10.06.2013 Views

Desiderio di Dio e creazione di un ordine mondano nella Regula ...

Desiderio di Dio e creazione di un ordine mondano nella Regula ...

Desiderio di Dio e creazione di un ordine mondano nella Regula ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Laurea magistrale in Scienze delle religioni a.a. 2008/2009<br />

Corso <strong>di</strong> storia del cristianesimo antico e me<strong>di</strong>evale<br />

<strong>Desiderio</strong> <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e <strong>creazione</strong> <strong>di</strong> <strong>un</strong> or<strong>di</strong>ne <strong>mondano</strong> <strong>nella</strong><br />

<strong>Regula</strong> Bene<strong>di</strong>cti<br />

Bibliografia<br />

La regola <strong>di</strong> san Benedetto e le Regole dei Padri, a cura <strong>di</strong> S. PRICOCO, Milano, Fondazione Lorenzo<br />

Valla - Mondadori, 1995 (Scrittori greci e latini).<br />

La Règle de saint Benoît. I (Prologue - ch. 7), introduction, traduction et notes par A. DE VOGÜE,<br />

texte établi et présenté par J. NEUFVILLE, Paris, Les é<strong>di</strong>tions du Cerf, 1972 (Sources chrétiennes,<br />

181).<br />

S. BENEDETTO, La regola, testo, versione e commento a cura <strong>di</strong> A. LENTINI, Montecassino, Tip.<br />

e<strong>di</strong>trice M. Pisani, 1980.<br />

BIARNE, JACQUES, Monaci e rigoristi in Occidente, in Storia del cristianesimo. Religione - Politica -<br />

Cultura, II, La nascita <strong>di</strong> <strong>un</strong>a cristianità (250-430), a cura <strong>di</strong> CH.<br />

e L. PIETRI, Roma, Borla - Città Nuova, 2000, pp. 698-718.<br />

BROWN, PETER, Genesi della tarda antichità, Torino, Einau<strong>di</strong>, 2001 [1978] (Piccola Biblioteca<br />

Einau<strong>di</strong>, 95). In particolare i cap. 3 (Gli «amici <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>») e 4 (Dai cieli al deserto: Antonio e Pacomio).<br />

DE VOGÜE, ADALBERT, La regola <strong>di</strong> san Benedetto. Commento dottrinale e spirituale, Praglia, Scritti<br />

monastici, 1998.<br />

MARAVAL, PIERRE, Il monachesimo orientale, in Storia del cristianesimo. Religione - Politica -<br />

Cultura, II, La nascita <strong>di</strong> <strong>un</strong>a cristianità (250-430), a cura <strong>di</strong> CH. e L. PIETRI, Roma, Borla - Città<br />

Nuova, 2000, pp. 673-697.<br />

Il monachesimo come fenomeno storico-religioso<br />

Il monachesimo non è <strong>un</strong>a modalità <strong>di</strong> realizzazione dell’esperienza religiosa specifica della<br />

tra<strong>di</strong>zione cristiana; forme <strong>di</strong> vita assimilabili a quella monastica si trovano <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione hindu, nel<br />

giainismo, nel bud<strong>di</strong>smo, nel taoismo, nell’islam e almeno in <strong>un</strong>a fase della storia del giudaismo. Si<br />

tratta <strong>di</strong> fenomeni storici molto <strong>di</strong>fferenziati e con gra<strong>di</strong> <strong>di</strong> istituzionalizzazione variabili, anche<br />

all’interno <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>a tra<strong>di</strong>zione religiosa. Dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista esterno possono essere accom<strong>un</strong>ati da<br />

alc<strong>un</strong>i elementi:<br />

· forme più o meno accentuate <strong>di</strong> separazione rispetto alla maggioranza dei componenti della<br />

com<strong>un</strong>ità sociale e religiosa (nell’abito, nei luoghi <strong>di</strong> residenza, nelle relazioni interpersonali,<br />

nell’organizzazione del tempo, nelle pratiche alimentari e <strong>di</strong> vita);


· <strong>un</strong>a condotta <strong>di</strong> vita caratterizzata dall’ascetismo e da specifiche pratiche rituali e <strong>di</strong> preghiera<br />

(controllo alimentare, sessuale, del sonno, riti <strong>di</strong> ammissione e <strong>di</strong> consacrazione, organizzazione del<br />

tempo a partire da pratiche liturgiche e/o me<strong>di</strong>tative);<br />

· l’orientamento <strong>di</strong> questa condotta a <strong>un</strong> progresso spirituale <strong>di</strong> colui che la pratica: il termine<br />

“monaco” può essere interpretato sia in relazione all’ideale della solitu<strong>di</strong>ne, sia in relazione alla<br />

ricerca dell’<strong>un</strong>ificazione <strong>di</strong> sé (importanza della relazione gerarchica tra maestro e <strong>di</strong>scepolo,<br />

incipiente e progre<strong>di</strong>to).<br />

Il monachesimo cristiano in Oriente<br />

Condotte ascetiche (<strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o, veglie, elemosine, lavoro manuale, continenza sessuale, preghiere<br />

prol<strong>un</strong>gate) sono attestate tra i cristiani fin dalle origini, anche come stile <strong>di</strong> vita permanente e<br />

riconosciuto dalla com<strong>un</strong>ità (vergini, vedove nel NT). Abbiamo testimonianza dalla letteratura subapostolica<br />

dell’esistenza <strong>di</strong> profeti itineranti (Did. 11-12), <strong>di</strong> continenti uomini e donne che vivevano<br />

nelle com<strong>un</strong>ità (p.e. Ign. Ad Polyc. 5, 2; Ad Smyrn. 13, 1).<br />

Nel corso del III sec., soprattutto nelle com<strong>un</strong>ità cristiane urbane, cresce il numero delle donne che<br />

vivono in verginità: eccedenza numerica delle donne, rifiuto dei matrimoni misti, celibato vissuto<br />

come con<strong>di</strong>zione ideale (anche a motivo della posizione subor<strong>di</strong>nata della donna nel matrimonio)<br />

possono essere stati elementi che sul piano sociale hanno promosso la <strong>di</strong>ffusione <strong>di</strong> questa scelta <strong>di</strong><br />

vita ascetica, che è com<strong>un</strong>que considerata «la porzione più nobile del gregge del Signore» (Cipr. De<br />

habitu virg. 3).<br />

Un aspetto particolare, e <strong>di</strong>scusso, della vita ascetica dei primi secoli è rappresentato dalla<br />

coabitazione <strong>di</strong> uomini e donne consacrati (cf. p.e. Eus. HE VII 30, 12); probabilmente è <strong>un</strong>a forma <strong>di</strong><br />

vita che ha avuto all’inizio motivazioni pratiche e che corrisponde a <strong>un</strong>a specie <strong>di</strong> matrimonio<br />

spirituale <strong>di</strong> cui si ha notizia anche presso le com<strong>un</strong>ità gnostiche (Ir. Adv. haer. I 13, 3).<br />

Solo dalla seconda metà del III sec. si può parlare nelle chiese cristiane <strong>di</strong> <strong>un</strong>a specifica forma <strong>di</strong><br />

vita, solitaria o com<strong>un</strong>itaria, che si andò istituzionalizzando sotto il nome <strong>di</strong> “monachesimo”: quando<br />

Antonio, verso il 275, decide <strong>di</strong> de<strong>di</strong>carsi alla vita ascetica al <strong>di</strong> fuori del proprio villaggio, già trova<br />

persone che lo hanno preceduto in questa scelta <strong>di</strong> vita.<br />

Se il monachesimo come forma <strong>di</strong> vita non è <strong>un</strong>’invenzione cristiana, non è però chiaro se e quali<br />

siano stati gli antecedenti storici del monachesimo cristiano. Si possono in<strong>di</strong>care varie esperienze che<br />

possono aver avuto o hanno effettivamente svolto <strong>un</strong> ruolo <strong>nella</strong> definizione <strong>di</strong> <strong>un</strong> modello <strong>di</strong> vita<br />

monastica anche in seno alle chiese cristiane:<br />

- l’influenza <strong>di</strong> determinate esperienze ascetico-com<strong>un</strong>itarie <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione filosofica ellenica<br />

(p.e. pitagorismo o stoicismo); la filosofia greca ha fornito, forse, più che modelli concreti <strong>di</strong><br />

istituzioni <strong>di</strong> vita, <strong>un</strong> quadro teorico d’interpretazione della condotta ascetica; non per caso vita<br />

cristiana e vita monastica sono state spesso identificate dagli scrittori cristiani come “vita filosofica”<br />

(cf. G. BARDY, «Philosophe» et «philosophie» dans le vocabulaire chrétien des premièrs siècles,<br />

«Revue d’Ascétique et de Mystique», 25 (1949), pp. 97-108); è interessante osservare che Gregorio <strong>di</strong><br />

Nissa, p.e., evita sistematicamente l’espressione “vita monastica” e adotta invece l’espressione “vita<br />

filosofica”;<br />

- l’influenza <strong>di</strong> alc<strong>un</strong>e esperienze ascetico-com<strong>un</strong>itarie del giudaismo del secondo tempio<br />

(terapeuti, esseni, dei quali parlano Filone Alessandrino e Giuseppe Flavio) o <strong>di</strong> com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> asceti<br />

manichei che conducevano vita com<strong>un</strong>e o ancora influssi gnostici.<br />

Difficilmente, però, queste influenze avrebbero potuto produrre da sé il fenomeno del<br />

monachesimo cristiano, che è fiorito contemporaneamente in luoghi <strong>di</strong>versi dell’impero e ha<br />

conosciuto <strong>un</strong>’espansione rapida a partire dal IV sec.; al più gli hanno fornito riferimenti teorici o<br />

modelli <strong>di</strong> condotta.<br />

Nell’autocomprensione dei monaci cristiani giocavano soprattutto:<br />

2


- la ripresa <strong>di</strong> modelli biblici (Mosè, Elia, Giovanni Battista, Cristo stesso, avevano trascorso parte<br />

o tutto il loro ministero nel deserto),<br />

- il riferimento al martirio (in <strong>un</strong>’epoca in cui, dopo la pace costantiniana la chiesa da alternativa al<br />

mondo <strong>di</strong>viene sempre più essa stessa parte del mondo, dalla quale il vangelo invita a separarsi)<br />

- il desiderio <strong>di</strong> realizzare <strong>un</strong>a perfetta sequela <strong>di</strong> Cristo, <strong>nella</strong> rin<strong>un</strong>cia alla ricchezza (Mt 19, 21),<br />

alla solidarietà familiare (Lc 14, 26-27), nel rinnegamento <strong>di</strong> sé fino alla croce (Mc 10, 38).<br />

· Indubbiamente vi è fra gli elementi che hanno favorito l’espansione del monachesimo anche <strong>un</strong>a<br />

reazione alla crescente integrazione delle chiese nel tessuto sociale e istituzionale dell’impero<br />

(favorito dall’aumento numerico dei battezzati), sia prima della persecuzione <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>cleziano sia,<br />

soprattutto, dopo, durante l’epoca costantiniana.<br />

· Un’altra ragione <strong>di</strong> carattere sociale che può spiegare il successo del monachesimo sta <strong>nella</strong><br />

crescente pressione fiscale che schiaccia i ceti inferiori nell’impero e ne facilita la fuga nei monasteri,<br />

per mettersi al riparo dalle estorsioni delle autorità. In epoca tardo-antica in Egitto, p.e., il termine<br />

“anacoresi” in<strong>di</strong>ca la fuga verso i margini desertici della valle del Nilo da parte <strong>di</strong> coloro che vogliono<br />

sottrarsi al fisco, alla giustizia, alla costrizione, alle cariche pubbliche.<br />

· P. Brown in<strong>di</strong>ca anche nel monachesimo l’erede della tra<strong>di</strong>zione antica dei me<strong>di</strong>atori con il<br />

<strong>di</strong>vino: il successo e il potere crescente dei monaci <strong>nella</strong> società tardo-antica si spiegherebbe anche<br />

con il fatto ch’essi vennero percepiti come “amici <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>”, interlocutori <strong>di</strong>retti della <strong>di</strong>vinità.<br />

Tra<strong>di</strong>zionalmente l’Egitto è in<strong>di</strong>cato come il luogo nel quale il monachesimo cristiano è nato, sia<br />

<strong>nella</strong> sua forma anacoretica, sia (<strong>un</strong> poco più tar<strong>di</strong>) in quella cenobitica. Inizialmente la vita dei<br />

monaci si svolgeva ai limiti dei villaggi, in zone <strong>di</strong>sabitate, ma non remote dalla striscia <strong>di</strong> terra<br />

coltivata e abitata l<strong>un</strong>go il Nilo.<br />

Anche s’egli non fu il primo o intraprendere la vita eremitica, né l’<strong>un</strong>ico della sua epoca, il<br />

modello anacoretico <strong>di</strong> vita monastica è legato in modo del tutto particolare alla figura dell’egiziano<br />

Antonio, la cui biografia, scritta da Atanasio poco dopo la sua morte (~ 251-356) ebbe <strong>un</strong> enorme<br />

successo e contribuì non poco a propagandare la vita eremitica dentro e fuori i confini dell’impero.<br />

La Vita <strong>di</strong> Antonio è <strong>un</strong>a fonte importante per conoscere i primi passi dell’anacoretismo egiziano,<br />

ma è <strong>un</strong>a fonte tendenziosa: scritta da <strong>un</strong> vescovo preoccupato <strong>di</strong> mantenere nell’alveo della com<strong>un</strong>ità<br />

ecclesiale e <strong>nella</strong> soggezione all’autorità <strong>un</strong> movimento che rappresenta <strong>un</strong> rischio per la compagine<br />

istituzionale della chiesa sia sotto il profilo <strong>di</strong>sciplinare, sia sotto il profilo dottrinale. Antonio viene<br />

presentato come perfetto asceta e campione dell’ortodossia nicena. Nella sua condotta <strong>di</strong> vita vengono<br />

messi in rilievo i tratti che <strong>di</strong>venteranno caratteristici dell’ideale monastico: preghiera, lettura delle<br />

Scritture, lavoro manuale, carità e pratica rigorosa dell’ascesi.<br />

Nel 270 circa, dopo la morte dei genitori, Antonio, <strong>un</strong> conta<strong>di</strong>no agiato del me<strong>di</strong>o Egitto, della<br />

città <strong>di</strong> Heracleopolis Magna, <strong>di</strong>stribuisce i propri beni ai poveri e si ritira in solitu<strong>di</strong>ne nei pressi del<br />

villaggio nativo, ricorrendo ai consigli <strong>di</strong> <strong>un</strong> eremita che viveva nelle vicinanze. Dopo circa 15 anni si<br />

ritira in <strong>un</strong>a zona più interna del deserto, prima, per cinque anni, come recluso in <strong>un</strong>a tomba, poi, per<br />

altri venti, in <strong>un</strong> fortino abbandonato. Dal 312 si spinge verso la zona montagnosa in prossimità del<br />

Mar Rosso, dove rimane fino alla morte nel 356. In queste ultime due stazioni del proprio “esodo”<br />

Antonio viene raggi<strong>un</strong>to da <strong>di</strong>scepoli che formano intorno a lui <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> solitari.<br />

Com<strong>un</strong>ità simili <strong>di</strong> anacoreti che si affidano al magistero <strong>di</strong> <strong>un</strong> anziano si ritrovano dall’inizio del<br />

IV sec. in varie regioni dell’Egitto; le fonti letterarie che ne descrivono i personaggi più autorevoli<br />

sono tutte successive: Storia dei monaci dell’Egitto (racconto <strong>di</strong> <strong>un</strong> viaggio fatto nel 394 da alc<strong>un</strong>i<br />

monaci palestinesi), Storia lausiaca, <strong>di</strong> Palla<strong>di</strong>o <strong>di</strong> Elenopoli (419-420), Conferenze e Istituzioni <strong>di</strong><br />

3


Giovanni Cassiano (pubblicate prima del 429), varie collezioni <strong>di</strong> Apoftegmi dei padri, messi per<br />

iscritto fra V e VI sec.<br />

Una zona particolarmente popolata <strong>di</strong> com<strong>un</strong>ità anacoretiche è quella a Sud <strong>di</strong> Alessandria:<br />

intorno al 320-330 si inse<strong>di</strong>a presso la collina <strong>di</strong> Nitria (40 km a sud <strong>di</strong> Alessandria) Ammone, ben<br />

presto raggi<strong>un</strong>to da <strong>un</strong>a folta schiera <strong>di</strong> <strong>di</strong>scepoli attirati dalla sua fama <strong>di</strong> santità. In cerca <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

maggiore solitu<strong>di</strong>ne, egli si ritira verso le Celle, a circa 20 km più a sud; qui visse tra il 382 e il 399<br />

Evagrio Pontico.<br />

Al 330 risale l’inse<strong>di</strong>amento <strong>di</strong> <strong>un</strong> altro grande padre del monachesimo egiziano, Macario il<br />

Grande, nel deserto <strong>di</strong> Sceti, oltre 50 km a sud <strong>di</strong> Celle. Da questi inse<strong>di</strong>amenti, fino a quando<br />

vennero quasi completamente abbandonati nel corso del VI sec. — sia in seguito alla crisi origenista<br />

sia in seguito agli attacchi <strong>di</strong> tribù noma<strong>di</strong> provenienti dalla Libia — sciamarono monaci in <strong>di</strong>rezione<br />

del Sinai, della Palestina e <strong>di</strong> altre località.<br />

Si tratta <strong>di</strong> colonie monastiche anche assai numerose, nelle quali la vita solitaria è mitigata da<br />

luoghi e tempi <strong>di</strong> incontro fra i solitari: per l’eucaristia domenicale e <strong>un</strong> pasto com<strong>un</strong>e.<br />

Accanto alle colonie <strong>di</strong> solitari, l’Egitto vede quasi contemporaneamente sorgere anche <strong>un</strong><br />

movimento monastico organizzato sulla base della vita com<strong>un</strong>e, il cui promotore più autorevole fu<br />

Pacomio (~ 292-346). Su <strong>di</strong> lui sono pervenute numerose Vite, le più antiche in copto; sono inoltre<br />

state tramandate la regola (tradotta in latino nel 404 da Girolamo), lettere.<br />

Pacomio era <strong>di</strong> origine pagana, si convertì al cristianesimo nel 312, secondo i biografi colpito dalla<br />

carità esercitata dai militari cristiani (Pacomio era stato arruolato a forza nell’esercito). Dal 323 si<br />

stabilì a Tabennesi, nell’Alto Nilo e qui <strong>di</strong>ede vita a <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità la cui organizzazione è insieme<br />

regolata dai precetti delle Scritture, dall’esperienza dei campi militari e dal modo <strong>di</strong> vita dei villaggi<br />

dei conta<strong>di</strong>ni copti. La com<strong>un</strong>ione pacomiana è costituita da <strong>un</strong> insieme <strong>di</strong> e<strong>di</strong>fici circondati da <strong>un</strong><br />

muro e ospita <strong>un</strong>a colonia monastica piuttosto numerosa. I monaci si ri<strong>un</strong>iscono due volte al giorno<br />

per la preghiera, prendono i pasti in com<strong>un</strong>e, mettono in com<strong>un</strong>e i loro beni e i proventi del loro<br />

lavoro (le case in cui è su<strong>di</strong>visa la com<strong>un</strong>ità raggruppano i fratelli in f<strong>un</strong>zione del loro mestiere). Nel<br />

monachesimo pacomiano è l’obbe<strong>di</strong>enza la virtù per eccellenza del monaco. Una innovazione<br />

significativa del monachesimo pacomiano è l’introduzione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a regolamentazione anche scritta<br />

della vita com<strong>un</strong>itaria, che venne prodotta in <strong>un</strong> arco <strong>di</strong> tempo piuttosto l<strong>un</strong>go e da più autori (se ne<br />

possiede il testo completo <strong>nella</strong> versione latina <strong>di</strong> Girolamo, fatta su <strong>un</strong>a precedente traduzione greca<br />

dell’originale copto).<br />

Alla morte <strong>di</strong> Pacomio esistevano nove monasteri maschili e due femminili posti sotto la sua<br />

<strong>di</strong>rezione, ciasc<strong>un</strong>o popolato da com<strong>un</strong>ità molto numerose (dell’or<strong>di</strong>ne delle centinaia <strong>di</strong> membri). I<br />

monasteri pacomiani erano collegati fra loro dalla com<strong>un</strong>e obbe<strong>di</strong>enza a <strong>un</strong> superiore <strong>un</strong>ico, pur<br />

avendo ciasc<strong>un</strong>o il proprio e formavano <strong>un</strong> vero e proprio or<strong>di</strong>ne monastico, la cui espansione<br />

continuò anche dopo la morte <strong>di</strong> Pacomio.<br />

Il monachesimo egiziano fu a l<strong>un</strong>go sotto l’influenza della teologia e della spiritualità <strong>di</strong> Origene e<br />

i suoi esponenti non furono affatto reclutati solo fra i membri delle classi inferiori (malgrado Atanasio<br />

tenga a rappresentare Antonio come <strong>un</strong> illetterato, le epistole lo mostrano in possesso <strong>di</strong> <strong>un</strong>a certa<br />

formazione culturale e influenzato dal pensiero <strong>di</strong> Origene). I conflitti sull’ere<strong>di</strong>tà culturale <strong>di</strong><br />

Origene esplosi all’inizio del V secolo coinvolsero profondamente il monachesimo egiziano e<br />

portarono alla progressiva espulsione <strong>di</strong> questa tra<strong>di</strong>zione (all’inizio del V sec. dura persecuzione<br />

dell’origenismo da parte del patriarca <strong>di</strong> Alessandria Teofilo).<br />

4


Accanto alla teologia, <strong>un</strong> ambito nel quale il monachesimo conobbe sviluppi autonomi e talvolta<br />

conflittuali fu quello dei rapporti con le istituzioni ecclesiastiche. Soprattutto lo sviluppo iniziale del<br />

movimento avvenne al <strong>di</strong> fuori del controllo ecclesiastico e l’affacciarsi <strong>nella</strong> letteratura monastica <strong>di</strong><br />

posizioni che privilegiano la solitu<strong>di</strong>ne e la lotta del monaco rispetto alla sua partecipazione regolare<br />

alla pratica sacramentale mostra la presenza <strong>di</strong> linee <strong>di</strong> spiritualità che percepiscono l’esperienza<br />

monastica come in<strong>di</strong>pendente dal controllo della com<strong>un</strong>ità ecclesiale. In processo <strong>di</strong> tempo, tuttavia,<br />

prevalse il controllo ecclesiastico sui monaci, <strong>un</strong>a spia ne è la più frequente or<strong>di</strong>nazione <strong>di</strong> monaci a<br />

presbiteri o anche a vescovi.<br />

Un centro <strong>di</strong> espansione del monachesimo fu anche la penisola del Sinai, abitata da numerose<br />

colonie <strong>di</strong> monaci (cf. la Peregrinatio Egeriae), la cui presenza dura ancora oggi con la com<strong>un</strong>ità del<br />

monastero <strong>di</strong> Santa Caterina del Sinai, fondato da Giustiniano nel VI sec.<br />

Nel corso del IV sec. inse<strong>di</strong>amenti monastici si <strong>di</strong>ffondono anche in Palestina, cominciando dal<br />

deserto <strong>di</strong> Giuda. I monaci vivono per lo più in laure: com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> eremiti che si ritrovano alla fine<br />

della settimana in e<strong>di</strong>fici destinati alla vita com<strong>un</strong>e nei pressi della chiesa. Una innovazione tipica del<br />

monachesimo palestinese è il raccordo fra cenobio ed eremo: i monaci iniziavano la propria<br />

esperienza <strong>nella</strong> com<strong>un</strong>ità e poi passavano alla vita semianacoretica della laura (stra<strong>di</strong>na, viottolo: era<br />

il sentiero che collegava tra loro le celle <strong>di</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> solitari), a volte interrompendola per<br />

perio<strong>di</strong> o in via definitiva per <strong>un</strong> isolamento totale.<br />

Un’altra caratteristica tipica del monachesimo palestinese è data dalle numerose com<strong>un</strong>ità,<br />

maschili e femminili, e<strong>di</strong>ficate in città o in zone suburbane, nei pressi dei luoghi santi; esse erano<br />

de<strong>di</strong>te in particolare all’ufficiatura liturgica nei santuari e alla cura e ospitalità dei pellegrini. Si tratta<br />

<strong>di</strong> com<strong>un</strong>ità spesso internazionali (cf. anche la presenza <strong>di</strong> monasteri latini a Gerusalemme e<br />

Betlemme), de<strong>di</strong>te a <strong>un</strong> ascetismo moderato e coinvolte attivamente nelle <strong>di</strong>spute cristologiche del V<br />

e VI secolo.<br />

Non mancarono nemmeno in Palestina, com<strong>un</strong>que, monaci o gruppi <strong>di</strong> monaci che vivevano<br />

secondo il modello egiziano, senza essere legati né a <strong>un</strong> santuario né a <strong>un</strong>a laura.<br />

La nascita del monachesimo in Siria e Mesopotamia ha tratti peculiari e non è influenzata se non<br />

in <strong>un</strong>a fase successiva, dal V sec., dalle esperienze egiziane e palestinesi. Fin dal II sec. l’area siriaca<br />

ospita vari movimenti rigoristi (encratiti) avversi al matrimonio e fautori <strong>di</strong> <strong>un</strong>a vita ascetica. Da<br />

questo ambiente fioriscono <strong>nella</strong> chiesa <strong>di</strong> Persia prima del IV sec. i “figli del patto”, laici votati alla<br />

vita verginale e al servizio della chiesa, che però non si davano né alla vita solitaria né al cenobitismo.<br />

Siccome i membri della com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> Qumran chiamavano se stessi “figli dell’alleanza”, non è escluso<br />

che questo movimento abbia esercitato <strong>un</strong>a qualche influenza sulla nascita dei figli del patto cristiani.<br />

A partire dal IV secolo inizia l’espansione, nelle zone montuose a nord e a est <strong>di</strong> Antiochia, <strong>di</strong><br />

eremiti e cenobiti, <strong>un</strong>iti dalla pratica <strong>di</strong> <strong>un</strong> ascetismo estremamente severo. Reclusi, stiliti, monaci<br />

erranti, monaci che vivevano all’aperto, monaci che si rinchiudevano in <strong>un</strong> e<strong>di</strong>ficio privo, però, del<br />

tetto, dendriti... spesso gli asceti si de<strong>di</strong>cavano alla preghiera in modo esclusivo, vivendo della carità<br />

pubblica (almeno fino alla crisi messaliana e alla crescita numerica del movimento, che portò a <strong>un</strong>a<br />

rivalutazione del lavoro e della capacità dei monaci <strong>di</strong> autosostenersi economicamente). Un tratto<br />

proprio <strong>di</strong> questo monachesimo è anche il suo impegno missionario, più sistematico e continuo <strong>di</strong><br />

quello svolto dai monaci egiziani.<br />

L’espansione del monachesimo in Asia Minore non è documentata prima della metà del IV sec.,<br />

quando <strong>un</strong> sinodo tenuto a Gangra (340/41) condanna Eustazio <strong>di</strong> Sebaste († 377) e i suoi <strong>di</strong>scepoli<br />

per il loro rigorismo estremo: essi <strong>di</strong>sprezzano il matrimonio, estendono a tutti i cristiani il precetto<br />

della povertà e della castità, ammettono la rottura dei vincoli sociali e familiari, vivono in fraternità<br />

separate, contestano l’autorità ecclesiastica e la condotta dei cristiani com<strong>un</strong>i, adottano usi e<br />

abbigliamento propri. Almeno in parte, queste accuse sono esagerate, perché Eustazio, eletto vescovo<br />

5


<strong>di</strong> Sebaste nel 356, fu personaggio rispettato per la sua virtù e svolse <strong>un</strong> ruolo non secondario nei<br />

confronti <strong>di</strong> Basilio <strong>di</strong> Cesarea e dei suoi familiari nell’avviarli alla scelta <strong>di</strong> <strong>un</strong> genere <strong>di</strong> vita<br />

ascetico. L’ascetismo <strong>di</strong> impronta eustaziana è anche all’origine probabilmente delle prime com<strong>un</strong>ità<br />

monastiche a Costantinopoli ed è <strong>un</strong>a delle ra<strong>di</strong>ci del rapporto conflittuale che fino al V sec. oppone i<br />

monaci ai patriarchi, come Giovanni Crisostomo e Nestorio, che ne tentano il <strong>di</strong>sciplinamento<br />

Proprio Basilio, però, orientò la scelta <strong>di</strong> vita ascetica in <strong>un</strong>a <strong>di</strong>rezione molto <strong>di</strong>versa da quella<br />

in<strong>di</strong>cata da Eustazio. Ricevuto il battesimo nel 355, intraprese <strong>un</strong> l<strong>un</strong>go viaggio per conoscere i<br />

monaci della Siria e dell’Egitto; al termine, si stabilì in <strong>un</strong>a proprietà <strong>di</strong> famiglia insieme ad alc<strong>un</strong>i<br />

familiari e <strong>di</strong>scepoli. Il suo modello <strong>di</strong> monachesimo è basato sulla con<strong>di</strong>visione della vita in<br />

com<strong>un</strong>ità, su <strong>un</strong> ascetismo moderato e sulla pratica della carità reciproca, mentre mantiene <strong>un</strong><br />

atteggiamento cauto nei confronti dell’eremitismo. Basilio non usa mai nei propri scritti il termine<br />

“monaco” e riferisce il proprio ideale <strong>di</strong> vita genericamente alla vita cristiana, della quale la vita<br />

monastica costituisce soltanto <strong>un</strong>a forma particolare. Le fraternità che si ispirano al suo insegnamento<br />

praticano la com<strong>un</strong>ione dei beni, il lavoro, la continenza; restano in stretto rapporto con il vescovo e<br />

si assoggettano alla guida <strong>di</strong> <strong>un</strong> proestós al quale devono obbe<strong>di</strong>enza. Malgrado la grande influenza<br />

esercitata sul monachesimo <strong>di</strong> quest’area, il modello basiliano non è l’<strong>un</strong>ico ad essersi affermato,<br />

come mise in luce la crisi messaliana.<br />

Una testimonianza significativa delle tensioni che accompagnano l’espansione del monachesimo<br />

nei suoi rapporti con le gerarchie ecclesiastiche è data dalla crisi messaliana. Si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong><br />

movimento nato nel corso della seconda metà del IV sec., prima in Mesopotamia, poi <strong>di</strong>ffuso in Siria<br />

e Asia Minore. Efrem ed Epifanio sono i primi a parlarne e a condannarne gli errori intorno agli anni<br />

’70 del IV sec.: i messaliani (o euchiti) sono degli entusiasti, rifiutano <strong>di</strong> lavorare, praticano la vita<br />

com<strong>un</strong>e fra uomini e donne e non osservano le regole <strong>di</strong> <strong>un</strong>’or<strong>di</strong>nata condotta sociale. Una serie <strong>di</strong><br />

sino<strong>di</strong> locali condannò il movimento, fino all’anatema del concilio <strong>di</strong> Efeso del 431. Parte degli errori<br />

loro contestati sono <strong>di</strong> tipo dottrinale, parte sono legati alla loro condotta. Pare che i messaliani<br />

ritenessero che in tutti i battezzati rimanesse <strong>un</strong> demone che poteva essere allontanato solo con la<br />

preghiera; la preghiera poteva inoltre produrre secondo loro la venuta dello Spirito santo e l’<strong>un</strong>ione<br />

con il Verbo, la liberazione definitiva dalle passioni e la piena impassibilità. Perciò i messaliani<br />

riven<strong>di</strong>cavano i propri carism, sogni, visioni, non si assoggettavano al lavoro, ritenevano inutili i<br />

sacramenti, la gerarchia e le istituzioni della chiesa. Non si trattò <strong>di</strong> <strong>un</strong> movimento <strong>un</strong>itario, ma <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong>’ispirazione che si ripresenta anche in altri luoghi e tempi <strong>nella</strong> storia del movimento monastico e<br />

della quale è più facile ricostruire la storia sul versante delle polemiche e della repressione che non su<br />

quello delle effettive dottrine e pratiche degli aderenti, delle quali è rimasta <strong>un</strong>a documentazione<br />

<strong>di</strong>retta molto scarsa.<br />

Ascetismo e monachesimo in Occidente<br />

Pratiche ascetiche sono attestate <strong>nella</strong> condotta <strong>di</strong> molti cristiani fin da epoca neotestamentaria, ma<br />

lo sviluppo <strong>di</strong> <strong>un</strong> movimento monastico dai lineamenti definiti è più tar<strong>di</strong>vo rispetto all’Oriente. In<br />

Occidente sono attestate <strong>un</strong>a verginità e <strong>un</strong>a vedovanza consacrate, prevalentemente femminili, ma<br />

non solo, alle quali viene riconosciuto <strong>un</strong> ruolo specifico <strong>nella</strong> vita delle chiese. Talvolta le vergini<br />

vivono anziché in famiglia in com<strong>un</strong>ità, cf. le com<strong>un</strong>ità conosciute da Ambrogio e Girolamo nel IV<br />

sec. A partire da Costantino venne anche elaborata <strong>un</strong>a speciale legislazione nell’impero per tutelare<br />

lo stato verginale.<br />

Fra vita ascetica e monachesimo esiste <strong>un</strong>a <strong>di</strong>stinzione che, per il periodo delle origini, in cui il<br />

movimento monastico non è ancora istituzionalizzato in modo preciso, è <strong>di</strong>fficile da tracciare: si tratta<br />

<strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>fferenza nell’intensità e nel rigore della vita ascetica, o si tratta <strong>di</strong> forme <strong>di</strong> vita <strong>di</strong> natura<br />

<strong>di</strong>fferente?<br />

6


La conoscenza del monachesimo occidentale antico è resa possibile da fonti letterarie <strong>di</strong> natura<br />

<strong>di</strong>sparata: lettere, biografie, agiografie, testi <strong>di</strong> carattere giuri<strong>di</strong>co, atti sinodali... <strong>un</strong> ruolo particolare<br />

tra queste fonti spetta alle regole, che cominciano a circolare in Occidente dall’inizio del V secolo, in<br />

<strong>un</strong>a fase <strong>di</strong> relativo assestamento e consolidamento del fenomeno monastico: traduzioni (Regole <strong>di</strong><br />

Pacomio e Basilio) o opere originali (p.e. la Regola <strong>di</strong> Agostino).<br />

Stando alla testimonianza <strong>di</strong> Girolamo, l’introduzione <strong>di</strong> <strong>un</strong> modello <strong>di</strong> vita monastica in<br />

Occidente avvenne ad opera <strong>di</strong> Eusebio <strong>di</strong> Vercelli; egli venne nominato vescovo fra il 343-353 e<br />

introdusse per i chierici del suo prebiterio la vita com<strong>un</strong>e, il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o, la castità, il lavoro manuale, la<br />

lettura. Più o meno agli stessi anni risale l’esperienza <strong>di</strong> Martino che, dopo essere stato militare e aver<br />

ricevuto <strong>un</strong>a formazione religiosa da Ilario <strong>di</strong> Poitiers, nel 358-59 visse da eremita a Milano, poi<br />

sull’isola ligure <strong>di</strong> Gallinara, per poi dare vita a <strong>un</strong>a fondazione monastica simile a <strong>un</strong>a laura a<br />

Ligugé, non lontano da Poitiers, intorno al 360. Divenuto vescovo <strong>di</strong> Tours nel 371, Martino fondò<br />

nei suoi <strong>di</strong>ntorni il monastero <strong>di</strong> Marmoutier, anch’esso simile a <strong>un</strong>a laura circodata da <strong>un</strong> muro, in<br />

cui i monaci vivevano in capanne isolate e si ritrovavano insieme per i pasti e per il culto.<br />

Testimonianze della fine del IV sec. mostrano la presenza <strong>di</strong> inse<strong>di</strong>amenti monastici, sia cenobitici<br />

sia eremitici in vari luoghi: <strong>un</strong> convento femminile a Bologna, a Verona, a Lubiana, eremiti inse<strong>di</strong>ati<br />

l<strong>un</strong>go la costa ligure, nelle isole (Capraia, Gorgona, forse Baleari), la com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> Pinetum per la<br />

quale Rufino traduce la Regola <strong>di</strong> Basilio, quella <strong>di</strong> Nola fondata da Paolino, quella alla quale <strong>di</strong>ede<br />

vita Agostino... Ai primi anni del V secolo risale la fondazione del monastero <strong>di</strong> Lérins, su <strong>un</strong>’isola<br />

provenzale non lontana da Cannes. Fu <strong>un</strong>a fondazione che godette <strong>di</strong> vasto prestigio e dalla quale<br />

uscirono numerosi fondatori e vescovi: Onorato, il fondatore, morì come vescovo <strong>di</strong> Arles nel 430.<br />

Il monachesimo delle origini è spesso connotato da <strong>un</strong>a deliberata presa <strong>di</strong> <strong>di</strong>stanza dai mo<strong>di</strong> <strong>di</strong><br />

vita e dalle forme <strong>di</strong> relazione con<strong>di</strong>visi dalla maggioranza (l’eremitismo può essere visto anche nei<br />

termini <strong>di</strong> <strong>un</strong>a rottura dei vincoli sociali): i monaci si presentano con <strong>un</strong> aspetto trasandato, i capelli e<br />

la barba l<strong>un</strong>ghi, le donne vestono come gli uomini, non portano calzature, non lavorano e vivono<br />

dell’elemosina delle com<strong>un</strong>ità cristiane. Quest’ultimo elemento dell’atteggiamento verso il lavoro<br />

può avere motivazioni <strong>di</strong>verse: permanenza <strong>di</strong> <strong>un</strong> ideale aristocratico dell’otium, che sceglie le attività<br />

superiori dello spirito (lettura, preghiera, trascrizione <strong>di</strong> manoscritti) e lascia a personale subor<strong>di</strong>nato<br />

la cura delle attività lucrative. Può trattarsi anche della contestazione della vita ra<strong>di</strong>cata nel secolo,<br />

sotto la spinta <strong>di</strong> <strong>un</strong> ideale escatologico che vive come se il tempo della fine fosse imminente e<br />

abbandona attività che <strong>di</strong>stolgono da ciò che è più urgente.<br />

Degli aspetti tragressivi e sovversivi dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista sociale del fenomeno monastico danno<br />

testimonianza alla fine del IV secolo le voci critiche che si levano sia all’interno sia all’esterno delle<br />

chiese cristiane: è famoso il giu<strong>di</strong>zio durissimo <strong>di</strong> Rutilio Namaziano sui monaci che abitano le isole<br />

del Tirreno (cf. De re<strong>di</strong>tu I 440 ss.; composto nel 417):<br />

Processu pelagi iam se Capraria tollit;<br />

squalet lucifugis insula plena viris.<br />

Ipsi se monachos Graio cognomine <strong>di</strong>c<strong>un</strong>t,<br />

quod soli nullo vivere teste vol<strong>un</strong>t.<br />

M<strong>un</strong>era fort<strong>un</strong>ae metu<strong>un</strong>t, dum damna verentur.<br />

Quisquam sponte miser, ne miser esse queat?<br />

Quaenam perversi rabies tam stulta cerebri,<br />

dum mala formides, nec bona posse pati?<br />

Fra la fine del IV e i primi anni del V secolo Girolamo scrive <strong>un</strong>’opera per replicare alle obiezioni<br />

sollevate da <strong>un</strong> presbitero Vigilanzio nei confronti dei monaci: egli ritiene indecoroso che <strong>un</strong>a<br />

7


com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> adulti non provveda al proprio sostentamento, contesta il celibato dei chierici, ritiene che<br />

la fuga dal mondo, se fosse generalizzata, avrebbe <strong>un</strong> effetto catastrofico.<br />

All’inizio del V secolo si avvia in Occidente la fase della co<strong>di</strong>ficazione della vita monastica grazie<br />

all’iniziativa <strong>di</strong> quattro autori soprattutto: Girolamo, Rufino, Agostino, Cassiano. A Rufino si deve la<br />

traduzione latina (nel 397) della redazione breve della Regola <strong>di</strong> Basilio, fatta con lo scopo <strong>di</strong>chiarato<br />

<strong>di</strong> <strong>di</strong>ffondere anche in Occidente <strong>un</strong>a forma regolata <strong>di</strong> vita monastica com<strong>un</strong>itaria. Girolamo traduce<br />

nel 404 il corpus pacomiano. Agostino è invece autore originale e ha avuto <strong>un</strong> influsso determinante<br />

sulla successiva tra<strong>di</strong>zione legislativa nel monachesimo latino. Agli anni 397-411 risale la redazione<br />

da parte <strong>di</strong> Agostino <strong>di</strong> <strong>un</strong> Praeceptum, che venne in seguito integrato da <strong>un</strong> Ordo monasterii che non<br />

è <strong>di</strong> sua mano e fissa particolari come il calendario, l’orario, i pasti e il riposo dei monaci. Cassiano<br />

non è autore <strong>di</strong> <strong>un</strong>a regola, ma le Institutiones del 425 e le Collationes del 426-428 trasmettono in<br />

Occidente l’esperienza fatta dal loro autore in Egitto e hanno lo scopo <strong>di</strong> adattare all’ambiente<br />

provenzale (dal 415 alla morte nel 435 Cassiano conduce vita monastica a Marsiglia) i modelli del<br />

monachesimo del deserto.<br />

La <strong>Regula</strong> Bene<strong>di</strong>cti<br />

LA RB è stata verosimilmente composta fra il 530-560 e destinata non, come spesso accade per le<br />

regole antiche, a <strong>un</strong>a singola specifica com<strong>un</strong>ità, ma a <strong>un</strong> numero indeterminato <strong>di</strong> com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong><br />

<strong>di</strong>mensioni variabili e collocate in regioni anche relativamente <strong>di</strong>stanti fra loro (abbastanza da<br />

richiedere adattamenti al clima per quanto concerne il vestiario e altri aspetti <strong>di</strong> vita pratica, lasciati<br />

alla <strong>di</strong>screzione dell’abate).<br />

Diversamente dalle regole più antiche, che trattano in modo parziale gli aspetti legati alla vita delle<br />

com<strong>un</strong>ità cui sono rivolte, sia la RM sia la RB p<strong>un</strong>tano a offrire <strong>un</strong> quadro completo della vita<br />

cenobitica, sia nei suoi fondamenti spirituali, sia nelle osservanze e nell’organizzazione interna della<br />

com<strong>un</strong>ità monastica e delle sue attività. Ciò non significa che la RB abbia <strong>un</strong>a struttura sistematica:<br />

anche se si possono riconoscere gruppi <strong>di</strong> capitoli omogenei per tema, essi si succedono in modo<br />

piuttosto <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>nato e in alc<strong>un</strong>i casi con riprese e ripetizioni (p.e. i due capitoli de<strong>di</strong>cati all’abate).<br />

La lettura della RB proposta da de Vogüe si fonda sull’ipotesi, formulata in precedenza da J.<br />

Froger, della <strong>di</strong>pendenza sostanziale della RB da <strong>un</strong> testo precedente, la cosiddetta <strong>Regula</strong> Magistri<br />

(RM). Il commento pubblicato dalle SC documenta in modo definitivo questa tesi oggi generalmente<br />

con<strong>di</strong>visa dagli stu<strong>di</strong>osi.<br />

Fra le regole monastiche antiche pervenute in latino — circa <strong>un</strong>a trentina — del periodo compreso<br />

tra le origini del cenobitismo latino e Benedetto <strong>di</strong> Aniane, che nel IX secolo le raccolse tutte insieme<br />

nel Liber ex regulis, la RB è <strong>un</strong>a delle più estese, la terza dopo la RM e quella <strong>di</strong> Basilio. A. de Vogüe<br />

<strong>di</strong>stingue varie generazioni <strong>di</strong> regole:<br />

· la prima generazione <strong>di</strong> regole monastiche composte o tradotte tra la fine del IV e l’inizio del V<br />

secolo (Pacomio, Basilio, Agostino, Quattro padri, II Regola dei padri, Cassiano Inst. 1-4);<br />

· la seconda generazione, risalente alla prima metà del VI secolo (RM, Paolo e Stefano, Cesario,<br />

Orientalis, Macario);<br />

· la terza (RB, Aureliano, Tarnatensis), della metà del VI secolo. La RB influenza a sua volta le<br />

regole successive:<br />

· meno quelle della quarta generazione, all’inizio del VII secolo (Colombano, Isidoro);<br />

· assai più quelle della quinta (Donato, Valdeberto, Fruttuoso, III Regola dei padri),<br />

· e sesta generazione (<strong>Regula</strong> Largiente Domino, forse <strong>di</strong> Ambrogio Autperto), collocabili intorno<br />

alla metà del VII secolo.<br />

La posizione interme<strong>di</strong>a della RB è confermata da <strong>un</strong> elemento lessicale interessante: la frequenza<br />

della parola monachus. Pressoché assente nelle regole più antiche, essa è ben rappresentata invece<br />

8


<strong>nella</strong> RB, dove, accanto a <strong>un</strong>a novantina <strong>di</strong> occorrenze del termine frater, ricorre 36 volte il termine<br />

monachus, per <strong>di</strong> più con <strong>un</strong> valore pregnante: esso non in<strong>di</strong>ca solo <strong>un</strong>a con<strong>di</strong>zione sociale, ma <strong>un</strong>a<br />

scelta <strong>di</strong> vita spiritualmente impegnativa (cf. RB 18, 24-25; 39, 7-9; 40, 6; 48, 8; 49, 1).<br />

Un cenno a parte va fatto per la serie delle cinque regole dei padri: <strong>Regula</strong> quattuor patrum,<br />

Sec<strong>un</strong>da regula patrum, Tertia regula patrum, <strong>Regula</strong> Macharii, <strong>Regula</strong> orientalis. Secondo la<br />

ricostuzione <strong>di</strong> De Vogue, la più antica sarebbe quella dei Quattro padri, legata, come tutte le altre, al<br />

cenobio <strong>di</strong> Lérins e redatta nel primo decennio del V secolo. Essa sarebbe stata aggiornata e<br />

completata nei decenni successivi dalla Seconda regola, che è la fonte della Regola <strong>di</strong> Macario, scritta<br />

nei primissimi anni del VI secolo. La Terza regola (composta probabilmente al sinodo <strong>di</strong> Clermont-<br />

Ferrand del 535) e la Regola orientale (molto vicina alla precettistica pacomiana) sarebbero le più<br />

recenti, risalenti agli anni ‘20/30 del VI secolo.<br />

La RB presenta, oltre alla <strong>di</strong>pendanza massiccia dalla RM, influenze provenienti da vari testi della<br />

prima generazione: Pacomio, Basilio, Agostino, Cassiano, le due <strong>Regula</strong>e patrum più antiche; ma<br />

l’influenza <strong>di</strong> gran l<strong>un</strong>ga più significativa è quella <strong>di</strong> Agostino, che è invece scasamente rappresentato<br />

<strong>nella</strong> RM: RB 31, 7. 13. 18-19; 33, 6; 34, 1-5; 35, 13; 52, 1-5; 64, 7-8. 11. 15. Ad Agostino la RB<br />

deve sottolineature che insistono sulla <strong>di</strong>mensione com<strong>un</strong>itaria e fraterna e sull’attenzione per la<br />

costituzione e i bisogni dei singoli all’interno della com<strong>un</strong>ità. Queste annotazioni correggono in parte<br />

l’impostazione rigidamente gerarchica che RB deriva dalla RM.<br />

Schematizzando, RB deriva da RM la nozione del monastero-schola <strong>nella</strong> quale sotto la <strong>di</strong>rezione<br />

<strong>di</strong> <strong>un</strong> maestro gli allievi progre<strong>di</strong>scono verso la perfezione me<strong>di</strong>ante l’ascesi; da Agostino deriva<br />

l’idea del monastero come com<strong>un</strong>ità che, sull’esempio della chiesa degli At, mette tutto in com<strong>un</strong>e e<br />

dà a ciasc<strong>un</strong>o secondo le sue necessità, alla luce della legge fondamentale dell’amore.<br />

Rispetto alla RM è <strong>un</strong> carattere proprio della RB, che può derivare almeno in parte da Agostino, la<br />

cura per le persone e gli atteggiamenti interiori, più che per l’or<strong>di</strong>ne e le osservanze esterne. Nel<br />

co<strong>di</strong>ce penale della RB non è enfatizzata tanto l’esigenza della conservazione dell’or<strong>di</strong>ne quanto la<br />

ricerca della salvezza <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>o. Spesso la RB accenna, sia pure rapidamente, accanto alle<br />

prescrizioni concrete, all’atteggiamento spirituale con il quale esse dovrebbero essere realizzate.<br />

È interessante il modo in cui in RB 73 l’autore presenta il proprio lavoro: <strong>di</strong>versamente dalla<br />

sicurezza <strong>di</strong> sé e dall’autorevolezza riven<strong>di</strong>cata dall’autore della RM, l’autore della RB minimizza il<br />

valore del co<strong>di</strong>ce che ha composto, presentandolo come niente più che <strong>un</strong> avvio alla vita religiosa.<br />

Non si tratta solo <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>chiarazione retorica, ma anche <strong>di</strong> <strong>un</strong> giu<strong>di</strong>zio nei confronti della situazione<br />

del monachesimo della sua epoca; ad esso offre <strong>un</strong> riferimento minimo e l’esortazione a progre<strong>di</strong>re<br />

sempre più nell’assimilazione della dottrina tra<strong>di</strong>zionale dei padri e della Scrittura. RB è organizzata<br />

insomma come <strong>un</strong> or<strong>di</strong>ne minimale che rimane aperto a <strong>un</strong>o sviluppo ulteriore, per chi vuole e ne è<br />

capace (la me<strong>di</strong>azione per questo sviluppo è offerta per lo più in concreto dall’abate).<br />

Una struttura analoga che prevede <strong>un</strong>a prospettiva su due livelli de Vogüe ritiene <strong>di</strong> trovarla anche<br />

in tre articoli (RB 19, 1-2; 42, 1; 49, 1-2) nei quali si sottolinea, da <strong>un</strong>a parte, <strong>un</strong> ideale che dovrebbe<br />

guidare sempre la vita del monaco e si in<strong>di</strong>cano, dall’altra, delle circostanze concrete minimali nelle<br />

quali esso si dovrebbe realizzare: 1) <strong>Dio</strong> è dappertutto, ma soprattutto <strong>nella</strong> liturgia; 2) si deve tacere<br />

sempre, ma soprattutto la notte; 3) la vita del monaco dovrebbe essere <strong>un</strong>a perpetua quaresima, ma<br />

almeno nei 40 giorni bisogna osservarla.<br />

L’inserimento <strong>di</strong> osservanze p<strong>un</strong>tuali <strong>nella</strong> prospettiva del loro senso globale per la vita del<br />

monaco spiega anche la relativa libertà con la quale determinate osservanze subiscono mitigazioni o<br />

riduzioni (tempi <strong>di</strong> preghiera più brevi rispetto a RM o alla tra<strong>di</strong>zione romana, preghiera notturna<br />

abbreviata in estate fino a novembre, <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o mitigato in estate). Tale flessibilità (che si esprime<br />

talora anche in irrigi<strong>di</strong>menti rispetto alla RM o altre fonti) è legata anche a circostanze concrete, come<br />

9


la necessità <strong>di</strong> prevedere che i monaci almeno in alc<strong>un</strong>e occasioni si debbano impegnare <strong>di</strong>rettamente<br />

nel lavoro dei campi.<br />

La RB introduce senz’altro delle mitigazioni nell’osservanza, ma va notato ch’esse non sono<br />

particolarmente rilevanti se confrontate con RM o con le altre regole occidentali precedenti o coeve<br />

(mentre lo sono assai <strong>di</strong> più a paragone con le consuetu<strong>di</strong>ni monastiche egiziane). Si tratta tuttavia <strong>di</strong><br />

adattamenti applicati con riluttanza, vissuti come ce<strong>di</strong>menti alla decadenza e alla rilassatezza dei<br />

tempi; l’ideale rimane quello <strong>di</strong> <strong>un</strong> ascetismo intransigente.<br />

La com<strong>un</strong>ità descritta <strong>nella</strong> RB ha <strong>un</strong>a struttura gerarchica (l’or<strong>di</strong>ne è dato dall’anzianità <strong>di</strong><br />

professione), articolata e piuttosto chiusa verso l’esterno: da <strong>un</strong>a parte, infatti, pratica l’ospitalità in<br />

modo generoso e con <strong>un</strong>a motivazione squisitamente teologica, dall’altra affida gli ospiti all’abate e al<br />

foresterario e vieta i contatti <strong>di</strong>retti fra loro e gli altri membri della com<strong>un</strong>ità.<br />

Pur essendo <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità per lo più laicale, il monastero della RB include fra i propri membri<br />

anche <strong>di</strong>aconi e presbiteri, che celebrano i riti nell’oratorio della com<strong>un</strong>ità e la rendono anche per<br />

questo aspetto autosufficiente. La RB prevede che <strong>un</strong> anziano si occupi in modo specifico della<br />

formazione dei novizi, <strong>un</strong> infermiere abbia cura dei malati, <strong>un</strong> monaco a ciò designato sostituisca<br />

l’abate nel dare l’ann<strong>un</strong>cio delle ore canoniche; accanto al capitolo <strong>di</strong> tutta la com<strong>un</strong>ità, l’abate è<br />

coa<strong>di</strong>uvato anche da <strong>un</strong> consiglio ristretto <strong>di</strong> anziani. Anche la cura della porta e degli ospiti è affidata<br />

a <strong>un</strong> monaco a ciò deputato in modo speciale. Una cura del tutto speciale de<strong>di</strong>ca la RB al cellerario e<br />

al priore della com<strong>un</strong>ità.<br />

Si tratta nell’insieme <strong>di</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità fortemente strutturata, sia in senso orizzontale che verticale:<br />

in essa il centro decisionale è l’abate, che deve essere scelto fra le persone spiritualmente degne,<br />

senza che venga in<strong>di</strong>cato in modo vincolante <strong>un</strong> proce<strong>di</strong>mento preciso per la sua elezione. L’autorità<br />

dell’abate è assai estesa e in più occasioni la RB affida esplicitamente a lui il compito <strong>di</strong> determinare i<br />

dettagli concreti della prescrizioni ch’essa mantiene su <strong>un</strong> livello generale o sulle quali non si attarda:<br />

l’abate è in <strong>un</strong> certo senso la regola vivente della com<strong>un</strong>ità, che applica e adatta la regola scritta alle<br />

situazioni concrete.<br />

Malgrado la RB nasca da <strong>un</strong>’intensa esperienza spirituale, essa de<strong>di</strong>ca assai poco spazio a<br />

trattazioni dottrinali esplicite. Ciò non toglie che si possano cogliere alc<strong>un</strong>i accenti nell’autore, per<br />

esempio la sua attenzione non solo per la proiezione escatologica della vita monastica, ma anche per<br />

la possibilità <strong>di</strong> realizzare <strong>un</strong> progresso personale e collettivo in questa vita, l’insistenza sulla<br />

preghiera personale e sull’atteggiamento con il quale compierla; ancora la motivazione teologica che<br />

viene offerta a giustificazione <strong>di</strong> determinate <strong>di</strong>sposizioni (p.e. RB 3, 3; 53, 15; 61, 4; 63, 5-6).<br />

L’organizzazione del tempo <strong>nella</strong> RB<br />

L’anno è organizzato in due gran<strong>di</strong> perio<strong>di</strong>: l’inverno e l’estate; quest’ultima inizia sempre con la<br />

Pasqua, mentre l’inizio del periodo invernale cambia: mentre <strong>nella</strong> RM l’inverno inizia con<br />

l’equinozio d’aut<strong>un</strong>no, <strong>nella</strong> RB inizia il 13 settembre per il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o (si prende il pasto all’ora nona;<br />

<strong>nella</strong> RM questa è la regola per tutto l’anno), il 1 ottobre per il lavoro (durante l’estate è prevista <strong>un</strong>a<br />

pausa <strong>di</strong> riposo dal lavoro a metà giornata), il 1 novembre per le vigilie notturne (le veglie notturne<br />

<strong>nella</strong> stagione estiva sono più brevi).<br />

Tra<strong>di</strong>zionalmente i giorni <strong>di</strong> <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o sono il mercoledì e il venerdì; la RM prescrive anche <strong>un</strong><br />

<strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o il sabato, si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong> uso della chiesa <strong>di</strong> Roma, del quale RB non parla, probabilmente in<br />

rapporto con la tendenza generale a mitigare le pratiche ascetiche obbligatorie.<br />

La struttura dell’anno liturgico che emerge da RB è assai semplice: essa parla esplicitamente solo<br />

<strong>di</strong> tre ricorrenze: pasqua, pentecoste e caput quadragesiame, che non si sa quando si collocasse. RB<br />

14, 1 accenna anche a solennità e feste dei santi, il che significa che quelle esplicitamente citate non<br />

sono le <strong>un</strong>iche feste celebrate nel monastero. La poca enfasi posta su questo tema rende ancora più<br />

10


notevole l’insistenza sull’inizio della quaresima: RB 15, 2; 41, 6; 48, 10. 16 (più il cap. 49,<br />

interamente de<strong>di</strong>cato all’osservanza della quaresima).<br />

Il rituale<br />

RB 38, 2 accenna incidentalmente alla com<strong>un</strong>ione domenicale e da 38, 10 si può dedurre che la<br />

com<strong>un</strong>ione (non la celebrazione eucaristica) ha luogo tutti i giorni prima dei pasti. Diversamente da<br />

quanto previsto da RM, la celebrazione eucaristica ha luogo all’interno del monastero, il cui oratorio è<br />

dotato <strong>di</strong> reliquie (cf. RB 58, 18-19). Mentre la com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> RM è interamente composta da laici, RB<br />

prevede che ne facciano parte dei chierici i quali possono provvedere alla celebrazione dei riti<br />

all’interno del monastero e non <strong>nella</strong> chiesa parrocchiale. Questo permette a RB <strong>di</strong> salvaguardare<br />

l’isolamento dei monaci anche dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista liturgico (i laici non hanno accesso <strong>di</strong> norma ad<br />

oratori privati), così come si sforza <strong>di</strong> garantirne l’autarchia sul piano economico. Quest’autonomia<br />

sacramentale pone alla RB <strong>un</strong> problema sconosciuta alla RM, quello della relazione tra i monaci preti<br />

e l’abate.<br />

La vita monastica è scan<strong>di</strong>ta da alc<strong>un</strong>i gesti rituali che la RB co<strong>di</strong>fica, sia pure semplificando<br />

significativamente rispetto alla RM:<br />

· entrata e uscita dal servizio dei settimanari (RB 35)<br />

· entrata del lettore (RB 38)<br />

· preghiera prima e dopo i pasti (RB 43)<br />

· riconciliazione dello scom<strong>un</strong>icato (RB 44)<br />

· accoglienza degli ospiti (RB 53)<br />

· professione (RB 58)<br />

· partenza e ritorno da <strong>un</strong> viaggio (RB 67)<br />

Il fatto che questi siano gli <strong>un</strong>ici riti co<strong>di</strong>ficati non significa, naturalmente, che fossero gli <strong>un</strong>ici<br />

praticati, visto che spesso RB riduce all’essenziale le prescrizioni che organizzano la vita della<br />

com<strong>un</strong>ità. È per esempio del tutto ovvio che <strong>un</strong> qualche rito <strong>di</strong> bene<strong>di</strong>zione del novo abate dovesse<br />

essere celebrato, anche se la regola non lo menziona, probabilmente perché RB non intendeva<br />

proporre <strong>un</strong>o svolgimento alternativo a quello com<strong>un</strong>e all’epoca.<br />

Interessante è il rito della riconciliazione dello scom<strong>un</strong>icato: esso riduce il complicato cerimoniale<br />

<strong>di</strong> RM a <strong>un</strong> semplice gesto, quello <strong>di</strong> prostrarsi ai pie<strong>di</strong> dei confratelli all’uscita dall’oratorio; nello<br />

stesso tempo, però, prol<strong>un</strong>ga nel tempo la durata della penitenza in f<strong>un</strong>zione della gravità della colpa<br />

commessa e trasforma il gesto in <strong>un</strong> periodo <strong>di</strong> espiazione.<br />

Un tratto caratteritico dei rituali descritti è che essi spesso consistono semplicemente in <strong>un</strong> gesto<br />

(prosternazione), o in brevi formule ripetute più volte. Gesti che RM colloca in rapporto <strong>di</strong>retto con la<br />

situazione vitale alla quale sono collegati, p.e. la bene<strong>di</strong>zione dei settimanari <strong>di</strong> cucina in refettorio,<br />

vengono spostati nell’oratorio del monastero e così dotati <strong>di</strong> <strong>un</strong> carattere sacrale più esplicito.<br />

Autore, contesto cronologico e geografico della RB<br />

La tra<strong>di</strong>zione manoscritta attribuisce <strong>un</strong>animemente la RB a <strong>un</strong> Benedetto. Questo Benedetto è<br />

generalmente identificato con il Benedetto al quale Gregorio Magno de<strong>di</strong>ca il II libro dei propri<br />

Dialogi e del quale <strong>di</strong>ce che ha composto <strong>un</strong>a regula monachorum (Dial. II 36).<br />

In effetti nel Commento al I libro dei Re (IV 70), Gregorio cita RB 58, 1-2. 8. 12; è quin<strong>di</strong><br />

legittimo supporre che la regola cui si fa cenno nei Dialogi sia proprio la RB.<br />

Il problema è allora <strong>di</strong> sapere se il Benedetto al quale si attribuisce la RB sia quello <strong>di</strong> cui parla<br />

Gregorio e se la biografia ch’egli ne scrive abbia <strong>un</strong>a qualche atten<strong>di</strong>bilità storica. De Vogue è<br />

sostanzialmente favorevole a questa conclusione: secondo lui, l’invenzione <strong>di</strong> cui Gregorio dà prova<br />

nei Dialogi si esercita su <strong>un</strong> tessuto <strong>di</strong> partenza che è storico e che non è possibile attribuire<br />

interamente alla sua fantasia.<br />

11


Ciò non toglie che Gregorio possa avere attribuito a <strong>un</strong> Benedetto realmente vissuto e autore <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

regola monastica <strong>un</strong>o scritto del quale invece era lui l’autore: questa ipotesi è, secondo De Vogue,<br />

confutata dal fatto che in alc<strong>un</strong>i casi l’epistolario <strong>di</strong> Gregorio mostra ch’egli prese decisioni e <strong>di</strong>ede<br />

norme <strong>di</strong>fformi da quelle suggerite in RB.<br />

Quanto alla datazione: si può osservare che RM cita con <strong>un</strong>a certa libertà letteratura extracanonica,<br />

il che ne colloca la redazione verosimilmente prima del decreto <strong>di</strong> Gelasio del 530. Anche la<br />

designazione dell’abate da parte del predecessore è <strong>un</strong>a procedura che in<strong>di</strong>ca <strong>un</strong>a data anteriore al 530<br />

(col pontificato <strong>di</strong> Bonifacio II [530-532], infatti, anche i papi vengono eletti e non designati dal loro<br />

predecessore). Infine, la RM è citata dalla regola dell’abate Eugippo, composta verso il 530, quin<strong>di</strong><br />

deve essere stata scritta prima <strong>di</strong> quella data. Se si ammette che la RB <strong>di</strong>penda da RM, si deve<br />

concludere ch’essa sia necessariamente posteriore al 530.<br />

Alc<strong>un</strong>e reminiscenze <strong>di</strong> RB presenti <strong>nella</strong> regola <strong>di</strong> Colombano fanno per altro pensare che RB sia<br />

anteriore a questo testo (del quale tuttavia la cronologia è <strong>di</strong>scussa).<br />

Se si ammette che la vita <strong>di</strong> Benedetto raccontata da Gregorio ha <strong>un</strong> fondamento storico, la<br />

cronologia della RB deve essere coerente con i dati che si possono ricavare dai Dialogi. Tutti i fatti<br />

narrati da Dial. II e databili con <strong>un</strong>a certa verosimiglianza (visita <strong>di</strong> Totila, presa <strong>di</strong> Roma, morte <strong>di</strong><br />

Germano <strong>di</strong> Capua...) sono collocabili intorno alla metà del VI sec., nel corso della guerra gotica<br />

(535-551), e appartengono al periodo cassinese della vita <strong>di</strong> Benedetto. Alc<strong>un</strong>e particolarità della RB<br />

che si potrebbero spiegare attraverso il contatto con la legislazione <strong>di</strong> Giustiniano, la conoscenza del<br />

Basilio greco e della liturgia greca, invitano a collocare la morte dell’autore della RB verso il 560.<br />

Su può perciò concludere che la redazione della RB è avvenuta in <strong>un</strong> arco <strong>di</strong> tempo compreso tra il<br />

530 e il 560, più probabilmente alla fine <strong>di</strong> questo periodo, visto che RB cita il V libro delle Vitae<br />

patrum che è stato tradotto in latino tra il 526 e il 556 da Pelagio.<br />

Il presupposto <strong>di</strong> tutto questo <strong>di</strong>scorso è che RB sia posteriore a RM e ne sia in <strong>un</strong> certo senso <strong>un</strong>a<br />

sintesi. Si potrebbe anche pensare, al contrario che RM sia posteriore a RB e ne costituisca <strong>un</strong><br />

ampliamento. Varie ragioni rendono questa seconda ipotesi improbabile:<br />

· dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista letterario, si osserva in RB la tendenza a utilizzare fonti sicuramente più<br />

antiche, p.e. Agostino, selezionando passi e ricomponendoli in modo abbastanza libero (cf. RB 54);<br />

esattamente lo stesso proce<strong>di</strong>mento si osserva in relazione a RM, perciò è più probabile che sia RB a<br />

ricombinare e sintetizzare RM, piuttosto che pensare che RM metta in or<strong>di</strong>ne e <strong>di</strong>stenda più<br />

ampiamente il testo <strong>di</strong> RB (cf. p.e. RB 22 e 52).<br />

· dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista delle istituzioni si osserva <strong>nella</strong> RB <strong>un</strong> arricchirsi e complicarsi della struttura,<br />

anche fisica, della com<strong>un</strong>ità monastica rispetto a quella descritta da RM; infermeria, cucina per gli<br />

ospiti, cella noviciorum sono presenti in RB e assenti in RM insieme agli officiali che se ne<br />

occupano. Nella RB sono affidate stabilmente a <strong>un</strong> fratello competente f<strong>un</strong>zioni che in RM sono date<br />

per rotazione, p.e. quella <strong>di</strong> infermiere, foresterario, ann<strong>un</strong>ciatore dell’ufficio. La struttura gerarchica<br />

della com<strong>un</strong>ità non è solo stabilita dalla relazione verticale fra monaci e abate, ma anche dalle<br />

relazioni orizzontali tra i monaci anziani e quelli più giovani.<br />

Questi e altri elementi inducono a collocare la RM prima <strong>di</strong> RB. Ma potrebbe trattarsi <strong>di</strong> due scritti<br />

composti in epoche <strong>di</strong>verse dal medesimo autore, questo spiegherebbe le forti somiglianze tra i due<br />

testi; e la cronologia ipotizzata per la loro composizione è compatibile con questa ipotesi.<br />

Anche qui vi sono alc<strong>un</strong>i argomenti contro che, senza essere decisivi presi <strong>un</strong>o a <strong>un</strong>o, danno peso<br />

all’idea che gli autori siano <strong>di</strong>stinti:<br />

· le <strong>di</strong>fferenze istituzionali possono essere espressione <strong>di</strong> <strong>un</strong>’evoluzione nell’esperienza dell’autore,<br />

ma fa <strong>un</strong> po’ specie che cambi anche la terminologia: RM non parla mai <strong>di</strong> monachi, mentre RB usa<br />

correntemente questo termini accanto a quelli <strong>di</strong> fratres e <strong>di</strong>scipuli.<br />

· notevoli <strong>di</strong>fferenze si riscontrano anche nell’uso <strong>di</strong> particelle: autem, aliter, atque, neque....<br />

soprattutto le parti proprie <strong>di</strong> RB appaiono stilisticamente <strong>di</strong>verse dalle parti che ha in com<strong>un</strong>e con<br />

RM.<br />

12


Prologus<br />

I. De generibus monachorum<br />

II. Qualis esse debeat Abbas<br />

III. De adhiben<strong>di</strong>s ad consilium fratribus<br />

IV. Quae s<strong>un</strong>t instrumenta bonorum operum<br />

V. De oboe<strong>di</strong>entia<br />

VI. De tacit<strong>un</strong>itate<br />

VII. De humilitate<br />

<strong>Regula</strong>e capita<br />

VIII. De Officiis <strong>di</strong>vinis in noctibus<br />

IX. Quot Psalmi <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t nocturnis horis<br />

X. Qualiter aestatis tempore agatur nocturna laus<br />

XI. Qualiter Dominicis <strong>di</strong>ebus Vigiliae agantur<br />

XII. Qualiter Matutinorum sollemnitas agatur<br />

XIII. Privatis <strong>di</strong>ebus qualiter Matutini agantur<br />

XIV. In natalitiis Sanctorum qualiter Vigiliae agantur<br />

XV. Alleluia quibus temporibus <strong>di</strong>catur<br />

XVI. Qualiter <strong>di</strong>vina Opera per <strong>di</strong>em agantur<br />

XVII. Quot Psalmi per easdem Horas <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t<br />

XVIII. Quo or<strong>di</strong>ne Psalmi <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t<br />

XIX. De <strong>di</strong>sciplina psallen<strong>di</strong><br />

XX. De reverentia orationis<br />

XXI. De Decanis Monasterii<br />

XXII. Quomodo dormiant Monachi<br />

XXIII. De excomm<strong>un</strong>icatione culparum<br />

XXIV. Qualis debet esse modus excomm<strong>un</strong>icationis<br />

XXV. De gravioribus culpis<br />

XXVI. De iis, qui sine iussione Abbatis i<strong>un</strong>g<strong>un</strong>tur excomm<strong>un</strong>icatis<br />

XXVII. Qualiter debeat esse sollicitus Abbas circa excomm<strong>un</strong>icatos<br />

XXVIII. De iis, qui saepius correcti non emendantur<br />

XXIX Si debeant iterum recipi fratres exe<strong>un</strong>tes de Monasterio<br />

XXX De pueris minori aetate, qualiter corripiantur<br />

XXXI. De Cellarario Monasterii<br />

XXXII. De ferramentis, vel rebus Monasterii<br />

XXXIII. Si quid debeant Monachi proprium habere<br />

XXXIV. Si omnes debeant aequaliter necessaria accipere<br />

XXXV. De septimanariis coquinae<br />

XXXVI. De infirmis Fratribus<br />

XXXVII. De senibus, vel infantibus<br />

XXXVIII. De hebdomadario Lectore<br />

XXXIX De mensura ciborum<br />

XL De mensura potus<br />

13


XLI. Quibus horis oporteat reficere Fratres<br />

XLII. Ut post Completorium nemo loquatur<br />

XLIII. De iis, qui ad Opus Dei, vel ad mensam tarde occurr<strong>un</strong>t<br />

XLIV. De iis qui excomm<strong>un</strong>icantur, quomodo satisfaciant<br />

XLV. De iis qui fall<strong>un</strong>tur in Oratorio<br />

XLVI. De iis qui in aliis quibuslibet rebus delinqu<strong>un</strong>t<br />

XLVII. De significanda hora Operis Dei<br />

XLVIII. De opere manuum coti<strong>di</strong>ano<br />

XLIX De Quadragesimae observatione<br />

L De Fratribus qui longe ab Oratorio laborant, aut in via s<strong>un</strong>t<br />

LI. De Fratribus qui non satis longe proficisc<strong>un</strong>tur<br />

LII. De Oratorio Monasterii<br />

LIII. De hospitibus suscipien<strong>di</strong>s<br />

LIV. Si debeat Monachus litteras vel eulogia suscipere<br />

LV. De Vestimentis et calceamentis Fratrum<br />

LVI. De mensa Abbatis<br />

LVII. De artificibus Monasterii<br />

LVIII. De <strong>di</strong>sciplina suscipiendorum Fratrum<br />

LIX De filiis nobilium vel pauperum qui offer<strong>un</strong>tur<br />

LX De Sacerdotibus qui voluerint in Monasterio habitare<br />

LXI. De Monachis peregrinis, qualiter suscipiantur<br />

LXII. De Sacerdotibus Monasterii<br />

LXIII. De or<strong>di</strong>ne Congregationis<br />

LXIV. De or<strong>di</strong>nando Abbate<br />

LXV. De Praeposito Monasterii<br />

LXVI. De Ostiario Monasterii<br />

LXVII. De Fratribus in via <strong>di</strong>rectis<br />

LXVIII. Si Fratri impossibilia ini<strong>un</strong>gantur<br />

LXIX Ut in Monasterio non praesumat alter alterum defendere<br />

LXX Ut non praesumat quisquam aliquem passim caedere aut excomm<strong>un</strong>icare<br />

LXXI. Ut obe<strong>di</strong>entes sint sibi invicem Fratres<br />

LXXII. De Zelo bono, quem debent habere Monachi<br />

LXXIII. De eo quod non omnis observatio iustitiae in hac sit <strong>Regula</strong> constituta<br />

14


- Prologus<br />

Per <strong>un</strong>a lettura tematica della Regola:<br />

1. La spiritualità monastica<br />

1.1. La pratica delle virtù <strong>nella</strong> condotta del monaco<br />

a) Principi generali<br />

Caput IV: Quae s<strong>un</strong>t instrumenta bonorum operum<br />

Caput XLIX: De Quadragesimae observatione<br />

Caput LXXII: De Zelo bono, quem debent habere Monachi<br />

b) L’obbe<strong>di</strong>enza<br />

Caput V: De oboe<strong>di</strong>entia<br />

Caput LXVIII: Si Fratri impossibilia ini<strong>un</strong>gantur<br />

Caput LXXI: Ut obe<strong>di</strong>entes sint sibi invicem Fratres<br />

c) Il silenzio<br />

Caput VI: De tacit<strong>un</strong>itate<br />

Caput XLII: Ut post Completorium nemo loquatur<br />

d) L’umiltà<br />

Caput VII: De humilitate<br />

1.2. Preghiera e liturgia<br />

a) L’atteggiamento fondamentale <strong>nella</strong> preghiera<br />

Caput XIX: De <strong>di</strong>sciplina psallen<strong>di</strong><br />

Caput XX: De reverentia orationis<br />

b) L’or<strong>di</strong>namento della liturgia<br />

Caput XVI: Qualiter <strong>di</strong>vina Opera per <strong>di</strong>em agantur<br />

Caput VIII: De Officiis <strong>di</strong>vinis in noctibus<br />

Caput IX: Quot Psalmi <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t nocturnis horis<br />

Caput X: Qualiter aestatis tempore agatur nocturna laus<br />

Caput XI: Qualiter Dominicis <strong>di</strong>ebus Vigiliae agantur<br />

Caput XII: Qualiter Matutinorum sollemnitas agatur<br />

Caput XIII: Privatis <strong>di</strong>ebus qualiter Matutini agantur<br />

Caput XIV: In natalitiis Sanctorum qualiter Vigiliae agantur<br />

Caput XV: Alleluia quibus temporibus <strong>di</strong>catur<br />

Caput XVII: Quot Psalmi per easdem Horas <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t<br />

Caput XVIII: Quo or<strong>di</strong>ne Psalmi <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t<br />

c) Come e dove si celebra<br />

Caput XLVII: De significanda hora Operis Dei<br />

Caput LII: De Oratorio Monasterii<br />

2.1. I generi dei monaci<br />

Caput I : De generibus Monachorum<br />

2. I monaci e la com<strong>un</strong>ità<br />

15


2.2. L’abate e la regola<br />

Caput II: Qualis debeat esse Abbas<br />

Caput XXVII: Qualiter debeat esse sollicitus Abbas circa excomm<strong>un</strong>icatos<br />

Caput LVI: De mensa Abbatis<br />

Caput LXIV: De or<strong>di</strong>nando Abbate<br />

Caput LXXIII: De eo quod non omnis observatio iustitiae in hac sit <strong>Regula</strong><br />

constituta<br />

2.3. Cellerario e priore<br />

Caput XXXI: De Cellarario Monasterii<br />

Caput LXV: De Praeposito Monasterii<br />

2.4. La com<strong>un</strong>ità<br />

a) Partecipazione al governo<br />

Caput III: De adhiben<strong>di</strong>s ad consilium fratribus<br />

Caput XXI: De Decanis Monasterii<br />

b) F<strong>un</strong>zioni particolari <strong>nella</strong> com<strong>un</strong>ità<br />

Caput XXXV: De septimanariis coquinae<br />

Caput XXXVIII: De hebdomadario Lectore<br />

Caput LXII: De Sacerdotibus Monasterii<br />

Caput LXVI: De Ostiario Monasterii<br />

c) Con<strong>di</strong>zioni particolari <strong>di</strong> alc<strong>un</strong>i fratelli<br />

Caput XXXVI: De infirmis Fratribus<br />

Caput XXXVII: De senibus, vel infantibus<br />

d) La <strong>di</strong>sciplina com<strong>un</strong>itaria<br />

Caput LXIII: De or<strong>di</strong>ne Congregationis<br />

Caput LXIX: Ut in Monasterio non praesumat alter alterum defendere<br />

Caput LXX: Ut non praesumat quisquam aliquem passim caedere aut excomm<strong>un</strong>icare<br />

2.5. Accoglienza dei can<strong>di</strong>dati<br />

Caput LVIII: De <strong>di</strong>sciplina suscipiendorum Fratrum<br />

Caput LIX: De filiis nobilium vel pauperum qui offer<strong>un</strong>tur<br />

Caput LX: De Sacerdotibus qui voluerint in Monasterio habitare<br />

3. Condotta <strong>di</strong> vita e beni materiali<br />

3.1. I bisogni fondamentali<br />

a) Sonno<br />

Caput XXII: Quomodo dormiant Monachi<br />

b) Cibo<br />

Caput XXXIX: De mensura ciborum<br />

Caput XL: De mensura potus<br />

Caput XLI: Quibus horis oporteat reficere Fratres<br />

c) Vesti<br />

Caput LV: De Vestimentis et calceamentis Fratrum<br />

16


3.2. Il lavoro<br />

Caput XLVIII: De opera manuum coti<strong>di</strong>ano<br />

Caput LVII: De artificibus Monasterii<br />

3.3. Viaggi e uscite dal monastero<br />

Caput L: De Fratribus qui longe ab Oratorio laborant, aut in via s<strong>un</strong>t<br />

Caput LI: De Fratribus qui non satis longe proficisc<strong>un</strong>tur<br />

Caput LXVII: De Fratribus in via <strong>di</strong>rectis<br />

3.4. Beni del monastero e dei monaci<br />

Caput XXXII: De ferramentis, vel rebus Monasterii<br />

Caput XXXIII: Si quid debeant Monachi proprium habere<br />

Caput XXXIV: Si omnes debeant aequaliter necessaria accipere<br />

Caput LIV: Si debeat Monachus litteras vel eulogia suscipere<br />

3.5. Gli ospiti<br />

Caput LIII: De hospitibus suscipien<strong>di</strong>s<br />

Caput LXI: De Monachis peregrinis, qualiter suscipiantur<br />

3.6. Le infrazioni alla Regola<br />

Caput XXIII: De excomm<strong>un</strong>icatione culparum<br />

Caput XXIV: Qualis debet esse modus excomm<strong>un</strong>icationis<br />

Caput XXV: De gravioribus culpis<br />

Caput XXVI: De iis, qui sine iussione Abbatis i<strong>un</strong>g<strong>un</strong>tur excomm<strong>un</strong>icatis<br />

Caput XXVIII: De iis, qui saepius correcti non emendantur<br />

Caput XXIX: Si debeant iterum recipi fratres exe<strong>un</strong>tes de Monasterio<br />

Caput XXX: De pueris minori aetate, qualiter corripiantur<br />

Caput XLIII: De iis, qui ad Opus Dei, vel ad mensam tarde occurr<strong>un</strong>t<br />

Caput XLIV: De iis qui excomm<strong>un</strong>icantur, quomodo satisfaciant<br />

Caput XLV: De iis qui fall<strong>un</strong>tur in Oratorio<br />

Caput XLVI: De iis qui in aliis quibuslibet rebus delinqu<strong>un</strong>t<br />

17


1. La spiritualità monastica<br />

Prologus<br />

[1] Obsculta, o fili, praecepta magistri, et inclina aurem cor<strong>di</strong>s tui, et admonitionem pii patris libenter<br />

excipe et efficaciter comple, [2] ut ad eum per oboe<strong>di</strong>entiae laborem redeas, a quo per inoboe<strong>di</strong>entiae<br />

desi<strong>di</strong>am recesseras. [3] Ad te ergo n<strong>un</strong>c mihi sermo <strong>di</strong>rigitur, quisquis abren<strong>un</strong>tians propriis<br />

vol<strong>un</strong>tatibus, Domino Christo vero regi militaturus, oboe<strong>di</strong>entiae fortissima atque praeclara arma<br />

sumis.<br />

Il prologo si apre sul tema biblico dell’ascolto (Prov 4, 20): la regola è <strong>un</strong> insieme <strong>di</strong> insegnamenti da ascoltare più<br />

che da leggere. I §§ 1-4 e 46-49 sono propri <strong>di</strong> RB, che riassume molto rapidamente i temi principali esposti nelle<br />

prime tre parti del prologo <strong>di</strong> RM, mentre il resto è tratto alla lettera dalla quarta sezione della RM. Il maestro e<br />

padre che bisogna ascoltare è insieme l’abate che formula questo invito, ma è in prima istanza <strong>Dio</strong> stesso, che<br />

chiama il proprio operaio alla messe, come <strong>di</strong>rà più sotto.<br />

L’ascolto del maestro introduce alla metafora del monastero-scuola che verrà presentata in seguito; l’altra<br />

metafora, sempre collegata al signifcato del termine latino schola, è quella del servizio militare, che si compie con<br />

le armi e la fatica dell’obbe<strong>di</strong>enza. Tanto <strong>nella</strong> scuola quanto <strong>nella</strong> milizia, il Cristo della RM e RB è il maestro e il<br />

re, al quale si deve soggezione e obbe<strong>di</strong>enza.<br />

L’ascolto, l’appren<strong>di</strong>mento, la milizia vissuti con de<strong>di</strong>zione (libenter ... efficaciter...) portano al ritorno a colui dal<br />

quale ci si era allontanati in seguito al peccato. L’antropologia <strong>di</strong> RM e RB non è certo ottimistica: l’uomo viene<br />

raggi<strong>un</strong>to dalla voce <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> in <strong>un</strong>a situazione <strong>di</strong> inerte <strong>di</strong>stanza da Lui e viene invitato a intraprendere la via del<br />

ritorno tramite la separazione dal mondo e dalla condotta abituale. Questo ritorno implica <strong>un</strong>a dura fatica, la<br />

rin<strong>un</strong>cia alla volontà propria, che configura il monachesimo come martirio. L’idea della rin<strong>un</strong>cia evoca in termini<br />

molto impliciti il riferimento, che in RM è invece aperto, della vita monastica al battesimo.<br />

[4] In primis, ut quicquid agendum inchoas bonum, ab eo perfici instantissima oratione deposcas, [5]<br />

ut qui nos iam in filiorum <strong>di</strong>gnatus est numero computare non debet aliquando de malis actibus<br />

nostris contristari. [6] Ita enim ei omni tempore de bonis suis in nobis parendum est ut non solum<br />

iratus pater suos non aliquando filios exheredet, [7] sed nec, ut metuendus dominus irritatus a malis<br />

nostris, ut nequissimos servos perpetuam tradat ad poenam qui eum sequi noluerint ad gloriam.<br />

La chiamata nel numero dei figli è probabilmente <strong>un</strong> altro cenno al battesimo: interessante osservare come la vita<br />

monastica appaia la conseguenza del battesimo e il compimento (necessario?) della vocazione battesimale. Bisogna<br />

pregare Di che porti a compimento l’opera buona che iniziamo (la conversione alla vita monastica) per non<br />

rischiare che il padre benevolo che si è rivolto all’inizio al <strong>di</strong>scepolo si riveli alla fine <strong>un</strong> giu<strong>di</strong>ce irato verso chi<br />

non ha voluto seguirlo <strong>nella</strong> gloria.<br />

Da qui sino al § 46 RB riproduce il prologo <strong>di</strong> RM. Quest’ultimo è <strong>un</strong> testo molto ampio organizzato in quattro<br />

parti: <strong>un</strong> prologo; <strong>un</strong> thema, che presenta sotto forma <strong>di</strong> <strong>un</strong>a parabola la vita monastica come prosecuzione e<br />

compimento del battesimo alla luce dell’interpretazione <strong>di</strong> Mt 11, 28-30: «venite a me voi tutti che siete affaticati e<br />

oppressi ... il mio giogo infatti è dolce»: all’umanità oppressa dal peso del peccato, Cristo offre il ristoro del<br />

battesimo e invita coloro che si sono ristorati all’acqua del battesimo a raggi<strong>un</strong>gere poi la pienezza della vita<br />

assumendo su <strong>di</strong> sé il suo giogo. Al thema segue <strong>un</strong> l<strong>un</strong>go commento al Padre nostro e a quest’ultimo <strong>un</strong><br />

commento ai salmi 33, 12-16 e 14, 1-5. La ragione per la quale RB sceglie <strong>di</strong> riprodurre solo l’ultima parte è che<br />

essa contiene la frase decisiva, concernente l’istituzione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a «scuola del servizio <strong>di</strong>vino».<br />

[8] Exsurgamus ergo tandem aliquando excitante nos scriptura ac <strong>di</strong>cente: «Hora est iam nos de<br />

somno surgere» (Rom 13, 11), [9] et apertis oculis nostris ad deificum lumen, attonitis auribus<br />

au<strong>di</strong>amus <strong>di</strong>vina coti<strong>di</strong>e clamans quid nos admonet vox <strong>di</strong>cens: [10] «Ho<strong>di</strong>e si vocem eius au<strong>di</strong>eritis,<br />

nolite obdurare corda vestra» (Sal 94, 8). [11] Et iterum: «Qui habet aures au<strong>di</strong>en<strong>di</strong> au<strong>di</strong>at quid<br />

spiritus <strong>di</strong>cat ecclesiis» (Apoc 2, 7). [12] Et quid <strong>di</strong>cit? «Venite, filii, au<strong>di</strong>te me; timorem Domini<br />

docebo vos» (Sal 33, 12) [13] «Currite dum lumen vitae habetis, ne tenebrae mortis vos<br />

comprehendant» (Gv 12, 35).<br />

Il testo è <strong>un</strong> mosaico fitto <strong>di</strong> citazioni bibliche, tratte in<strong>di</strong>fferentemente dal NT e dall’AT e incentrato sull’urgenza<br />

(cf. ho<strong>di</strong>e) <strong>di</strong> raccogliere l’appello della voce <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e correre verso la salvezza, prima che sia troppo tar<strong>di</strong>.<br />

18


[14] Et quaerens Dominus in multitu<strong>di</strong>ne populi cui haec clamat operarium suum, iterum <strong>di</strong>cit: [15]<br />

«Quis est homo qui vult vitam et cupit videre <strong>di</strong>es bonos?» (Sal 33, 13) [16] Quod si tu au<strong>di</strong>ens<br />

respondeas: Ego, <strong>di</strong>cit tibi Deus: [17] Si vis habere veram et perpetuam vitam, «prohibe linguam tuam<br />

a malo et labia tua ne loquantur dolum; deverte a malo et fac bonum, inquire pacem et sequere eam»<br />

(Sal 33, 14-15). [18] Et cum haec feceritis, oculi mei super vos et aures meas ad preces vestras, et<br />

antequam me invocetis <strong>di</strong>cam vobis: «Ecce adsum» (Is 58, 9). [19] Quid dulcius nobis ab hac voce<br />

Domini invitantis nos, fratres carissimi? [20] Ecce pietate sua demonstrat nobis Dominus viam vitae.<br />

Il testo del Sal 33 è parafrasato e inserito in <strong>un</strong> <strong>di</strong>alogo fra <strong>Dio</strong> e l’uomo: l’appello primo e principale che RM e RB<br />

rivolgono è <strong>di</strong>retto al singolo, dal quale viene sollecitata <strong>un</strong>a risposta in or<strong>di</strong>ne alla propria salvezza; la com<strong>un</strong>ità è<br />

f<strong>un</strong>zionale a questo obiettivo essenziale. L’immagine dell’operaio tratto dalla moltitu<strong>di</strong>ne, anch’essa<br />

neotestamentaria, rimanda all’idea della vita monastica come vita eletta, superiore a quella della moltitu<strong>di</strong>ne. Si<br />

può osservare che <strong>nella</strong> scelta del salmo come <strong>un</strong>a sorta <strong>di</strong> invito alla vita monastica non emerge, però, alc<strong>un</strong><br />

contenuto specificamente monastico. La condotta che qui viene suggerita e interpretata come via alla vera vita è<br />

<strong>un</strong>a condotta che in realtà ogni cristiano e prima ancora ogni buon giudeo e uomo dabbene dovrebbe seguire. Se ne<br />

possono trarre due prospettive abbastanza <strong>di</strong>verse: o che la vita monastica non è che <strong>un</strong>’articolazione della vita<br />

cristiana, priva però <strong>di</strong> contenuti specifici; oppure che la vita cristiana è sostanzialmente da identificarsi <strong>nella</strong> vita<br />

monastica e che in <strong>un</strong> certo senso è pienamente cristiano solo colui che si dà alla vita monastica.<br />

[21] Succinctis ergo fide vel observantia bonorum actuum lumbis nostris (Ef 6, 14), per ducatum<br />

evangelii pergamus itinera eius, ut mereamur eum «qui nos vocavit in regnum suum» (1 Tess 2, 12)<br />

videre.<br />

Il riferimento alla guida dell’evangelo prepara il passaggio alla parafrasi del Sal 14 e mostra con chiarezza che per<br />

l’autore la nozione <strong>di</strong> “vangelo” si estende a tutti i testi della Scrittura. In particolare i salmi sono percepiti dalla<br />

tra<strong>di</strong>zione antica come voce <strong>di</strong> Cristo e della chiesa, questo spiega perché in <strong>un</strong> protrettico al monachesimo<br />

cristiano venga proposto <strong>un</strong> passo <strong>di</strong> RM che contiene il commento a due testi dell’AT: per Benedetto e per i suoi<br />

contemporanei il salterio non è affatto <strong>un</strong> testo precristiano.<br />

[22] In cuius regni tabernaculo si volumus habitare, nisi illuc bonis actibus curritur, minime<br />

pervenitur. [23] Sed interrogemus cum propheta Dominum <strong>di</strong>centes ei: «Domine, quis habitabit in<br />

tabernaculo tuo, aut quis requiescet in monte sancto tuo?» (Sal 14, 1) [24] Post hanc interrogationem,<br />

fratres, au<strong>di</strong>amus Dominum respondentem et ostendentem nobis viam ipsius tabernaculi, [25] <strong>di</strong>cens:<br />

«Qui ingre<strong>di</strong>tur sine macula et operatur iustitiam; [26] qui loquitur veritatem in corde suo, qui non<br />

egit dolum in lingua sua; [27] qui non fecit proximo suo malum, qui opprobrium non accepit adversus<br />

proximum suum» (Sal 14, 2-3); [28] qui malignum <strong>di</strong>abolum aliqua suadentem sibi, cum ipsa<br />

suasione sua a conspectibus cor<strong>di</strong>s sui respuens, «deduxit ad nihilum» (Sal 14, 4), et parvulos<br />

cogitatos eius tenuit et allisit ad Christum (Sal 136, 9); [29] qui, timentes Dominum, de bona<br />

observantia sua non se redd<strong>un</strong>t elatos, sed ipsa in se bona non a se posse sed a Domino fieri<br />

existimantes, [30] operantem in se Dominum «magnificant», illud cum propheta <strong>di</strong>centes: «Non<br />

nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam» (Sal 113 b, 1); [31] sicut nec Paulus apostolus<br />

de prae<strong>di</strong>catione sua sibi aliquid imputavit, <strong>di</strong>cens: «Gratia Dei sum id quod sum» (1 Cor 15, 10);<br />

[32] et iterum ipse <strong>di</strong>cit: «Qui gloriatur, in Domino glorietur» (2 Cor 10, 17). [33] Unde et Dominus<br />

in evangelio ait: «Qui au<strong>di</strong>t verba mea haec et facit ea, similabo eum viro sapienti qui ae<strong>di</strong>ficavit<br />

domum suam super petram; [34] vener<strong>un</strong>t flumina, flaver<strong>un</strong>t venti, et impeger<strong>un</strong>t in domum illam, et<br />

non ceci<strong>di</strong>t, quia f<strong>un</strong>data erat super petram» (Mt 7, 24-25).<br />

In RB come già in RM è molto forte la proiezione all’al <strong>di</strong> là: la vita monastica è <strong>un</strong>a corsa (§ 22: curritur) verso il<br />

regno <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>; il riposo è oggetto <strong>di</strong> <strong>un</strong>a ricerca che non necessariamente trova già in questo mondo qualcosa <strong>di</strong> più<br />

<strong>di</strong> <strong>un</strong>’anticipazione. Insistito il tema dell’azione: la vita monastica consiste in <strong>un</strong> costante esercizio <strong>di</strong> giustizia,<br />

veracità, resistenza alle tentazioni, umiltà nel non attribuire a se stessi i propri successi e progressi. NB<br />

l’interpretazione allegorica del Sal 136: i piccoli che vengono sbattuti sulla roccia sono i pensieri peccaminosi<br />

suggeriti dal demonio e infranti sulla roccia che è Cristo. Il cenno finale all’uomo sapiente può forse essere letto in<br />

19


elazione con la metafora della scuola, già emersa all’inizio e che verrà en<strong>un</strong>ciata in modo esplicito nei §§ che<br />

seguono.<br />

[35] Haec complens Dominus exspectat nos coti<strong>di</strong>e his suis sanctis monitis factis nos respondere<br />

debere. [36] Ideo nobis propter emendationem malorum huius vitae <strong>di</strong>es ad indutias relaxantur, [37]<br />

<strong>di</strong>cente Apostolo: «An nescis quia patientia Dei ad paenitentiam te adducit?» (Rom 2, 4) [38] Nam<br />

pius Dominus <strong>di</strong>cit: «Nolo mortem peccatoris, sed convertatur et vivat» (Ez 33, 11).<br />

All’ho<strong>di</strong>e della chiamata deve seguire il coti<strong>di</strong>e della risposta: il tempo della vita è dato per la correzione del male<br />

compiuto in questa vita; la vita monastica è pensata come esperienza <strong>di</strong> conversione e come itinerario penitenziale:<br />

più sotto parla della partecipazione alla passione <strong>di</strong> Cristo e in RB 49 si <strong>di</strong>rà che tutta la vita del monaco dev’essere<br />

<strong>un</strong>a perpetua quaresima.<br />

[39] Cum ergo interrogassemus Dominum, fratres, de habitatore tabernaculi eius, au<strong>di</strong>vimus habitan<strong>di</strong><br />

praeceptum, sed si compleamus habitatoris officium. [40] Ergo praeparanda s<strong>un</strong>t corda nostra et<br />

corpora sanctae praeceptorum oboe<strong>di</strong>entiae militanda, [41] et quod minus habet in nos natura<br />

possibile, rogemus Dominum ut gratiae suae iubeat nobis a<strong>di</strong>utorium ministrare. [42] Et si, fugientes<br />

gehennae poenas, ad vitam volumus pervenire perpetuam, [43] dum adhuc vacat et in hoc corpore<br />

sumus et haec omnia per hanc lucis vitam vacat implere, [44] currendum et agendum est modo quod<br />

in perpetuo nobis expe<strong>di</strong>at.<br />

Ritorna <strong>un</strong>a serie <strong>di</strong> temi già affiorati nei §§ precedenti: l’idea che abitare <strong>nella</strong> tenda del Signore comporti<br />

l’adozione perseverante e risoluta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a condotta <strong>di</strong> vita e <strong>di</strong> pensiero (corda et corpora) alternativa a quella del<br />

mondo, <strong>un</strong>a militia il cui elemento <strong>di</strong>stintivo è l’obbe<strong>di</strong>enza. Si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong> esercizio impegnativo, forse superiore<br />

alle possibilità umane senza il soccorso della grazia (elemento agostiniano?). I §§ 42-44 riportano all’urgenza<br />

pressante del compito: bisogna fuggire, correre, agire, finché c’è luce, per poter ottenere la liberazione dalla<br />

gehenna e la vita eterna.<br />

[45] Constituenda est ergo nobis dominici schola servitii.<br />

È l’espressione più importante del prologo, quella alla quale tende la scelta dell’ultima sezione del testo della RM.<br />

Essa riprende il tema già ann<strong>un</strong>ciato all’inizio dall’invito ad accogliere i praecepta magistri e su cui insisteranno<br />

anche le ultime parole del prologo.<br />

In RM il riferimento alla figura <strong>di</strong> Cristo come maestro era più esplicito, perché nel thema la narrazione parabolica<br />

descriveva l’umanità come <strong>un</strong>a carovana <strong>di</strong> gente sfinita e assetata. A <strong>un</strong> certo p<strong>un</strong>to, gli uomini scorgono <strong>un</strong>a<br />

fonte e odono <strong>un</strong>a voce che li invita: «venite a me voi tutti che siete affaticati e oppressi e io vi ristorerò» (Mt 11,<br />

28); dopo essersi riavuti e <strong>di</strong>ssetati odono <strong>di</strong> nuovo: «prendete il mio giogo sopra <strong>di</strong> me e imparate da me, che sono<br />

mite e umile <strong>di</strong> cuore e troverete ristoro per le vostre anime» (Mt 11, 29-30). La scuola del servizio <strong>di</strong>vino serve<br />

così in RM a dare concretezza all’invito evangelico <strong>di</strong>scite a me, che Cristo rivolge a coloro ai quali ha <strong>di</strong>schiuso la<br />

via della salvezza attraverso l’acqua del battesimo. Il collegamento della vita monastica al battesimo è <strong>un</strong> tema<br />

originale della RM, che RB riprende in modo più implicito.<br />

L’immagine del monastero come scuola era nota anche a Cassiano (Conl. III 1, 2; XVIII 16, 15; XIX 2, 4; 11, 1),<br />

che l’intendeva, però, nel senso che il cenobio è la scuola che prepara il monaco ad affrontare la vita solitaria. RM<br />

e RB conservano la medesima prospettiva, dal momento che collocano la vita eremitica al vertice dell’esperienza<br />

spirituale e presentano la vita del cenobio come <strong>un</strong> addestramento ad affrontare la battaglia solitaria con il<br />

demonio. Da questo p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista, si può osservare in RM e RB <strong>un</strong>a prospettiva <strong>di</strong>versa da altre regole (Agostino,<br />

Quattro padri, Basilio) che insistono maggiormente sul valore della com<strong>un</strong>ità e presentano fin dall’esor<strong>di</strong>o la<br />

com<strong>un</strong>ità monastica come com<strong>un</strong>ità fraterna simile alla chiesa apostolica descritta dagli Atti.<br />

L’altro elemento legato all’immagine della scola è quello del servizio pubblico/militare: non per caso nel prologo<br />

compaiono anche vari riferimenti alla vita monastica come militia. Se il <strong>di</strong>scepolo ha <strong>un</strong> ruolo soprattutto passivo,<br />

<strong>di</strong> ascolto e appren<strong>di</strong>mento, il servitore ha <strong>un</strong> compito più attivo, deve eseguire delle azioni a beneficio <strong>di</strong> chi lo<br />

invia e della collettività (cf. anche l’immagine dell’operaio scelto tra la moltitu<strong>di</strong>ne). Per altro, questa milizia e<br />

questo servizio si attuano principalmente <strong>nella</strong> forma dell’obbe<strong>di</strong>enza, d<strong>un</strong>que ancora <strong>un</strong>a volta <strong>di</strong> <strong>un</strong> ascolto<br />

laborioso/faticoso.<br />

A titolo <strong>di</strong> curiosità, si può ricordare che il 529, data secondo la tra<strong>di</strong>zione dell’inse<strong>di</strong>amento <strong>di</strong> Benedetto a<br />

Montecassino, coincide con la fine, in seguito a <strong>un</strong> intervento dell’imperatore Giustiniano, della scuola platonica <strong>di</strong><br />

Atene: data simbolica <strong>di</strong> <strong>un</strong>a sorta <strong>di</strong> passaggio <strong>di</strong> consegne da <strong>un</strong> modo ad <strong>un</strong> altro <strong>di</strong> <strong>di</strong>sporre il percorso <strong>di</strong><br />

20


perfezionamento spirituale <strong>di</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> <strong>di</strong>scepoli.<br />

[46] In qua institutione nihil asperum, nihil grave, nos constituturos speramus; [47] sed et si quid<br />

paululum restrictius, <strong>di</strong>ctante aequitatis ratione, propter emendationem vitiorum vel conservationem<br />

caritatis processerit, [48] non ilico pavore perterritus refugias viam salutis quae non est nisi angusto<br />

initio incipienda (Mt 7, 14). [49] Processu vero conversationis et fidei, <strong>di</strong>latato corde inenarrabili<br />

<strong>di</strong>lectionis dulce<strong>di</strong>ne curritur via mandatorum Dei (Sal 118, 32), [50] ut ab ipsius numquam<br />

magisterio <strong>di</strong>scedentes, in eius doctrinam usque ad mortem in monasterio perseverantes (At 2, 42),<br />

passionibus Christi per patientiam participemur, ut et regno eius mereamur esse consortes. Amen.<br />

L’espressione nihil asperum, nihil grave è probabilmente <strong>un</strong>’eco <strong>di</strong> Mt 11, che RB non cita esplicitamente, ma che<br />

fa da sfondo al testo <strong>di</strong> RM. Come il giogo evangelico, così quello della regola non intende presentare nulla <strong>di</strong><br />

insopportabile e <strong>di</strong> duro; ciò non toglie che l’inizio della via della salvezza sia necessariamente stretto (Mt 7). Non<br />

è strano che da <strong>un</strong>a parte si <strong>di</strong>ca che il giogo è leggero e dall’altra, nello stesso passo, si <strong>di</strong>ca che necessariamente<br />

la via della salvezza è stretta: la spiegazione sarà data da RB nell’interpretazione <strong>di</strong> Sal 118, 32: viam mandatorum<br />

tuorum cucurri, cum <strong>di</strong>latasti cor meum.<br />

I §§ 46-49 sono propri <strong>di</strong> RB, mentre il § 50 riprende il testo della RM. Il § 50 torna all’immagine del magistero e<br />

della dottrina esplicitandone il senso: il monastero è scola <strong>nella</strong> quale si deve perseverare fino alla morte per poter<br />

accedere al regno <strong>di</strong> Cristo; non è <strong>un</strong> luogo <strong>di</strong> riposo, ma <strong>di</strong> fatica, nel quale si partecipa alle passiones <strong>di</strong> Cristo, e<br />

il plurale sottolinea forse l’elemento etico <strong>di</strong> questa partecipazione. Tra la vocazione battesimale e il regno<br />

s’inserisce questa tappa interme<strong>di</strong>a <strong>di</strong> dura fatica, il che significa che il monastero occupa <strong>nella</strong> prospettiva dei due<br />

autori il tempo e lo spazio della chiesa militante. Il tenore <strong>di</strong> questo § 50 contrad<strong>di</strong>ce le annotazioni<br />

imme<strong>di</strong>atamente precedenti, dovute a Benedetto, che propongono <strong>un</strong>a prospettiva più ottimistica e fiduciosa nei<br />

confronti della vita monastica.<br />

C’è <strong>nella</strong> vita monastica indubbiamente <strong>un</strong> elemento agonico/agonistico: essa è corsa, partecipazione alle<br />

passiones Christi; ma questa esperienza, senza essere eliminata o contraddetta, riceve <strong>un</strong> senso nuovo nel processo<br />

della conversione, quando il cuore si <strong>di</strong>lata sotto la spinta dell’indescrivibile dolcezza dell’amore e la corsa <strong>nella</strong><br />

via dei precetti <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> cessa <strong>di</strong> essere solo <strong>un</strong>a fatica. Questa sottolineatura getta <strong>un</strong>a luce importante sul senso<br />

della milizia monastica <strong>nella</strong> prospettiva della RB.<br />

Il prologo permette <strong>di</strong> fare qualche accenno alle fonti letterarie della RB, in particolare alla Scrittura. Buona parte<br />

dei testi citati da RB si ritrova anche in RM, ma generalmente si nota in RB la tendenza a conformare il testo<br />

biblico, in particolare quello dei Salmi, a quello in uso a Roma. Solo in tre p<strong>un</strong>ti RB utilizza testi provenienti da<br />

opere extracanoniche, citandoli come se fossero scritturari:<br />

RB 7, 24: Passio Sebastiani 14<br />

RB 7, 33: Passio Anastasiae 17<br />

RB 7, 61: Sextus Sent. 145<br />

In tutti e tre i casi si tratta <strong>di</strong> testi provenienti dalla RM 10 e utilizzati dall’autore <strong>di</strong> RB senza che si rendesse conto<br />

che non si trattava <strong>di</strong> passi biblici. Nelle parti proprie, RB cita solo due volte <strong>un</strong> testo extrabiblico e in entrambi i<br />

casi si tratta delle Vitae patrum: RB 18, 25; 40, 6. RB menziona anche delle altre opere letterarie per suggerirne la<br />

lettura: cf. RB 42, 3. 5; 73, 5 (interessante che gli <strong>un</strong>ici autori esplicitamente menzionati siano Cassiano e Basilio)<br />

e, in termini più generici, i suggerimenti <strong>di</strong> RB 9, 8; 73, 2. 4. RB mostra in generale <strong>un</strong>a preoccupazione accentuata<br />

per la lettura appropriata alla formazione spirituale dei monaci.<br />

Oltre alle letture suggerite ai monaci, vi sono quelle che hanno fatto da sfondo alla stesura della regola: in essa si<br />

trovano numerose citazioni implicite <strong>di</strong> Agostino, Basilio e ps.-Basilio, Cipriano, Leone, Cassiano, Historia<br />

monachorum, Pacomio, Regole dei padri.<br />

21


1.1. La pratica delle virtù <strong>nella</strong> condotta del monaco<br />

a) Principi generali<br />

Caput IV<br />

Quae s<strong>un</strong>t instrumenta bonorum operum<br />

[1] In primis Dominum Deum <strong>di</strong>ligere ex toto corde, tota anima, tota virtute (Dt 6, 5; Mc 12, 30 e<br />

par);<br />

[2] deinde proximum tamquam seipsum (Mc 12, 31 e par; Lev 19, 18).<br />

[3] Deinde non occidere,<br />

[4] non adulterare,<br />

[5] non facere furtum,<br />

[6] non concupiscere,<br />

[7] non falsum testimonium <strong>di</strong>cere (Es 20, 13-17; Dt 5, 17-21; Mt 19, 18 par; Rom 13, 9),<br />

[8] honorare omnes homines (1 Pt 2, 17),<br />

[9] et quod sibi quis fieri non vult, alio ne faciat (Mt 7, 12; Tob 4, 16; Rom 13, 8-10).<br />

Presentazione del decalogo. I primi due §§ riassumono secondo Mc 12, 30 la legge e i profeti, e sono citati al<br />

primo posto anche a Agostino (Ordo mon. 1) e da Basilio (Reg. I 2-5). Interessante osservare che l’amore, che il<br />

cap. 7 metterà al vertice della scala dell’umiltà, qui è posto a fondamento <strong>di</strong> tutto lo strumentario delle buone<br />

opere; non solo termine remoto, ma presupposto dell’intera condotta del cristiano e del monaco. I §§ successivi<br />

riprendono sostanzialmente il decalogo <strong>nella</strong> formulazione <strong>di</strong> Mt; la cosa non è strana, anche se è <strong>un</strong> tratto<br />

originale <strong>di</strong> RM e <strong>di</strong> RB: se è ovvio che <strong>un</strong> monaco non debba uccidere o commettere adulterio, <strong>di</strong>rlo<br />

esplicitamente significa riportare l’intera osservanza monastica sul fondamento della legge <strong>di</strong>vina en<strong>un</strong>ciata dalla<br />

Scrittura e compen<strong>di</strong>ata nel decalogo e nel duplice comandamento dell’amore.<br />

Il § 8 amplia il comandamento <strong>di</strong> onorare padre e madre: visto che il monaco è tenuto ad abbandonare la propria<br />

famiglia e mettersi al servizio <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e <strong>di</strong> tutti gli uomini (cf. Gen 12, 1; Mt 19, 29). Sul rapporto con i parenti RB<br />

54, 1-2: in generale RB tende a rendere più severo l’isolamento, anche fisico, del monaco e a separarlo<br />

maggiormente dalle relazioni con l’ambiente sociale e familiare circostante. Il § 9 riprende la cosiddetta “regola<br />

aurea”, anch’essa formulazione sintetica della condotta conforme alla legge. L’osservanza del decalogo è la prima<br />

grande realizzazione del comandamento dell’amore del prossimo.<br />

[10] Abnegare semetipsum sibi ut sequatur Christum (Mt 16, 24 par).<br />

[11] Corpus castigare (1 Cor 9, 27),<br />

[12] delicias non amplecti,<br />

[13] iei<strong>un</strong>ium amare.<br />

Tema della rin<strong>un</strong>cia a se stessi per la sequela <strong>di</strong> Cristo. A <strong>un</strong>a prima serie <strong>di</strong> ammonizioni <strong>di</strong>rette a realizzare<br />

l’amore del prossimo, seguono questi §§ che si occupano <strong>di</strong> comportamenti tesi ad attuare l’amore per <strong>Dio</strong> <strong>nella</strong><br />

forma della sequela <strong>di</strong> cristo. Come in Mt 19, 16 ss, dopo aver enumerato i comandamenti, Gesù invita il giovane<br />

ricco a lasciare tutto e seguirlo, qui RB propone la rin<strong>un</strong>cia a se stessi a seguito del decalogo. L’opposizione tra<br />

delicias e iei<strong>un</strong>ium suggerisce l’ampiezza della rin<strong>un</strong>cia monastica: essa non coinvolge solo il cibo ma tutto ciò che<br />

i qualsiasi modo nutre i desideri e i piaceri mondani. Sul regime alimentare cf RB 39-41. È interessante che RB<br />

chieda non solo <strong>di</strong> praticare, ma <strong>di</strong> amare il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o e la castità, suggerendo in tal modo non solo <strong>un</strong><br />

comportamento, ma <strong>un</strong> atteggiamento che conferisce a quella condotta il suo valore.<br />

[14] Pauperes recreare,<br />

[15] nudum vestire,<br />

[16] infirmum visitare,<br />

[17] mortuum sepelire (Mt 25, 35-36; Tob 1, 20; Is 58, 7).<br />

22


[18] In tribulatione subvenire (Is 1, 17),<br />

[19] dolentem consolari (2 Cor 1, 4; Is 61, 2).<br />

Opere <strong>di</strong> misericor<strong>di</strong>a materiale (§§ 14-17) e spirituale (§§ 18-19). Si torna a <strong>un</strong>a serie <strong>di</strong> ammonizioni destinate a<br />

realizzare concretamente l’amore del prossimo. Al movimento <strong>di</strong> rin<strong>un</strong>cia a sé, descritto <strong>nella</strong> sezione precedente,<br />

si oppone il movimento positivo <strong>di</strong> ass<strong>un</strong>zione <strong>di</strong> responsabilità nei confronti delle necessità e del dolore degli altri.<br />

[20] Saeculi actibus se facere alienum (Gc 1, 27),<br />

[21] nihil amori Christi praeponere.<br />

En<strong>un</strong>ciazione esplicita del principio che la vita monastica è separazione dal mondo: importante sottolineare che<br />

questa separazione, prima <strong>di</strong> essere fisica, è nell’atteggiamento: si tratta per RB <strong>di</strong> <strong>di</strong>ventare estraneo al modo <strong>di</strong><br />

agire del mondo e, per converso, <strong>di</strong> non anteporre nulla all’amore <strong>di</strong> Cristo (genitivo oggettivo o soggettivo? cf.<br />

formulazioni analoghe in Vita Antoniii [PG 26, 865], Cipr. De orat. dom. 15). Anche qui doppio movimento:<br />

rin<strong>un</strong>cia e adesione. Il Cristo maestro e re del prologo appare qui in modo più esplicito come destinatario, o<br />

artefice, <strong>di</strong> <strong>un</strong>a relazione d’amore con il monaco; in tal modo si riprende il primo comandamento en<strong>un</strong>ciato al § 1.<br />

[22] Iram non perficere,<br />

[23] irac<strong>un</strong><strong>di</strong>ae tempus non reservare (Mt 5, 22).<br />

[24] Dolum in corde non tenere (Prov 12, 20; Sal 14, 3),<br />

[25] pacem falsam non dare (Ger 9, 8; Sal 27, 3).<br />

[26] Caritatem non derelinquere (1 Pt 4, 8).<br />

[27] Non iurare ne forte periuret (Mt 5, 33),<br />

[28] veritatem ex corde et ore proferre (Sal 14, 3).<br />

[29] Malum pro malo non reddere (1 Pt 3, 9; 1 Tess 5, 15).<br />

[30] Iniuriam non facere, sed et factas patienter sufferre (1 Cor 6, 7-8).<br />

[31] Inimicos <strong>di</strong>ligere (Mt 5, 44 par).<br />

[32] Male<strong>di</strong>centes se non remale<strong>di</strong>cere, sed magis bene<strong>di</strong>cere (Lc 6, 28; 1 Cor 4, 12; 1 Pt 3, 9).<br />

[33] Persecutionem pro iustitia sustinere (Mt 5, 10; 1 Cor 4, 12).<br />

Veracità e mansuetu<strong>di</strong>ne. Una serie <strong>di</strong> massime concernenti le relazioni con il prossimo, che invita a deporre l’ira e<br />

il rancore, a non ingannare, a essere veritieri, a sopportare il male senza renderlo. Complessivamente si ha la<br />

percezione che la vita monastica sia presentata come <strong>un</strong> esercizio che espone inevitabilmente a incomprensioni,<br />

ingiustizie e persecuzioni, alle quali il monaco deve cedere senza resistere; è l’attuazione <strong>di</strong> quella partecipazione<br />

alle passiones Christi <strong>di</strong> cui si parla alla fine del prologo.<br />

[34] Non esse superbum ,<br />

[35] non vinolentum (1 Tim 3, 3; Tt 1, 7),<br />

[36] non multum edacem (Sir 37, 32),<br />

[37] non somnulentum (Prov 20, 13),<br />

[38] non pigrum (Rom 12, 11),<br />

[39] non murmuriosum,<br />

[40] non detractorem (Sap 1, 11).<br />

Controllo <strong>di</strong> sé. Queste ammonizioni hanno <strong>un</strong>a forma <strong>di</strong>versa da quelle che precedono e seguono, forse stanno qui<br />

23


con lo scopo <strong>di</strong> interrompere la monotonia delle frasi verbali. Anche dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista tematico sembrano <strong>un</strong> po’<br />

<strong>di</strong>sturbare la relazione tra i precetti concernenti la sopportazione del male e l’invito ad affidare a <strong>Dio</strong> la propria<br />

speranza che si legge in § 41. La superbia sarà oggetto <strong>di</strong> trattazione approfon<strong>di</strong>ta in RB 7; sul vino Benedetto<br />

ritorna in RB 40 e sulla misura del cibo in RB 39.<br />

[41] Spem suam Deo committere (Sal 72, 28; 77, 7).<br />

[42] Bonum aliquid in se cum viderit, Deo applicet, non sibi;<br />

[43] malum vero semper a se factum sciat et sibi reputet.<br />

Il § 41 fornisce la giustificazione del comportamento descritto in §§ 20-33 <strong>di</strong> non resistenza al male: esso è reso<br />

possibile dalla speranza che si affida a <strong>Dio</strong>. Sull’attribuzione a <strong>Dio</strong> del bene che si compie e a sé del male si è già<br />

espresso il prologo al § 29. Si tratta <strong>di</strong> dottrina agostiniana (Serm. 96, 2). Il catalogo degli strumenti si concentra<br />

ora sulla relazione del monaco non più con gli altri, ma <strong>di</strong>rettamente con <strong>Dio</strong>.<br />

[44] Diem iu<strong>di</strong>cii timere (Sir 7, 40),<br />

[45] gehennam expavescere,<br />

[46] vitam aeternam omni concupiscentia spiritali desiderare,<br />

[47] mortem coti<strong>di</strong>e ante oculos suspectam habere (Mt 24, 44; 25, 13 par; 1 Cor 15, 31).<br />

Me<strong>di</strong>tare la morte e il giu<strong>di</strong>zio. RM e RB insistono fortemente sulla proiezione della vita monastica alla vita eterna,<br />

in relazione alla quale ritorna il tema del desiderio; timore del giu<strong>di</strong>zio e desiderio della vita sono due <strong>di</strong>mensioni<br />

contemporaneamente presenti e necessarie a evitare sia la fatua pres<strong>un</strong>zione <strong>di</strong> non correre alc<strong>un</strong> rischio, sia<br />

l’ossessione della paura. Non è fuori luogo ricordare che anche <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione ellenica la filosofia è descritta<br />

come <strong>un</strong> esercizio/me<strong>di</strong>tazione della morte.<br />

[48] Actus vitae suae omni hora custo<strong>di</strong>re,<br />

[49] in omni loco Deum se respicere pro certo scire (Prov 15, 3).<br />

[50] Cogitationes malas cor<strong>di</strong> suo advenientes mox ad Christum allidere et seniori spiritali patefacere<br />

(Sal 136, 9),<br />

[51] os suum a malo vel pravo eloquio custo<strong>di</strong>re (Sal 33, 14),<br />

[52] multum loqui non amare,<br />

[53] verba vana aut risui apta non loqui,<br />

[54] risum multum aut excussum non amare.<br />

Vigilanza sui pensieri e sulle parole. Il § 50 riprende prol. § 28: la manifestazione dei pensieri cattivi al padre<br />

spirituale è raccomandata anche da Cassiano (Inst. IV 9); sul padre spirituale cf. RB 46, 5. NB l’insistenza sul<br />

controllo della parola e del riso come strumento per il controllo dei pensieri e della condotta (cf. sopra il § 36 sul<br />

tema della moderazione nel cibo). Il silenzio è oggetto <strong>di</strong> <strong>un</strong>a trattazione specifica in RB 6<br />

[55] Lectiones sanctas libenter au<strong>di</strong>re,<br />

[56] orationi frequenter incumbere (Lc 18, 1; 1 Tess 5, 17),<br />

[57] mala sua praeterita cum lacrimis vel gemitu coti<strong>di</strong>e in oratione Deo confiteri,<br />

[58] de ipsis malis de cetero emendare.<br />

Comp<strong>un</strong>zione e preghiera. Se il gruppo precedente suggerisce i comportamenti da evitare, questi §§ propongono<br />

l’uso alternativo e corretto del pensiero e della parola. Interessante l’associazione fatta in questi §§ fra ascolto delle<br />

sante letture (cioè della Scritturao dei padri) e preghiera frequente; cf. Hier. Ep. 58, 6: «semper ... sacra sit lectio;<br />

frequenter orandum». La lettura è <strong>un</strong> atto com<strong>un</strong>itario, la si ascolta <strong>nella</strong> celebrazione dell’ufficio e durante i pasti,<br />

sia per l’uso antico, sia perché non tutti sanno leggere da soli. Ancora <strong>un</strong>a volta è interessante osservare l’avverbio<br />

libenter: esso precisa che l’ascolto della lettura non è <strong>di</strong> per sé sufficiente a fare <strong>di</strong> questa <strong>un</strong>o strumento dell’arte<br />

spirituale; essa lo <strong>di</strong>venta solo se è fatta volentieri, il che vuol <strong>di</strong>re anche con mo<strong>di</strong> tali da non <strong>di</strong>sturbare gli altri<br />

u<strong>di</strong>tori.<br />

L’invito alla preghiera frequente è ricorrente <strong>nella</strong> letteratura monastica e include la preghiera com<strong>un</strong>itaria e quella<br />

24


privata. I §§ 57-58 descrivono l’atteggiamento fondamentale della preghiera, la comp<strong>un</strong>zione: il senso acuto e<br />

doloroso della propria indegnità e peccaminosità, che induce a <strong>un</strong>a continua vigilanza e richiesta <strong>di</strong> perdono. Esso è<br />

citato in RB 7 come do<strong>di</strong>cesimo scalino della scala dell’umiltà; le lacrime definiscono <strong>nella</strong> letteratura monastica<br />

antica lo stato monastico. Cf Hier. Contra Vigilantium 15: «monachus ... non doctoris habet, sed plangentis<br />

officium».<br />

[59] Desideria carnis non efficere (Gal 5, 16),<br />

[60] vol<strong>un</strong>tatem propriam o<strong>di</strong>re (Sir 18, 30),<br />

[61] praeceptis abbatis in omnibus oboe<strong>di</strong>re, etiam si ipse aliter - quod absit - agat, memores illud<br />

dominicum praeceptum:<br />

«Quae <strong>di</strong>c<strong>un</strong>t facite, quae autem faci<strong>un</strong>t facere nolite» (Mt 23, 3).<br />

[62] Non velle <strong>di</strong>ci sanctum antequam sit, sed prius esse quod verius <strong>di</strong>catur.<br />

Rin<strong>un</strong>cia ai desideri della carne e alla volontà propria e adesione nell’obbe<strong>di</strong>enza alla volontà altrui. Come già ha<br />

esortato a rin<strong>un</strong>ciare alla propria volontà nel prologo (§ 3), RB ritorna ora sul medesimo tema, mettendolo in<br />

parallelo con i desideri della carne: l’affermazione <strong>di</strong> sé è del medesimo genere, che si tratti <strong>di</strong> sod<strong>di</strong>sfare i desideri<br />

carnali o <strong>di</strong> realizzare la propria volontà. Si ann<strong>un</strong>zia anche il tema dell’obbe<strong>di</strong>enza al superiore al <strong>di</strong> fuori <strong>di</strong><br />

qual<strong>un</strong>que considerazione circa l’effettiva coerenza e sensatezza degli or<strong>di</strong>ni impartiti (cf RB 64). Il § 62 ha a che<br />

fare con la medesima costellazione: si tratta sempre <strong>di</strong> mettere sotto controllo il narcisismo, che spinge a voler<br />

ottenere dagli altri <strong>un</strong> riconoscimento per sé. La precisazione al § 61 sul fatto che bisogna obbe<strong>di</strong>re anche all’abate<br />

indegno è propria <strong>di</strong> RB e segnala <strong>un</strong>a volontà <strong>di</strong> consolidare l’autorità del superiore, forse in<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

situazione all’interno dei monasteri in cui essa è più minacciata.<br />

[63] Praecepta Dei factis coti<strong>di</strong>e a<strong>di</strong>mplere (Sir 6, 37),<br />

[64] castitatem amare (Gdt 15, 11),<br />

[65] nullum o<strong>di</strong>re,<br />

[66] zelum non habere,<br />

[67] invi<strong>di</strong>am non exercere,<br />

[68] contentionem non amare (Gc 3, 14; Fil 1, 15; 1 Tim 6, 24),<br />

[69] elationem fugere.<br />

[70] Et seniores venerare,<br />

[71] i<strong>un</strong>iores <strong>di</strong>ligere.<br />

[72] In Christi amore pro inimicis orare (Mt 5, 44);<br />

[73] cum <strong>di</strong>scordante ante solis occasum in pacem re<strong>di</strong>re (Ef 4, 26).<br />

[74] Et de Dei misericor<strong>di</strong>a numquam desperare.<br />

Esercizio dell’amore reciproco. Dalla trattazione <strong>di</strong> strumenti incentrati sulla relazione del monaco con <strong>Dio</strong> si<br />

torna, attraverso il tema dell’obbe<strong>di</strong>enza all’abate, alle relazioni interpresonali. Così <strong>un</strong>’ultima serie <strong>di</strong><br />

ammonizioni riprende alc<strong>un</strong>i temi già visti e ne presenta altri incentrati sulla condotta improntata all’amore<br />

vicendevole; questo è il modo <strong>di</strong> adempiere nei fatti e non solo in apparenza i comandamenti (§§ 62-63). Lo zelo,<br />

nel senso <strong>di</strong> ardore/invi<strong>di</strong>a può avere anche <strong>un</strong> senso positivo cf. RB 72, dove è precisato che si tratta dello zelo<br />

buono che devono avere i monaci. Zelus, invi<strong>di</strong>a, contentio sono menzionati insieme nei passi del NT citati al § 68,<br />

da qui la serie <strong>di</strong> tre ammonizioni successive che suggeriscono in negativo gli atteggiamenti che i §§ successivi<br />

formulano in positivo: si tratta in ultima analisi <strong>di</strong> forme <strong>di</strong>verse e concrete <strong>di</strong> esercizio dell’amore e del rispetto<br />

reciproco. L’ultimo § sintetizza in <strong>un</strong>a breve formula l’idea che non è in forza della propria applicazione, ma della<br />

misericor<strong>di</strong>a <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> che è possibile realizzare <strong>un</strong>a condotta irreprensibile.<br />

Si può notare che i §§ 1-2 fanno riferimento all’amore per <strong>Dio</strong> e il prossimo; il § 41 alla speranza e il § 74 alla<br />

fiducia <strong>nella</strong> misericor<strong>di</strong>a <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>: l’intera arte spirituale si compen<strong>di</strong>a in <strong>un</strong> atteggiamento fondamentale <strong>di</strong> fiducia<br />

e <strong>di</strong> amore verso <strong>Dio</strong>.<br />

[75] Ecce haec s<strong>un</strong>t instrumenta artis spiritalis. [76] Quae cum fuerint a nobis <strong>di</strong>e noctuque<br />

25


incessabiliter a<strong>di</strong>mpleta et in <strong>di</strong>e iu<strong>di</strong>cii reconsignata, illa merces nobis a Domino recompensabitur<br />

quam ipse promisit. [77] «Quod oculus non vi<strong>di</strong>t nec auris au<strong>di</strong>vit, quae praeparauit Deus his qui<br />

<strong>di</strong>lig<strong>un</strong>t illum» (1 Cor 2, 9; Is 64, 4). [78] Officina vero ubi haec omnia <strong>di</strong>ligenter operemur claustra<br />

s<strong>un</strong>t monasterii et stabilitas in congregatione.<br />

Si esplicita la metafora degli “strumenti delle buone opere”: il monastero è <strong>un</strong>’officina, <strong>un</strong> laboratorio nel quale gli<br />

operai praticano me<strong>di</strong>ante utensili appropriati <strong>un</strong>’arte i cui frutti saranno poi ricompensati. L’immagine<br />

dell’operaio era nel prologo (§ 14) e ritorna a RB 7, 69. L’immagine del monastero come scola si arricchisce qui <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong> tratto ulteriore, come luogo <strong>di</strong> lavoro e <strong>di</strong> esercizio <strong>di</strong> <strong>un</strong> artigianato. Il cenno alla stabilitas riprende la<br />

conclusione del prologo in cui si fa menzione della perseveranza nel monastero fino alla morte (§ 50). RB è<br />

particolarmente insistente su questo tema: condanna dei monaci girovaghi (RB 1), richiesta da parte dei can<strong>di</strong>dati<br />

alla vita monastica <strong>di</strong> impegnarsi esplicitamente a praticare la stabilità (RB 58, 9. 17; 60, 9; 61, 5).<br />

Dopo che il cap. 1 ha presentato i generi <strong>di</strong> monaci, il cap. 2 l’abate e il cap. 3 il modo <strong>di</strong> convocare a consiglio i<br />

fratelli, i capp. 4-7 contengono l’esposizione delle fondamenta spirituali della vita monastica, <strong>un</strong>a specie <strong>di</strong><br />

vademecum per l’esercizio del magistero abbaziale: mentre i capitoli successivi presentano le tre virtù più<br />

importanti — obbe<strong>di</strong>enza, silenzio e umiltà — qui è presentata <strong>un</strong>a l<strong>un</strong>ga lista <strong>di</strong> brevi ammonimenti dal carattere<br />

molto generico: essi infatti si applicano tanto alla vita monastica quanto a qual<strong>un</strong>que vita cristiana (p.e. il § 4, che<br />

cita il comandamento <strong>di</strong> non commettere adulterio, non ha nulla <strong>di</strong> specificamente monastico). Nn è <strong>un</strong>a scelta<br />

casuale: si tratta <strong>di</strong> mostrare che la vita monastica è innanzitutto <strong>un</strong>a vita pienamente e autenticamente cristiana,<br />

del tutto conforme alla tavola dei valori che la tra<strong>di</strong>zione riconosce come vincolanti per tutti i battezzati.<br />

Il cap. 4 riprende con poche varianti RM 3 (ma è significativo che sopprima la conclusione escatologica della<br />

propria fonte) e gli <strong>un</strong>isce in conclusione RM 6, che conclude la l<strong>un</strong>ga trattazione riservata da RM all’ars sancta.<br />

Ci sarebbe molto da <strong>di</strong>re sulla forma letteraria <strong>di</strong> questo testo. Pur senza <strong>un</strong> or<strong>di</strong>ne rigoroso, è evidente che le<br />

ammonizioni <strong>nella</strong> loro gran parte non si susseguono a caso e realizzano <strong>un</strong>a specie <strong>di</strong> alternanza tra norme ispirate<br />

all’amore per <strong>Dio</strong> e norme ispirate all’amore per il prossimo. Si rimane però sconcertati dall’accumulo <strong>di</strong><br />

esortazioni che si collocano a livelli <strong>di</strong> importanza molto <strong>di</strong>fferenti, almeno per la sensibilità attuale: l’amore <strong>di</strong><br />

<strong>Dio</strong> e del prossimo si accompagnano all’invito a non bere troppo e a non ridere smodatamente.<br />

Il ricorso a raccolte <strong>di</strong> massime è <strong>di</strong>ffuso <strong>nella</strong> letteratura ascetico-filosofica antica: cf. le Massime capitali <strong>di</strong><br />

Epicuro, le neopitagoriche Sentenze <strong>di</strong> Sesto, utilizzate anche da Porfirio <strong>nella</strong> Lettera a Marcella, e molta<br />

letteratura cristiana e monastica, che in forma <strong>di</strong> liste <strong>di</strong> brevi sentenze raccoglie e rende più facilmente<br />

memorizzabili insegnamenti utili alla vita spirituale (cf. i primi sei capitoli della Didaché). Del resto, già nel<br />

prologo la citazione dei Sal 33 e 14 aveva ass<strong>un</strong>to la forma, assai più breve, <strong>di</strong> <strong>un</strong> catalogo <strong>di</strong> comportamenti da<br />

adottare per entrare <strong>nella</strong> vita eterna; e la forma del catalogo torna ancora nel cap 7 a proposito della scala<br />

dell’umiltà.<br />

Caput XLIX<br />

De Quadragesimae observatione<br />

[1] Licet omni tempore vita monachi quadragesimae debet observationem habere, [2] tamen, quia<br />

paucorum est ista virtus, ideo suademus istis <strong>di</strong>ebus quadragesimae omni puritate vitam suam<br />

custo<strong>di</strong>re omnes pariter, [3] et neglegentias aliorum temporum his <strong>di</strong>ebus sanctis <strong>di</strong>luere. [4] Quod<br />

t<strong>un</strong>c <strong>di</strong>gne fit si ab omnibus vitiis temperamus, orationi cum fletibus, lectioni et comp<strong>un</strong>ctioni cor<strong>di</strong>s<br />

atque abstinentiae operam damus.<br />

Mentre RM de<strong>di</strong>ca all’osservanza della quaresima tre capitoli (RM 51-53), RB ne tratta brevemente, in<strong>di</strong>cando, più<br />

che osservanze specifiche, l’atteggiamento spirituale con il quale questo periodo deve essere vissuto dal monaco.<br />

L’importanza attribuita alla quaresima emerge dal fatto che <strong>di</strong> essa si tiene conto anche nell’organizzare gli orari <strong>di</strong><br />

lavoro e dei pasti (RB 41, 6-7; 48, 14-16). Ispirandosi a Leone Magno (Serm. de quadr. I 2; IV 1), RB esor<strong>di</strong>sce<br />

con <strong>un</strong> en<strong>un</strong>ciato <strong>di</strong> principio: tutta la vita del monaco dev’essere <strong>un</strong>’osservanza quaresimale (la connotazione<br />

penitenziale è così essenziale al monachesimo che <strong>nella</strong> chiesa antica l’ingresso nello stato monastico può<br />

sostituire la penitenza canonica); subito segue la constatazione <strong>di</strong>sincantata che pochi sono in grado <strong>di</strong> attuare<br />

questa condotta e, quin<strong>di</strong>, l’in<strong>di</strong>cazione pratica: almeno nei giorni della quaresima si <strong>di</strong>a corpo a <strong>un</strong>a condotta<br />

degna della con<strong>di</strong>zione del monaco. De Vogüe in<strong>di</strong>ca in questa tensione tra <strong>un</strong> ideale e <strong>un</strong>’in<strong>di</strong>cazione minimale<br />

cui attenersi <strong>un</strong> tratto caratteristico della RB.<br />

Il § 4 raccoglie i capisal<strong>di</strong> della condotta monastica: ascetismo, preghiera, lettura (infatti in RB 48, 15-16 viene<br />

prescritta la lettura quaresimale), accompagnati dalle lacrime e dalla comp<strong>un</strong>zione del cuore; cf. anche RB 4, 55-<br />

26


57; 52, 4.<br />

Per omni puritate vitam suam custo<strong>di</strong>re cf RB 4, 48.<br />

[5] Ergo his <strong>di</strong>ebus augeamus nobis aliquid solito pensu servitutis nostrae, orationes peculiares,<br />

ciborum et potus abstinentiam, [6] ut <strong>un</strong>usquisque super mensuram sibi in<strong>di</strong>ctam aliquid propria<br />

vol<strong>un</strong>tate cum «gau<strong>di</strong>o Sancti Spiritus» (1 Tess 1, 6) offerat Deo, [7] id est subtrahat corpori suo de<br />

cibo, de potu, de somno, de loquacitate, de scurrilitate, et cum spiritalis desiderii gau<strong>di</strong>o sanctum<br />

Pascha exspectet.<br />

La penitenza quaresimale consiste, oltre che nell’astinenza da ogni vizio, nell’aggi<strong>un</strong>gere volontariamente qualche<br />

cosa all’abituale impegno ascetico, sottraendo al corpo cibo, sonno, parole (cf. RB 4, 34-37. 51-54). Senza perdere<br />

<strong>di</strong> vista il fatto che il monaco lugentis habet officium, RB aggi<strong>un</strong>ge <strong>un</strong>a notazione che sottrae la penitenza a <strong>un</strong>a<br />

<strong>di</strong>mensione <strong>di</strong> luttuosa macerazione: essa esprime l’attesa, <strong>nella</strong> gioia (NB la duplice menzione <strong>di</strong> gau<strong>di</strong>um in<br />

connessione con Spiritus e spiritalis) del desiderio spirituale, del giorno <strong>di</strong> pasqua. Questa proiezione gioiosa del<br />

desiderio non contrad<strong>di</strong>ce il fatto che il monaco sia contemporaneamente <strong>un</strong>o schiavo, tenuto a realizzare <strong>un</strong><br />

pensum, <strong>un</strong> servizio obbligatorio (pensus era la quota <strong>di</strong> lana che la donna, in particolare la schiava, era tenuta a<br />

filare entro <strong>un</strong> certo limite <strong>di</strong> tempo).<br />

[8] Hoc ipsud tamen quod <strong>un</strong>usquisque offerit abbati suo suggerat, et cum eius fiat oratione et<br />

vol<strong>un</strong>tate, [9] quia quod sine permissione patris spiritalis fit, praesumptioni deputabitur et vanae<br />

gloriae, non merce<strong>di</strong>. [10] Ergo cum vol<strong>un</strong>tate abbatis omnia agenda s<strong>un</strong>t.<br />

Nel cap. compare due volte l’idea e il termine <strong>di</strong> “offerta”: <strong>un</strong>’eco forse dell’invito paolino a trasformare tutta la<br />

vita del cristiano in <strong>un</strong> «sacrificio vivente, santo e gra<strong>di</strong>to a <strong>Dio</strong>» (Rom 12, 1). Anche le pratiche quaresimali<br />

volontarie devono essere sottoposte all’approvazione dell’abate, perché non si trasformino in occasioni <strong>di</strong><br />

autoesaltazione narcisistica. Il § 10 en<strong>un</strong>cia, come spesso avviene in RB, <strong>un</strong> principio <strong>di</strong> portata generale che<br />

eccede l’occasione particolare che ne suggerisce la formulazione.<br />

Caput LXXII<br />

De Zelo bono, quem debent habere Monachi<br />

[1] Sicut est zelus amaritu<strong>di</strong>nis (Gc 3, 14) malus qui separat a Deo et ducit ad infernum, [2] ita est<br />

zelus bonus qui separat a vitia et ducit ad Deum et ad vitam aeternam.<br />

[3] H<strong>un</strong>c ergo zelum ferventissimo amore exerceant monachi, [4] id est ut «honore se invicem<br />

praeveniant» (Rm 12, 10; cf. 1 Pt 2, 17), [5] infirmitates suas sive corporum sive morum<br />

patientissime tolerent, [6] oboe<strong>di</strong>entiam sibi certatim impendant; [7] nullus quod sibi utile iu<strong>di</strong>cat<br />

sequatur, sed quod magis alio (1 Cor 10, 24. 33; 13, 5; Fil 2, 4); [8] caritatem fraternitatis caste<br />

impendant (1 Tess 4, 9; 1 Pt 2, 17), [9] amore Deum timeant (1 Pt 2, 17; Sir 5, 6; 12, 13), [10]<br />

abbatem suum sincera et humili caritate <strong>di</strong>ligant, [11] Christo omnino nihil praeponant, [12] qui nos<br />

pariter ad vitam aeternam perducat.<br />

Questo capitolo conclude la sezione finale <strong>di</strong> RB (63-72), che è <strong>un</strong>a ripresa e integrazione <strong>di</strong> temi già svolti in altri<br />

luoghi della regola, fatta da <strong>un</strong>a prospettiva più autonoma e meno segnata dall’influsso della RM. Nella sua<br />

estrema brevità, il cap. 72 ha la forma <strong>di</strong> <strong>un</strong>a breve catechesi impostata sul tema delle due vie che ricorda l’esor<strong>di</strong>o<br />

della Didaché (I 1; ma cf. anche Mt 7, 13-14): vi è <strong>un</strong>o zelo cattivo, che è gelosia, invi<strong>di</strong>a (cf. RB 4, 66; 65, 22) e<br />

c’è <strong>un</strong>o zelo buono, che è amore, fervore (cf. RB 64, 6; 66, 4).<br />

I §§ 3-11 ripropongono in maniera molto compatta e coerente temi che sono stati affrontati sia nel trattato sugli<br />

strumenti delle buone opere (RB 4), sia nei capp. imme<strong>di</strong>atamente precedenti: cf. gli «onori reciproci» del cap. 63,<br />

17; l’«amore verso l’abate» del cap. 64, 15; l’«obbe<strong>di</strong>enza reciproca» del cap. 71, 1-4. Per il § 4 cf. RB 4, 70<br />

§ 5 cf. RB 4, 16. 30; 5, 2.<br />

§ 11 cf. RB 4, 21<br />

Il tema che qui viene sviluppato è la relazione dei fratelli fra loro e con l’abate e la <strong>di</strong>mensione insistita <strong>di</strong> queste<br />

relazioni è quella dell’amore: due volte ricorrono i termini amor e caritas, per <strong>di</strong> più si precisa: ferventissimo<br />

amore e sincera et humili caritate <strong>di</strong>ligant. Se il cap. 63 illustra le relazioni all’interno della com<strong>un</strong>ità in termini <strong>di</strong><br />

27


precedenze, rispetto reciproco e subor<strong>di</strong>nazione dei più giovani agli anziani, qui l’invito all’esercizio dell’amore<br />

reciproco è senza restrizioni e sembra suggerire la possibilità o almeno l’aspirazione a <strong>un</strong> superamento della<br />

gerarchia.<br />

Anche in questo trattatello l’obiettivo è la «vita eterna», come in prol. 50 e in 4, 76-77 (il tema della vita eterna fa<br />

da cornice all’inizio e alla fine delle otto formule del cap.); questa volta, però, la <strong>di</strong>mensione com<strong>un</strong>itaria è<br />

dominante su quella in<strong>di</strong>viduale: il testo è formulato al plurale e il conseguimento della vita eterna riguarda tutti<br />

insieme i membri della com<strong>un</strong>ità (pariter).<br />

Il § 8 potrebbe essere interp<strong>un</strong>to anche così: caritatem fraternitatis caste impendant amore; [9] Deum timeant.<br />

Questa formulazione conserva il parallelismo con 1 Pt 2, 17, che ispira il passo, e sarebbe anche parallela alla<br />

costruzione del successivo abbatem suum sincera et humili caritate <strong>di</strong>ligant.<br />

b) L’obbe<strong>di</strong>enza<br />

Caput V<br />

De oboe<strong>di</strong>entia<br />

[1] Primus humilitatis gradus est oboe<strong>di</strong>entia sine mora. [2] Haec convenit his qui nihil sibi a Christo<br />

carius aliquid existimant. [3] Propter servitium sanctum quod professi s<strong>un</strong>t seu propter metum<br />

gehennae vel gloriam vitae aeternae, [4] mox aliquid imperatum a maiore fuerit, ac si <strong>di</strong>vinitus<br />

imperetur moram pati nesciant in faciendo. [5] De quibus Dominus <strong>di</strong>cit: «Obau<strong>di</strong>tu auris oboe<strong>di</strong>vit<br />

mihi» (Sal 17, 45). [6] Et item <strong>di</strong>cit doctoribus: «Qui vos au<strong>di</strong>t me au<strong>di</strong>t» (Lc 10, 16). [7] Ergo hi<br />

tales, relinquentes statim quae sua s<strong>un</strong>t et vol<strong>un</strong>tatem propriam deserentes, [8] mox exoccupatis<br />

manibus et quod agebant imperfectum relinquentes, vicino oboe<strong>di</strong>entiae pede iubentis vocem factis<br />

sequ<strong>un</strong>tur, [9] et veluti <strong>un</strong>o momento prae<strong>di</strong>cta magistri iussio et perfecta <strong>di</strong>scipuli opera, in<br />

velocitate timoris Dei, ambae res comm<strong>un</strong>iter citius explicantur.<br />

Alla presentazione generale degli strumenti delle buone opere fatta nel cap. 4, segue latrattazione tematica delle tre<br />

virtù fondamentali del monaco: obbe<strong>di</strong>enza (RB 5), taciturnità (RB 6) e umiltà (RB 7). La trattazione<br />

dell’obbe<strong>di</strong>enza <strong>di</strong>pende da RM 7, che viene citata abbreviando sensibilmente, pur conservandone la scansione<br />

fondamentale: descrizione dell’obbe<strong>di</strong>enza imme<strong>di</strong>ata; evocazione della via stretta; atteggiamenti interiori <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

vera obbe<strong>di</strong>enza. A sua volta, la dottrina sull’obbe<strong>di</strong>enza presentata da RM <strong>di</strong>pende soprattutto da Cipriano e da<br />

Basilio.<br />

Il § 1 sembra in contrad<strong>di</strong>zione con l’esor<strong>di</strong>o del cap. 7: può esserci stato davvero <strong>un</strong> cambiamento <strong>di</strong> prospettiva<br />

in RM e in RB, oppure, più probabilmente, qui primus sta per “eminente, evidente, principale” e non suppone <strong>un</strong>a<br />

gerarchia <strong>di</strong> gra<strong>di</strong> come nel cap. 7 (del resto già nel prologo 2-3 la vita monastica è presentata alla luce della virtù<br />

dell’obbe<strong>di</strong>enza).<br />

Importante nell’impostazione <strong>di</strong> RM e RB è la fondazione teologica dell’obbe<strong>di</strong>enza: essa non conviene al monaco<br />

per ragioni <strong>di</strong> opport<strong>un</strong>ità e <strong>di</strong> pacifica convivenza con gli altri, ma perché essa è lo strumento della sua<br />

conformazione al Cristo, che si è spogliato della propria volontà per fare quella del Padre (Gv 6, 38). La<br />

sollecitu<strong>di</strong>ne nell’adempiere senza alc<strong>un</strong> indugio gli or<strong>di</strong>ni del superiore è propria <strong>di</strong> chi non ha nulla che gli stia a<br />

cuore più del Cristo (cf. RB prol. 3. 50; 4, 10. 21): in ultima analisi, d<strong>un</strong>que, l’obbe<strong>di</strong>enza monastica è <strong>di</strong>retta a<br />

Cristo. A questa motivazione teologica se ne aggi<strong>un</strong>gono altre, delle quali non si esplicita la coor<strong>di</strong>nazione con la<br />

prima: la lealtà al santo servizio che ci si è ass<strong>un</strong>ti (cf. l’idea del Cristo vero re del prologo), il timore dell’inferno,<br />

l’attesa del para<strong>di</strong>so. In ogni caso, ai §§ 5-6 si opera <strong>un</strong>a identificazione tra superiore e <strong>Dio</strong>, al p<strong>un</strong>to che l’or<strong>di</strong>ne<br />

impartito dal superiore viene accolto come se fosse stato impartito da <strong>Dio</strong> stesso (<strong>di</strong>vinitus). Il termine maior del §<br />

4 può essere considerato <strong>un</strong> sinonimo <strong>di</strong> abbas (cf. RB 2, 1), ma potrebbe essere anche letto <strong>nella</strong> prospettiva <strong>di</strong><br />

quell’obbe<strong>di</strong>enza che deve essere resa da ciasc<strong>un</strong>o a coloro che gli sono sovraor<strong>di</strong>nati per età <strong>di</strong> professione o<br />

f<strong>un</strong>zione all’interno della com<strong>un</strong>ità (cf RB 71 e 72, 6).<br />

È <strong>un</strong> tratto significativo <strong>di</strong> tutto lo scritto il riferimento <strong>di</strong> ogni in<strong>di</strong>cazione normativa ad alc<strong>un</strong>i testi fondamentali<br />

della Scrittura, in questo caso Lc 10, 16; Mt 7, 14; Gv 6, 38, a partire dai quali viene sviluppata la dottrina e la<br />

normativa.<br />

I §§ 7-9 descrivono la rapi<strong>di</strong>tà e quasi la simultaneità fra or<strong>di</strong>ne e sua esecuzione; il senso <strong>un</strong> po’ angosciante <strong>di</strong><br />

questa assoluta soggezione all’espressione della volontà del superiore è mitigato dalla formulazione del § 9: sia<br />

l’or<strong>di</strong>ne sia l’esecuzione devono nascere dal timore <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>; non ci si deve quin<strong>di</strong> permettere <strong>di</strong> impartire or<strong>di</strong>ni<br />

arbitrari o contrari al timore <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>.<br />

28


[10] Quibus ad vitam aeternam gra<strong>di</strong>en<strong>di</strong> amor incumbit, [11] ideo angustam viam arripi<strong>un</strong>t - <strong>un</strong>de<br />

Dominus <strong>di</strong>cit: «Angusta via est quae ducit ad vitam» (Mt 7, 14) [12] ut non suo arbitrio viventes vel<br />

desideriis suis et voluptatibus oboe<strong>di</strong>entes, sed ambulantes alieno iu<strong>di</strong>cio et imperio, in coenobiis<br />

degentes abbatem sibi praeesse desiderant. [13] Sine dubio hi tales illam Domini imitantur sententiam<br />

qua <strong>di</strong>cit: «Non veni facere vol<strong>un</strong>tatem meam, sed eius qui misit me» (Gv 6, 38).<br />

Lentini lega il § 10 al precedente § 9, facendone la spiegazione non della scelta della via stretta, ma della rapida<br />

esecuzione dell’or<strong>di</strong>ne ricevuto. Il senso del <strong>di</strong>scorso non cambia.<br />

Si ritrova il senso <strong>di</strong> urgenza in<strong>di</strong>lazionabile, fondata sull’amore e sul desiderio della vita eterna (RB 4, 46), che<br />

spinge il monaco ad affrontare la via stretta dell’obbe<strong>di</strong>enza (Mt 7, 14 usato anche nel prol. 48). NB con quale<br />

pre<strong>di</strong>lezione RB, seguendo RM, utilizza metafore spaziali legate al movimento, alla corsa, all’ascesa, per esprimere<br />

la vita monastica.<br />

Si osservi l’anacoluto del § 12: ut (finale o consecutivo) ... desiderant. Il vivere a proprio arbitrio equivale a<br />

obbe<strong>di</strong>re ai propri desideri e alla ricerca del proprio piacere: qui sembra esserci <strong>un</strong>a contrad<strong>di</strong>zione tra vocazione<br />

monastica, che richiede l’esercizio <strong>di</strong> <strong>un</strong>a scelta personale e libera, e il risoluto rifiuto <strong>di</strong> accordare alc<strong>un</strong> valore alla<br />

volontà propria nell’ambito <strong>di</strong> questa vita. Si potrebbe obiettare, però, che dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista della RB l’entrata in<br />

monastero non è <strong>un</strong>a scelta, ma <strong>un</strong> atto a sua volta <strong>di</strong> obbe<strong>di</strong>enza a <strong>Dio</strong> che chiama e che la volontà propria che qui<br />

si prescrive <strong>di</strong> abbandonare è l’espressione dell’umanità irredenta, della carne; veramente libero è colui che fa la<br />

volontà <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>, e <strong>nella</strong> prospettiva <strong>di</strong> RM ed RB, essa si manifesta al monaco in modo privilegiato attraverso la<br />

me<strong>di</strong>azione del superiore. Interessante a questo proposito la precisazione sul fatto che la pratica dell’obbe<strong>di</strong>enza è<br />

resa possibile dalla vita in coenobiis. Anche se non in termini esclusivi, il § 13 mostra come la vita monastica sia<br />

pensata come la realizzazione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a piena imitatio Christi.<br />

[14] Sed haec ipsa oboe<strong>di</strong>entia t<strong>un</strong>c acceptabilis erit Deo et dulcis hominibus, si quod iubetur non<br />

trepide, non tarde, non tepide, aut cum murmurio vel cum responso nolentis efficiatur, [15] quia<br />

oboe<strong>di</strong>entia quae maioribus praebetur Deo exhibetur; ipse enim <strong>di</strong>xit: «Qui vos au<strong>di</strong>t me au<strong>di</strong>t» (Lc<br />

10, 16). [16] Et cum bono animo a <strong>di</strong>scipulis praeberi oportet, quia «hilarem datorem <strong>di</strong>ligit Deus» (2<br />

Cor 9, 7). [17] Nam, cum malo animo si oboe<strong>di</strong>t <strong>di</strong>scipulus et non solum ore sed etiam in corde si<br />

murmuraverit, [18] etiam si impleat iussionem, tamen acceptum iam non erit Deo qui cor eius respicit<br />

murmurantem, [19] et pro tali facto nullam consequitur gratiam; immo poenam murmurantium<br />

incurrit, si non cum satisfactione emendaverit.<br />

Dopo aver descritto le modalità esteriori dell’attuazione dell’obbe<strong>di</strong>enza, l’autore precisa ora l’atteggiamento con il<br />

quale l’obbe<strong>di</strong>enza, per avere valore, deve essere prestata. È interessante osservare che RB conserva <strong>di</strong> RM solo la<br />

sezione <strong>nella</strong> quale viene descritta l’obbe<strong>di</strong>enza perfetta, quella che corrisponde non solo all’attuazione della<br />

volontà del superiore, ma a <strong>un</strong>a volontaria e incon<strong>di</strong>zionata accoglienza del comando per <strong>un</strong>a motivazione<br />

religiosa. Un’obbe<strong>di</strong>enza puramente materiale e prestata malvolentieri non è ritenuta dall’autore <strong>di</strong> RB degna <strong>di</strong><br />

questo nome. Il § 14 introduce, preceduto da RB 4, 39, il tema della mormorazione, contro la quale è ferma e<br />

costante la messa in guar<strong>di</strong>a della RB: cf. RB 23, 1; 34, 6; 35, 13; 40, 9; 53, 18.<br />

Caput LXVIII<br />

Si Fratri impossibilia ini<strong>un</strong>gantur<br />

[1] Si cui fratri aliqua forte gravia aut impossibilia ini<strong>un</strong>g<strong>un</strong>tur, suscipiat quidem iubentis imperium<br />

cum omni mansuetu<strong>di</strong>ne et oboe<strong>di</strong>entia. [2] Quod si omnino virium suarum mensuram viderit pondus<br />

oneris excedere, impossibilitatis suae causas ei qui sibi praeest patienter et opport<strong>un</strong>e suggerat, [3]<br />

non superbiendo aut resistendo vel contra<strong>di</strong>cendo. [4] Quod si post suggestionem suam in sua<br />

sententia prioris imperium perduraverit, sciat i<strong>un</strong>ior ita sibi expe<strong>di</strong>re, [5] et ex caritate, confidens de<br />

a<strong>di</strong>utorio Dei, oboe<strong>di</strong>at.<br />

RB, ispirandosi alla regola <strong>di</strong> Basilio (69; 82), affronta esplicitamente <strong>un</strong> problema che in RM non viene posto:<br />

come comportarsi <strong>di</strong> fronte a <strong>un</strong> comando che appare irrealizzabile a chi lo riceve. Il § 1 prescrive che l’or<strong>di</strong>ne<br />

venga com<strong>un</strong>que accolto cum omni mansuetu<strong>di</strong>ne et oboe<strong>di</strong>entia. Solo dopo averlo accolto e averne tentato<br />

l’esecuzione, il monaco può esporre al superiore le ragioni delle proprie <strong>di</strong>fficoltà; anche in questo caso è<br />

interessante la descrizione dell’atteggiamento con il quale le <strong>di</strong>fficoltà vanno esposte: in positivo, patienter et<br />

29


opport<strong>un</strong>e; e in negativo, non superbiendo aut resistendo vel contra<strong>di</strong>cendo. Se l’or<strong>di</strong>ne non viene ritirato, esso va<br />

accolto, non perché sia ragionevole o utile, ma ex caritate; e va eseguito avendo fiducia nell’aiuto <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>. NB che<br />

non viene detto nulla su come si deve comportare il superiore (<strong>di</strong> questo RB si occupa altrove): è ovvio che l’abate<br />

non deve dare or<strong>di</strong>ni assur<strong>di</strong>, contrari alla religione e al bene; ma non sembra che spetti al sottoposto valutare il<br />

valore in sé dell’or<strong>di</strong>ne ricevuto; egli può al massimo esporre la ragioni soggettive per le quali esso gli sembra<br />

irrealizzabile, salvo essere tenuto in ogni caso ad accettare la volontà del superiore <strong>un</strong>a volta ch’essa sia stata<br />

confermata.<br />

Caput LXXI<br />

Ut obe<strong>di</strong>entes sint sibi invicem Fratres<br />

[1] Oboe<strong>di</strong>entiae bonum non solum abbati exhibendum est ab omnibus, sed etiam sibi invicem ita<br />

oboe<strong>di</strong>ant fratres, [2] scientes per hanc oboe<strong>di</strong>entiae viam se ituros ad Deum.<br />

L’invito all’obbe<strong>di</strong>enza vicendevole si trova anche <strong>nella</strong> regola <strong>di</strong> Basilio (13 e 64). Il fatto che l’obbe<strong>di</strong>enza sia<br />

dovuta a tutti e non solo all’abate rende più esplicito il suo ancoramento in <strong>un</strong>a prospettiva non solo <strong>di</strong>sciplinaregerarchica,<br />

ma soprattutto teologica della pratica <strong>di</strong> questa virtù. Ancora <strong>un</strong>a volta RB tematizza quanto già nel<br />

prologo era stato detto: attraverso l’obbe<strong>di</strong>enza il monaco ritorna alla patria perduta del cielo (NB metafora della<br />

via).<br />

[3] Praemisso ergo abbatis aut praepositorum qui ab eo constitu<strong>un</strong>tur imperio, cui non permittimus<br />

privata imperia praeponi, [4] de cetero omnes i<strong>un</strong>iores prioribus suis omni caritate et sollicitu<strong>di</strong>ne<br />

oboe<strong>di</strong>ant. [5] Quod si quis contentiosus reperitur, corripiatur.<br />

In realtà RB non rin<strong>un</strong>cia a pensare i rapporti interpresonali in termini gerarchici: l’obbe<strong>di</strong>enza è dovuta<br />

dall’inferiore al superiore, dal giovane all’anziano (ma cf. in RB 72 l’almeno potenziale superamento dell’or<strong>di</strong>ne<br />

gerarchico in quello dell’amore). Ancora <strong>un</strong>a volta, non basta eseguire atti esterni, occorre che essi siano espressivi<br />

<strong>di</strong> <strong>un</strong> atteggiamento interiore: omni caritate et sollicitu<strong>di</strong>ne. L’insistenza sugli atteggiamenti interiori suppone che<br />

la vita del monaco si svolga come <strong>un</strong> continuo esercizio <strong>di</strong> attenzione e <strong>di</strong> <strong>di</strong>scernimento <strong>di</strong> quali siano i veri<br />

moventi del suo agire: <strong>un</strong>’azione perfettamente conforme al dettato della regola, ma fondata su moventi narcisistici<br />

e <strong>di</strong> autoaffermazione, non ottiene lo scopo e anzi mette in pericolo il soggetto.<br />

[6] Si quis autem frater pro quavis minima causa ab abbate vel a quocumque priore suo corripitur<br />

quolibet modo, [7] vel si leviter senserit animos prioris cuiuscumque contra se iratos vel commotos<br />

quamvis mo<strong>di</strong>ce, [8] mox sine mora tam<strong>di</strong>u prostratus in terra ante pedes eius iaceat satisfaciens,<br />

usque dum bene<strong>di</strong>ctione sanetur illa commotio. [9] Quod qui contempserit facere, aut corporali<br />

vin<strong>di</strong>ctae subiaceat aut, si contumax fuerit, de monasterio expellatur.<br />

L’ultima annotazione riguarda il modo con il quale bisogna accogliere gli eventuali rimproveri da parte <strong>di</strong> <strong>un</strong><br />

superiore: a presceindere da qualsiasi valutazione circa la fondatezza del rimprovero che gli viene rivolto, o dalle<br />

buone ragioni per le quali il superiore è irritato con lui, il monaco è tenuto a dargli sod<strong>di</strong>sfazione prostrandosi ai<br />

suoi pie<strong>di</strong>, fino a quando non abbia ricevuto da lui la bene<strong>di</strong>zione che lo riconcilia.<br />

c) Il silenzio<br />

Caput VI<br />

De tacit<strong>un</strong>itate<br />

[1] Faciamus quod ait propheta: «Dixi: Custo<strong>di</strong>am vias meas, ut non delinquam in lingua mea. Posui<br />

ori meo custo<strong>di</strong>am. Obmutui et humiliatus sum et silui a bonis» (Sal 38, 2-3). [2] Hic osten<strong>di</strong>t<br />

propheta, si a bonis eloquiis interdum propter taciturnitatem debet taceri, quanto magis a malis verbis<br />

propter poenam peccati debet cessari.<br />

Il trattato sul silenzio della RB è molto più breve <strong>di</strong> quello della RM (8-9), il che <strong>un</strong> po’ colpisce, considerata<br />

30


l’importanza dell’argomento per la spiritualità della RB; sembra che in questo caso l’insegnamento sulla taciturnità<br />

venga impartito anche con l’esempio, me<strong>di</strong>ante <strong>un</strong>a trattazione estremamente concisa.<br />

Come in moltissimi altri luoghi, <strong>un</strong>a prescrizione comportamentale è introdotta e fondata da <strong>un</strong> rinvio alla<br />

Scrittura; la citazione, peraltro, è fatta ad arte per acquistare <strong>un</strong> senso più generale, omettendo dopo le parole posui<br />

ori meo custo<strong>di</strong>am il seguito: cum consisteret peccator adversum me. NB il termine propheta: <strong>nella</strong> prospettiva<br />

degli scrittori cristiani antichi il Salterio è senz’altro <strong>un</strong> libro profetico. La taciturnitas è l’attitu<strong>di</strong>ne a custo<strong>di</strong>re il<br />

silenzio; essa non esclude in modo assoluto che le parole cattive; ma rimane l’impressione <strong>di</strong> <strong>un</strong>’attenzione<br />

prevalentemente negativa: RB in<strong>di</strong>ca quel che non si deve fare, ma non dà in modo esplicito in<strong>di</strong>cazioni positive<br />

sul buon uso delle parole; sembra cioè più preoccupata <strong>di</strong> limitare al massimo l’uso della parola, piuttosto che<br />

d’insegnare a parlare opport<strong>un</strong>amente.<br />

[3] Ergo, quamvis de bonis et sanctis et ae<strong>di</strong>ficationum eloquiis, perfectis <strong>di</strong>scipulis propter<br />

taciturnitatis gravitatem rara loquen<strong>di</strong> concedatur licentia, [4] quia scriptum est: «In multiloquio non<br />

effugies peccatum» (Prov 10, 19) [5] et alibi: «Mors et vita in manibus linguae» (Prov 18, 21). [6]<br />

Nam loqui et docere magistrum condecet, tacere et au<strong>di</strong>re <strong>di</strong>scipulum convenit.<br />

Torna la metafora della scuola e della relazione maestro-<strong>di</strong>scepolo: i monaci sono nel cenobio <strong>di</strong>scepoli, ai quali<br />

rivolge la parola il Cristo attraverso l’abate e coloro che egli eventualmente delega a <strong>un</strong> determinato ufficio. Anche<br />

qui si rimane abbastanza delusi dall’assenza <strong>di</strong> motivazioni più profonde: sopra si è detto che non bisogna <strong>di</strong>re<br />

parole cattive propter poenam peccati, qui si <strong>di</strong>ce che si deve tacere perché parlare è prerogativa del maestro. Tutto<br />

qui per giustificare il valore positivo del silenzio? Forse si può risolvere il dubbio osservando che <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione è<br />

così profonda l’identificazione tra stato monastico e silenzio che non vi è alc<strong>un</strong> bisogno <strong>di</strong> insistere nel giustificare<br />

queste prescrizioni. Così come non perde tempo a ragionare sulla castità del monaco (non vi è alc<strong>un</strong> capitolo della<br />

RB de<strong>di</strong>cato a trattare questo tema!), RB non offre argomenti per fondare teologicamente il silenzio, perché è<br />

autoevidente agli occhi dell’autore che essere monaci significhi rin<strong>un</strong>ciare il più possibile a far sentire la propria<br />

voce, ad obbe<strong>di</strong>re al proprio ventre, a compiacere i propri desideri, cioè ad alimentare il proprio io alienandolo<br />

dalla com<strong>un</strong>ione con <strong>Dio</strong> e con i fratelli.<br />

[7] Et ideo, si qua requirenda s<strong>un</strong>t a priore, cum omni humilitate et subiectione reverentiae<br />

requirantur. [8] Scurrilitates vero vel verba otiosa et risum moventia aeterna clausura in omnibus locis<br />

damnamus et ad talia eloquia <strong>di</strong>scipulum aperire os non permittimus.<br />

Come nel caso <strong>di</strong> coman<strong>di</strong> la cui esecuzione egli reputa impossibile (RB 68), così nel caso in cui debba rivolgersi<br />

al superiore per <strong>un</strong>a richiesta, il monaco deve mantenere <strong>un</strong> atteggiamento <strong>di</strong> rispettosa umiltà. La relazione tra<br />

pratica del silenzio e relazioni gerarchiche non ci è imme<strong>di</strong>atamente chiara: essa rientra <strong>nella</strong> logica secondo la<br />

quale il silenzio del monaco è espressione della rin<strong>un</strong>cia ad affermare se stesso, è d<strong>un</strong>que <strong>un</strong>’espressione<br />

dell’umiltà, dell’abnegare semetipsum sibi.<br />

Si noti la severa condanna delle parole inutili e scurrili; cf. Mt 12, 36 (RB 4, 53), Lc 6, 25 ed Ef 4, 29; 5, 4. Un’eco,<br />

forse, della tra<strong>di</strong>zionale stima riservata <strong>nella</strong> cultura romana per la gravitas.<br />

Caput XLII<br />

Ut post Completorium nemo loquatur<br />

[1] Omni tempore silentium debent studere monachi, maxime tamen nocturnis horis. [2] Et ideo omni<br />

tempore, sive iei<strong>un</strong>ii sive pran<strong>di</strong>i: [3] si tempus fuerit pran<strong>di</strong>i, mox surrexerint a cena, sedeant omnes<br />

in <strong>un</strong>um et legat <strong>un</strong>us Collationes vel Vitas Patrum aut certe aliud quod ae<strong>di</strong>ficet au<strong>di</strong>entes, [4] non<br />

autem Heptateuchum aut Regum, quia infirmis intellectibus non erit utile illa hora hanc scripturam<br />

au<strong>di</strong>re, aliis vero horis legantur.<br />

Nonostante il titolo, la norma sul silenzio notturno occupa solo <strong>un</strong>a piccola parte <strong>di</strong> questo capitolo, che prescrive il<br />

modo <strong>di</strong> organizzare l’ultima parte della giornata monastica e va letto in stretto collegamento con RB 22, che tratta<br />

del dormitorio e del riposo dei monaci. RM tratta con maggiore ampiezza gli stessi temi ai capp. 29-30.<br />

L’esor<strong>di</strong>o è interessante: viene en<strong>un</strong>ciato <strong>un</strong> principio generale, e subito dopo <strong>un</strong>a applicazione circoscritta <strong>di</strong><br />

questo principio; la stessa procedura si riscontra, p.e., anche nel capitolo 49 sulla quaresima. Nei giorni <strong>di</strong> <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o<br />

si prende <strong>un</strong> solo pasto a nona, mentre negli altri giorni si prende <strong>un</strong> pasto a sesta e la cena a sera, dopo il vespro.<br />

Al termine della cena o qualche tempo dopo il vespro, nei giorni <strong>di</strong> <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o, i monaci si ri<strong>un</strong>iscono per la lettura<br />

com<strong>un</strong>e (non è precisato il luogo), alla quale seguirà l’ufficio <strong>di</strong> compieta, verosimilmente nell’oratorio.<br />

31


Le Collationes <strong>di</strong> Cassiano verranno citate <strong>di</strong> nuovo in RB 73, 5 insieme alle Institutiones coenobiorum dello<br />

stesso autore, talmente noto da non richiedere <strong>di</strong> essere menzionato per nome (a meno che questi titoli non debbano<br />

essere intesi come generi letterari). Il titolo <strong>di</strong> Vitae patrum, anch’esse nuovamente menzionate in RB 73, 5, si<br />

riferisce probabilmente alla Historia monachorum in Aegypto, tradotta in latino da Rufino; ma non è escluso che si<br />

tratti <strong>di</strong> <strong>un</strong> titolo generale per in<strong>di</strong>care altre opere del medesimo tipo. L’essenziale è che si tratti della lettura <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong>’opera dal contenuto e<strong>di</strong>ficante. Interessante la riserva sui libri dell’eptateuco e dei Re (Gn, Es, Lv, Nm, Dt, Gs,<br />

Gd, 1-2 Sam, 1-2 Re): si tratta <strong>di</strong> scritti dal contenuto spesso violento, scabroso o scarsamente comprensibile,<br />

d<strong>un</strong>que pericolosi per il turbamento e le fantasie che possono scatenare, all’inizio della notte, in menti affaticate o<br />

deboli per età, ignoranza o malattia, che potrebbero perciò essere visitate da sogni peccaminosi durante le ore del<br />

riposo. Sullo sfondo si intravede <strong>un</strong>a preoccupazione <strong>di</strong> salvaguar<strong>di</strong>a della castità dei monaci, evitando le<br />

polluzioni notturne causate da sogni erotici.<br />

[5] Si autem iei<strong>un</strong>ii <strong>di</strong>es fuerit, <strong>di</strong>cta vespera parvo intervallo mox accedant ad lectionem<br />

Collationum, ut <strong>di</strong>ximus. [6] Et lectis quattuor aut quinque foliis vel quantum hora permittit, [7]<br />

omnibus in <strong>un</strong>um occurrentibus per hanc moram lectionis, si qui forte in assignato sibi commisso fuit<br />

occupatus, [8] omnes ergo in <strong>un</strong>um positi compleant et, exe<strong>un</strong>tes a completoriis, nulla sit licentia<br />

denuo cuiquam loqui aliquid.<br />

Viene in<strong>di</strong>cata anche la misura della lettura, sia pure in termini molto approssimativi: <strong>un</strong>a decina <strong>di</strong> pagine <strong>di</strong> testo,<br />

in rapporto con la situazione concreta (teniamo conto che la durata delle ore all’epoca della RB varia sensibilmente<br />

da estate a inverno). La lettura sembra motivata più che da esigenze <strong>di</strong> formazione spirituale da <strong>un</strong>a necessità<br />

pratica: intrattenere i monaci in modo non ozioso mentre i settimanari <strong>di</strong> cucina e chi ha qualche adempimento da<br />

terminare concludono i loro compiti, in modo che tutti si ritrovino insieme per l’ultima preghiera del giorno.<br />

L’organizzazione della giornata monastica, senza essere ossessiva e inumana, mostra tuttavia la forte<br />

preoccupazione <strong>di</strong> non lasciare al singolo a <strong>di</strong>sposizione troppo tempo libero da impegni.<br />

Quando sono tutti ri<strong>un</strong>iti, i monaci celebrano la compieta, al termine del quale inizia il grande silenzio notturno.<br />

Questo silenzio è probabilmente motivato anche da <strong>un</strong>a preoccupazione etica: evitare che i monaci si appartino<br />

durante le ore notturne e abbiano incontri sessuali con la scusa <strong>di</strong> parlare tra <strong>di</strong> loro o con qualche ospite.<br />

[9] Quod si inventus fuerit quisquam praevaricare hanc taciturnitatis regulam, gravi vin<strong>di</strong>ctae<br />

subiaceat - [10] excepto si necessitas hospitum supervenerit aut forte abbas alicui aliquid iusserit, [11]<br />

quod tamen et ipsud cum summa gravitate et moderatione honestissima fiat.<br />

Venir meno al silenzio notturno è <strong>un</strong>a violazione grave, anche se si danno situazioni in cui è concessa<br />

<strong>un</strong>’eccezione: la necessità <strong>di</strong> occuparsi degli ospiti o <strong>di</strong> obbe<strong>di</strong>re a <strong>un</strong>a richiesta dell’abate; anche in questo caso<br />

RB si preoccupa <strong>di</strong> precisare il modo in cui ci si deve comportare: con la massima riservatezza e <strong>di</strong>screzione.<br />

d) L’umiltà<br />

Caput VII<br />

De humilitate<br />

[1] Clamat nobis scriptura <strong>di</strong>vina, fratres, <strong>di</strong>cens: Omnis qui se exaltat «humiliabitur et qui se humiliat<br />

exaltabitur» (Lc 14, 11; 18, 14; Mt 23, 12). [2] Cum haec ergo <strong>di</strong>cit, osten<strong>di</strong>t nobis omnem<br />

exaltationem genus esse superbiae. [3] Quod se cavere propheta in<strong>di</strong>cat <strong>di</strong>cens: «Domine, non est<br />

exaltatum cor meum neque elati s<strong>un</strong>t oculi mei, neque ambulavi in magnis neque in mirabilibus super<br />

me» (Sal 130, 1). [4] Sed quid «si non humiliter sentiebam, si exaltavi animam meam? - sicut<br />

ablactatum super matrem suam, ita retribues in animam meam» (Sal 130, 2).<br />

Questo capitolo è il più esteso della RB ed è quello nel quale si trova la trattazione più ampia della dottrina ascetica<br />

benedettina; posto al termine della parte dottrinale della RB, ne costituisce in qualche modo la sintesi e questo<br />

spiega il suo carattere sistematico (12 gra<strong>di</strong>ni sono <strong>un</strong> numero simbolico) e la sua ampiezza eccezionale rispetto<br />

agli altri capitoli. La fonte principale <strong>di</strong> questa trattazione in RM e RB è <strong>un</strong> <strong>di</strong>scorso dell’abate Pinufio nelle<br />

Institutiones <strong>di</strong> Giovanni Cassiano (IV 39). Nel <strong>di</strong>scorso riportato da Cassiano venivano, però, elencati 10 in<strong>di</strong>zi<br />

dell’umiltà; qui essi sono trasformati nei gra<strong>di</strong>ni <strong>di</strong> <strong>un</strong>a scala, il che suggerisce - artificiosamente - l’idea <strong>di</strong> <strong>un</strong><br />

32


metodo da seguire. Il testo <strong>di</strong> RB riproduce in parte RM 10, del quale omette interamente il l<strong>un</strong>go finale<br />

escatologico con la descrizione del para<strong>di</strong>so, quasi a voler contenere entro l’orizzonte visibile della com<strong>un</strong>ità<br />

terrena lo spazio entro il quale si deve esercitare e dare i suoi frutti l’umiltà. Questo è anche l’ultimo capitolo nel<br />

quale RB si presenta come la trascrizione più o meno ad verbum <strong>di</strong> intere sezioni <strong>di</strong> RM; dal cap. 8 in avanti RM<br />

sarà utilizzata e parafrasata in modo più libero e sintetico.<br />

L’esor<strong>di</strong>o ha movenze omiletiche, con il vocativo fratres: la Scrittura «grida» che solo gli umili saranno innalzati.<br />

Ogni forma <strong>di</strong> autoesaltazione è <strong>un</strong> atto <strong>di</strong> superbia e non sfugge alla pena. La citazione evangelica tratta da Lc<br />

costituisce il fondamento dell’intera trattazione ed è rafforzata dalla citazione salmica (propheta), che propone la<br />

medesima dottrina, questa volta non in forma <strong>di</strong> precetto, ma <strong>di</strong> esperienza personale.<br />

Il § 4 pone <strong>un</strong> problema <strong>di</strong> interp<strong>un</strong>zione: alc<strong>un</strong>i mss leggono sed quid? ecc.. altri leggono al modo in cui il testo è<br />

interp<strong>un</strong>to qui sopra. In entrambi i casi il senso resta il medesimo: prosegue la citazione del salmo, del quale si dà<br />

<strong>un</strong>a lettura <strong>di</strong>versa da quella suggerita dalle versioni moderne (che ne fanno <strong>un</strong>’immagine <strong>di</strong> fiducioso abbandono<br />

in <strong>Dio</strong>, come quello <strong>di</strong> <strong>un</strong> bambino in braccio a sua madre); i due emistichi sono qui intesi come <strong>un</strong> periodo<br />

ipotetico: se mi esalto, <strong>Dio</strong> mi allontana da sé come quando <strong>un</strong>a madre stacca dal proprio seno il figlio per<br />

svezzarlo.<br />

[5] Unde, fratres, si summae humilitatis volumus culmen attingere et ad exaltationem illam caelestem<br />

ad quam per praesentis vitae humilitatem ascen<strong>di</strong>tur volumus velociter pervenire, [6] actibus nostris<br />

ascendentibus scala illa erigenda est quae in somnio lacob apparuit, per quam ei descendentes et<br />

ascendentes angeli monstrabantur. [7] Non aliud sine dubio descensus ille et ascensus a nobis<br />

intellegitur nisi exaltatione descendere et humilitate ascendere. [8] Scala vero ipsa erecta nostra est<br />

vita in saeculo, quae humiliato corde a Domino erigatur ad caelum. [9] Latera enim eius scalae<br />

<strong>di</strong>cimus nostrum esse corpus et animam, in qua latera <strong>di</strong>versos gradus humilitatis vel <strong>di</strong>sciplinae<br />

evocatio <strong>di</strong>vina ascendendo inseruit.<br />

Esegesi allegorizzante <strong>di</strong> Gen 28, 12. L’immagine della scala come metafora del progresso spirituale si trova anche<br />

<strong>nella</strong> letteratura filosofica, dentro fuori il cristianesimo (cf. Phil. Alex. Somn. I 133; Nicom. Introd. arithm. I 1, 2-<br />

4, pp. 2, 5-3, 8; I 3, 1-2, pp. 5, 13-6, 6 Hoche; cf. I. Hadot, Arts libéraux, 63-69; Boeth. Cons. I 1, 4-5; Cass. Inst. I<br />

praef. 2) ed è più volte sfruttata <strong>nella</strong> letteratura monastica, cf. la Scala para<strong>di</strong>si <strong>di</strong> Giovanni Climaco o Hier. Ep.<br />

98, 3 (che probabilmente ispira Benedetto). NB la formulazione ossimorica del § 5: summae humilitatis culmen...<br />

exaltationem ad quam per humilitatem ascen<strong>di</strong>tur; e <strong>di</strong> nuovo il senso della rapi<strong>di</strong>tà e dell’urgenza: si volumus<br />

velociter pervenire.<br />

Mentre gli angeli della scala <strong>di</strong> Giacobbe sono generalmente interpretati come i me<strong>di</strong>atori che recano agli uomini i<br />

doni <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e gli riportano le preghiere e le suppliche degli uomini, qui al § 7 Benedetto legge negli angeli che<br />

salgono gli spiriti umili e in quelli che <strong>di</strong>scendono gli spiriti superbi (forse avendo in mente la dottrina del peccato<br />

angelico delle origini). Il § 8 continua la lettura in chiave allegorica ed etica: la scala è la vita terrena, che se<br />

vissuta con umiltà, viene da <strong>Dio</strong> innalzata al cielo. Benedetto ha in mente <strong>un</strong>a scala a pioli, come si deduce dal § 9:<br />

i lati della scala sono anima e corpo e i <strong>di</strong>versi gra<strong>di</strong> <strong>di</strong> virtù e <strong>di</strong> esercizio ascetico ne sono i pioli. L’immagine non<br />

va forzata, quasi che, secondo l’autore, i <strong>di</strong>versi gra<strong>di</strong>ni siano in <strong>un</strong>a successione necessaria l’<strong>un</strong>o rispetto all’altro<br />

e non si possa ascendere a <strong>un</strong> livello senza aver prima attraversato il livello precedente. Si tratta <strong>di</strong> suggerire l’idea<br />

<strong>di</strong> <strong>un</strong> movimento progressivo e <strong>di</strong> <strong>un</strong>a conquista che si realizza <strong>un</strong> po’ alla volta (e può anche subire arresti o<br />

regressi).<br />

[10] Primus itaque humilitatis gradus est si, timorem Dei sibi ante oculos semper ponens, oblivionem<br />

omnino fugiat [11] et semper sit memor omnia quae praecepit Deus, ut qualiter et contemnentes<br />

Deum gehenna de peccatis incendat et vita aeterna quae timentibus Deum praeparata est animo suo<br />

semper evolvat. [12] Et custo<strong>di</strong>ens se omni hora a peccatis et vitiis, id est cogitationum, linguae,<br />

manuum, pedum vel vol<strong>un</strong>tatis propriae sed et desideria carnis, [13] aestimet se homo de caelis a Deo<br />

semper respici omni hora et facta sua omni loco ab aspectu <strong>di</strong>vinitatis videri et ab angelis omni hora<br />

ren<strong>un</strong>tiari.<br />

Il primo gra<strong>di</strong>no dell’umiltà: costante memoria della presenza e del giu<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>. Il primo gra<strong>di</strong>no ha <strong>un</strong>a<br />

trattazione molto ampia (§§ 10-30). RB insiste sulla costante, continua presenza a se stesso del monaco, che si sa<br />

sottoposto incessantemente al giu<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e conserva memoria della pena riservata al peccato e del premio<br />

riservato a chi teme <strong>Dio</strong> e perciò evita ogni atto e pensiero malvagio. NB a § 13 la menzione degli angeli<br />

messaggeri, già evocati dalla citazione della scala <strong>di</strong> Giacobbe.<br />

33


[14] Demonstrans nobis hoc propheta, cum in cogitationibus nostris ita Deum semper praesentem<br />

osten<strong>di</strong>t <strong>di</strong>cens: «Scrutans corda et renes Deus» (Sal 7, 10); [15] et item: «Dominus novit cogitationes<br />

hominum»; [16] et item <strong>di</strong>cit: «Intellexisti cogitationes meas a longe» (Sal 138, 3); [17] et: «Quia<br />

cogitatio hominis confitebitur tibi» (Sal 75, 11). [18] Nam ut sollicitus sit circa cogitationes suas<br />

perversas, <strong>di</strong>cat semper utilis frater in corde suo: «T<strong>un</strong>c ero immaculatus coram eo si observavero me<br />

ab iniquitate mea» (Sal 17, 24).<br />

Una serie <strong>di</strong> citazioni salmiche mostra che <strong>Dio</strong> conosce ogni pensiero umano, perciò il monaco che non vuole<br />

sprecare i propri talenti e desidera invece risultare utilis (cf. Sir 4, 34; Sal 13, 3; Mt 25, 30; Lc 17, 10) dovrà<br />

anzitutto evitare <strong>di</strong> abbandonarsi a pensieri malvagi, che non rimangono celati a <strong>Dio</strong>.<br />

[19] Vol<strong>un</strong>tatem vero propriam ita facere prohibemur cum <strong>di</strong>cit scriptura nobis: «Et a vol<strong>un</strong>tatibus<br />

tuis avertere» (Sir 18, 30). [20] Et item rogamus Deum in oratione ut fiat illius vol<strong>un</strong>tas in nobis (Mt<br />

6, 10). [21] Docemur ergo merito nostram non facere vol<strong>un</strong>tatem cum cavemus illud quod <strong>di</strong>cit sancta<br />

scriptura: «S<strong>un</strong>t viae quae putantur ab hominibus rectae, quarum finis usque ad prof<strong>un</strong>dum inferni<br />

demergit» (Prov 16, 25; 14, 12), [22] et cum item pavemus illud quod de neglegentibus <strong>di</strong>ctum est:<br />

«Corrupti s<strong>un</strong>t et abominabiles facti s<strong>un</strong>t in vol<strong>un</strong>tatibus suis» (Sal 13, 1).<br />

Dalla messa in guar<strong>di</strong>a contro i pensieri cattivi RB passa imme<strong>di</strong>atamente alla messa in guar<strong>di</strong>a contro il fare la<br />

propria volontà, che è sempre percepito in RB come <strong>un</strong> atto malvagio e contrario all’umiltà e all’obbe<strong>di</strong>enza.<br />

[23] In desideriis vero carnis ita nobis Deum credamus semper esse praesentem cum <strong>di</strong>cit propheta<br />

Domino: «Ante te est omne desiderium meum» (Sal 37, 10). [24] Cavendum ergo ideo malum<br />

desiderium quia mors secus introitum delectationis posita est. [25] Unde scriptura praecepit <strong>di</strong>cens:<br />

«Post concupiscentias tuas non eas» (Sir 18, 30).<br />

Dalla volontà propria si passa ai desideri cattivi: dal momento che <strong>Dio</strong> conosce ogni nostro desiderio, dobbiamo<br />

allontanare da noi i desideri malvagi.<br />

[26] Ergo «si oculi Domini speculantur bonos et malos» (Prov 15, 3) [27] «et Dominus de caelo<br />

semper respicit super filios hominum, ut videat si est intellegens aut requirens Deum» (Sal 13, 2),<br />

[28] et si ab angelis nobis deputatis coti<strong>di</strong>e <strong>di</strong>e noctuque Domino factorum nostrorum opera<br />

n<strong>un</strong>tiantur, [29] cavendum est ergo omni hora, fratres, sicut <strong>di</strong>cit in psalmo propheta, ne nos<br />

«declinantes in malo et inutiles factos» aliqua hora aspiciat Deus [30] et, parcendo nobis in hoc<br />

tempore quia pius est et exspectat nos converti in melius, ne <strong>di</strong>cat nobis in futuro: «Haec fecisti et<br />

tacui» (Sal 49, 21).<br />

Riepilogo: <strong>Dio</strong> vede sempre ciò che fanno gli uomini e gli angeli lo informano delle loro azioni. Occorre pertanto<br />

guardarsi in ogni momento dal male; mentre ora <strong>Dio</strong> sopporta pazientemente il malvagio, in attesa che si converta,<br />

nel giu<strong>di</strong>zio futuro lo metterà davanti alle conseguenze della sua malvagità. NB il senso, che può essere<br />

angosciante, dello sguardo <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e degli angeli, al quale nulla sfugge <strong>di</strong> quel che si fa e si pensa; ne <strong>di</strong>scende <strong>un</strong><br />

atteggiamento vigilante e la tensione a <strong>un</strong>a continua presenza a se stessi, per evitare le conseguenze future delle<br />

proprie azioni malvagie. Molti temi trattati qui erano già stati ann<strong>un</strong>ciati in RB 4, 44-45. 47. 48-49. 50. 59.<br />

[31] Sec<strong>un</strong>dus humilitatis gradus est si propriam quis non amans vol<strong>un</strong>tatem desideria sua non<br />

delectetur implere, [32] sed vocem illam Domini factis imitetur <strong>di</strong>centis: «Non veni facere vol<strong>un</strong>tatem<br />

meam, sed eius qui me misit» (Gv 6, 38). [33] Item <strong>di</strong>cit scriptura: Vol<strong>un</strong>tas habet poenam et<br />

necessitas parit coronam.<br />

Secondo scalino: non fare la propria volontà. È <strong>un</strong>a precisazione <strong>di</strong> quanto già in<strong>di</strong>cato al gra<strong>di</strong>no precedente, con<br />

in più la ripresa in positivo della scelta <strong>di</strong> compiere la volontà del Padre, formulata con lo stesso verso posto a<br />

fondamento della trattazione de<strong>di</strong>cata all’obbe<strong>di</strong>enza (RB 5, 13). Interessante il § 33: cita come se fosse<br />

scritturistico <strong>un</strong> passo che viene dalla Passio Anastasiae: il detto aveva evidentemente <strong>un</strong>a circolazione proverbiale<br />

e Benedetto pensa che sia biblico.<br />

34


[34] Tertius humilitatis gradus est ut quis pro Dei amore omni oboe<strong>di</strong>entia se subdat maiori, imitans<br />

Dominum, de quo <strong>di</strong>cit apostolus: «Factus oboe<strong>di</strong>ens usque ad mortem» (Fil 2, 8).<br />

Terzo scalino: dall’obbe<strong>di</strong>enza a <strong>Dio</strong> a quella prestata ai superiori. Inizia la trattazione <strong>di</strong> atteggiamenti pertinenti<br />

in modo proprio la vita monastica. Interessante la motivazione teologica <strong>di</strong> questa obbe<strong>di</strong>enza verso il superiore<br />

umano: essa è prestata pro Dei amore e nell’imitazione del Cristo crocifisso. Si può osservare che, se vi è in RB<br />

<strong>un</strong>a mitigazione, più o meno riluttante, dell’ascesi fisica, rimane fortissima la richiesta <strong>di</strong> <strong>un</strong> vero martirio<br />

psicologico, quale è la rin<strong>un</strong>cia sistematica a <strong>un</strong>a condotta centrata su <strong>di</strong> sé, sui propri pensieri e desideri.<br />

[35] Quartus humilitatis gradus est si, in ipsa oboe<strong>di</strong>entia duris et contrariis rebus vel etiam<br />

quibuslibet irrogatis iniuriis, tacite conscientia patientiam amplectatur [36] et sustinens non lassescat<br />

vel <strong>di</strong>scedat, <strong>di</strong>cente scriptura: «Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit» (Mt 10, 22) [37]<br />

item: «Confortetur cor tuum et sustine Dominum» (Sal 26, 14). [38] Et ostendens fidelem pro<br />

Domino <strong>un</strong>iversa etiam contraria sustinere debere, <strong>di</strong>cit ex persona sufferentium: «Propter te morte<br />

afficimur tota <strong>di</strong>e, aestimati sumus ut oves occisionis» (Sal 43, 22) [39] Et securi de spe retributionis<br />

<strong>di</strong>vinae subsequ<strong>un</strong>tur gaudentes et <strong>di</strong>centes: «Sed in his omnibus superamus propter eum qui <strong>di</strong>lexit<br />

nos» (Rm 8, 37) [40] Et item alio loco scriptura: «Probasti nos, Deus, igne nos examinasti sicut igne<br />

examinatur argentum; induxisti nos in laqueum; posuisti tribulationes in dorso nostro» [41] Et ut<br />

ostendat sub priore debere nos esse, subsequitur <strong>di</strong>cens: «Imposuisti homines super capita nostra»<br />

(Sal 65, 10-11). [42] Sed et praeceptum Domini in adversis et iniuriis per patientiam a<strong>di</strong>mplentes, qui<br />

percussi in maxillam praebent et aliam, auferenti t<strong>un</strong>icam <strong>di</strong>mitt<strong>un</strong>t et pallium, angariati miliario<br />

vad<strong>un</strong>t duo (Mt 5, 39 ss; Lc 6, 29), [43] cum Paulo Apostolo falsos fratres sustinent et persecutionem<br />

sustinent et male<strong>di</strong>centes se bene<strong>di</strong>cent (2 Cor 11, 26; 1 Cor 4, 12).<br />

Quarto scalino: esercizio della pazienza. In termini analoghi a quelli che si trovano nel capitolo sull’obbe<strong>di</strong>enza<br />

nelle cose ritenute impossibili, anche qui RB in<strong>di</strong>ca la necessità <strong>di</strong> perseverare in <strong>un</strong> atteggiamento accogliente e <strong>di</strong><br />

consapevole accettazione anche quando le relazioni con le persone e le circostanze sono particolarmente moleste o<br />

dolorose (patientiam può essere “pazienza”, ma anche “patimento”). La richiesta è motivata teologicamente: pro<br />

Domino... ed è fondata <strong>nella</strong> speranza della retribuzione futura. Al § 41 piega la lettura <strong>di</strong> Sal 65, 11 a motivare<br />

ancora <strong>un</strong>a volta la necesità dell’obbe<strong>di</strong>enza: <strong>Dio</strong> stesso ha voluto che ci fossero uomini al <strong>di</strong> sopra <strong>di</strong> noi; come<br />

<strong>di</strong>re che la struttura gerarchica dei rapporti sociali è <strong>un</strong>a realtà che per l’autore della RB è espressione <strong>di</strong>retta della<br />

volontà <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>.<br />

[44] Quintus humilitatis gradus est si omnes cogitationes malas cor<strong>di</strong> suo advenientes vel mala a se<br />

absconse commissa per humilem confessionem abbatem non celaverit suum. [45] Hortans nos de hac<br />

re scriptura <strong>di</strong>cens: «Revela ad Dominum viam tuam et spera in eum» (Sal 36, 5). [46] Et item <strong>di</strong>cit:<br />

«Confitemini Domino quoniam bonus, quoniam in saeculum misericor<strong>di</strong>a eius» (Sal 105, 1) [47] Et<br />

item propheta: «Delictum meum cognitum tibi feci et iniustitias meas non operui. [48] Dixi:<br />

Pron<strong>un</strong>tiabo adversum me iniustitias meas Domino, et tu remisisti impietatem cor<strong>di</strong>s mei» (Sal 31, 5).<br />

Quinto gra<strong>di</strong>no: apertura <strong>di</strong> cuore al padre spirituale. Cf. RB 4, 50; 46, 5. Non si tratta qui della pratica della<br />

penitenza canonica, ma <strong>di</strong> quella che con termine moderno si potrebbe definire “<strong>di</strong>rezione spirituale”. NB al § 46 il<br />

verbo confitemini è interpretato nel senso <strong>di</strong> “confessare” e non in quello biblico <strong>di</strong> “celebrare”.<br />

[49] Sextus humilitatis gradus est si omni vilitate vel extremitate contentus sit monachus, et ad omnia<br />

quae sibi ini<strong>un</strong>g<strong>un</strong>tur velut operarium malum se iu<strong>di</strong>cet et in<strong>di</strong>gnum (Lc 17, 10), [50] <strong>di</strong>cens sibi cum<br />

propheta: «Ad nihilum redactus sum et nescivi, ut iumentum factus sum apud te et ego semper<br />

tecum» (Sal 72, 22-23).<br />

Sesto gra<strong>di</strong>no: accontentarsi della con<strong>di</strong>zione più vile. Un’articolazione della rin<strong>un</strong>cia alla propria volontà: il<br />

monaco rin<strong>un</strong>cia ad avanzare per sé pretese <strong>di</strong> qualsiasi genere, si accontenta <strong>di</strong> quel che gli viene offerto e<br />

accoglie qual<strong>un</strong>que incombenza gli venga affidata con la consapevolezza della propria nullità, ponendo il<br />

fondamento della propria fiducia non in se stesso, ma nel fatto <strong>di</strong> essere insieme a <strong>Dio</strong>.<br />

35


[51] Septimus humilitatis gradus est si omnibus se inferiorem et viliorem non solum sua lingua<br />

pron<strong>un</strong>tiet, sed etiam intimo cor<strong>di</strong>s credat affectu, [52] humilians se et <strong>di</strong>cens cum propheta: «Ego<br />

autem sum uermis et non homo, opprobrium hominum et abiectio plebis» (Sal 21, 7). [53] «Exaltatus<br />

sum et humiliatus et confusus» (Sal 87, 16) [54] Et item: «Bonum mihi quod humiliasti me, ut <strong>di</strong>scam<br />

mandata tua» (Sal 118, 71).<br />

Settimo gra<strong>di</strong>no: reputarsi inferiore agli altri. Qui non si tratta solo <strong>di</strong> accontentarsi <strong>di</strong> quel che la situazione <strong>di</strong> fatto<br />

o gli altri offrono al monaco, ma <strong>di</strong> <strong>di</strong>chiarare e pensare con convinzione <strong>di</strong> non valere affatto nulla più degli altri.<br />

[55] Octavus humilitatis gradus est si nihil agat monachus, nisi quod comm<strong>un</strong>is monasterii regula vel<br />

maiorum cohortantur exempla.<br />

Ottavo gra<strong>di</strong>no: non fare nulla per <strong>di</strong>stinguersi. Dopo aver esposto passaggi che riguardano soprattutto<br />

l’atteggiamento interiore del monaco, la scala dell’umiltà tratta ora <strong>di</strong> comportamenti concreti che risultano da quei<br />

passaggi. È interessante la pedagogia: non muove da determinati comportamenti all’acquisizione <strong>di</strong> determinati<br />

atteggiamenti, ma insiste prima sugli atteggiamenti e poi sulle condotte che <strong>di</strong> essi devono <strong>di</strong>ventare l’espressione.<br />

L’inversione, che non è felice dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista <strong>di</strong> <strong>un</strong>a prassi formativa concreta, esprime probabilmente la<br />

preoccupazione <strong>di</strong> evitare conformismo e ipocrisia <strong>nella</strong> condotta dei monaci. L’adeguazione in tutto al modello<br />

offerto dalla tra<strong>di</strong>zione è ancora <strong>un</strong>a volta finalizzata ad estirpare il narcisismo e l’inclinazione<br />

all’autoaffermazione; il rischio è quello dell’appiattimento e della spersonalizzazione. Per questo tale condotta non<br />

è suggerita che adesso?<br />

[56] Nonus humilitatis gradus est si linguam ad loquendum prohibeat monachus et, taciturnitatem<br />

habens, usque ad interrogationem non loquatur, [57] monstrante scriptura quia «in multiloquio non<br />

effugitur peccatum» (Prov 10, 19) [58] et quia «vir linguosus non <strong>di</strong>rigitur super terram» (Sal 139,<br />

12).<br />

Nono gra<strong>di</strong>no: custo<strong>di</strong>a del silenzio. Riprende <strong>un</strong> testo già citato a RB 6, 4 (cf. anche 4, 52). Il monaco non parla<br />

fino a che non vi sia <strong>un</strong>a buona ragione per farlo, il che significa, <strong>di</strong> solito, fino a che qualc<strong>un</strong>o non gli rivolga <strong>un</strong>a<br />

domanda. Anche i due successivi gra<strong>di</strong>ni concernono il controllo della lingua e propongono temi che compaiono<br />

anche altrove in RB: il rifiuto delle risate futili e sgangherate (RB 4, 53-54; 6, 8), l’invito a usare parole moderate,<br />

ponderate e misurate.<br />

[59] Decimus humilitatis gradus est si non sit facilis ac promptus in risu, quia scriptum est: «Stultus<br />

in risu exaltat vocem suam» (Sir 21, 23).<br />

[60] Undecimus humilitatis gradus est si, cum loquitur monachus, leniter et sine risu, humiliter cum<br />

gravitate vel pauca verba et rationabilia loquatur, et non sit clamosus in voce, [61] sicut scriptum est:<br />

Sapiens verbis innotescit paucis.<br />

Anche qui il § 61 cita come se fosse scritturistico <strong>un</strong> detto che viene invece da <strong>un</strong>a raccolta <strong>di</strong> sentenze pitagoriche,<br />

le Sentenze <strong>di</strong> Sesto (145); anche se vi sono alc<strong>un</strong>i passi biblici affini, p.e. Sir 10, 14.<br />

[62] Duodecimus humilitatis gradus est si non solum corde monachus sed etiam ipso corpore<br />

humilitatem videntibus se semper in<strong>di</strong>cet, [63] id est in opere Dei, in oratorio, in monasterio, in horto,<br />

in via, in agro vel ubicumque sedens, ambulans vel stans, inclinato sit semper capite, defixis in terram<br />

aspectibus, [64] reum se omni hora de peccatis suis aestimans iam se tremendo iu<strong>di</strong>cio repraesentari<br />

aestimet, [65] <strong>di</strong>cens sibi in corde semper illud quod publicanus ille evangelicus fixis in terram oculis<br />

<strong>di</strong>xit: «Domine, non sum <strong>di</strong>gnus», ego peccator, «levare oculos» meos «ad caelos» (Lc 18, 13) [66] Et<br />

item cum Propheta: «Incurvatus sum et humiliatus sum usquequaque» (Sal 37, 9).<br />

Do<strong>di</strong>cesimo gra<strong>di</strong>no: manifestare sempre <strong>un</strong> atteggiamento umile. Quello che sembra il meno significativo e il<br />

meno affidabile degli in<strong>di</strong>zi <strong>di</strong> <strong>un</strong>a vera umiltà arriva al termine del percorso sviluppato in questo capitolo: occhi<br />

36


assi, capo chino, espressioni <strong>di</strong> autodenigrazione possono essere insopportabili e insulse se sono pura messa in<br />

scena, frutto <strong>di</strong> affettazione. Occorre che esse siano la traduzione veritiera <strong>di</strong> <strong>un</strong>a percezione <strong>di</strong> sé maturata e<br />

assimilata dal singolo, espressione della sua verità personale e non ass<strong>un</strong>zione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a abito appreso dall’esterno.<br />

Non è affatto scontato che, con tutta la fatica che deve fare per dominarsi, il monaco arrivi a maturare davvero <strong>di</strong> se<br />

stesso l’idea ch’egli non sia che <strong>un</strong> pubblico peccatore.<br />

[67] Ergo, his omnibus humilitatis gra<strong>di</strong>bus ascensis, monachus mox ad caritatem Dei perveniet illam<br />

quae «perfecta foris mittit timorem» (1 Gv 4, 18), [68] per quam <strong>un</strong>iversa quae prius non sine<br />

formi<strong>di</strong>ne observabat absque ullo labore velut naturaliter ex consuetu<strong>di</strong>ne incipiet custo<strong>di</strong>re, [69] non<br />

iam timore gehennae, sed amore Christi et consuetu<strong>di</strong>ne ipsa bona et delectatione virtutum. [70] Quae<br />

Dominus iam in operarium suum m<strong>un</strong>dum a vitiis et peccatis Spiritu Sancto <strong>di</strong>gnabitur demonstrare.<br />

Interessante osservare che, mentre l’inizio era centrato sul timore <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e della pena del peccato, la conclusione<br />

dell’itinerario è positiva: l’amore. La condotta del monaco non cambia nei suoi contenuti, ma quello che prima<br />

richiedava <strong>un</strong>a laboriosa fatica ed era motivato dal timore dell’inferno, ora è fatto quasi per natura, persino con<br />

piacere. È esattamente la stessa prospettiva con la quale si conclude il prologo (cf. anche qui come nel prol. la<br />

menzione dell’operaio).<br />

Si può osservare con <strong>un</strong> certo <strong>di</strong>sagio che in questo capitolo l’amore affiora in modo esplicito solo al termine del<br />

percorso ed ha <strong>un</strong> ruolo marginale nel corso del suo svolgimento (compare solo al § 34); del tutto assente, poi, è la<br />

menzione dell’amore del prossimo; mentre il timore dello sguardo e del giu<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> domina dal primo al<br />

do<strong>di</strong>cesimo scalino. Colpisce anche il fatto che solo alla fine <strong>di</strong> questo itinerario si faccia menzione dell’azione<br />

santificante dello Spirito, che sembra essere più l’esito che la con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> <strong>un</strong> cammino <strong>di</strong> crescita spirituale del<br />

monaco. Questi limiti, che sono reali, vengono ri<strong>di</strong>mensionati se si tiene presente l’intento prevalentemente pratico<br />

e orientativo della RB, che non si presenta come <strong>un</strong> testo autosufficiente e completo, e il peso che in essa hanno<br />

anche elementi quantitativamente minori, che sono però spesso la spia delle preoccupazioni e della sensibilità<br />

partire dalle quali Benedetto utilizzava le proprie fonti.<br />

Si osservi, per esempio, come l’assimilazione dell’umiltà al mistero <strong>di</strong> Cristo sia fatta in modo del tutto implicito<br />

attraverso la menzione <strong>di</strong> Gv 6, 38 e <strong>di</strong> Fil 2, 8. Si tratta, però, <strong>di</strong> <strong>un</strong> aspetto importante della dottrina dell’umiltà<br />

sviluppata da RM e RB, perché la stacca dall’ambito solo etico e ne fa <strong>un</strong>’espressione dell’assimilazione del fedele<br />

al Cristo attraverso la quale si compie la salvezza. Solo se si tiene ben presente questo elemento la pratica<br />

dell’umiltà nei termini qui suggerita può avere gli effetti positivi promessi (esaltazione dell’umile, gioia<br />

dell’amore) e non tramutarsi nel sistematico avvilimento e <strong>nella</strong> depressione della personalità umana e dei suoi<br />

slanci.<br />

1.2. Preghiera e liturgia<br />

a) L’atteggiamento fondamentale <strong>nella</strong> preghiera<br />

Caput XIX<br />

De <strong>di</strong>sciplina psallen<strong>di</strong><br />

[1] Ubique cre<strong>di</strong>mus <strong>di</strong>vinam esse praesentiam et «oculos Domini in omni loco speculari bonos et<br />

malos» (Prov 15, 3), [2] maxime tamen hoc sine aliqua dubitatione credamus cum ad opus <strong>di</strong>vinum<br />

assistimus. [3] Ideo semper memores simus quod ait propheta: «Servite Domino in timore» (Sal 2,<br />

11), [4] et iterum: «Psallite sapienter» (Sal 46, 8) [5] et: «In conspectu angelorum psallam tibi» (Sal<br />

137, 1). [6] Ergo consideremus qualiter oporteat in conspectu <strong>di</strong>vinitatis et angelorum eius esse, [7] et<br />

sic stemus ad psallendum ut mens nostra concordet voci nostrae.<br />

RB 8-20 contiene l’ordo per la celebrazione della liturgia monastica. In modo per noi sorprendente, questa parte<br />

fondamentale della vita monastica non è oggetto <strong>di</strong> <strong>un</strong>a trattazione dottrinale; RB inizia in modo molto secco a<br />

parlarne dando. dal cap. 8 in poi, in<strong>di</strong>cazioni sulla <strong>di</strong>stribuzione dei salmi nelle <strong>di</strong>verse ore e sul modo <strong>di</strong> celebrare<br />

l’ufficio <strong>di</strong>vino. Solo ai capp. 16 e 19-20 vengono svolte alc<strong>un</strong>e brevi considerazioni, non sul senso della preghiera<br />

in quanto tale, ma sul preteso fondamento biblico dell’or<strong>di</strong>namento orario proposto e sull’atteggiamento spirituale<br />

con il quale la preghiera va celebrata. Ancora <strong>un</strong>a volta, appare in tutta evidenza la non autosufficienza e la non<br />

37


esaustività del testo della regola, che non si propone <strong>di</strong> fondare <strong>un</strong>a spiritualità e <strong>un</strong>a teologia della vita monastica,<br />

che l’autore dà in qualche modo per presupposta. Due questioni alle quali RB non dà (deliberatamente?) <strong>un</strong>a<br />

risposta, quanto meno non dà <strong>un</strong>a risposta esplicita, riguardano il senso <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>stribuzione oraria della preghiera e<br />

le ragioni <strong>di</strong> <strong>un</strong>a celebrazione com<strong>un</strong>e della preghiera. Perché, cioè, si prega in determinate ore e perché questa<br />

preghiera viene fatta tutti insieme?<br />

Sono possibili per entrambi i problemi due risposte <strong>di</strong> massima, entrambe largamente attestate <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione<br />

cristiana: l’ideale è quello <strong>di</strong> <strong>un</strong>a preghiera incessante e la moltiplicazione nel corso della giornata <strong>di</strong> momenti<br />

esplicitamente de<strong>di</strong>cati alla preghiera serve ad avviare a <strong>un</strong>a pratica continua dell’orazione; oppure si può pensare<br />

che vi sia <strong>un</strong>a con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> com<strong>un</strong>ione profonda con <strong>Dio</strong> che accompagna le attività profane trasformandole in<br />

preghiera e che solo in alc<strong>un</strong>i momenti si affaccia in modo esplicito <strong>nella</strong> celebrazione della liturgia, come attività<br />

libera e gratuita che interrompe il flusso delle occupazioni mondane.<br />

Per quanto riguarda la <strong>di</strong>mensione com<strong>un</strong>itaria <strong>di</strong> questa preghiera, si può assumerla come <strong>un</strong>a semplice pedagogia<br />

che avvia e sostiene il cammino della preghiera personale, l’<strong>un</strong>ione del solo al Solo; oppure si può pensare che la<br />

<strong>di</strong>mensione com<strong>un</strong>itaria sia <strong>un</strong>a aspetto necessario e irrin<strong>un</strong>ciabile della preghiera, senza il quale smette <strong>di</strong> essere<br />

possibile anche la preghiera personale.<br />

Il § 1 <strong>di</strong> RB 19 riecheggia Cipr. De orat. dom. 4; il passo <strong>di</strong> Prov è già stato citato anche in RB 7, 26. Come già nei<br />

capitoli sulla quaresima (RB 49) e sul silenzio notturno (RB 42), anche qui viene en<strong>un</strong>ciato <strong>un</strong> principio generale<br />

che poi viene circoscritto a <strong>un</strong>a situazione determinata: <strong>Dio</strong> è presente ov<strong>un</strong>que e quin<strong>di</strong> sempre e com<strong>un</strong>que<br />

bisognerebbe essere compenetrati dal senso della sua presenza e agire come se si fosse <strong>di</strong>nanzi a lui; ma questo<br />

atteggiamento è raccomandato in modo particolare <strong>nella</strong> celebrazione della liturgia (opus <strong>di</strong>vinum). Il sapienter che<br />

è raccomandato agli oranti significa presenza a se stessi, consapevolezza <strong>di</strong> quello che si fa, <strong>di</strong> chi si è e <strong>di</strong> chi è<br />

colui in presenza del quale ci si trova. Non basta che i testi della liturgia vengano pron<strong>un</strong>ciati, occore che la mens<br />

sia in consonanza con essi, non sia <strong>di</strong>stratta.<br />

La tra<strong>di</strong>zione monastica più antica tende ad <strong>un</strong>a applicazione letterale del monito biblico <strong>di</strong> pregare senza<br />

interruzione (1 Ts 5, 17; Rm 12, 12; Ef 6, 18; Fil 4, 6; Col 4, 2; Lc 18, 1; 21, 36), quin<strong>di</strong> non fa <strong>di</strong>stinzioni forti tra<br />

preghiera liturgica, preghiera privata, lavoro manuale e tempo de<strong>di</strong>cato ai pasti e <strong>di</strong>lata, invece, su tutte queste<br />

attività la pratica dell’ascolto o della recitazione <strong>di</strong> testi biblici, intervallati da frequenti prostrazioni <strong>di</strong> preghiera<br />

silenziosa. RM e RB (che non citano in alc<strong>un</strong> luogo l’invito alla preghiera continua) mostrano, invece, la tendenza<br />

a separare più nettamente il tempo della preghiera da quello del lavoro, accentuando gli elementi che <strong>di</strong>sciplinano e<br />

sacralizzano il tempo e i luoghi de<strong>di</strong>cati alla celebrazione della liturgia. Una spia lessicale si può cogliere nello<br />

spostamento del significato dell’espressione opus Dei: essa in<strong>di</strong>ca in RM e RB solo l’ufficiatura liturgica, dalla<br />

quale, come si vedrà in RB 52, è escluso il lavoro manuale. Di questa più accentuata <strong>di</strong>stinzione tra l’ambito<br />

profano del lavoro e l’ambito sacro della liturgia può essere spia anche il fatto che l’or<strong>di</strong>namento della liturgia<br />

giornaliera è presentato tutto in blocco separatamente dalla regolamentazione degli altri aspetti della giornata<br />

monastica.<br />

L’opus Dei inteso come celebrazione della liturgia verrà progressivamente percepito come <strong>un</strong>’attività accanto ad<br />

altre, come la più importante fra le attività della giornata monastica (cf. il monito <strong>di</strong> RB 43, 3: nihil operi Dei<br />

praeponatur), fino a <strong>di</strong>ventare più tar<strong>di</strong> — nel monachesimo cl<strong>un</strong>iacense, per esempio — in <strong>un</strong> certo senso il<br />

lavoro stesso del monaco. Si perderà in tal modo l’idea che la preghiera non sia <strong>un</strong>’attività da svolgere in <strong>un</strong><br />

determinato quantitativo nel corso della giornata, ma <strong>un</strong>a con<strong>di</strong>zione che dovrebbe abbracciare l’intera esistenza.<br />

Caput XX<br />

De reverentia orationis<br />

[1] Si, cum hominibus potentibus volumus aliqua suggerere, non praesumimus nisi cum humilitate et<br />

reverentia, [2] quanto magis Domino Deo <strong>un</strong>iversorum cum omni humilitate et puritatis devotione<br />

supplicandum est. [3] Et non in multiloquio (Mt 6, 7), sed in puritate cor<strong>di</strong>s et comp<strong>un</strong>ctione<br />

lacrimarum nos exau<strong>di</strong>ri sciamus. [4] Et ideo brevis debet esse et pura oratio, nisi forte ex affectu<br />

inspirationis <strong>di</strong>vinae gratiae protendatur. [5] In conventu tamen omnino brevietur oratio, et facto<br />

signo a priore omnes pariter surgant.<br />

Questo capitolo e il precedente pongono <strong>un</strong> problema: in essi si tratta <strong>di</strong> due argomenti separati. dell’ufficio<br />

liturgico in RB 19 e della preghiera privata extraliturgica in RB 20, o si tratta <strong>di</strong> due momenti complementari della<br />

celebrazione dell’opus Dei, cioè salmo<strong>di</strong>a recitata/cantata e preghiera personale?<br />

Cassiano descrive (Inst. II 7) l’uso egiziano dell’orazione salmica, la preghiera silenziosa al termine della recita <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong> salmo; tale pratica è attestata anche da RM 14, 1; 20. Si può perciò ragionevolmente supporre che RB 19-20<br />

formino <strong>un</strong>a <strong>un</strong>ità, <strong>nella</strong> quale si descrivono i due momenti fondamentali della celebrazione dell’opus Dei:<br />

salmo<strong>di</strong>a e preghiera personale ispirata dal salmo. Tale preghiera personale silenziosa si faceva in ginocchio o<br />

prostrati (cf. il surgant e RB 50, 3); secondo RB, essa non si deve protrarre troppo a l<strong>un</strong>go, perlomeno non <strong>nella</strong><br />

38


ecita com<strong>un</strong>itaria dell’ufficio. Quin<strong>di</strong> l’opus Dei non era <strong>un</strong> seguito ininterrotto <strong>di</strong> testi recitati a voce alta, ma<br />

includeva sospensioni silenziose, sulle quali app<strong>un</strong>ta la propria attenzione il cap. 20. In altre parole, non si applica<br />

a RB, né a RM, il concetto moderno <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>stinzione tra preghiera com<strong>un</strong>e, fatta recitando ad alta voce dei testi<br />

stabiliti, e preghiera privata, lasciata alla libera iniziativa e all’ispirazione dei singoli; l’<strong>un</strong>ica forma <strong>di</strong> preghiera<br />

conosciuta da RM e RB è l’opus Dei, al cui interno si alternano recitazione <strong>di</strong> testi e preghiera personale silenziosa.<br />

Il § 3 propone il modo della preghiera in termini analoghi a quelli che si sono prescritti <strong>nella</strong> relazione tra monaco<br />

e superiore: poche parole ben ponderate e presentate con umiltà e rispetto. Sulla comp<strong>un</strong>zione e le lacrime cf. RB<br />

4, 57; 7, 62 ss; 52, 4.<br />

È interessante anche osservare il modo in cui nei due capitoli viene descritto l’atteggiamento dell’orante: nel cap.<br />

19 si chiede <strong>un</strong>o sforzo <strong>di</strong> attenzione: presenza a se stessi e al testo che si sta recitando; nel cap. 20 si chiede<br />

<strong>un</strong>’intensa partecipazione affettiva alla preghiera: cum omni humilitate et puritatis devotione supplicandum est ...<br />

in puritate cor<strong>di</strong>s et comp<strong>un</strong>ctione lacrimarum. Il massimo dell’intensità della preghiera si ha in questa<br />

sospensione silenziosa (anche la posizione corporea <strong>di</strong>versa suggerisce questa intensificazione), rispetto alla quale<br />

la recitazione salmica sembra avere <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>zione preparatoria. La dossologia che chiude la recita <strong>di</strong> ogni salmo e<br />

che RB prescrive <strong>di</strong> recitare inchinandosi serve così a introdurre il momento propriamente orante dell’opus Dei.<br />

Per avvalorare questa tesi, de Vogüe osserva che, a ben vedere, i testi recitati durante l’ufficio non possono essere<br />

qualificati come preghiere, per lo meno non tutti: vi sono istruzioni sapienziali, esortazioni alla lode, me<strong>di</strong>tazioni<br />

che spesso non si rivolgono <strong>di</strong>rettamente a <strong>Dio</strong>, ma a destinatari umani. Lo stesso vale anche per gli altri elementi<br />

dell’ufficio, inni, antifone, responsori... Inoltre, la <strong>di</strong>sposizione dei salmi nell’ufficio settimanale in RB, ma non<br />

solo, non segue <strong>un</strong> criterio <strong>di</strong> contenuto o <strong>di</strong> genere, ma quasi solo l’or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> successione nel salterio, generando<br />

<strong>un</strong>a notevole confusione, se si volesse ammetter che la preghiera consistesse propriamente <strong>nella</strong> recita <strong>di</strong> questi<br />

testi. La salmo<strong>di</strong>a appare così, in continuità con la lectio degli altri libri della Scrittura, soprattutto come l’offerta <strong>di</strong><br />

stimoli e <strong>di</strong> occasioni alla preghiera personale, che avviene subito dopo la recita del salmo e questo spiega perché<br />

anche il salterio, come il resto della Scrittura, venga sottoposto ad <strong>un</strong>a lettura cursoria durante l’ufficio: prima si<br />

ascolta la parola <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>, poi si risponde ad essa con la preghiera.<br />

Nel monachesimo egiziano la salmo<strong>di</strong>a com<strong>un</strong>itaria prevedeva che i salmi venissero recitati da <strong>un</strong> solista e<br />

ascoltati dalla com<strong>un</strong>ità, e i salmi più l<strong>un</strong>ghi venivano sud<strong>di</strong>visi in sezioni: questi elementi mostrano che la<br />

salmo<strong>di</strong>a era strutturata secondo modalità del tutto simili all’ascolto degli altri testi biblici; la preghiera subentrava<br />

come atto successivo a questo ascolto della parola biblica. Il <strong>di</strong>ffondersi, fino a <strong>di</strong>ventare esclusivo, dal VI sec. in<br />

poi dell’uso <strong>di</strong> recitare i salmi a cori alterni è il segno che essi non vengono più percepiti come parola <strong>di</strong> <strong>Dio</strong><br />

rivolta all’uomo (NB che in RB l’autore dei salmi è ancora sistematicamente identificato come propheta), ma come<br />

parola rivolta dalla com<strong>un</strong>ità orante a <strong>Dio</strong> e identificati essi stessi con la preghiera.<br />

b) L’or<strong>di</strong>namento della liturgia<br />

Caput XVI<br />

Qualiter <strong>di</strong>vina Opera per <strong>di</strong>em agantur<br />

[1] Ut ait propheta: «septies in <strong>di</strong>e laudem <strong>di</strong>xi tibi» (Sal 118, 164) [2] Qui septenarius sacratus<br />

numerus a nobis sic implebitur, si matutino, primae, tertiae, sextae, nonae, vesperae completoriique<br />

tempore nostrae servitutis officia persolvamus, [3] quia de his <strong>di</strong>urnis horis <strong>di</strong>xit: «Septies in <strong>di</strong>e<br />

laudem <strong>di</strong>xi tibi». [4] Nam de nocturnis vigiliis idem ipse propheta ait: «Me<strong>di</strong>a nocte surgebam ad<br />

confitendum tibi» (Sal 118, 62).<br />

[5] Ergo his temporibus referamus laudes Creatori nostro «super iu<strong>di</strong>cia iustitiae suae», id est<br />

matutinis, prima, tertia, sexta, nona, vespera, completorios, et nocte surgamus ad confitendum ei.<br />

RB mette in relazione la scansione oraria dell’ufficio liturgico con due testi della Scrittura, mentre in RM 34, 1-3<br />

l’or<strong>di</strong>namento liturgico monastico viene, più realisticamente, fatto <strong>di</strong>pendere dalla tra<strong>di</strong>zione dei padri.<br />

L’organizzazione dei tempi della preghiera — i cui momenti forti sono la preghiera della lo<strong>di</strong>, al sorgere del sole, e<br />

quella del vespro, al tramonto — ha relazione con le consuetu<strong>di</strong>ni della preghiera quoti<strong>di</strong>ana giudaica (a sua volta<br />

in rapporto con la liturgia del tempio), ma non ha <strong>un</strong>’esplicita regolamentazione nel NT, dove si legge solo <strong>un</strong><br />

invito generico a pregare incessantemente (1 Ts 5, 17; Rm 12, 12; Ef 6, 18; Fil 4, 6; Col 4, 2; Lc 18, 1; 21, 36). La<br />

tra<strong>di</strong>zione successiva ha poi voluto assegnare a ciasc<strong>un</strong>a ora <strong>un</strong> significato particolare, legato a personaggi o<br />

avvenimenti della Bibbia (pentecoste a terza, crocifissione a sesta, <strong>di</strong>scesa agli inferi a nona ecc...).<br />

39


Caput VIII<br />

De Officiis <strong>di</strong>vinis in noctibus<br />

[1] Hiemis tempore, id est a kalendas Novembres usque in Pascha, iuxta considerationem rationis,<br />

octava hora noctis surgendum est, [2] ut mo<strong>di</strong>ce amplius de me<strong>di</strong>a nocte pausetur et iam <strong>di</strong>gesti<br />

surgant. [3] Quod vero restat post vigilias a fratribus qui psalterii vel lectionum aliquid in<strong>di</strong>gent<br />

me<strong>di</strong>tationi inserviatur. [4] A Pascha autem usque ad supra<strong>di</strong>ctas Novembres, sic temperetur hora ut<br />

vigiliarum agenda parvissimo intervallo, quo fratres ad necessaria naturae exeant, mox matutini, qui<br />

incipiente luce agen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t, subsequantur.<br />

Ai capp. 8-20 <strong>di</strong> RB corrispondono i capp. 33-43 <strong>di</strong> RM, come al solito assai più ampi. Questo corpo <strong>di</strong> articoli,<br />

posto all’inizio della parte organizzativa della RB attesta l’importanza attribuita dall’autore alla celebrazione<br />

dell’ufficio, nell’or<strong>di</strong>nare la quale si ispira soprattutto, ma non solo, a RM e alla liturgia romana contemporanea (cf<br />

RB 13, 10). Per capire il senso delle in<strong>di</strong>cazioni cronologiche date da RB si deve tenere conto ch’essa è stata<br />

composta in Italia centrale. L’anno è <strong>di</strong>viso in due perio<strong>di</strong>: inverno, dal 1 novembre a pasqua, ed estate, da pasqua<br />

alla fine <strong>di</strong> ottobre. Secondo l’uso romano, il giorno e la notte sono sud<strong>di</strong>visi in 12 ore ciasc<strong>un</strong>o, che hanno perciò<br />

durata <strong>di</strong>seguale a seconda delle stagioni, e solo negli equinozi durano esattamente 60 minuti. In Italia centrale le<br />

ore della notte si all<strong>un</strong>gano durante l’aut<strong>un</strong>no, sino ad arrivare a <strong>un</strong>a durata massima <strong>di</strong> circa 75 minuti al solstizio<br />

d’inverno (a ridosso <strong>di</strong> Natale); accade l’opposto dall’equinozio <strong>di</strong> primavera, quando le ore notturne tendono ad<br />

accorciarsi fino ad arrivare ad <strong>un</strong>a durata minima <strong>di</strong> circa 45 minuti all’epoca del solstizio d’estate. Questo<br />

significa che il riposo notturno era più l<strong>un</strong>go durante l’inverno e più breve durante l’estate (perciò durante l’estate<br />

viene accordata <strong>un</strong>a pausa <strong>di</strong> riposo dopo l’ora sesta e il pranzo: RB 48, 5).<br />

Assumendo che in novembre la notte inizi verso le 18, col tramonto del sole, l’ottava ora <strong>di</strong> notte (compiuta)<br />

corrisponderà più o meno alle 2.00. Si tenga presente che secondo RB 41, 9 vespro e cena dovevano aver luogo<br />

ancora con la luce del giorno, quin<strong>di</strong> i monaci andavano a dormire entro la prima ora della notte. Se si alzavano<br />

all’ottava ora della notte, il loro riposo durava sette ore intere; il che significa che all’altezza del solstizio d’inverno<br />

essi avevano a <strong>di</strong>sposizione <strong>un</strong> tempo <strong>di</strong> circa otto ore e tre quarti <strong>di</strong> riposo, mentre al solstizio d’estate il sonno<br />

notturno durava circa cinque ore e <strong>un</strong> quarto. Si tratta <strong>di</strong> in<strong>di</strong>cazioni del tutto approssimative, che dovevano essere<br />

adattate alla situazione reale iuxta considerationem rationis. In ogni caso, è interessante osservare che il sonno è<br />

continuo e sufficiente a permettere al monaco <strong>di</strong> alzarsi a <strong>di</strong>gestione terminata.<br />

L’ufficio notturno durante l’inverno ha <strong>un</strong>a durata superiore che in estate, visto che le ore sono più l<strong>un</strong>ghe; al<br />

termine i monaci non tornano a letto, ma, in attesa che venga il tempo delle lo<strong>di</strong> (che si celebrano alle prime luci<br />

del nuovo giorno), si de<strong>di</strong>cano alla me<strong>di</strong>tatio, cioè all’appren<strong>di</strong>mento mnemonico e alla ripetizione <strong>di</strong> testi biblici,<br />

soprattutto dei salmi.<br />

Da pasqua a fine ottobre le notti si abbreviano, perciò l’alzata dei monaci deve essere regolata in modo tale che tra<br />

il termine dell’ufficio notturno (che è più breve) e l’inizio delle lo<strong>di</strong> (che verosimilmente iniziavano <strong>un</strong> po’ più<br />

tar<strong>di</strong>) intercorra solo <strong>un</strong>a breve pausa, il tempo <strong>di</strong> andare a sod<strong>di</strong>sfare «le necessità <strong>di</strong> natura».<br />

Caput IX<br />

Quot Psalmi <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t nocturnis horis<br />

[1] Hiemis tempore suprascripto, in primis versu tertio <strong>di</strong>cendum: «Domine, labia mea aperies, et os<br />

meum adn<strong>un</strong>tiabit laudem tuam» (Sal 50, 17) [2] Cui subi<strong>un</strong>gendus est tertius psalmus et gloria. [3]<br />

Post h<strong>un</strong>c, psalmum nonagesimum quartum cum antiphona, aut certe decantandum. [4] Inde sequatur<br />

ambrosianum, deinde sex psalmi cum antiphonas.<br />

§ 1: La triplice ripetizione <strong>di</strong> <strong>un</strong> versetto si trova anche in RB 35, 16-17; 38, 3; 58, 22. I §§ 2-3 descrivono gli<br />

elementi fissi che introducono la celebrazione del I notturno: salmo 3, salmo 94, inno (ambrosianum). L’antifona è<br />

<strong>un</strong> breve ritornello che il coro ripete intercalandolo alle strofe del salmo proclamate/cantate da <strong>un</strong> solista. A questi<br />

elementi fissi segue poi la recitazione <strong>di</strong> sei salmi con le loro antifone. Non è chiaro se RB si riferisca a <strong>un</strong>a prassi<br />

simile a quella egiziana (<strong>un</strong> lettore proclama il salmo e il coro interviene solo con <strong>un</strong> ritornello) o se già sia<br />

<strong>di</strong>venuta normale la pratica della recitazione a cori alterni del testo del salmo.<br />

[5] Quibus <strong>di</strong>ctis, <strong>di</strong>cto versu, bene<strong>di</strong>cat abbas et, sedentibus omnibus in scamnis, legantur vicissim a<br />

fratribus in co<strong>di</strong>ce super analogium tres lectiones, inter quas et tria responsoria cantentur: [6] duo<br />

responsoria sine gloria <strong>di</strong>cantur; post tertiam vero lectionem, qui cantat <strong>di</strong>cat gloriam. [7] Quam dum<br />

incipit cantor <strong>di</strong>cere, mox omnes de se<strong>di</strong>lia sua surgant, ob honorem et reverentiam sanctae Trinitatis.<br />

40


Ai salmi, recitati a memoria, seguono tre letture (in estate, per abbreviare, <strong>di</strong>ventano <strong>un</strong>a sola breve lettura: cf.<br />

sotto il cap. 10) fatte al leggio da tre lettori <strong>di</strong>versi mentre i monaci ascoltano seduti. Al termine <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>a lettura<br />

si canta <strong>un</strong> responsorio, affidato verosimilmente a <strong>un</strong> solista al quale l’assemblea risponde.<br />

[8] Co<strong>di</strong>ces autem legantur in vigiliis <strong>di</strong>vinae auctoritatis, tam veteris testamenti quam novi, sed et<br />

expositiones earum, quae a nominatis et orthodoxis catholicis patribus factae s<strong>un</strong>t.<br />

Una precisazione significativa circa il contenuto <strong>di</strong> queste letture notturne: AT e NT, ma anche opere <strong>di</strong> autori<br />

ecclesiastici che spieghino le Scritture, a patto che i loro autori siano <strong>di</strong> riconosciuta ortodossia. Si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong><br />

elemento che induce a collocare la composizione della RB dopo la compilazione del cosiddetto “decreto gelasiano”<br />

(quin<strong>di</strong> dopo il 530).<br />

[9] Post has vero tres lectiones cum responsoria sua, sequantur reliqui sex psalmi, cum alleluia<br />

canen<strong>di</strong>. [10] Post hos, lectio apostoli sequatur, ex corde recitanda, et versus, et supplicatio litaniae, id<br />

est Kyrie eleison. [11] Et sic finiantur vigiliae nocturnae.<br />

Il II notturno prevede altri sei salmi, questa volta cantati non con <strong>un</strong>’antifona, ma intercalati con l’alleluia; <strong>un</strong>a<br />

breve lettura apostolica fatta a memoria, <strong>un</strong>a litania <strong>di</strong> supplica e, forse, a conclusione la recita a bassa voce del<br />

Pater noster.<br />

Caput X<br />

Qualiter aestatis tempore agatur nocturna laus<br />

[1] A Pascha autem usque ad kalendas Novembres, omnis ut supra <strong>di</strong>ctum est psalmo<strong>di</strong>ae quantitas<br />

teneatur, [2] excepto quod lectiones in co<strong>di</strong>ce, propter brevitatem noctium, minime legantur, sed pro<br />

ipsis tribus lectionibus <strong>un</strong>a de veteri testamento memoriter <strong>di</strong>catur, quam brevis responsorius<br />

subsequatur. [3] Et reliqua omnia ut <strong>di</strong>ctum est impleantur, id est ut numquam minus a duodecim<br />

psalmorum quantitate ad vigilias nocturnas <strong>di</strong>cantur, exceptis tertio et nonagesimo quarto psalmo.<br />

Caput XI<br />

Qualiter Dominicis <strong>di</strong>ebus Vigiliae agantur<br />

[1] Dominico <strong>di</strong>e temperius surgatur ad vigilias. [2] In quibus vigiliis teneatur mensura, id est,<br />

modulatis ut supra <strong>di</strong>sposuimus sex psalmis et versu, residentibus c<strong>un</strong>ctis <strong>di</strong>sposite et per or<strong>di</strong>nem in<br />

subselliis, legantur in co<strong>di</strong>ce, ut supra <strong>di</strong>ximus, quattuor lectiones cum responsoriis suis. [3] Ubi<br />

tantum in quarto responsorio <strong>di</strong>catur a cantante gloria; quam dum incipit, mox omnes cum reverentia<br />

surgant.<br />

[4] Post quibus lectionibus sequantur ex or<strong>di</strong>ne alii sex psalmi cum antiphonas sicut anteriores, et<br />

versu. [5] Post quibus iterum legantur aliae quattuor lectiones cum responsoriis suis, or<strong>di</strong>ne quo<br />

supra.<br />

[6] Post quibus <strong>di</strong>cantur tria cantica de prophetarum, quas instituerit abbas; quae cantica cum alleluia<br />

psallantur.<br />

[7] Dicto etiam versu et bene<strong>di</strong>cente abbate, legantur aliae quattuor lectiones de novo testamento,<br />

or<strong>di</strong>ne quo supra. [8] Post quartum autem responsorium incipiat abbas hymnum Te Deum laudamus.<br />

[9] Quo per<strong>di</strong>cto, legat abbas lectionem de Evangelia, cum honore et timore stantibus omnibus. [10]<br />

Qua perlecta, respondeant omnes Amen, et subsequatur mox abbas hymnum Te decet laus, et data<br />

bene<strong>di</strong>ctione incipiant matutinos.<br />

[11] Qui ordo vigiliarum omni tempore tam aestatis quam hiemis aequaliter in <strong>di</strong>e dominico teneatur.<br />

41


[12] Nisi forte - quod absit - tar<strong>di</strong>us surgant: aliquid de lectionibus breviandum est, aut responsoriis.<br />

[13] Quod tamen omnino caveatur ne proveniat. Quod si contigerit, <strong>di</strong>gne inde satisfaciat Deo in<br />

oratorio per cuius evenerit neglectum.<br />

L’ufficiatura notturna domenicale è notevolmente accresciuta, perciò la levata dev’essere anticipata, in modo che<br />

l’inizio delle lo<strong>di</strong> non sia spostato troppo in avanti: ai sei salmi del primo notturno seguono quattro letture con i<br />

loro responsori; seguono altri sei salmi e altre quattro letture con i loro responsori; ai due notturni se ne aggi<strong>un</strong>ge<br />

<strong>un</strong> terzo: <strong>un</strong>a serie <strong>di</strong> tre cantici tratti dai libri profetici a scelta dell’abate, cui seguono quattro letture prese dal NT.<br />

La veglia gi<strong>un</strong>ge al vertice con il canto dell’inno Te Deum, la proclamazione del vangelo conclusa<br />

dall’acclamazione Te decet laus. Come in estate, all’ufficio notturno, dopo <strong>un</strong>a breve pausa, segue<br />

imme<strong>di</strong>atamente quello dele lo<strong>di</strong> mattutine. NB l’annotazione finale: l’or<strong>di</strong>ne del’ufficio notturno domenicale è<br />

uguale in estate e in inverno, ma se per qualche ragione ci si alza troppo tar<strong>di</strong> (il che poteva ben succedere in<br />

epoche in cui non si <strong>di</strong>sponeva <strong>di</strong> orologi), si abbreviano le letture e i responsori.<br />

Caput XII<br />

Qualiter Matutinorum sollemnitas agatur<br />

[1] In matutinis dominico <strong>di</strong>e, in primis <strong>di</strong>catur sexagesimus sextus psalmus, sine antiphona, in<br />

<strong>di</strong>rectum. [2] Post quem <strong>di</strong>catur quinquagesimus cum alleluia. [3] Post quem <strong>di</strong>catur centesimus<br />

septimus decimus et sexagesimus sec<strong>un</strong>dus. [4] Inde bene<strong>di</strong>ctiones et laudes, lectionem de<br />

Apocalypsis <strong>un</strong>a ex corde, et responsorium, ambrosianum, versu, canticum de Evangelia, litania, et<br />

completum est.<br />

Lo schema delle lo<strong>di</strong> mattutine domenicali è il seguente: Sal 66 (recitato <strong>di</strong> seguito); Sal 50 (intercalato con<br />

l’alleluia); Sal 117; 62; Cantico dei tre fanciulli (Dan 3, 57-88); Sal 148; 149; 150; lettura breve dall’Ap con il suo<br />

responsorio; inno; versetto; Cantico <strong>di</strong> Zaccaria; supplica litanica.<br />

Caput XIII<br />

Privatis <strong>di</strong>ebus qualiter Matutini agantur<br />

[1] Diebus autem privatis, matutinorum sollemnitas ita agatur, [2] id est, ut sexagesimus sextus<br />

psalmus <strong>di</strong>catur sine antiphona, subtrahendo mo<strong>di</strong>ce, sicut dominica, ut omnes occurrant ad<br />

quinquagesimum, qui cum antiphona <strong>di</strong>catur. [3] Post quem alii duo psalmi <strong>di</strong>cantur sec<strong>un</strong>dum<br />

consuetu<strong>di</strong>nem, id est: [4] sec<strong>un</strong>da feria, quintum et tricesimum quintum; [5] tertia feria,<br />

quadragesimum sec<strong>un</strong>dum et quinquagesimum sextum; [6] quarta feria, sexagesimum tertium et<br />

sexagesimum quartum; [7] quinta feria, octogesimum septimum et octogesimum nonum; [8] sexta<br />

feria, septuagesimum quintum et nonagesimum primum; [9] sabbatorum autem, centesimum<br />

quadragesimum sec<strong>un</strong>dum et canticum Deuteronomium qui <strong>di</strong>vidatur in duas glorias. [10] Nam<br />

ceteris <strong>di</strong>ebus canticum <strong>un</strong>umquemque <strong>di</strong>e suo ex prophetis sicut psallit ecclesia Romana <strong>di</strong>cantur.<br />

[11] Post haec sequantur laudes; deinde lectio <strong>un</strong>a apostoli memoriter recitanda, responsorium,<br />

ambrosianum, versu, canticum de Evangelia, litania et completum est.<br />

[12] Plane agenda matutina vel vespertina non transeat aliquando, nisi in ultimo per or<strong>di</strong>nem oratio<br />

dominica, omnibus au<strong>di</strong>entibus, <strong>di</strong>catur a priore, propter scandalorum spinas quae oriri solent, [13] ut<br />

conventi per ipsius orationis sponsionem qua <strong>di</strong>c<strong>un</strong>t: «Dimitte nobis sicut et nos <strong>di</strong>mittimus,» purgent<br />

se ab huiusmo<strong>di</strong> vitio. [14] Ceteris vero agen<strong>di</strong>s, ultima pars eius orationis <strong>di</strong>catur, ut ab omnibus<br />

respondeatur: «Sed libera nos a malo.»<br />

Caput XIV<br />

In natalitiis Sanctorum qualiter Vigiliae agantur<br />

[1] In sanctorum vero festivitatibus, vel omnibus sollemnitatibus, sicut <strong>di</strong>ximus dominico <strong>di</strong>e<br />

agendum, ita agatur, [2] excepto quod psalmi aut antiphonae vel lectiones ad ipsum <strong>di</strong>em pertinentes<br />

<strong>di</strong>cantur; modus autem suprascriptus teneatur.<br />

42


Caput XV<br />

Alleluia quibus temporibus <strong>di</strong>catur<br />

[1] A sanctum Pascha usque Pentecosten, sine intermissione <strong>di</strong>catur alleluia, tam in psalmis quam in<br />

responsoriis. [2] A Pentecosten autem usque caput quadragesimae, omnibus noctibus, cum sex<br />

posterioribus psalmis tantum ad nocturnos <strong>di</strong>catur. [3] Omni vero dominica extra quadragesima,<br />

cantica, matutinos, prima, tertia, sexta nonaque cum alleluia <strong>di</strong>catur, vespera vero iam antiphona. [4]<br />

Responsoria vero numquam <strong>di</strong>cantur cum alleluia, nisi a Pascha usque Pentecosten.<br />

Caput XVII<br />

Quot Psalmi per easdem Horas <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t<br />

[1] Iam de nocturnis vel matutinis <strong>di</strong>gessimus or<strong>di</strong>nem psalmo<strong>di</strong>ae; n<strong>un</strong>c de sequentibus horis<br />

videamus.<br />

[2] Prima hora <strong>di</strong>cantur psalmi tres singillatim et non sub <strong>un</strong>a gloria, [3] hymnum eiusdem horae post<br />

versum Deus in a<strong>di</strong>utorium antequam psalmi incipiantur. [4] Post expletionem vero trium psalmorum<br />

recitetur lectio <strong>un</strong>a, versu et Kyrie eleison et missas.<br />

[5] Tertia vero, sexta et nona, item eo or<strong>di</strong>ne celebretur oratio, id est versu, hymnos ear<strong>un</strong>dem<br />

horarum, ternos psalmos, lectionem et versu, Kyrie eleison et missas. [6] Si maior congregatio fuerit,<br />

cum antiphonas, si vero minor, in <strong>di</strong>rectum psallantur.<br />

[7] Vespertina autem synaxis quattuor psalmis cum antiphonis terminetur. [8] Post quibus psalmis,<br />

lectio recitanda est; inde responsorium, ambrosianum, versu, canticum de Evangelia, litania, et<br />

oratione dominica fiant missae.<br />

[9] Completorios autem trium psalmorum <strong>di</strong>ctione terminentur. Qui psalmi <strong>di</strong>rectanei sine antiphona<br />

<strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t. [10] Post quos hymnum eiusdem horae, lectionem <strong>un</strong>am, versu, Kyrie eleison, et<br />

bene<strong>di</strong>ctione missae fiant.<br />

Caput XVIII<br />

Quo or<strong>di</strong>ne Psalmi <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t<br />

[1] In primis <strong>di</strong>catur versu Deus in a<strong>di</strong>utorium meum intende, «Domine ad a<strong>di</strong>uvandum me festina,»<br />

gloria, inde hymnum <strong>un</strong>iuscuiusque horae. [2] Deinde, prima hora dominica, <strong>di</strong>cenda quattuor<br />

capitula psalmi centesimi octavi decimi; [3] reliquis vero horis, id est tertia, sexta vel nona, terna<br />

capitula suprascripti psalmi centesimi octavi decimi <strong>di</strong>cantur.<br />

[4] Ad primam autem sec<strong>un</strong>dae feriae, <strong>di</strong>cantur tres psalmi, id est primus, sec<strong>un</strong>dus et sextus; [5] et<br />

ita per singulos <strong>di</strong>es ad primam usque dominica <strong>di</strong>cantur per or<strong>di</strong>nem terni psalmi usque nonum<br />

decimum psalmum, ita sane ut nonus psalmus et septimus decimus partiantur in binos. [6] Et sic fit ut<br />

ad vigilias dominica semper a vicesimo incipiatur.<br />

[7] Ad tertiam vero, sextam nonamque sec<strong>un</strong>dae feriae, novem capitula quae residua s<strong>un</strong>t de<br />

centesimo octavo decimo, ipsa terna per easdem horas <strong>di</strong>cantur.<br />

[8] Expenso ergo psalmo centesimo octavo decimo duobus <strong>di</strong>ebus, id est dominico et sec<strong>un</strong>da feria,<br />

[9] tertia feria iam ad tertiam, sextam vel nonam psallantur terni psalmi a centesimo nono decimo<br />

usque centesimo vicesimo septimo, id est psalmi novem. [10] Quique psalmi semper usque dominica<br />

per easdem horas itidem repetantur, hymnorum nihilominus, lectionum vel versuum <strong>di</strong>spositionem<br />

<strong>un</strong>iformem c<strong>un</strong>ctis <strong>di</strong>ebus servatam. [11] Et ita scilicet semper dominica a centesimo octavo decimo<br />

incipietur.<br />

43


[12] Vespera autem coti<strong>di</strong>e quattuor psalmorum modulatione canatur. [13] Qui psalmi incipiantur a<br />

centesimo nono usque centesimo quadragesimo septimo, [14] exceptis his qui in <strong>di</strong>versis horis ex eis<br />

sequestrantur, id est a centesimo septimo decimo usque centesimo vicesimo septimo et centesimo<br />

tricesimo tertio et centesimo quadragesimo sec<strong>un</strong>do; [15] reliqui omnes in vespera <strong>di</strong>cen<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t. [16]<br />

Et quia minus veni<strong>un</strong>t tres psalmi, ideo <strong>di</strong>viden<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t qui ex numero suprascripto fortiores<br />

inveni<strong>un</strong>tur, id est centesimum tricesimum octavum et centesimum quadragesimum tertium et<br />

centesimum quadragesimum quartum; [17] centesimus vero sextus decimus, quia parvus est, cum<br />

centesimo quinto decimo coni<strong>un</strong>gatur.<br />

[18] Digesto ergo or<strong>di</strong>ne psalmorum vespertinorum, reliqua, id est lectionem, responsum, hymnum,<br />

versum vel canticum, sicut supra taxavimus impleatur.<br />

[19] Ad completorios vero coti<strong>di</strong>e idem psalmi repetantur, id est quartum, nonagesimum et<br />

centesimum tricesimum tertium.<br />

[20] Disposito or<strong>di</strong>ne psalmo<strong>di</strong>ae <strong>di</strong>urnae, reliqui omnes psalmi qui supers<strong>un</strong>t aequaliter <strong>di</strong>vidantur in<br />

septem noctium vigilias, [21] partiendo scilicet qui inter eos prolixiores s<strong>un</strong>t psalmi et duodecim per<br />

<strong>un</strong>amquamque constituens noctem.<br />

[22] Hoc praecipue commonentes ut, si cui forte haec <strong>di</strong>stributio psalmorum <strong>di</strong>splicuerit, or<strong>di</strong>net si<br />

melius aliter iu<strong>di</strong>caverit, [23] dum omnimo<strong>di</strong>s id adtendat ut omni hebdomada psalterium ex integro<br />

numero centum quinquaginta psalmorum psallantur, et dominico <strong>di</strong>e semper a caput reprehendatur ad<br />

vigilias. [24] Quia nimis inertem devotionis suae servitium ostend<strong>un</strong>t monachi qui minus a psalterio<br />

cum canticis consuetu<strong>di</strong>nariis per septimanae circulum psall<strong>un</strong>t, [25] dum quando legamus sanctos<br />

patres nostros <strong>un</strong>o <strong>di</strong>e hoc strenue implesse, quod nos tepi<strong>di</strong> utinam septimana integra persolvamus.<br />

L’osservazione con la quale si chiude la serie <strong>di</strong> capitoli che tratta l’ufficio è significativa: la celebrazione<br />

dell’ufficio monastico è cosa <strong>di</strong> pertinenza della com<strong>un</strong>ità e dell’abate, non vi è <strong>un</strong>a prassi <strong>un</strong>ica obbligatoria;<br />

quin<strong>di</strong> nulla vieta <strong>di</strong> adottare <strong>un</strong>a <strong>di</strong>versa <strong>di</strong>stribuzione del salterio, con <strong>un</strong>’<strong>un</strong>ica clausola vincolante: che esso<br />

venga recitato per intero nel corso <strong>di</strong> <strong>un</strong>a settimana.<br />

c) Come e dove si celebra<br />

Caput XLVII<br />

De significanda hora Operis Dei<br />

[1] N<strong>un</strong>tianda hora operis Dei <strong>di</strong>es noctesque sit cura abbatis: aut ipse n<strong>un</strong>tiare aut tali sollicito fratri<br />

ini<strong>un</strong>gat hanc curam, ut omnia horis competentibus compleantur.<br />

RB insiste più volte sulla necessità <strong>di</strong> <strong>un</strong> adempimento p<strong>un</strong>tuale della celebrazione dell’ufficio (cf. 43 e 45),<br />

l’importanza attribuita al rispetto degli orari è <strong>di</strong>mostrata dal fatto che il compito <strong>di</strong> in<strong>di</strong>care l’ora delle celebrazioni<br />

<strong>di</strong>urne e notturne è affidata <strong>di</strong>rettamente all’abate o a <strong>un</strong> monaco da lui delegato.<br />

[2] Psalmos autem vel antiphonas post abbatem or<strong>di</strong>ne suo quibus iussum fuerit imponant. [3]<br />

Cantare autem et legere non praesumat nisi qui potest ipsud officium implere ut ae<strong>di</strong>ficentur<br />

au<strong>di</strong>entes; [4] quod cum humilitate et gravitate et tremore fiat, et cui iusserit abbas.<br />

Un’annotazione complessiva sull’or<strong>di</strong>ne e l’atteggiamento con il quale devono essere adempiute <strong>di</strong>verse mansioni<br />

necessarie alla vita della com<strong>un</strong>ità e che richiedono competenze specifiche: cantare, leggere. Anche gli esperti<br />

devono compiere il loro ufficio solo su in<strong>di</strong>cazione dell’abate, lo devono fare in modo da e<strong>di</strong>ficare i loro confratelli<br />

e agire con umiltà e prudenza.<br />

44


Caput LII<br />

De Oratorio Monasterii<br />

[1] Oratorium hoc sit quod <strong>di</strong>citur, nec ibi quicquam aliud geratur aut condatur. [2] Expleto opere<br />

Dei, omnes cum summo silentio exeant, et habeatur reverentia Deo, [3] ut frater qui forte sibi<br />

peculiariter vult orare non impe<strong>di</strong>atur alterius improbitate. [4] Sed et si aliter vult sibi forte secretius<br />

orare, simpliciter intret et oret, non in clamosa voce (Mt 6, 5-6), sed in lacrimis et intentione cor<strong>di</strong>s.<br />

[5] Ergo qui simile opus non facit, non permittatur explicito opere Dei remorari in oratorio, sicut<br />

<strong>di</strong>ctum est, ne alius impe<strong>di</strong>mentum patiatur.<br />

Il capitolo combina due fonti: Aug. Reg. 7, 31-34 e RM 68, 1-5; vi emergono, infatti, due preoccupazioni <strong>di</strong>stinte:<br />

che chi vuol pregare privatamente nell’oratorio non sia <strong>di</strong>sturbato dal rumore fatto da chi vi lavora o vi soggiorna<br />

per altre ragioni; che chi vuol pregare lo faccia in silenzio, in modo da non <strong>di</strong>sturbare altri eventualmente presenti.<br />

Le osservazioni qui fatte ci sembrano abbastanza scontate, abituati come siamo a pensare che la chiesa sia <strong>un</strong> luogo<br />

sacro, deputato esclusivamente alla preghiera. Va però tenuta presente la consuetu<strong>di</strong>ne del monachesimo egiziano,<br />

soprattutto eremitico, <strong>di</strong> associare alla recita dei salmi o <strong>di</strong> altri testi della Scrittura <strong>un</strong>’attività manuale, in modo da<br />

mantenere più facilmente per <strong>un</strong> tempo l<strong>un</strong>go la concentrazione della mente, vincendo la noia e il sonno; questa<br />

attività manuale e vocale (me<strong>di</strong>tatio) veniva interrotta <strong>di</strong> quando in quando da prosternazioni con le quali il monaco<br />

esprimeva la propria preghiera silenziosa in risposta alle parole bibliche recitate (a questo si riferisce RB 4, 56; cf.<br />

Cassiano Inst. II 12-15; III 2). RB accentua il <strong>di</strong>stacco tra lavoro e preghiera, tra tempo profano e tempo sacro,<br />

vietando che nell’oratorio si svolgano attività <strong>di</strong>verse dalla preghiera com<strong>un</strong>itaria o personale.<br />

Il § 4 contiene <strong>un</strong>’osservazione che è propria <strong>di</strong> RB e non deriva dalle sue fonti: emerge la solita preoccupazione <strong>di</strong><br />

san Benedetto <strong>di</strong> in<strong>di</strong>care quale dev’essere l’atteggiamento con il quale svolgere <strong>un</strong>a determinata attività. Qui non<br />

si accontenta <strong>di</strong> proibire <strong>di</strong> far rumore e dare fasti<strong>di</strong>o agli altri, ma <strong>di</strong>ce anche come deve essere la preghiera (cf. su<br />

questo p<strong>un</strong>to quanto osserva in RB 4, 57; 20, 3; 49, 4).<br />

45


2. I monaci e la com<strong>un</strong>ità<br />

2.1. I generi dei monaci<br />

Caput I<br />

De generibus Monachorum<br />

[1] Monachorum quattuor esse genera manifestum est. [2] Primum coenobitarum, hoc est<br />

monasteriale, militans sub regula vel abbate.<br />

Come il prologo ha presentato i presupposti spirituali della vocazione monastica, questo capitolo, che ha anch’esso<br />

<strong>un</strong>a f<strong>un</strong>zione introduttiva, ne illustra le tipologie <strong>di</strong> realizzazione, secondo <strong>un</strong>o schema sistematico abbastanza<br />

<strong>di</strong>ffuso (cf. classificazioni analoghe in Hier. Ep. 22, 34-36; Cass. Conl. XVIII 4-8). Il testo <strong>di</strong> RB riproduce la<br />

prima parte del medesimo capitolo <strong>di</strong> RM (1, 1-14); in essa, però, la trattazione dei <strong>di</strong>versi generi <strong>di</strong> monaci serviva<br />

a introdurre il ruolo determinate dell’abate/dottore, mentre in RB sopravvive solo la classificazione iniziale dei<br />

generi <strong>di</strong> monaci. Per primi vengono citati i cenobiti, ai quali la RB è destinata. Interessante la precisazione che<br />

questi sono coloro che «militano» (cf. l’immagine <strong>di</strong> Cristo re del prologo 3. 40; Gb [?] vita hominis militia est)<br />

sub regula vel abbate. Si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong> elemento istituzionale nuovo: all’obbe<strong>di</strong>enza all’abate si aggi<strong>un</strong>ge<br />

l’obbe<strong>di</strong>enza ad <strong>un</strong> co<strong>di</strong>ce scritto.<br />

[3] Deinde sec<strong>un</strong>dum genus est anachoritarum, id est eremitarum, horum qui non conversationis<br />

fervore novicio, sed monasterii probatione <strong>di</strong>uturna, [4] qui <strong>di</strong><strong>di</strong>cer<strong>un</strong>t contra <strong>di</strong>abolum multorum<br />

solacio iam docti pugnare, [5] et bene exstructi fraterna ex acie ad singularem pugnam eremi, securi<br />

iam sine consolatione alterius, sola manu vel brachio contra vitia carnis vel cogitationum, Deo<br />

auxiliante, pugnare suffici<strong>un</strong>t.<br />

Il secondo genere <strong>di</strong> monaci approvato è quello degli eremiti, costoro non sono dei novellini <strong>nella</strong> vita monastica<br />

(conversatio qui ha il senso tecnico <strong>di</strong> “vita monastica”), ma hanno alle spalle <strong>un</strong>a l<strong>un</strong>ga esprienza cenobitica, che<br />

li ha attrezzati ad affrontare la battaglia solitaria con il demonio (NB il ricorrere delle metafore militari).<br />

Importante l’annotazione Deo auxiliante: non si è mai autosufficienti <strong>nella</strong> vita monastica, essa suppone sempre<br />

l’intervento <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> a sostegno dell’impegno personale del religioso.<br />

Ci si può chiedere se questo tributo <strong>di</strong> onore pagaro all’eremitismo sia solo retorico o derivi dalla reale convinzione<br />

della superiorità <strong>di</strong> questa forma <strong>di</strong> vita. Basilio e Pacomio, per esempio, non ammettono la vita solitaria, mentre<br />

RM, appoggiandosi in questo capitolo a Cassiano — che la stima e la considera superiore alla vita com<strong>un</strong>e —<br />

sembra optare per <strong>un</strong>a sua inclusione fra le forme possibili <strong>di</strong> vita monastica (impressione rafforzata dal fatto che<br />

in genere le altre regole cenobitiche occidentali non menzionano affatto la possibilità <strong>di</strong> <strong>un</strong> passaggio dal cenobio<br />

all’eremo). L’insistenza della metafora guerresca nel trattare gli eremiti suggerisce l’idea che la f<strong>un</strong>zione del<br />

cenobio sia soprattutto propedeutica e pedagogica: esso serve ad addestrare al combattimento; <strong>un</strong>a volta che abbia<br />

raggi<strong>un</strong>to questo scopo, il monaco può arrangiarsi da solo.<br />

[6] Tertium vero monachorum taeterrimum genus est sarabaitarum, qui nulla regula approbati,<br />

experientia magistra, sicut aurum fornacis, sed in plumbi natura molliti, [7] adhuc operibus servantes<br />

saeculo fidem, mentiri Deo per tonsuram nosc<strong>un</strong>tur. [8] Qui bini aut terni aut certe singuli sine<br />

pastore, non dominicis sed suis inclusi ovilibus, pro lege eis est desideriorum vol<strong>un</strong>tas, [9] cum<br />

quicquid putaverint vel elegerint, hoc <strong>di</strong>c<strong>un</strong>t sanctum, et quod noluerint, hoc putant non licere.<br />

Il termine sarabaita viene da Cassiano, la categoria è nota anche a Girolamo, che li chiama remnuoth; sono<br />

descritti come falsi religiosi, che fingono <strong>di</strong> essere ciò che non sono perché non si sottomettono all’obbe<strong>di</strong>enza,<br />

elemento determinante dell’identità del vero monaco. Solo l’esperienza della concreta messa in pratica<br />

dell’obbe<strong>di</strong>enza regolare insegna al monaco a purificarsi, <strong>di</strong>ventando come oro che passa attraverso il fuoco della<br />

fornace.<br />

[10] Quartum vero genus est monachorum quod nominatur gyrovagum, qui tota vita sua per <strong>di</strong>versas<br />

provincias ternis aut quaternis <strong>di</strong>ebus per <strong>di</strong>versorum cellas hospitantur, [11] semper vagi et<br />

numquam stabiles, et propriis vol<strong>un</strong>tatibus et gulae illecebris servientes, et per omnia deteriores<br />

46


sarabaitis.<br />

La quarta categoria <strong>di</strong> monaci descritta da RM e RB riprende la descrizione fatta da Agostino dei circumcelliones;<br />

la condanna <strong>di</strong> questi girovaghi è ancora più dura <strong>di</strong> quella dei sarabaiti, perché essi respingono i due capisal<strong>di</strong> del<br />

monachesimo come la concepiscono RM e RB: l’obbe<strong>di</strong>enza e la stabilità in <strong>un</strong> luogo. RB omette, però, <strong>di</strong> citare la<br />

l<strong>un</strong>ga satira che RM 1, 13-74 de<strong>di</strong>ca a questa categoria <strong>di</strong> religiosi.<br />

[12] De quorum omnium horum miserrima conversatione melius est silere quam loqui. [13] His ergo<br />

omissis, ad coenobitarum fortissimum genus <strong>di</strong>sponendum, a<strong>di</strong>uvante Domino, veniamus.<br />

Malgrado le osservazioni fatte sopra circa il rilievo positivo accordato alla vita eremitica, è ai cenobiti che RM e<br />

RB sono in<strong>di</strong>rizzate ed è all’or<strong>di</strong>nata regolamentazione <strong>di</strong> questa forma <strong>di</strong> vita che ora procedono i due autori.<br />

2.2. L’abate e la regola<br />

Caput II<br />

Qualis debeat esse Abbas<br />

[1] Abbas qui praeesse <strong>di</strong>gnus est monasterio semper meminere debet quod <strong>di</strong>citur et nomen maioris<br />

factis implere. [2] Christi enim agere vices in monasterio cre<strong>di</strong>tur, quando ipsius vocatur pronomine,<br />

[3] <strong>di</strong>cente Apostolo: «Accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus: Abba, Pater» (Rom<br />

8, 15).<br />

Questo capitolo e il successivo, sul consiglio dei fratelli, formano <strong>nella</strong> RM <strong>un</strong>’<strong>un</strong>ica trattazione; <strong>di</strong>versamente dal<br />

solito, RB non abbrevia, ma amplia il testo <strong>di</strong> RM, tanto più che a questo capitolo si aggi<strong>un</strong>ge poi il cap. 64<br />

sull’elezione dell’abate: segno <strong>di</strong> <strong>un</strong>a situazione <strong>nella</strong> quale l’autorità del superiore è oggetto <strong>di</strong> contestazioni e<br />

rifiuti?<br />

Il fatto che questa trattazione sia posta all’inizio della regola esprime <strong>di</strong> per sé il ruolo fondativo che a questa carica<br />

viene assegnato da RM e RB, in contrasto con altre regole, p.e. Agostino, che ne tratta al termine (Praec. VII 3).<br />

L’abate, nel cenobio <strong>di</strong>segnato da RM e RB, svolge la f<strong>un</strong>zione svolta dal padre spirituale, dall’anziano nel<br />

monachesimo egiziano: gli viene riconosciuta <strong>un</strong>a <strong>di</strong>gnità che è sostanzialmente analoga a quella <strong>di</strong> <strong>un</strong> vescovo,<br />

perché esercita <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>zione magisteriale e pastorale (Christi agere vices) del tutto parallela alla sua; anche se<br />

l’abate viene istituito nel proprio ufficio dal vescovo locale.<br />

Il termine abbas deriva dall’aramaico e significa “padre”; nel NT è usato in riferimento a <strong>Dio</strong> (Mc 14, 36; Rm 8,<br />

15; Gal 4, 6); curiosamente, però, RB applica il passo <strong>di</strong> Rm 8, 15 al Cristo, del quale l’abate è il vicario nel<br />

cenobio.<br />

[4] Ideoque abbas nihil extra praeceptum Domini quod sit debet aut docere aut constituere vel iubere,<br />

[5] sed iussio eius vel doctrina fermentum <strong>di</strong>vinae iustitiae in <strong>di</strong>scipulorum mentibus conspargatur,<br />

[6] memor semper abbas quia doctrinae suae vel <strong>di</strong>scipulorum oboe<strong>di</strong>entiae, utrarumque rerum, in<br />

tremendo iu<strong>di</strong>cio Dei facienda erit <strong>di</strong>scussio. [7] Sciatque abbas culpae pastoris incumbere quicquid<br />

in ovibus paterfamilias utilitatis minus potuerit invenire. [8] Tant<strong>un</strong>dem iterum erit ut, si inquieto vel<br />

inoboe<strong>di</strong>enti gregi pastoris fuerit omnis <strong>di</strong>ligentia attributa et morbi<strong>di</strong>s earum actibus <strong>un</strong>iversa fuerit<br />

cura exhibita, [9] pastor eorum in iu<strong>di</strong>cio Domini absolutus <strong>di</strong>cat cum propheta Domino: «iustitiam<br />

tuam non abscon<strong>di</strong> in corde meo, veritatem tuam et salutare tuum <strong>di</strong>xi (Sal 39, 11); ipsi autem<br />

contemnentes sprever<strong>un</strong>t me (Is 1, 2; Ez 20, 27)» [10] et t<strong>un</strong>c demum inoboe<strong>di</strong>entibus curae suae<br />

ovibus poena sit eis praevalens ipsa mors (Is 25, 8).<br />

RM e RB aprono il <strong>di</strong>scorso sull’abate <strong>di</strong>cendo anzitutto chi egli sia: il padre, il vicario <strong>di</strong> Cristo, il maestro, il<br />

pastore. Sia pure in terza persona, il testo si rivolge insistentemente all’abate esortandolo ad avere precisa<br />

coscienza del proprio compito e della propria responsabilità davanti a <strong>Dio</strong>: meminere debet, memor, sciat.<br />

L’istanza regolatrice del potere dell’abate all’interno della com<strong>un</strong>ità non è costituita dalla com<strong>un</strong>ità stessa, ma<br />

soltanto dalla sua coscienza e dal richiamo a <strong>un</strong> esercizio prudente e sapiente delle sue prerogative, del quale dovrà<br />

rendere conto nel giu<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>.<br />

47


NB le due metafore del maestro (docere, doctrina) e del pastore, che precisano il modo in cui egli deve esercitare<br />

nel cenobio la propria paternità. Autorità <strong>di</strong> comando (pastore) e <strong>di</strong> dottrina (maestro) configurano il ruolo<br />

dell’abate in <strong>un</strong>a prospettiva parallela a quella del vescovo rispetto alla chiesa locale.<br />

L’amplissima autorità riconosciuta all’abate non sottrae la responsabilità ai sottoposti, qualora essi non<br />

corrispondano in modo appropriato alla sua sollecitu<strong>di</strong>ne: della loro eventuale insubor<strong>di</strong>nazione saranno loro a<br />

rispondere. L’ultima frase va letta: poena sit - eis praevalens - ipsa mors; il passo <strong>di</strong> Is 25, 8 è citato secondo la<br />

Vetus Latina.<br />

[11] Ergo, cum aliquis suscipit nomen abbatis, duplici debet doctrina suis praeesse <strong>di</strong>scipulis, [12] id<br />

est omnia bona et sancta factis amplius quam verbis ostendat, ut capacibus <strong>di</strong>scipulis mandata Domini<br />

verbis proponere, duris corde vero et simplicioribus factis suis <strong>di</strong>vina praecepta monstrare. [13]<br />

Omnia vero quae <strong>di</strong>scipulis docuerit esse contraria in suis factis in<strong>di</strong>cet non agenda, ne aliis<br />

prae<strong>di</strong>cans ipse reprobus inveniatur, [14] ne quando illi <strong>di</strong>cat Deus peccanti: «Quare tu enarras<br />

iustitias meas et assumis testamentum meum per os tuum? Tu vero o<strong>di</strong>sti <strong>di</strong>sciplinam et proiecisti<br />

sermones meos post te» (Sal 49, 16-17), [15] et: «Qui in fratris tui oculo festucam videbas, in tuo<br />

trabem non vi<strong>di</strong>sti» (Mt 7, 3).<br />

Dalla definizione della figura dell’abate scaturiscono le in<strong>di</strong>cazioni circa il modo in cui egli deve realizzare il<br />

proprio compito. Un tratto che <strong>di</strong>stingue RB da RM è la ripetuta sottolineatura del dovere da parte sua <strong>di</strong> adattarsi<br />

ai singoli e alle loro attitu<strong>di</strong>ni. Nella veste <strong>di</strong> maestro, l’abate deve rivolgersi sia ai capaces sia ai simpliciores,<br />

offrendo a entrambi <strong>un</strong> insegnamento proporzionato: agli <strong>un</strong>i <strong>un</strong> insegnamento verbale, agli altri l’esempio da<br />

imitare. Esistono livelli <strong>di</strong> competenza, <strong>di</strong> intelligenza, <strong>di</strong> progresso spirituale <strong>di</strong>versi e occorre tenerne conto.<br />

Segue ancora <strong>un</strong> richiamo alla necessaria coerenza tra l’insegnamento impartito e la condotta <strong>di</strong> vita dell’abate.<br />

[16] Non ab eo persona in monasterio <strong>di</strong>scernatur. [17] Non <strong>un</strong>us plus ametur quam alius, nisi quem<br />

in bonis actibus aut oboe<strong>di</strong>entia invenerit meliorem. [18] Non convertenti ex servitio praeponatur<br />

ingenuus, nisi alia rationabilis causa exsistat. [19] Quod si ita, iustitia <strong>di</strong>ctante, abbati visum fuerit, et<br />

de cuiuslibet or<strong>di</strong>ne id faciet. Sin alias, propria teneant loca, [20] quia sive servus sive liber (Ef 6, 8),<br />

omnes in Christo <strong>un</strong>um sumus (Gal 3, 8) et sub <strong>un</strong>o Domino aequalem servitutis militiam baiulamus,<br />

quia «non est apud Deum personarum acceptio» (Rm 2, 11; Ef 6, 9; Col 3, 25). [21] Solummodo in<br />

hac parte apud ipsum <strong>di</strong>scernimur, si meliores ab aliis in operibus bonis et humiles inveniamur. [22]<br />

Ergo aequalis sit ab eo omnibus caritas, <strong>un</strong>a praebeatur in omnibus sec<strong>un</strong>dum merita <strong>di</strong>sciplina.<br />

Dopo le in<strong>di</strong>cazioni su come esercitare il ruolo <strong>di</strong> maestro, in<strong>di</strong>cazioni su come esercitare il ruolo <strong>di</strong> pastore: il<br />

principio generale è en<strong>un</strong>ciato al § 16: imparzialità. La preoccupazione che l’abate non faccia <strong>di</strong>stinzioni arbitrarie<br />

tra i suoi sottoposti è <strong>di</strong>ffusa <strong>nella</strong> letteratura monastica antica (cf. Reg. IV Patr. V 11-12). Al § 17 il termine<br />

oboe<strong>di</strong>entia è aggi<strong>un</strong>ta <strong>di</strong> RB rispetto a RM.<br />

Interessante il cenno alle precedenze (cf. su questo p<strong>un</strong>to RB 63) or<strong>di</strong>nariamente esse sono dettate dall’anzianità <strong>di</strong><br />

ingresso in monastero (conversio), non dalla <strong>di</strong>gnità sociale (schiavi o liberi) <strong>di</strong> origine dei monaci; ma l’abate può<br />

mo<strong>di</strong>ficare per <strong>un</strong>a rationabilis causa tale or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> precedenza (precisazione propria <strong>di</strong> RB rispetto a RM:<br />

Benedetto prevede e concede deroghe al principio generale, ma si aspetta che esse abbiano <strong>un</strong>a ragione fondata e<br />

con<strong>di</strong>visibile). Ritorna l’idea della vita monastica come servitù e come milizia. Si noti la formulazione del § 22 che<br />

riprende in forma questa volta positiva <strong>un</strong> principio generale, come nel § 16 era stato formulato in forma negativa.<br />

[23] In doctrina sua namque abbas apostolicam debet illam semper formam servare in qua <strong>di</strong>cit:<br />

«Argue, obsecra, increpa» (2 Tm 4, 2), [24] id est, miscens temporibus tempora, terroribus<br />

blan<strong>di</strong>menta, <strong>di</strong>rum magistri, pium patris ostendat affectum, [25] id est in<strong>di</strong>sciplinatos et inquietos<br />

debet durius arguere, oboe<strong>di</strong>entes autem et mites et patientes ut in melius proficiant obsecrare,<br />

neglegentes et contemnentes ut increpat et corripiat admonemus.<br />

[26] Neque <strong>di</strong>ssimulet peccata delinquentium; sed et mox ut coeperint oriri ra<strong>di</strong>citus ea ut praevalet<br />

amputet, memor periculi Heli sacerdotis de Silo (1 Sam 2-4). [27] Et honestiores quidem atque<br />

intellegibiles animos prima vel sec<strong>un</strong>da admonitione verbis corripiat, [28] improbos autem et duros ac<br />

superbos vel inoboe<strong>di</strong>entes verberum vel corporis castigatio in ipso initio peccati coerceat, sciens<br />

scriptum: «Stultus verbis non corrigitur» (Prov 18, 2; 29, 9) [29] et iterum: «Percute filium tuum<br />

48


virga et liberabis animam eius a morte» (Prov 23, 14).<br />

Modo <strong>di</strong> amministrare la <strong>di</strong>sciplina: i §§ 26-29 sono propri <strong>di</strong> RB rispetto a RM (il cenno al destino <strong>di</strong> Eli gli viene<br />

dalla regola <strong>di</strong> Basilio) e ancora <strong>un</strong>a volta sottolineano l’esigenza <strong>di</strong> procedere caso per caso nel modo appropriato<br />

e opport<strong>un</strong>o. L’abate deve sapere utilizzare senza esitazione, in rapporto all’attitu<strong>di</strong>ne dei monaci, strumenti<br />

correttivi <strong>di</strong>versi: per gli <strong>un</strong>i l’esortazione affettuosa, per gli altri il rimprovero severo (§§ 23-25). In ogni caso non<br />

deve lasciar correre, ma intervenire imme<strong>di</strong>atamente a correggere le infrazioni, memore del destino del sacerdote<br />

Eli, che, non sapendo p<strong>un</strong>ire adeguatamente il comportamente dei propri figli, ha provocato la morte sua e loro.<br />

Le preoccupazioni espresse da RB, che insiste da <strong>un</strong>a parte sulle prerogative dell’abate, dall’altra sulla necessità<br />

che il superiore se ne serva con coraggio e saggezza, suggeriscono <strong>un</strong> ambiente nel quale l’esercizio della f<strong>un</strong>zione<br />

abbaziale conosce importanti contestazioni e <strong>di</strong>storsioni.<br />

[30] Meminere debet semper abbas quod est, meminere quod <strong>di</strong>citur, et scire quia cui plus<br />

committitur, plus ab eo exigitur. [31] Sciatque quam <strong>di</strong>fficilem et arduam rem suscipit regere animas<br />

et multorum servire moribus, et alium quidem blan<strong>di</strong>mentis, alium vero increpationibus, alium<br />

suasionibus; [32] et sec<strong>un</strong>dum <strong>un</strong>iuscuiusque qualitatem vel intellegentiam, ita se omnibus conformet<br />

et aptet ut non solum detrimenta gregis sibi commissi non patiatur, verum in augmentatione boni<br />

gregis gaudeat. [33] Ante omnia, ne <strong>di</strong>ssimulans aut parvipendens salutem animarum sibi<br />

commissarum, ne plus gerat sollicitu<strong>di</strong>nem de rebus transitoriis et terrenis atque caducis, [34] sed<br />

semper cogitet quia animas suscepit regendas, de quibus et rationem red<strong>di</strong>turus est. [35] Et ne<br />

causetur de minori forte substantia, meminerit scriptum: «Primum quaerite regnum Dei et iustitiam<br />

eius, et haec omnia a<strong>di</strong>cientur vobis» (Mt 6, 33) [36] et iterum: «Nihil deest timentibus eum» (Sal 33,<br />

10).<br />

Precisazione circa l’oggetto primo al quale deve de<strong>di</strong>carsi la sollecitu<strong>di</strong>ne dell’abate: governare anime. I §§ 31-37<br />

sono <strong>un</strong>’aggi<strong>un</strong>ta originale <strong>di</strong> RB rispetto al testo <strong>di</strong> RM. Si noti l’insistenza sulla coscienza del proprio compito:<br />

meminere, sciat. Il suo compito è occuparsi della salus animarum che gli sono affidate. La forma propria <strong>di</strong><br />

rin<strong>un</strong>cia all’io che il superiore è chiamato a praticare consiste <strong>nella</strong> capacità <strong>di</strong> adattarsi alla situazione reale delle<br />

persone che gli sono affidate. L’abate non deve sforzarsi <strong>di</strong> far <strong>di</strong>ventare i monaci tali quali li vorrebbe, ma<br />

mettersi a servizio della loro <strong>di</strong>versità.<br />

Accenno finale alla possibilità che il monastero sia povero ed esiga <strong>un</strong>a particolare cura amministrativa: anche in<br />

questo caso la gestione degli affari terreni non è motivo sufficiente per trascurare il compito <strong>di</strong> esercitare la<br />

paternità spirituale a vantaggio dei monaci e tale paternità si esercita in modo esemplare anche <strong>nella</strong> capacità <strong>di</strong><br />

non farsi sopraffare dall’ansia del futuro.<br />

[37] Sciatque quia qui suscipit animas regendas paret se ad rationem reddendam, [38] et quantum sub<br />

cura sua fratrum se habere scierit numerum, agnoscat pro certo quia in <strong>di</strong>e iu<strong>di</strong>cii ipsarum omnium<br />

animarum est red<strong>di</strong>turus Domino rationem, sine dubio ad<strong>di</strong>ta et suae animae. [39] Et ita, timens<br />

semper futuram <strong>di</strong>scussionem pastoris de cre<strong>di</strong>tis ovibus, cum de alienis ratiociniis cavet, red<strong>di</strong>tur de<br />

suis sollicitus, [40] et cum de monitionibus suis emendationem aliis sumministrat ipse efficitur a vitiis<br />

emendatus.<br />

Il capitolo si chiude ripetendo ancora <strong>un</strong>a volta l’ammonimento a essere pronto a rendere conto a <strong>Dio</strong> del proprio<br />

governo. Alla pressoché illimitata autorità che nei fatti è riconosciuta all’abate in RB corrisponde come<br />

contrappeso il richiamo insistito e persino minaccioso ad usarla in or<strong>di</strong>ne al bene della com<strong>un</strong>ità, anzi <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong><br />

singolo membro, nel modo migliore possibile: conscio <strong>di</strong> dover rendere conto <strong>di</strong> se stesso, l’abate non dovrebbe<br />

aver tempo <strong>di</strong> impancarsi a giu<strong>di</strong>ce degli altri (cum de alienis ratiociniis cavet, red<strong>di</strong>tur de suis sollicitus).<br />

Caput XXVII<br />

Qualiter debeat esse sollicitus Abbas circa excomm<strong>un</strong>icatos<br />

[1] Omni sollicitu<strong>di</strong>ne curam gerat abbas circa delinquentes fratres, «quia non est opus sanis me<strong>di</strong>cus<br />

sed male habentibus» (Mt 9, 12; Lc 5, 31). [2] Et ideo uti debet omni modo ut sapiens me<strong>di</strong>cus,<br />

immittere senpectas, id est seniores sapientes fratres, [3] qui quasi secrete consolentur fratrem<br />

fluctuantem et provocent ad humilitatis satisfactionem et consolentur eum «ne ab<strong>un</strong>dantiori tristitia<br />

49


absorbeatur» (2 Cor 2, 7), [4] sed, sicut ait item apostolus, «confirmetur in eo caritas» (2 Cor 2, 8) et<br />

oretur pro eo ab omnibus.<br />

All’inesorabilità degli interventi correttivi prescritti da RB corrisponde <strong>un</strong> fine che questo capitolo, originale<br />

rispetto a RM, esplicita con la metafora del me<strong>di</strong>co (che rinvia alla sovrapposizione abate/Cristo <strong>di</strong> cui si parla in<br />

RB 2): si tratta <strong>di</strong> indurre chi pecca a pentirsi e a guarire dal proprio errore, avendo contemporaneamente cura della<br />

salute degli altri; <strong>di</strong> qui l’isolamento in cui viene confinato il delinquens e l’invito a pregare per lui.<br />

Il fatto che RB inserisca nel co<strong>di</strong>ce penitenziale <strong>un</strong> capitolo apposito per in<strong>di</strong>care all’abate gli interventi non solo<br />

p<strong>un</strong>itivi, ma <strong>di</strong> sostegno (consoletur) a chi infrange la <strong>di</strong>sciplina, rientra in quell’attenzione particolare espressa<br />

dall’autore per le situazioni personali, ne mostra insieme il <strong>di</strong>sincanto <strong>di</strong>nanzi alla fallibilità delle persone (si può<br />

errare sia nell’infrangere la <strong>di</strong>sciplina, sia nel p<strong>un</strong>ire le infrazioni) e la fiducia <strong>nella</strong> possibilità che tutti hanno <strong>di</strong><br />

correggersi, soprattutto se aiutati dal buon esempio e dalla sollecitu<strong>di</strong>ne altrui.<br />

Il termine senpecta qui vale per “compagno, socio, persona <strong>di</strong> fiducia”, deriva verosimilmente dal greco<br />

sympaiktes = compagno <strong>di</strong> giochi. È stata proposta anche l’interpretazione, meno probabile, <strong>di</strong> “cataplasma,<br />

impacco”, nel senso <strong>di</strong> “farmaco”.<br />

[5] Magnopere enim debet sollicitu<strong>di</strong>nem gerere abbas et omni sagacitate et industria currere, ne<br />

aliquam de ovibus sibi cre<strong>di</strong>tis perdat. [6] Noverit enim se infirmarum curam suscepisse animarum,<br />

non super sanas tyrannidem; [7] et metuat prophetae comminationem per quam <strong>di</strong>cit Deus: «Quod<br />

crassum videbatis assumebatis et quod debile erat proiciebatis» (Ez 34, 3-4). [8] Et pastoris boni pium<br />

imitetur exemplum, qui, relictis nonaginta novem ovibus in montibus, abiit <strong>un</strong>am ovem quae erraverat<br />

quaerere; [9] cuius infirmitati in tantum compassus est (Eb 4, 15), ut eam in sacris humeris suis<br />

<strong>di</strong>gnaretur imponere et sic reportare ad gregem (Lc 15, 4-5; Mt, 18, 12).<br />

Dalla metafora del me<strong>di</strong>co a quella del pastore, attraverso due testi fondamentali della letteratura de pastoribus del<br />

cristianesimo antico: la minaccia <strong>di</strong> Ezechiele contro i cattivi pastori <strong>di</strong> Israele e la parabola del buon pastore, che<br />

rende evidente l’assimilazione del ruolo abbaziale a quello del Cristo compiuta da RB. Si osservi anche il currere<br />

del § 5, che sottolinea l’urgenza e l’impegno (omni modo uti debet) con il quale al superiore è prescritto <strong>di</strong><br />

intervenire a sostegno del confratello pericolante.<br />

Caput LVI<br />

De mensa Abbatis<br />

[1] Mensa abbatis cum hospitibus et peregrinis sit semper. [2] Quotiens tamen minus s<strong>un</strong>t hospites,<br />

quos vult de fratribus vocare in ipsius sit potestate. [3] Seniore tamen <strong>un</strong>o aut duo semper cum<br />

fratribus <strong>di</strong>mittendum propter <strong>di</strong>sciplinam.<br />

La norma <strong>di</strong> RB irrigi<strong>di</strong>sce le in<strong>di</strong>cazioni date da RM 84: l’abate pranza insieme agli ospiti e i pellegrini a <strong>un</strong>a<br />

mensa separata da quella degli altri monaci (cf. RB 53: la preoccupazione <strong>di</strong> onorare gli ospiti si associa a quella <strong>di</strong><br />

evitare il contatto dei monaci con chi è estraneo al cenobio). Non è chiaro se il § 2 intenda <strong>di</strong>re che l’abate può<br />

invitare alla propria mensa qualche confratello nel caso in cui vi siano meno ospiti o se intenda dare questa facoltà<br />

solo nel caso in cui non vi sia alc<strong>un</strong> ospite (il minus si può intendere in entrambi i mo<strong>di</strong>). Se fosse vera la seconda<br />

ipotesi, questo comporterebbe che l’abate pranzi sempre a <strong>un</strong>a mensa separata, il che mal si concilia con quanto si<br />

legge in RB 38, 9.<br />

Caput LXIV<br />

De or<strong>di</strong>nando Abbate<br />

[1] In abbatis or<strong>di</strong>natione illa semper consideretur ratio ut hic constituatur quem sive omnis concors<br />

congregatio sec<strong>un</strong>dum timorem Dei, sive etiam pars quamvis parva congregationis saniore consilio<br />

elegerit. [2] Vitae autem merito et sapientiae doctrina eligatur qui or<strong>di</strong>nandus est, etiam si ultimus<br />

fuerit in or<strong>di</strong>ne congregationis.<br />

Questo capitolo, stando al titolo, dovrebbe integrare il cap. 2 esplicitando le prescrizioni relative alla successione<br />

abbaziale; in realtà riprende <strong>un</strong>a serie <strong>di</strong> temi già svolti all’inizio <strong>di</strong> RB, offrendo <strong>un</strong> nuovo <strong>di</strong>rettorio generale sui<br />

50


compiti e le qualità dell’abate. In RM 92-94 la procedura normale <strong>di</strong> nomina dell’abate è la designazione da parte<br />

del predecessore, che in prossimità della propria morte in<strong>di</strong>ca alla com<strong>un</strong>ità chi ritiene degno <strong>di</strong> succedergli. Solo<br />

in caso <strong>di</strong> morte improvvisa o <strong>di</strong> mancata designazione era previsto l’intervento dell’abate <strong>di</strong> <strong>un</strong> altro monastero,<br />

incaricato a questo scopo dal vescovo. Questo metodo <strong>di</strong> designazione, a l<strong>un</strong>go in uso <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione monastica<br />

anche posteriore, ai tempi <strong>di</strong> RM era in uso anche per la nomina del vescovo <strong>di</strong> Roma. La procedura elettiva<br />

in<strong>di</strong>cata da RB, con gli eventuali correttivi basati sul principio della sanior pars, corrisponde alla legislazione<br />

giustinianea del 530 e 546 e questo è <strong>un</strong>o degli in<strong>di</strong>zi su cui ci si basa per datare la redazione <strong>di</strong> RB alla metà circa<br />

del VI sec.<br />

La preoccupazione fondamentale del capitolo non è com<strong>un</strong>que quella <strong>di</strong> determinare il modo legittimo della scelta<br />

del successore, ma quella <strong>di</strong> garantire alla com<strong>un</strong>ità <strong>un</strong> superiore degno <strong>di</strong> svolgere l’incarico. Per questo è prevista<br />

esplicitamente la possibilità <strong>di</strong> <strong>un</strong> intervento dall’esterno per rime<strong>di</strong>are a <strong>un</strong>’elezione falsata da parte <strong>di</strong> monaci<br />

corrotti e in<strong>di</strong>sciplinati.<br />

Evidentemente, in caso <strong>di</strong> conflitto tra can<strong>di</strong>dature <strong>di</strong>vergenti, la determinazione <strong>di</strong> quale fosse la sanior pars<br />

doveva spettare al vescovo locale, forse coa<strong>di</strong>uvato dagli altri abati della <strong>di</strong>ocesi.<br />

In RB non si trova alc<strong>un</strong>a descrizione, come invece in RM, <strong>di</strong> <strong>un</strong> rito <strong>di</strong> immissione in carica dell’abate, ma è<br />

evidente che oltre alla sua scelta, com<strong>un</strong>que fatta, doveva esservi <strong>nella</strong> prassi <strong>un</strong> rito religioso <strong>di</strong> bene<strong>di</strong>zione che<br />

ne ufficializzava il mandato e lo inaugurava.<br />

Rilevante l’in<strong>di</strong>cazione circa i criteri <strong>di</strong> scelta: vita virtuosa e sapienza, anche se l’eletto dovesse essere l’ultimo<br />

<strong>nella</strong> gerarchia del monastero. Una delle pratiche tra<strong>di</strong>zionali <strong>di</strong> successione era, infatti, che <strong>di</strong>venisse abate il più<br />

anziano e chi occupava la posizione più elevata <strong>nella</strong> gerachia della com<strong>un</strong>ità.<br />

[3] Quod si etiam omnis congregatio vitiis suis - quod quidem absit - consentientem personam pari<br />

consilio elegerit, [4] et vitia ipsa aliquatenus in notitia episcopi ad cuius <strong>di</strong>oecesim pertinet locus ipse<br />

vel ad abbates aut christianos vicinos claruerint, [5] prohibeant pravorum praevalere consensum, sed<br />

domui Dei <strong>di</strong>gnum constituant <strong>di</strong>spensatorem, [6] scientes pro hoc se recepturos mercedem bonam, si<br />

illud caste et zelo Dei faciant, sicut e <strong>di</strong>verso peccatum si neglegant.<br />

In caso <strong>di</strong> scelta <strong>di</strong>s<strong>di</strong>cevole, l’intervento correttivo può venire dal vescovo <strong>di</strong>ocesano, da altri abati, da laici. RB si<br />

preoccupa <strong>di</strong> chiarire anche in questo caso che è meritevole <strong>un</strong> intervento mosso da <strong>di</strong>sinteresse e sollecitu<strong>di</strong>ne per<br />

<strong>Dio</strong>; evidentemente, infatti, si apre qui lo spazio per abusi notevoli e forti intromissioni <strong>nella</strong> gestione del cenobio<br />

da parte <strong>di</strong> persone esterne in grado <strong>di</strong> influenzare la scelta del superiore.<br />

[7] Or<strong>di</strong>natus autem abbas cogitet semper quale onus suscepit et cui red<strong>di</strong>turus est rationem<br />

vilicationis suae, [8] sciatque sibi oportere prodesse magis quam praeesse.<br />

L’ammonimento rivolto all’abate a considerare bene quale sia il suo compito e a chi dovrà darne conto apre la<br />

sezione dottrinale del capitolo, che riprende temi già svolti in RB 2. NB il tema escatologico, l’idea dell’autorità<br />

come servizio faticoso (onus, vilicatio) a beneficio dei sottoposti e non per sod<strong>di</strong>sfare la propria ambizione<br />

(prodesse - praeesse).<br />

[9] Oportet ergo eum esse doctum lege <strong>di</strong>vina, ut sciat et sit <strong>un</strong>de proferat nova et vetera (Mt 13, 52),<br />

castum, sobrium (1 Tim 3, 2), misericordem, [10] et semper «superexaltet misericor<strong>di</strong>am iu<strong>di</strong>cio» (Gc<br />

2, 13) ut idem ipse consequatur. [11] Oderit vitia, <strong>di</strong>ligat fratres. [12] In ipsa autem correptione<br />

prudenter agat et ne quid nimis, ne dum nimis eradere cupit aeruginem frangatur vas; [13] suamque<br />

fragilitatem semper suspectus sit, memineritque calamum quassatum non conterendum (Mt 12, 20; Is<br />

42, 3). [14] In quibus non <strong>di</strong>cimus ut permittat nutriri vitia, sed prudenter et cum caritate ea amputet,<br />

ut viderit cuique expe<strong>di</strong>re sicut iam <strong>di</strong>ximus, [15] et studeat plus amari quam timeri.<br />

Non ci sono sostanziali novità rispetto alle in<strong>di</strong>cazioni del cap. 2, ma <strong>un</strong> tono meno brusco e più umano<br />

nell’insistere sui tratti positivi dell’azione dell’abate, che dev’essere improntata sempre a rispetto, delicatezza,<br />

prudenza e amore nei confronti dei monaci. NB il ne quid nimis <strong>di</strong> § 12. Il § 15 viene da Agostino (Reg VII 3).<br />

[16] Non sit turbulentus (Is 42, 5) et anxius, non sit nimius et obstinatus, non sit zelotypus et nimis<br />

suspiciosus, quia numquam requiescit; [17] in ipsis imperiis suis providus et consideratus, et sive<br />

sec<strong>un</strong>dum Deum sive sec<strong>un</strong>dum saeculum sit opera quam ini<strong>un</strong>git, <strong>di</strong>scernat et temperet, [18]<br />

cogitans <strong>di</strong>scretionem sancti Iacob <strong>di</strong>centis: «Si greges meos plus in ambulando fecero laborare,<br />

51


morientur c<strong>un</strong>cti <strong>un</strong>a <strong>di</strong>e» (Gen 33, 13).<br />

La serie <strong>di</strong> prescrizioni negative e positive qui accumulate delinea <strong>un</strong>a personalità salda <strong>nella</strong> virtù, paziente <strong>di</strong><br />

fronte ai limiti propri e altrui, capace <strong>di</strong> esercitare <strong>un</strong>a leadership convinta, ma <strong>di</strong>sinteressata e realistica. La virtù<br />

che emerge è quella della dscretio: <strong>di</strong>scernimento.<br />

[19] Haec ergo aliaque testimonia <strong>di</strong>scretionis matris virtutum sumens, sic omnia temperet ut sit et<br />

fortes quod cupiant et infirmi non refugiant. [20] Et praecipue ut praesentem regulam in omnibus<br />

conservet, [21] ut dum bene ministraverit au<strong>di</strong>at a Domino quod servus bonus qui erogavit triticum<br />

conservis suis in tempore suo: [22] «Amen <strong>di</strong>co vobis, ait, super omnia bona sua constituit eum» (Mt<br />

24, 45-47; Lc 12, 42).<br />

Il § 19 riassume e conclude le singole prescrizioni con <strong>un</strong>’in<strong>di</strong>cazione generale, che riprende lo spirito del<br />

programma en<strong>un</strong>ciato nel prologo a proposito della istituzione della schola dominici servitii: vi sarà certamente<br />

qualcosa <strong>di</strong> faticoso da realizzare, ma non tale da scoraggiare fin dall’inizio chi si avvia all’impresa.<br />

La conclusione torna all’immagine del vilicus usata all’inizio: l’abate è <strong>un</strong> servo, <strong>un</strong> amministratore e deve far<br />

rendere bene la proprietà affidata alla sua cura, in modo da ricevere la ricompensa dal padrone. La consapevolezza<br />

<strong>di</strong> essere <strong>un</strong> servo si deve tradurre in <strong>un</strong>a condotta obbe<strong>di</strong>ente alla regola, e suppongo che praesentem regulam si<br />

riferisca qui precisamente al testo della RB, non al principio en<strong>un</strong>ciato al § precedente.<br />

Caput LXXIII<br />

De eo quod non omnis observatio iustitiae in hac sit <strong>Regula</strong> constituta<br />

[1] <strong>Regula</strong>m autem hanc descripsimus, ut hanc observantes in monasteriis aliquatenus vel honestatem<br />

morum aut initium conversationis nos demonstremus habere.<br />

Questo capitolo non ha paralleli in RM e si presenta come <strong>un</strong>a riflessione generale sull’opera appena conclusa.<br />

Colpisce il p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista molto restrittivo: non si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a proposta <strong>di</strong> vita per chi aspira alla perfezione, ma <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong> piccolo avviamento a <strong>un</strong>a vita onesta per chi non è capace <strong>di</strong> fare <strong>di</strong> meglio. Il progresso verso forme <strong>di</strong> vita più<br />

esigenti è auspicato e considerato possibile, ma in tal caso ci si rivolgerà a maestri più autorevoli dell’autore della<br />

RB. Si esprime in questa presa <strong>di</strong> posizione <strong>un</strong> giu<strong>di</strong>zio, formulato esplicitamente al § 7, molto severo sulla<br />

con<strong>di</strong>zione del monachesimo contemporaneo, che non avrebbe nulla da insegnare e solo da apprendere dagli<br />

esempi dei predecessori. C’è indubbiamente in questo modo <strong>di</strong> esprimersi <strong>un</strong> elemento retorico: minimizzare se<br />

stessi e il presente rispetto alla tra<strong>di</strong>zione; ma si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>agnosi alla quale Benedetto probabilmente aderiva<br />

davvero. L’estrema sobrietà con la quale Benedetto presenta il proprio lavoro non significa, però, ch’egli non gli<br />

attribuisca <strong>un</strong> valore vincolante per chi fa professione monastica: cf. RB 58; 64, 20; 66, 8 p.e.<br />

[2] Ceterum ad perfectionem conversationis qui festinat, s<strong>un</strong>t doctrinae sanctorum patrum, quarum<br />

observatio perducit hominem ad celsitu<strong>di</strong>nem perfectionis. [3] Quae enim pagina aut qui sermo<br />

<strong>di</strong>vinae auctoritatis veteris ac novi testamenti non est rectissima norma vitae humanae? [4] Aut quis<br />

liber sanctorum catholicorum patrum hoc non resonat ut recto cursu perveniamus ad creatorem<br />

nostrum? [5] Necnon et Collationes Patrum et Instituta et Vitas eorum, sed et <strong>Regula</strong> sancti patris<br />

nostri Basilii, [6] quid aliud s<strong>un</strong>t nisi bene viventium et oboe<strong>di</strong>entium monachorum instrumenta<br />

virtutum? [7] Nobis autem desi<strong>di</strong>osis et male viventibus atque neglegentibus rubor confusionis est.<br />

I suggerimenti <strong>di</strong> lettura qui offerti colpiscono per l’esplicita professione <strong>di</strong> ortodossia cattolica formulata<br />

dall’autore. È in questa tra<strong>di</strong>zione cattolica ortodossa che si collocano anche le gran<strong>di</strong> opere dei maestri spirituali<br />

monastici, che accompagnano la lettura e l’osservanza della Scrittura. Se collationes patrum et instituta non sono<br />

qui mere in<strong>di</strong>cazioni <strong>di</strong> genere letterario (come si potrebbe pensare per il fatto che subito dopo si accenna alle vitas<br />

eorum) possiamo riconoscere i titoli delle due opere più famose <strong>di</strong> Giovanni Cassiano (cf. anche RB 42, 3), messo<br />

accanto al «nostro santo padre Basilio» come guida a monaci virtuosi e obbe<strong>di</strong>enti.<br />

[8] Quisquis ergo ad patriam caelestem festinas, hanc minimam inchoationis regulam descriptam,<br />

a<strong>di</strong>uvante Christo, perfice, [9] et t<strong>un</strong>c demum ad maiora quae supra commemoravimus doctrinae<br />

virtutumque culmina, Deo protegente, pervenies. Amen.<br />

52


Si torna alla fine del libro, come già nel prologo, alla seconda persona singolare e all’invito a intraprendere con<br />

slancio (festinas) la strada verso la patria, il cielo con l’aiuto <strong>di</strong> Cristo e <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>.<br />

È interessante osservare che mentre ancora per Girolamo e Cassiano, all’inizio della <strong>di</strong>ffusione del monachesimo<br />

in Occidente, la <strong>di</strong>sciplina cenobitica si identifica con il vivere sotto l’autorità <strong>di</strong> <strong>un</strong> abate, qui RB, come già RM,<br />

aggi<strong>un</strong>ge a quella dell’abate l’autorità della regola, intesa come co<strong>di</strong>ce normativo messo per iscritto (NB l’uso del<br />

singolare e la sottolineatura descriptam): il cenobita in RB 1 era stato definito come colui che milita «sub regula<br />

vel abbate». Tuttavia il valore che si assegna ad essa non è quello <strong>di</strong> <strong>un</strong> co<strong>di</strong>ce rigorosamente normativo: l’autorità<br />

rimane quella della tra<strong>di</strong>zione e della Scrittura, me<strong>di</strong>ata caso per caso dal <strong>di</strong>scernimento dell’abate.<br />

2.3. Cellerario e priore<br />

Caput XXXI<br />

De Cellarario Monasterii<br />

[1] Cellararius monasterii eligatur de congregatione, sapiens, maturis moribus, sobrius, non multum<br />

edax, non elatus, non turbulentus, non iniuriosus, non tardus, non pro<strong>di</strong>gus, [2] sed timens Deum; qui<br />

omni congregationi sit sicut pater.<br />

Il cap. riprende in<strong>di</strong>cazioni <strong>di</strong> RM 16. Dopo <strong>un</strong>a sezione introduttiva de<strong>di</strong>cata soprattutto alla presentazione dei<br />

capisal<strong>di</strong> spirituali e <strong>di</strong>sciplinari della vita monastica, dopo l’ordo liturgico e il co<strong>di</strong>ce penitenziale, inizia con<br />

questo capitolo la sezione propriamente organizzativa della RB, che provvede ai <strong>di</strong>versi aspetti della vita concreta<br />

della com<strong>un</strong>ità e arriva fino al cap. 57; i capp. 31-41 in particolare hanno per filo conduttore il tema<br />

dell’alimentazione e dei beni materiali destinati alle necessità dei monaci. Non per caso, questa sezione si apre con<br />

il capitolo de<strong>di</strong>cato a colui al quale è affidata la gestione annonaria del cenobio (<strong>di</strong>spensa, cantina, oggetti d’uso).<br />

Non è detto esplicitamente a chi spetti <strong>di</strong> eligere il cellerario, si può supporre che sia l’abate a nominarlo,<br />

eventualmente su consiglio dei confratelli. Quel che invece la regola sottolinea è che deve trattarsi <strong>di</strong> <strong>un</strong> membro<br />

della com<strong>un</strong>ità, non si può affidare questo compito a <strong>un</strong> amministratore esterno.<br />

Colpisce la formulazione impegnativa che viene data per <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>zione così prosaica, la cui descrizione si trasforma<br />

in <strong>un</strong>’elevata esortazione morale, <strong>nella</strong> quale abbondano prescrizioni <strong>di</strong> carattere spirituale e scarseggiano le<br />

in<strong>di</strong>cazioni pratiche. Le caratteristiche che vengno enumerate richiamano sia il cap. 64 sull’abate, sia alc<strong>un</strong>i p<strong>un</strong>ti<br />

del cap. 4 sugli strumenti delle buone opere. Le virtù che gli vengono richieste sono quelle che favoriscono il<br />

rapporto con <strong>un</strong> amministratore: dev’essere accorto, ma affabile e e pio; interessante il cenno al fatto che non sia<br />

mangione (cf. RB 4, 36): virtù necessaria a <strong>un</strong>o che ha le chiavi della <strong>di</strong>spensa.<br />

La paternità che egli esercita sui confratelli è simile a quella esercitata dall’abate (cf. RB 2, 7). La preoccupazione<br />

evidente dell’autore è che coloro che hanno ruoli <strong>di</strong> prestigio <strong>nella</strong> com<strong>un</strong>ità li rivestano con <strong>un</strong> atteggiamento che<br />

garantisca da parte loro correttezza e maturità umana e spirituale.<br />

[3] Curam gerat de omnibus; [4] sine iussione abbatis nihil faciat. [5] Quae iubentur custo<strong>di</strong>at; [6]<br />

fratres non contristet. [7] Si quis frater ab eo forte aliqua irrationabiliter postulat, non spernendo eum<br />

contristet, sed rationabiliter cum humilitate male petenti deneget. [8] Animam suam custo<strong>di</strong>at, memor<br />

semper illud apostolicum quia «qui bene ministraverit gradum bonum sibi acquirit» (1 Tim 3, 13). [9]<br />

Infirmorum, infantum, hospitum pauperumque cum omni sollicitu<strong>di</strong>ne curam gerat, sciens sine dubio<br />

quia pro his omnibus in <strong>di</strong>e iu<strong>di</strong>cii rationem red<strong>di</strong>turus est.<br />

[10] Omnia vasa monasterii c<strong>un</strong>ctamque substantiam ac si altaris vasa sacrata conspiciat. [11] Nihil<br />

ducat neglegendum. [12] Neque avaritiae studeat, neque pro<strong>di</strong>gus sit et stirpator substantiae<br />

monasterii, sed omnia mensurate faciat et sec<strong>un</strong>dum iussionem abbatis.<br />

Prescrizioni concernenti l’adempimento del compito nei confronti degli altri e degli oggetti del monastero. Le<br />

in<strong>di</strong>cazioni sono molto generali, ma significative: abbia cura <strong>di</strong> tutti, obbe<strong>di</strong>sca all’abate e conservi verso i<br />

confratelli - in particolare verso coloro che sono più esposti a necessità particolari (cf. per i malati RB 36, per i<br />

fanciulli e i vecchi anche RB 37 e RB 53 per gli ospiti e i poveri) - <strong>un</strong> atteggiamento positivo e rispettoso, anche<br />

quando è costretto a dare <strong>un</strong>a risposta negativa ad <strong>un</strong>a richiesta inopport<strong>un</strong>a. Il richiamo ricorrente (cf. i capp. 2 e<br />

64 sull’abate) a tenere conto della sensibilità e delle necessità dei singoli è <strong>un</strong> tratto proprio <strong>di</strong> RB rispetto a RM,<br />

<strong>di</strong>scende forse dall’influsso agostianiano.<br />

53


La medesima cura che ha per le persone il cellerario deve osservare verso i beni del monastero, che non deve<br />

trattare come se fossero cosa sua propria, ma come suppellettili sacre.<br />

NB la similitu<strong>di</strong>ne dei vasi dell’altare e la parallela descrizione del cellerario utilizzando le parole <strong>di</strong> 1 Tim<br />

concernenti il <strong>di</strong>acono, la definizione del monastero come domus Dei (RB 31, 19; 53, 22; 64, 4) sembrano spie <strong>di</strong><br />

<strong>un</strong> processo <strong>di</strong> sacralizzazione che investe la totalità degli spazi e delle attività all’interno del cenobio.<br />

[13] Humilitatem ante omnia habeat, et cui substantia non est quod tribuatur, sermo responsionis<br />

porrigatur bonus, [14] ut scriptum est: «Sermo bonus super datum optimum» (Sir 18, 17; Gc 1, 17).<br />

[15] Omnia quae ei ini<strong>un</strong>xerit abbas, ipsa habeat sub cura sua; a quibus eum prohibuerit, non<br />

praesumat. [16] Fratribus constitutam annonam sine aliquo typho vel mora offerat, ut non<br />

scandalizentur, memor <strong>di</strong>vini eloquii quid mereatur «qui scandalizaverit <strong>un</strong>um de pusillis» (Mt 18, 6).<br />

Ancora <strong>un</strong> richiamo esplicito all’umiltà e all’obbe<strong>di</strong>enza da parte del cellerario, che deve consegnare ai fratelli ciò<br />

che è stabilito dall’abate, senza far pesare il proprio giu<strong>di</strong>zio e il proprio potere. E se non può dare qualcosa, a<br />

causa delle con<strong>di</strong>zioni materiali, <strong>di</strong>a almeno <strong>un</strong>a buona parola in risposta.<br />

[17] Si congregatio maior fuerit, solacia ei dentur, a quibus a<strong>di</strong>utus et ipse aequo animo impleat<br />

officium sibi commissum. [18] Horis competentibus dentur quae danda s<strong>un</strong>t et petantur quae petenda<br />

s<strong>un</strong>t, [19] ut nemo perturbetur neque contristetur in domo Dei.<br />

Alla premura e sollecitu<strong>di</strong>ne per i bisogni e la tranquillità degli altri corrisponde analoga preoccupazione anche per<br />

la serenità del cellerario, al quale, se è il caso, si prevede <strong>di</strong> poter offrire degli aiuti, perché possa svolgere senza<br />

troppo affanno il proprio compito (preoccupazione che si affaccia anche per i settimanari <strong>di</strong> cucina e per il<br />

portinaio).<br />

Interessante il cenno ai §§ 6; 7 e 19 sulla necessità che i monaci non si contristino a vicenda: se è vero che RB ha<br />

<strong>un</strong> atteggiamento molto severo nei confronti del riso, tiene però a che la vita del monaco si svolga all’insegna della<br />

serenità. Un cenno merita anche il fatto che non solo si tratta <strong>di</strong> dare in modo or<strong>di</strong>nato e misurato, ma anche <strong>di</strong><br />

chiedere: al monaco non è vietato <strong>di</strong> domandare ciò <strong>di</strong> cui ha eventualmente bisogno, come accade nel<br />

monachesimo egiziano e anche <strong>nella</strong> regola <strong>di</strong> Basilio.<br />

Dal momento che tutti sono in <strong>un</strong>a con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> in<strong>di</strong>genza, poiché si sono spogliati <strong>di</strong> ogni proprietà e non<br />

<strong>di</strong>spongono <strong>di</strong> mezzi propri <strong>di</strong> sussistenza (cf. il riferimento ai pusilli al § 16), <strong>di</strong>venta essenziale per <strong>un</strong>a<br />

convivenza or<strong>di</strong>nata e pacifica che chi <strong>di</strong>spone del controllo delle risorse com<strong>un</strong>i le amministri in modo<br />

coscienzioso, <strong>di</strong>sinteressato e tenendo conto delle necessità legittime <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>o.<br />

Caput LXV<br />

De Praeposito Monasterii<br />

[1] Saepius quidem contigit ut per or<strong>di</strong>nationem praepositi scandala gravia in monasteriis oriantur, [2]<br />

dum sint aliqui maligno spiritu superbiae inflati et aestimantes se sec<strong>un</strong>dos esse abbates, assumentes<br />

sibi tyrannidem, scandala nutri<strong>un</strong>t et <strong>di</strong>ssensiones in congregationes faci<strong>un</strong>t, [3] et maxime in illis<br />

locis ubi ab eodem sacerdote vel ab eis abbatibus qui abbatem or<strong>di</strong>nant, ab ipsis etiam et praepositus<br />

or<strong>di</strong>natur. [4] Quod quam sit absurdum facile advertitur, quia ab ipso initio or<strong>di</strong>nationis materia ei<br />

datur superbien<strong>di</strong>, [5] dum ei suggeritur a cogitationibus suis exutum eum esse a potestate abbatis sui,<br />

[6] quia ab ipsis es et tu or<strong>di</strong>natus a quibus et abbas. [7] Hinc suscitantur invi<strong>di</strong>ae, rixae, detractiones,<br />

aemulationes, <strong>di</strong>ssensiones, exor<strong>di</strong>nationes, [8] ut dum contraria sibi abbas praepositusque senti<strong>un</strong>t, et<br />

ipsorum necesse est sub hanc <strong>di</strong>ssensionem animas periclitari, [9] et hi qui sub ipsis s<strong>un</strong>t, dum<br />

adulantur partibus, e<strong>un</strong>t in per<strong>di</strong>tionem. [10] Cuius periculi malum illos respicit in capite qui talius<br />

inor<strong>di</strong>nationis se fecer<strong>un</strong>t auctores.<br />

Capitolo originale <strong>di</strong> RB, espressione <strong>di</strong> preoccupazioni relative all’esercizio dell’autorità all’interno del cenobio<br />

che probabilmente RM non conosceva o non viveva con la medesima intensità.<br />

Mentre in genere <strong>un</strong> capitolo inizia con <strong>un</strong> principio generale, la menzione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a necessità alla quale si intende<br />

provvedere o <strong>un</strong>a citazione scritturistica, questo inizia con la descrizione piuttosto lugubre dei <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ni che spesso<br />

insorgono nei cenobi in relazione con l’istituzione, accanto all’abate, <strong>di</strong> <strong>un</strong> preposito o priore; soprattutto se al<br />

prescelto l’incarico viene ufficialmente conferito da qugli stessi che or<strong>di</strong>nano l’abate, dando luogo alla pres<strong>un</strong>zione<br />

54


che il preposito non sia assoggettato all’autorità dell’abate, perché stabilito nel proprio ufficio da quegli stessi che<br />

provvedono anche alla bene<strong>di</strong>zione abbaziale. Il tono allarmato e amaro della descrizione sembra legato a<br />

esperienze <strong>di</strong>rette che suscitano nell’autore forte perplessità nei confronti del modo in cui questa f<strong>un</strong>zione viene<br />

attribuita e svolta nei cenobi contemporanei. È strano che RB inizi a trattare <strong>di</strong> <strong>un</strong>a carica <strong>di</strong>cendone solo i pericoli<br />

gravissimi che essa comporta. Perché allora non rin<strong>un</strong>ciarvi semplicemente, come del resto ha fatto RM?<br />

Il § 3 conferma in<strong>di</strong>rettamente l’esistenza <strong>di</strong> <strong>un</strong> rito per l’immissione dell’abate nel proprio ufficio, anche se RB<br />

non ne parla ai capp. 2 e 64. Non è chiaro se qui or<strong>di</strong>natio significhi solo il rito liturgico dell’immissione<br />

nell’ufficio o anche la scelta. In entrambi i casi RB mostra <strong>un</strong> atteggiamento molto <strong>di</strong>ffidente nei confronti <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

figura che può essere percepita come <strong>un</strong> secondo abate (§ 2).<br />

Da notare ai §§ 5-6 il <strong>di</strong>scorso <strong>di</strong>retto, nel quale vengono riprodotti i pensieri che possono tentare il preposito; la<br />

messa in guar<strong>di</strong>a dai propri pensieri, attraverso i quali parla il demonio, è <strong>un</strong> aspetto <strong>di</strong> quel costante invito ad<br />

abbandonare la volontà propria che attraversa RB. NB la descrizione fosca della <strong>di</strong>visione interna che può derivare<br />

dal conflitto fra i due superiori e le loro fazioni, provocata dalla leggerezza <strong>di</strong> coloro che hanno or<strong>di</strong>nato il<br />

preposito.<br />

Meraviglia il fatto che in RB la figura del preposito sia nominata solo <strong>un</strong>a volta e <strong>di</strong> sfuggita (21, 7), mentre qui se<br />

ne parla in termini che denotano <strong>un</strong>a viva preoccupazione per questa istituzione, che fra l’altro sembra<br />

<strong>di</strong>fficilmente armonizzabile con la figura dei decani.<br />

[11] Ideo nos vi<strong>di</strong>mus expe<strong>di</strong>re propter pacis caritatisque custo<strong>di</strong>am in abbatis pendere arbitrio<br />

or<strong>di</strong>nationem monasterii sui; [12] et si potest fieri per decanos or<strong>di</strong>netur, ut ante <strong>di</strong>sposuimus, omnis<br />

utilitas monasterii, prout abbas <strong>di</strong>sposuerit, [13] ut, dum pluribus committitur, <strong>un</strong>us non superbiat.<br />

[14] Quod si aut locus expetit aut congregatio petierit rationabiliter cum humilitate et abbas<br />

iu<strong>di</strong>caverit expe<strong>di</strong>re, [15] quemcumque elegerit abbas cum consilio fratrum timentium Deum or<strong>di</strong>net<br />

ipse sibi praepositum.<br />

Benedetto è chiaramente contrario alla presenza <strong>di</strong> <strong>un</strong> preposito nel cenobio e preferisce che i collaboratori<br />

dell’abate siano più d’<strong>un</strong>o, tutti allo stesso titolo e tutti subor<strong>di</strong>nati all’autorità del superiore (sui decani cf. RB 21;<br />

62, 7). L’evoluzione dei cenobi benedettini andrà invece in <strong>di</strong>rezione opposta e porterà alla rapida scomparsa del,<br />

già poco rilevante in RB, istituto dei decani, mentre si affermerà l’uso <strong>di</strong> nominare <strong>un</strong> priore claustrale che governi<br />

il cenobio come vicario dell’abate.<br />

Interessante la motivazione: per la conservazione della pace e della carità è bene che tutta l’autorità nel cenobio sia<br />

nelle mani <strong>di</strong> <strong>un</strong>o solo. Resta com<strong>un</strong>que ammessa anche, per necessità o su ragionevole richiesta della com<strong>un</strong>ità, la<br />

scelta <strong>di</strong> <strong>un</strong> preposito, che verrà fatta dall’abate, con il consiglio dei confratelli e senza interventi esterni né per la<br />

sua scelta né per la sua immissione nell’ufficio.<br />

[16] Qui tamen praepositus illa agat cum reverentia quae ab abbate suo ei ini<strong>un</strong>cta fuerint, nihil contra<br />

abbatis vol<strong>un</strong>tatem aut or<strong>di</strong>nationem faciens, [17] quia quantum praelatus est ceteris, ita eum oportet<br />

sollicitius observare praecepta regulae. [18] Qui praepositus si repertus fuerit vitiosus aut elatione<br />

deceptus superbire, aut contemptor sanctae regulae fuerit comprobatus, admoneatur verbis usque<br />

quater; [19] si non emendaverit, adhibeatur ei correptio <strong>di</strong>sciplinae regularis. [20] Quod si neque sic<br />

correxerit, t<strong>un</strong>c deiciatur de or<strong>di</strong>ne praepositurae et alius qui <strong>di</strong>gnus est in loco eius surrogetur. [21]<br />

Quod si et postea in congregatione quietus et oboe<strong>di</strong>ens non fuerit, etiam de monasterio pellatur. [22]<br />

Cogitet tamen abbas se de omnibus iu<strong>di</strong>ciis suis Deo reddere rationem, ne forte invi<strong>di</strong>ae aut zeli<br />

flamma urat animam.<br />

Disposizioni in positivo e in negativo sul modo in cui il preposito deve svolgere il proprio compito: l’<strong>un</strong>ica<br />

preoccupazione, fortissimamente sottolineata, è che egli si conservi in <strong>un</strong>a posizione <strong>di</strong> subor<strong>di</strong>nazione rispettosa<br />

nei confronti dell’abate e della regola (NB). In caso <strong>di</strong> insubor<strong>di</strong>nazione e conflitto vi è <strong>un</strong>a gradualità <strong>di</strong> interventi<br />

correttivi, che può arrivare fino all’espulsione dalla com<strong>un</strong>ità. Interessante l’in<strong>di</strong>cazione <strong>di</strong> ammonire il preposito<br />

fino a quattro volte (in RB 21, 7 ai decani si danno solo tre ammonizioni prima <strong>di</strong> rimuoverli) e anche l’esortazione<br />

all’abate a non lasciarsi sopraffare dalla gelosia e dall’invi<strong>di</strong>a nei confronti del preposito.<br />

2.4. La com<strong>un</strong>ità<br />

55


a) Partecipazione al governo<br />

Caput III<br />

De adhiben<strong>di</strong>s ad consilium fratribus<br />

[1] Quotiens aliqua praecipua agenda s<strong>un</strong>t in monasterio, convocet abbas omnem congregationem et<br />

<strong>di</strong>cat ipse <strong>un</strong>de agitur, [2] et au<strong>di</strong>ens consilium fratrum tractet apud se et quod utilius iu<strong>di</strong>caverit<br />

faciat. [3] Ideo autem omnes ad consilium vocari <strong>di</strong>ximus quia saepe i<strong>un</strong>iori Dominus revelat quod<br />

melius est.<br />

Una volta definita personalità e compiti dell’abate, RB tratta del consiglio dei fratelli, separando questo argomento<br />

dal precedente, che RM trattava in <strong>un</strong> <strong>un</strong>ico capitolo (RM 2, 41-51), e svolgendolo con <strong>un</strong>a certa libertà rispetto<br />

alla propria fonte. In realtà, anche in RB si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a specie <strong>di</strong> appen<strong>di</strong>ce al capitolo sull’abate, visto che la<br />

convocazione dei fratelli, la scelta degli argomenti da <strong>di</strong>scutere, la valutazione delle opinioni e la decisione finale<br />

spettano com<strong>un</strong>que in toto all’abate; tuttavia il fatto <strong>di</strong> separare questo capitolo da quello sull’abate conferisce al<br />

tema svolto <strong>un</strong> rilievo maggiore ed è <strong>di</strong> per sé in<strong>di</strong>zio <strong>di</strong> <strong>un</strong>’attenzione maggiore e <strong>un</strong>a sottolineatura del carattere<br />

costitutivo che ha per la vita del cenobio anche il coinvolgimento dei fratelli nell’esame dei problemi com<strong>un</strong>i.<br />

L’interesse del testo sta nel mostrare la complessa relazione che si stabilisce tra l’autorità dell’abate, quella della<br />

regola e la partecipazione dei fratelli alla valutazione dei problemi com<strong>un</strong>i e alle decisioni. Colpisce la rin<strong>un</strong>cia a<br />

in<strong>di</strong>care meccanismi concreti <strong>di</strong> f<strong>un</strong>zionamento, al <strong>di</strong> là della delega all’abate della responsabilità procedurale e<br />

dell’en<strong>un</strong>ciazione <strong>di</strong> principi guida che devono ispirare l’atteggiamento <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong> soggetto coinvolto.<br />

[4] Sic autem dent fratres consilium cum omni humilitatis subiectione, et non praesumant procaciter<br />

defendere quod eis visum fuerit, [5] et magis in abbatis pendat arbitrio, ut quod salubrius esse<br />

iu<strong>di</strong>caverit ei c<strong>un</strong>cti oboe<strong>di</strong>ant. [6] Sed sicut <strong>di</strong>scipulos convenit oboe<strong>di</strong>re magistro, ita et ipsum<br />

provide et iuste condecet c<strong>un</strong>cta <strong>di</strong>sponere.<br />

Un tratto della RB è l’attenzione agli aspetti <strong>di</strong>fferenti delle cose, con il risultato <strong>di</strong> dare talvolta in<strong>di</strong>cazioni la cui<br />

attuazione non è così semplice: ha appena detto che l’abate decide se e quando convocare i fratelli; ma al § 3<br />

precisa che li deve convocare tutti. Qui dà in<strong>di</strong>cazioni sul modo in cui i fratelli devono esprimere il proprio parere<br />

all’abate, in termini <strong>di</strong> massima umiltà (cf. RB 6, 7) e senza insistenza; ma subito al § 6 aggi<strong>un</strong>ge che, se a loro<br />

spetta obbe<strong>di</strong>re, all’abate spetta <strong>di</strong> prendere provve<strong>di</strong>menti opport<strong>un</strong>i; torna l’immagine della schola come già nel<br />

prologo (cf. RB prol. 45) e nel capitolo sull’obbe<strong>di</strong>enza: il maestro parla e i <strong>di</strong>scepoli ascoltano, ma la riserva<br />

in<strong>di</strong>ca l’implicita consapevolezza che l’abate può benissimo sbagliare e prendere decisioni non ponderate a<br />

sufficienza.<br />

[7] In omnibus igitur omnes magistram sequantur regulam, neque ab ea temere declinetur a quoquam.<br />

[8] Nullus in monasterio proprii sequatur cor<strong>di</strong>s vol<strong>un</strong>tatem, [9] neque praesumat quisquam cum<br />

abbate suo proterve aut foris monasterium contendere. [10] Quod si praesumpserit, regulari<br />

<strong>di</strong>sciplinae subiaceat. [11] Ipse tamen abbas cum timore Dei et observatione regulae omnia faciat,<br />

sciens se procul dubio de omnibus iu<strong>di</strong>ciis suis aequissimo iu<strong>di</strong>ci Deo rationem red<strong>di</strong>turum. [12] Si<br />

qua vero minora agenda s<strong>un</strong>t in monasterii utilitatibus, seniorum tantum utatur consilio, [13] sicut<br />

scriptum est: «Omnia fac cum consilio et post factum non paeniteberis» (Sir 32, 24; Prov 31, 3).<br />

Rispetto a RM qui RB aggi<strong>un</strong>ge <strong>un</strong> elemento nuovo e importante: sia i monaci sia l’abate sono tenuti ad obbe<strong>di</strong>re<br />

alla regola, e pare chiaro (visto anche l’uso del termine regula al singolare) che si riferisca proprio al testo che sta<br />

componendo. Questa regola ha autorità anche sul superiore, è magistra. La sua osservanza è garanzia perché<br />

ness<strong>un</strong>o, nemmeno il superiore, sia indotto a sottrarsi all’obbe<strong>di</strong>enza, cioè a seguire la propria volontà. Cf. in RB 1,<br />

2 la definizione dei cenobiti come <strong>di</strong> coloro che militano sub regula vel abbate.<br />

I §§ 9-11 obbe<strong>di</strong>scono <strong>di</strong> nuovo, per così <strong>di</strong>re, al ritmo del colpo al cerchio e alla botte: l’autorità dell’abate va in<br />

ogni modo salvaguardata, anche dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista formale; perciò è fatto <strong>di</strong>vieto ai monaci <strong>di</strong> <strong>di</strong>scutere con lui in<br />

modo ostinato o all’esterno del monastero (il che farebbe supporre che almeno all’interno del monastero sia<br />

concesso loro <strong>di</strong> ragionare con lui, sia pure in termini rispettosi e moderati). Contemporaneamente, all’abate è <strong>di</strong><br />

nuovo ricordato che delle proprie decisioni dovrà rendere conto a <strong>Dio</strong> (cf. RB 2, 34) e che i criteri che lo devono<br />

guidare sono il timore <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e l’obbe<strong>di</strong>enza alla regola. Benedetto ha sommamente a cuore la tutela delle<br />

prerogative dell’abate, ma sa anche benissimo che chi <strong>di</strong>spone <strong>di</strong> tanta libertà <strong>di</strong> azione è esposto al rischio <strong>di</strong><br />

esercitare <strong>un</strong> potere arbitrario sui suoi sottoposti, perciò cerca <strong>di</strong> porre <strong>un</strong> argine, sia pure ricorrendo all’esortazione<br />

56


spirituale e non a strumenti <strong>di</strong> tipo istituzionale.<br />

Diversamente da RM, che prevedeva <strong>un</strong> <strong>un</strong>ico consiglio, RB prevede che vi sia <strong>un</strong> consiglio dell’intera com<strong>un</strong>ità<br />

per <strong>di</strong>scutere le questioni <strong>di</strong> maggior peso e <strong>un</strong> consiglio ristretto, costituito solo dagli anziani del monastero, per<br />

<strong>di</strong>scutere gli affari <strong>di</strong> importanza minore.<br />

Caput XXI<br />

De Decanis Monasterii<br />

[1] Si maior fuerit congregatio, eligantur de ipsis fratres boni testimonii et sanctae conversationis, et<br />

constituantur decani, [2] qui sollicitu<strong>di</strong>nem gerant super decanias suas in omnibus sec<strong>un</strong>dum mandata<br />

Dei et praecepta abbatis sui. [3] Qui decani tales eligantur in quibus securus abbas partiat onera sua,<br />

[4] et non eligantur per or<strong>di</strong>nem, sed sec<strong>un</strong>dum vitae meritum et sapientiae doctrinam.<br />

[5] Quique decani, si ex eis aliqua forte quis inflatus superbia repertus fuerit reprehensibilis, correptus<br />

semel et iterum atque tertio si emendare noluerit, deiciatur, [6] et alter in loco eius qui <strong>di</strong>gnus est<br />

surrogetur. [7] Et de praeposito eadem constituimus.<br />

Dopo l’ordo liturgico, i capitoli dal 21 al 57 sono de<strong>di</strong>cati all’organizzazione della vita interna e della <strong>di</strong>sciplina del<br />

cenobio. Il capitolo conserva l’essenziale del l<strong>un</strong>go capitolo RM 11, anche se la drastica riduzione quantitativa<br />

<strong>di</strong>pende probabilmente da <strong>un</strong>a <strong>di</strong>versa valutazione dell’importanza <strong>di</strong> questo ufficio, che pure conserva agli occhi<br />

<strong>di</strong> Benedetto <strong>un</strong> certo peso; progressivamente la f<strong>un</strong>zione dei decani verrà sempre più marginalizzata, fino a<br />

scomparire nell’organizzazione del monachesimo cl<strong>un</strong>iacense e <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione successiva, venendo ripristinato<br />

solo in anni recenti e con f<strong>un</strong>zioni significativamente <strong>di</strong>verse nel monachesimo benedettino contemporaneo.<br />

Il modello dell’organizzazione decanale è tipico del monachesimo egiziano e risente, da <strong>un</strong>a parte, dell’esempio<br />

offerto dall’esercito romano, nel quale <strong>un</strong> decurione era posto a capo <strong>di</strong> <strong>un</strong> gruppo <strong>di</strong> <strong>di</strong>eci soldati (tale impronta<br />

militare è evidente nell’organizzazione decanale delle com<strong>un</strong>ità pacomiane), dall’altra da Es 18, 21-22 (ripreso in<br />

Dt 1, 13 e At 6, 1-3), in cui a Mosè viene consigliato da suo suocero Ietro <strong>di</strong> <strong>di</strong>videre il peso della guida del popolo<br />

ricorrendo a <strong>un</strong>a gerarchia <strong>di</strong> collaboratori fidati e saggi. Non è detto a chi spetti la scelta <strong>di</strong> questi collaboratori<br />

(previsti solo nel caso <strong>di</strong> <strong>un</strong>a com<strong>un</strong>ità piuttosto numerosa), ma è ragionevole supporre che tale elezione spettasse<br />

all’abate.<br />

Il compito dei decani è provvedere ai gruppi <strong>di</strong> monaci loro affidati, seguendo in questo i comandamenti <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e le<br />

prescrizioni dell’abate. RB non precisa nel dettaglio f<strong>un</strong>zioni e compiti specifici dei decani, ma si può supporre che<br />

essi fossero soprattutto collegati alla sorveglianza e alla <strong>di</strong>sciplina dei monaci.<br />

È interessante il richiamo al criterio <strong>di</strong> scelta, che non deve essere quello dell’anzianità, ma del merito personale:<br />

come nel caso dell’abate e <strong>di</strong> altri officiali del cenobio, anche qui all’autore sta a cuore soprattutto che la persona<br />

prescelta abbia determinati requisiti <strong>di</strong> maturità spirituale. Da <strong>un</strong>a parte, RB è attenta a offrire <strong>un</strong> criterio oggettivo<br />

che organizzi le relazioni dei monaci all’interno del cenobio (l’or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> ingresso <strong>nella</strong> com<strong>un</strong>ità, che viene fatto<br />

valere in tutti i casi in cui la com<strong>un</strong>ità deve esprimersi nel suo insieme: coro, refettorio, decisioni com<strong>un</strong>i...);<br />

dall’altra parte, però, non rin<strong>un</strong>cia a lasciare spazio a <strong>un</strong> criterio soggettivo, che tenga conto del valore delle<br />

persone, e lo affida al buon senso dell’abate.<br />

L’espressione vitae meritum et sapientiae doctrinam ricorre anche in RB 64, 2; in<strong>di</strong>ca evidentemente non che nei<br />

decani è richiesta cultura scientifico-filosofica, ma saggezza e conoscenza <strong>nella</strong> legge <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>.<br />

Nel caso <strong>di</strong> mancanze <strong>di</strong>sciplinari, mentre per i monaci è prevista <strong>un</strong>a duplice ammonizione (RB 23, 2), per i<br />

decani si prevede <strong>un</strong> triplice richiamo prima <strong>di</strong> ricorrere alla misura drastica della rimozione dall’ufficio. Il § 7 è<br />

l’<strong>un</strong>ico nel quale viene fatta menzione del preposito/priore al <strong>di</strong> fuori del capitolo che gli viene espressamente<br />

de<strong>di</strong>cato; <strong>un</strong> in<strong>di</strong>zio del fatto che il modello ideale <strong>di</strong> cenobio al quale l’autore si ispira non prevede la presenza <strong>di</strong><br />

questa figura. Nel cap. 65, <strong>di</strong>versamente da quanto qui annotato, si prevedono per il priore ad<strong>di</strong>rittura quattro<br />

ammonizioni prima della p<strong>un</strong>izione. Evidentemente RB 65 è stato aggi<strong>un</strong>to in <strong>un</strong> secondo momento, e anche <strong>un</strong><br />

po’ a malincuore, a integrare il tipo <strong>di</strong> organizzazione inizialmente delineato.<br />

b) F<strong>un</strong>zioni particolari <strong>nella</strong> com<strong>un</strong>ità<br />

Caput XXXV<br />

De septimanariis coquinae<br />

[1] Fratres sibi invicem serviant, ut nullus excusetur a coquinae officio, nisi aut aegritudo, aut in<br />

causa gravis utilitatis quis occupatus fuerit, [2] quia exinde maior merces et caritas acquiritur. [3]<br />

57


Imbecillibus autem procurentur solacia, ut non cum tristitia hoc faciant; [4] sed habeant omnes<br />

solacia sec<strong>un</strong>dum modum congregationis aut positionem loci. [5] Si maior congregatio fuerit,<br />

cellararius excusetur a coquina, vel si qui, ut <strong>di</strong>ximus, maioribus utilitatibus occupantur; [6] ceteri sibi<br />

sub caritate invicem serviant.<br />

Nell’ambito dell’organizzazione materiale del cenobio il cap. 31, che descrive le f<strong>un</strong>zioni del cellerario, apre la<br />

sezione che va fino al cap. 57 e che descrive attività e uffici tutti più o meno in rapporto con quello del cellerario.<br />

Alle questioni legate all’alimentazione dei monaci RB de<strong>di</strong>ca gran<strong>di</strong>ssima attenzione: i capitoli 35-41 sono tutti<br />

<strong>di</strong>rettamente o in<strong>di</strong>rettamente interessati a questo tema. Questo capitolo riassume il contenuto <strong>di</strong> RM 18-23.<br />

La prassi della rotazione settimanale in vari servizi com<strong>un</strong>itari è tipica del monachesimo egiziano, e viene ripresa<br />

anche da RM.<br />

Mentre la trattazione dei decani (RB 21) e quella del cellerario (RB 31) rinviano soprattutto al passo degli At 6<br />

relativo all’istituzione dei <strong>di</strong>aconi e a quello sulla scelta degli anziani fatta da Mosè nel deserto (Es 18, 21-22),<br />

questo capitolo collegherà il servizio della cucina al gesto della lavanda dei pie<strong>di</strong> compiuto da Gesù nell’ultima<br />

cena. Si tratta <strong>di</strong> in<strong>di</strong>cazioni molto esplicite sulla f<strong>un</strong>zione ministeriale attribuita a chi svolge <strong>un</strong> ufficio nel<br />

cenobio. RB infatti fa anche del servizio <strong>di</strong> cucina <strong>un</strong>’occasione <strong>di</strong> esercizio ascetico e <strong>di</strong> manifestazione<br />

dell’amore reciproco, perciò precisa che a ness<strong>un</strong>o, salvo eccezioni, sia risparmiata questa incombenza, anche se a<br />

chi ne avrà bisogno si dovrà dare l’aiuto che gli serve per compierla senza troppa fatica.<br />

NB il cenno alla posizione del luogo al § 4: numero e con<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong> chi serve in cucina potranno variare in<br />

rapporto, p.e., con la <strong>di</strong>stanza da fonti <strong>di</strong> acqua o <strong>di</strong> approvvigionamento <strong>di</strong> alimenti ecc.<br />

Si noti in § 1 l’anacoluto costituito dal nominativo aegritudo. La proposizione del § 2 potrebbe riferirsi sia al fatto<br />

che si guadagna più merito col servirsi a vicenda, sia al fatto che chi è malato o ha compiti importanti acquista più<br />

meriti in ciò che nel servizio <strong>di</strong> cucina. Notare l’inclusione ai §§ 1 e 6: sibi invicem serviant.<br />

[7] Egressurus de septimana sabbato m<strong>un</strong><strong>di</strong>tias faciat. [8] Lintea cum quibus sibi fratres manus aut<br />

pedes terg<strong>un</strong>t lavent. [9] Pedes vero tam ipse qui egre<strong>di</strong>tur quam ille qui intraturus est omnibus<br />

lavent. [10] Vasa ministerii sui m<strong>un</strong>da et sana cellarario reconsignet; [11] qui cellararius item intranti<br />

consignet, ut sciat quod dat aut quod recipit.<br />

RB sembra supporre che il responsabile del servizio <strong>di</strong> cucina sia <strong>un</strong>o solo alla settimana e che gli altri monaci che<br />

lo aiutano lo facciano in veste <strong>di</strong> collaboratori. Il servizio inizia la domenica mattina e termina la sera del sabato.<br />

Viene precisato che al termine della settimana si deve fare pulizia nei locali, riconsegnare gli utensili in or<strong>di</strong>ne al<br />

cellerario e fare il bucato. Annotazione dettata certamente da buonsenso pratico e tuttavia essa esprime anche il<br />

valore formativo per lo spirito <strong>di</strong> autocontrollo vigilanza e servizio che la condotta del monaco deve esprimere in<br />

ogni circostanza.<br />

L’uscente e l’entrante lavano i pie<strong>di</strong> dei confratelli; anche agli ospiti e ai pellegrini è previsto che vengano lavati i<br />

pie<strong>di</strong> (RB 53, 13): gesto che ha <strong>un</strong> significato insieme pratico e rituale. Considerato il valore che ha questo gesto in<br />

Gv 13, esso configura il servizio alla mensa nientemeno che come <strong>un</strong>a imitatio Christi. Il § 8 fa capire che il<br />

lavaggio delle mani e dei pie<strong>di</strong> non è com<strong>un</strong>que solo <strong>un</strong>’operazione settimanale...<br />

Il ritmo settimanale del servizio potrebbe essere collegato a 2 Cr 23, 8 (Vulgata) che descrive il servizio delle<br />

<strong>di</strong>verse classi <strong>di</strong> leviti al tempio <strong>di</strong> Gerusalemme: sarebbe <strong>un</strong> ulteriore in<strong>di</strong>zio del processo <strong>di</strong> sacralizzazione che<br />

investe tutte le attività della vita monastica, ricollegandone i ritmi al culto prestato nel tempio.<br />

[12] Septimanarii autem ante <strong>un</strong>am horam refectionis accipiant super statutam annonam singulas<br />

biberes et panem, [13] ut hora refectionis sine murmuratione et gravi labore serviant fratribus suis.<br />

[14] In <strong>di</strong>ebus tamen sollemnibus usque ad missas sustineant.<br />

Visto che oltre alla preparazione dei pasti il settimanario e i suoi collaboratori devono anche servire i confratelli a<br />

tavola, RB prevede che possano prendere <strong>un</strong> po’ <strong>di</strong> cibo (precisa <strong>un</strong> sorso/bicchiere <strong>di</strong> vino e del pane) prima del<br />

pasto com<strong>un</strong>e, in modo da non essere troppo aggravati dal <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o (tenuto conto del fatto che il pasto viene preso a<br />

sesta nei giorni <strong>di</strong> doppia refezione, per lo più l’<strong>un</strong>ico pasto viene preso dopo nona, mentre in quaresima il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o<br />

dura fino a vespro: cf. RB 41). Al § 3 si era preoccupato <strong>di</strong> eliminare i motivi <strong>di</strong> tristitia, qui al § 13 si preoccupa <strong>di</strong><br />

eliminare cause <strong>di</strong> legittima murmuratio: l’autore è estremamente attento a equilibrare la richiesta al monaco <strong>di</strong><br />

assumere atteggiamenti pazienti e positivi in ogni circostanza e la premura perché questo esercizio non sia troppo<br />

esigente e improbo.<br />

Il § 14 non è <strong>di</strong> interpretazione <strong>un</strong>ivoca: sembra alludere alle orazioni conclusive della celebrazione eucaristica, ma<br />

può anche riferirsi alla preghiera conclusiva dell’ufficio o del pasto stesso. Il senso è che, nei giorni nei quali<br />

veniva <strong>di</strong>stribuita l’eucaristia, il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o eucaristico richiedeva che il piccolo supplemento riservato ai settimanari<br />

58


<strong>di</strong> cucina venisse omesso. Il § attesta che la celebrazione eucaristica quoti<strong>di</strong>ana non è ancora in uso all’epoca <strong>di</strong><br />

composizione della RB.<br />

[15] Intrantes et exe<strong>un</strong>tes hebdomadarii in oratorio mox matutinis finitis dominica omnibus genibus<br />

provolvantur postulantes pro se orari. [16] Egre<strong>di</strong>ens autem de septimana <strong>di</strong>cat h<strong>un</strong>c versum:<br />

«Bene<strong>di</strong>ctus es, Domine Deus, qui a<strong>di</strong>uvasti me et consolatus es me» (Dan 3, 52; Sal 88, 17) [17] quo<br />

<strong>di</strong>cto tertio accepta bene<strong>di</strong>ctione egre<strong>di</strong>ens, subsequatur ingre<strong>di</strong>ens et <strong>di</strong>cat: «Deus in a<strong>di</strong>utorium<br />

meum intende, Domine ad a<strong>di</strong>uvandum me festina» (Sal 69, 2), [18] et hoc idem tertio repetatur ab<br />

omnibus et accepta bene<strong>di</strong>ctione ingre<strong>di</strong>atur.<br />

L’inizio e la conclusione del servizio <strong>di</strong> cucina vengono solennizzati con <strong>un</strong> breve rito che si compie nell’oratorio<br />

del monastero dopo le lo<strong>di</strong> della domenica. È <strong>un</strong> in<strong>di</strong>zio importante del valore attribuito a questa attività <strong>di</strong> per sé<br />

molto modesta. Secondo De Vogue (VII, 120), l’espressione omnibus genibus provolvantur, che RB non adopera<br />

altrimenti, dal momento che parla <strong>di</strong> <strong>un</strong> “gettarsi ai pie<strong>di</strong> o a terra”, può in<strong>di</strong>care <strong>un</strong>a inclinazione all’altezza delle<br />

ginocchia <strong>di</strong> coloro che vengono supplicati. La rubrica serve forse ad adeguare il rituale monastico all’uso stabilito<br />

dal canone 20 del concilio <strong>di</strong> Nicea (325) <strong>di</strong> non inginocchiarsi <strong>di</strong> domenica. Si noti la triplice ripetizione dei due<br />

versetti per l’inizio e la fine del servizio <strong>di</strong> cucina.<br />

Caput XXXVIII<br />

De hebdomadario Lectore<br />

[1] Mensis fratrum lectio deesse non debet, nec fortuito casu qui arripuerit co<strong>di</strong>cem legere ibi, sed<br />

lecturus tota hebdomada dominica ingre<strong>di</strong>atur. [2] Qui ingre<strong>di</strong>ens post missas et comm<strong>un</strong>ionem petat<br />

ab omnibus pro se orari, ut avertat ab ipso Deus spiritum elationis, [3] et <strong>di</strong>catur hic versus in oratorio<br />

tertio ab omnibus, ipso tamen incipiente: «Domine, labia mea aperies, et os meum adn<strong>un</strong>tiabit laudem<br />

tuam» (Sal 50, 17) [4] et sic accepta bene<strong>di</strong>ctione ingre<strong>di</strong>atur ad legendum.<br />

Alla regolamentazione dei pasti appartiene anche questo capitolo, de<strong>di</strong>cato al compito del lettore settimanale, che<br />

deve leggere durante il pasto com<strong>un</strong>e. La lettura ai pasti ha la f<strong>un</strong>zione pratica <strong>di</strong> impe<strong>di</strong>re le chiacchiere inutili ed<br />

è intesa dalla tra<strong>di</strong>zione come realizzazione concreta dell’affermazione <strong>di</strong> Mt 4, 4: «non <strong>di</strong> solo pane vive l’uomo,<br />

ma <strong>di</strong> ogni parola che esce dalla bocca <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>» (cf RM 24, 4). Il compito <strong>di</strong> leggere, come quello <strong>di</strong> servire a tavola<br />

è ritualizzato e sacralizzato dalla preghiera. La scelta del versetto da ripetere collega la lettura della mensa a quella<br />

dell’ufficio notturno, che si apre con la medesima formula.<br />

Questo passo è <strong>un</strong>o dei pochi <strong>di</strong> RB in cui si menzionano la messa e la com<strong>un</strong>ione della domenica (ma il termine<br />

missa in RB non ha <strong>un</strong> significato <strong>un</strong>ivoco, potendo in<strong>di</strong>care anche le orazioni conclusive dell’ufficio o della<br />

mensa); altri brevi cenni alla com<strong>un</strong>ione o alla celebrazione eucaristica si trovano in RB 59, 2. 8; 62, 6; 63, 4; altri<br />

due riferimenti sono incerti: RB 35, 14; 60, 4. Questa modestia contrasta con l’ampiezza dello spazio de<strong>di</strong>cato alla<br />

co<strong>di</strong>ficazione della celebrazione della liturgia delle ore (RB 8-20). Il silenzio non significa in questo caso<br />

<strong>di</strong>sinteresse, ma accettazione tacita delle consuetu<strong>di</strong>ni e delle norme con<strong>di</strong>vise. Mentre il cursus della liturgia delle<br />

ore è <strong>un</strong> fatto proprio della com<strong>un</strong>ità monastica, i ritmi e la modalità della celebrazione eucaristica rispecchiano la<br />

<strong>di</strong>sciplina com<strong>un</strong>e dell’epoca e perciò né RM né RB sentono il bisogno <strong>di</strong> aggi<strong>un</strong>gere note particolari.<br />

Dal § 2 si può dedurre ragionevolmente che, <strong>di</strong>versamente da RM, RB preveda la celebrazione domenicale<br />

dell’eucaristia all’interno dell’oratorio del monastero. Meno sicuro è se il successivo § 10 si riferisca alla pratica<br />

della com<strong>un</strong>ione quoti<strong>di</strong>ana al <strong>di</strong> fuori della messa, come in RM 21-22. Certamente non è in uso ai tempi della RB<br />

la celebrazione quoti<strong>di</strong>ana della messa, che si afferma a partire dall’età carolingia, quando, per lo meno nei gran<strong>di</strong><br />

monasteri, si moltiplica il numero dei monaci chierici e si <strong>di</strong>ffonde l’uso <strong>di</strong> celebrare <strong>un</strong>a messa conventuale<br />

quoti<strong>di</strong>ana insieme a <strong>un</strong>a molteplicità <strong>di</strong> messe private a imitazione del culto che si celebra a Roma presso i <strong>di</strong>versi<br />

santuari della città (il parallelismo monastero - città <strong>di</strong> Roma si aggi<strong>un</strong>ge e sovrappone a quello tra il monastero e<br />

la Gerusalemme escatologica, città/tempio <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e dei salvati).<br />

[5] Et summum fiat silentium, ut nullius mussitatio vel vox nisi solius legentis ibi au<strong>di</strong>atur. [6] Quae<br />

vero necessaria s<strong>un</strong>t comedentibus et bibentibus sic sibi vicissim ministrent fratres ut nullus in<strong>di</strong>geat<br />

petere aliquid; [7] si quid tamen opus fuerit, sonitu cuiuscumque signi potius petatur quam voce. [8]<br />

Nec praesumat ibi aliquis de ipsa lectione aut ali<strong>un</strong>de quicquam requirere, ne detur occasio; [9] nisi<br />

forte prior pro ae<strong>di</strong>ficatione voluerit aliquid breviter <strong>di</strong>cere.<br />

59


Nel monachesimo egiziano è previsto che i monaci prendano il pasto com<strong>un</strong>e in assoluto silenzio; Basilio e la<br />

tra<strong>di</strong>zione cappadoce prevedono invece che il pasto sia accompagnato dalla lettura. In entrambi i casi i monaci<br />

devono tacere; ma l’in<strong>di</strong>cazione <strong>di</strong> servirsi piuttosto <strong>di</strong> segni che <strong>di</strong> parole per domandare ciò che serve a mensa<br />

non significa che anche <strong>nella</strong> vita quoti<strong>di</strong>ana il linguaggio verbale dovesse essere sostituito da <strong>un</strong> sistema <strong>di</strong> segni<br />

convenzionali.<br />

La <strong>di</strong>sciplina della mensa ha caratteristiche simili a quella dell’oratorio. È <strong>un</strong>’annotazione originale <strong>di</strong> RB quella<br />

che prescrive ai monaci <strong>di</strong> scambiarsi vicendevolmente i piccoli servizi necessari a mensa.<br />

[10] Frater autem lector hebdomadarius accipiat mixtum priusquam incipiat legere, propter<br />

comm<strong>un</strong>ionem sanctam, et ne forte grave sit ei iei<strong>un</strong>ium sustinere. [11] Postea autem cum coquinae<br />

hebdomadariis et servitoribus reficiat. [12] Fratres autem non per or<strong>di</strong>nem legant aut cantent, sed qui<br />

ae<strong>di</strong>ficant au<strong>di</strong>entes.<br />

Come chi si occupa del servizio <strong>di</strong> cucina, anche il lettore ha <strong>di</strong>ritto a <strong>un</strong> piccolo supplemento, che gli renda meno<br />

gravoso il compito. In questo caso si tratta verosimilmente <strong>di</strong> <strong>un</strong> po’ <strong>di</strong> vino misto ad acqua (il vino puro è<br />

generalmente il merum). La tra<strong>di</strong>zione successiva ha inteso questo mixtum come vino mescolato a pane, ma<br />

probabilmente RB intende solo vino; lo potrebbe confermare il cenno alla com<strong>un</strong>ione: per evitare che particelle<br />

dell’eucaristia venissero sputate parlando o tossendo era uso dopo la com<strong>un</strong>ione, che veniva ricevuta,<br />

evidentemente prima del pasto, bere <strong>un</strong> po’ <strong>di</strong> acqua o vino e a questo sembra alludere anche il passo del § 10.<br />

La lettura a mensa, come il canto (nell’oratorio o anche a mensa?), suppongono competenze particolari (la lettura<br />

dei co<strong>di</strong>ci manoscritti è resa spesso <strong>di</strong>fficile dall’assenza <strong>di</strong> p<strong>un</strong>teggiatura, dalla scriptio continua, dalla presenza <strong>di</strong><br />

abbreviazioni), perciò l’or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> anzianità qui subisce <strong>un</strong>a deroga e il compito della lettura è riservato a chi la può<br />

fare con e<strong>di</strong>ficazione degli u<strong>di</strong>tori. Ammesso che anche a mensa fosse previsto, almeno in alc<strong>un</strong>e circostanze, il<br />

canto <strong>di</strong> determinati testi, avremmo <strong>un</strong> ulteriore elemento che avvicina la ritualità del pasto a quella dell’ufficio<br />

corale.<br />

Caput LXII<br />

De Sacerdotibus Monasterii<br />

[1] Si quis abbas sibi presbyterum vel <strong>di</strong>aconem or<strong>di</strong>nari petierit, de suis eligat qui <strong>di</strong>gnus sit<br />

sacerdotio f<strong>un</strong>gi.<br />

Dopo l’ampia sezione che organizza le attività e la vita com<strong>un</strong>itaria (RB 31-57), <strong>un</strong>a sezione de<strong>di</strong>cata a questioni<br />

connesse con il reclutamento dei monaci (RB 58-61), questo capitolo (da leggersi insieme a RB 60) e il successivo<br />

formano <strong>un</strong>a breve sezione de<strong>di</strong>cata alla gerarchia interna della com<strong>un</strong>ità.<br />

Il monachesimo è originariamente <strong>un</strong>a forma <strong>di</strong> vita laicale, i monaci assistono alla celebrazione eucaristica nelle<br />

chiese poste nel loro territorio, ma spesso ritengono che la solitu<strong>di</strong>ne valga la rin<strong>un</strong>cia alla partecipazione al culto<br />

com<strong>un</strong>itario (Gregorio Magno nei Dial. II 1 ricorda l’episo<strong>di</strong>o della visita <strong>di</strong> <strong>un</strong> prete ricevuta da Benedetto eremita<br />

a Subiaco, che ignorava che quel giorno fosse Pasqua). Le regole antiche sono estremamente parche <strong>di</strong> parole<br />

riguardo alla presenza <strong>di</strong> preti nelle com<strong>un</strong>ità monastiche e i pochi cenni che fanno sono per lo più restrittivi: i preti<br />

sono accolti come ospiti, ma devono assoggettarsi alla <strong>di</strong>sciplina prevista per tutti e non vengono generalmente<br />

aggregati in modo stabile alla com<strong>un</strong>ità religiosa.<br />

RB, prevedendo che la celebrazione eucaristica si svolga nell’oratorio interno al monastero (per rafforzare<br />

l’isolamento della com<strong>un</strong>ità dall’esterno), deve anche provvedere alla presenza stabile nel cenobio <strong>di</strong> ministri per<br />

la celebrazione eucaristica, ma tratta il tema senza enfatizzare il ruolo sacerdotale più <strong>di</strong> quanto abbia fatto con altri<br />

uffici necessari alla vita com<strong>un</strong>itaria (è interessante che deidchi <strong>un</strong>o spazio molto più ampio al cellerario). La scelta<br />

dei monaci da destinare al ministero or<strong>di</strong>nato spetta all’abate. Significativo il fatto che RB non tratti del sacerdozio<br />

in quanto tale, ma <strong>di</strong>scuta dei monaci sacerdoti come casi particolari <strong>di</strong> due problemi più ampi: il reclutamento dei<br />

monaci e l’or<strong>di</strong>ne della gerarchia interna della com<strong>un</strong>ità. RB non è interessata all’elaborazione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a specifica<br />

spiritualità che colleghi stato monastico e appartenenza all’or<strong>di</strong>ne sacro, men che meno prevede <strong>un</strong>a <strong>di</strong>stinzione tra<br />

la categoria dei monaci laici e illetterati (quelli che in futuro <strong>di</strong>venteranno i fratelli conversi, addetti ai lavori<br />

manuali e all’amministrazione secolare del cenobio) e la categoria dei monaci del coro, tutti preti.<br />

Con l’aggregazione <strong>di</strong> preti alla com<strong>un</strong>ità monastica (RB 60) o con l’or<strong>di</strong>nazione <strong>di</strong> monaci a presbiteri, la<br />

com<strong>un</strong>ità cenobitica acquista in modo più marcato <strong>un</strong>a struttura parallela e autosufficiente rispetto a quella della<br />

chiesa locale; il che pone le premesse per il futuro sganciamento dei monasteri dalla soggezione all’autorità dei<br />

vescovi locali e contribuisce a quella identificazione tra monastero e chiesa che all’epoca <strong>di</strong> RB è avviata, ma non<br />

si è ancora compiuta.<br />

60


[2] Or<strong>di</strong>natus autem caveat elationem aut superbiam, [3] nec quicquam praesumat nisi quod ei ab<br />

abbate praecipitur, sciens se multo magis <strong>di</strong>sciplinae regulari subdendum. [4] Nec occasione<br />

sacerdotii obliviscatur regulae oboe<strong>di</strong>entiam et <strong>di</strong>sciplinam, sed magis ac magis in Deum proficiat.<br />

[5] Locum vero illum semper attendat quod ingressus est in monasterio, [6] praeter officium altaris, et<br />

si forte electio congregationis et vol<strong>un</strong>tas abbatis pro vitae merito eum promovere voluerint. [7] Qui<br />

tamen regulam decanis vel praepositis constitutam sibi servare sciat.<br />

Come per ogni altro ufficio che attribuisce a <strong>un</strong> confratello <strong>un</strong>a qualsiasi forma <strong>di</strong> preminenza sugli altri, RB si<br />

premura <strong>di</strong> mettere in guar<strong>di</strong>a dal rischio <strong>di</strong> <strong>un</strong>a indebita esaltazione <strong>di</strong> sé da parte del titolare. Non si tratta solo <strong>di</strong><br />

vanità e <strong>di</strong> superbia, ma anche del rischio <strong>di</strong> ritenersi sciolto dal vincolo <strong>di</strong> obbe<strong>di</strong>enza nei confronti dell’abate,<br />

visto che il prete e il <strong>di</strong>acono sono or<strong>di</strong>nati dal vescovo, cioè dalla stessa autorità dalla quale anche l’abate viene<br />

benedetto e immesso nel proprio ufficio (per questa ragione RB vieta espressamente che il priore sia investito del<br />

proprio ufficio dal vescovo). Notevole l’ammonimento, ricavato da Cipriano <strong>di</strong> Cartagine (e da lui rivolto ai<br />

confessores), a progre<strong>di</strong>re costantemente in <strong>Dio</strong>, che RB rivolge ai monaci preti.<br />

La almeno potenziale concorrenza tra abate e prete nel cenobio, dovuta al fatto che entrambi ricevono la loro<br />

investitura dal vescovo, è complicata dal fatto che, <strong>nella</strong> prospettiva <strong>di</strong> RB, il prete nel monastero si trova in <strong>un</strong>a<br />

situazione anomala: non svolge alc<strong>un</strong>a f<strong>un</strong>zione magisteriale e <strong>di</strong> governo, alc<strong>un</strong>a cura pastorale, la sua f<strong>un</strong>zione è<br />

confinata all’ambito liturgico sacramentale, mentre il ruolo <strong>di</strong> insegnare e <strong>di</strong> guidare spetta all’abate e ai suoi<br />

delegati.<br />

Il ministro or<strong>di</strong>nato ha <strong>di</strong>ritto alla precedenza solo nell’atto <strong>di</strong> adempiere alle proprie f<strong>un</strong>zioni liturgiche, altrimenti<br />

occupa or<strong>di</strong>nariamente il posto che gli spetta in base all’anzianità <strong>di</strong> professione, a meno che per i suoi meriti<br />

personali l’abate e la com<strong>un</strong>ità non gli attribuiscano <strong>un</strong>a posizione superiore. Non è menzionata <strong>un</strong>’attività ad<br />

extra da parte dei monaci sacerdoti, né l’esercizio della pre<strong>di</strong>cazione: la cura animarum e il governo del cenobio<br />

sono in ogni caso affidati ad ufficiali che verosimilmente, almeno all’inizio, erano per lo più laici (se si stu<strong>di</strong>a la<br />

corrispondenza <strong>di</strong> Gregorio Magno con i superiori monastici ai quali scrive, su circa settanta casi gli abati preti o<br />

<strong>di</strong>aconi sono più o meno <strong>un</strong>a decina). NB questo è l’<strong>un</strong>ico luogo della RB in cui viene menzionata esplicitamente<br />

<strong>un</strong>a electio congregationis accanto alla vol<strong>un</strong>tas abbatis.<br />

Il § 7 non è molto chiaro: quale sarebbe la regola stabilita per i decani e i priori, quella <strong>di</strong> restare umili e<br />

subor<strong>di</strong>nati all’abate? Ma lo ha appena detto. O è <strong>un</strong> dativo <strong>di</strong> agente: il monaco-sacerdote deve restare sottomesso<br />

alle prescrizioni che gli vengono date dai decani e dai priori? A meno che non si intenda , come Lentini, che il<br />

monaco sacerdote deve attenersi alla prescrizione data a proposito dei decani e dei priori, e sapere cioè che non gli<br />

è permesso sottrarsi alla loro autorità.<br />

[8] Quod si aliter praesumpserit, non sacerdos sed rebellio iu<strong>di</strong>cetur. [9] Et saepe admonitus si non<br />

correxerit, etiam episcopus adhibeatur in testimonio. [10] Quod si nec sic emendaverit, clarescentibus<br />

culpis, proiciatur de monasterio, [11] si tamen talis fuerit eius contumacia ut sub<strong>di</strong> aut oboe<strong>di</strong>re<br />

regulae nolit.<br />

Nel caso che il monaco sacerdote non mantenga la propria posizione subor<strong>di</strong>nata, dopo numerosi richiami (NB non<br />

si precisa il numero, come si fa nel caso dei decani e del priore) e dopo che anche il vescovo è stato fatto<br />

intervenire per correggerlo, deve essere allontanato dal monastero.<br />

Caput LX<br />

De Sacerdotibus qui voluerint in Monasterio habitare<br />

[1] Si quis de or<strong>di</strong>ne sacerdotum in monasterio se suscipi rogaverit, non quidem citius ei assentiatur.<br />

[2] Tamen, si omnino persteterit in hac supplicatione, sciat se omnem regulae <strong>di</strong>sciplinam<br />

servaturum, [3] nec aliquid ei relaxabitur, ut sit sicut scriptum est: «Amice, ad quod venisti?» (Mt 26,<br />

50). [4] Concedatur ei tamen post abbatem stare et bene<strong>di</strong>cere aut missas tenere, si tamen iusserit ei<br />

abbas; [5] sin alias, ullatenus aliqua praesumat, sciens se <strong>di</strong>sciplinae regulari sub<strong>di</strong>tum, et magis<br />

humilitatis exempla omnibus det. [6] Et si forte or<strong>di</strong>nationis aut alicuius rei causa fuerit in<br />

monasterio, [7] illum locum attendat quando ingressus est in monasterio, non illum qui ei pro<br />

reverentia sacerdotii concessus est. [8] Clericorum autem si quis eodem desiderio monasterio sociari<br />

voluerit, loco me<strong>di</strong>ocri collocentur; [9] et ipsi tamen si promitt<strong>un</strong>t de observatione regulae vel propria<br />

stabilitate.<br />

61


Cf. quanto detto sopra a proposito del cap. 62, che tratta anch’esso della relazione tra monastero e chierici. RB<br />

ammette i membri del clero tra le fila dei monaci, <strong>di</strong>versamente da RM e da altre regole antiche, ma conserva nei<br />

loro confronti <strong>un</strong> atteggiamento cauto fino alla <strong>di</strong>ffidenza: non si vuole rischiare che l’appartenenza all’or<strong>di</strong>ne<br />

sacro venga riven<strong>di</strong>cata come <strong>un</strong> pretesto per sottrarsi all’obbe<strong>di</strong>enza e per suscitare <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne <strong>nella</strong> gerarchia<br />

com<strong>un</strong>itaria. Perciò la procedura <strong>di</strong> ammissione in com<strong>un</strong>ità del canidato chierico segue le stesse linee <strong>di</strong> quella<br />

riservata al laico.<br />

Buffa la citazione <strong>di</strong> Mt 26 al § 3: si tratta delle parole che Gesù rivolge a Giuda quando viene raggi<strong>un</strong>to dal<br />

tra<strong>di</strong>tore nell’orto del Getsemani, probabilmente, però, qui non vengono citate con alc<strong>un</strong>a intenzione ironica o<br />

polemica, ma solo per il loro senso letterale, al <strong>di</strong> fuori <strong>di</strong> ogni considerazione per il contesto dal quale<br />

provengono.<br />

Caput LXVI<br />

De Ostiario Monasterii<br />

[1] Ad portam monasterii ponatur senex sapiens, qui sciat accipere responsum et reddere, et cuius<br />

maturitas eum non sinat vagari. [2] Qui portarius cellam debebit habere iuxta portam, ut venientes<br />

semper praesentem inveniant a quo responsum accipiant. [3] Et mox ut aliquis pulsaverit aut pauper<br />

clamaverit, “Deo gratias” respondeat aut “Bene<strong>di</strong>c”, [4] et cum omni mansuetu<strong>di</strong>ne timoris Dei reddat<br />

responsum festinanter cum fervore caritatis. [5] Qui portarius si in<strong>di</strong>get solacio i<strong>un</strong>iorem fratrem<br />

accipiat.<br />

I capitoli 58-66 raccolgono <strong>un</strong>a serie <strong>di</strong> in<strong>di</strong>cazioni concernenti la struttura della com<strong>un</strong>ità: il reclutamento dei suoi<br />

membri fra le <strong>di</strong>verse categorie <strong>di</strong> persone che si possono presentare, le f<strong>un</strong>zioni e le relazioni gerarchiche fra i<br />

monaci. Alla trattazione del portinaio, che probabilmente costituiva l’ultimo capitolo <strong>di</strong> <strong>un</strong>a primitiva redazione<br />

della RB, si connette per associazione anche qualche considerazione più generale sulla clausura monastica.<br />

Il compito <strong>di</strong> portinaio è particolarmente delicato: egli è il <strong>di</strong>aframma tra la com<strong>un</strong>ità e l’esterno e deve pertanto<br />

essere in grado <strong>di</strong> me<strong>di</strong>are con intelligenza fra i due ambiti, è il garante i quella separazione che è <strong>un</strong>o dei tratti<br />

costitutivi dell’identità monastica (si osservi il rituale descritto per l’ammissione alla com<strong>un</strong>ità in RB 58, il<br />

can<strong>di</strong>dato va lasciato davanti alla porta per alc<strong>un</strong>i giorni; nel monachesimo pacomiano i novizi vengono alloggiati<br />

negli ambienti della portineria).<br />

Si osservi il contrasto tra la <strong>di</strong>sponibilità a rispondere imme<strong>di</strong>atamente a chi si presenta alla porta del monastero e<br />

la preoccupazione <strong>di</strong> ridurre al minimo la necessità per i monaci <strong>di</strong> uscirne (perché questo «non giova alle loro<br />

anime»).<br />

Abbastanza anziano da non essere portato a gironzolare (a meno che non si debba leggere, con <strong>un</strong> ms vacari,<br />

invece <strong>di</strong> vagari, e intendere: “starsene con le mani in mano, pigramente e negligentemente”), il portinaio ha la<br />

propria cella vicino alla porta, in modo da essere sempre <strong>di</strong>sponibile a rispondere a chi sopravviene: si tratta quin<strong>di</strong><br />

<strong>di</strong> <strong>un</strong> ufficio stabile e non a rotazione.<br />

In RM 95 i portinai sono due e il loro compito viene descritto in termini più limitati (aprire e chiudere la porta,<br />

ann<strong>un</strong>ziare all’abate i nuovi arrivati).<br />

La porta del cenobio a quanto pare è or<strong>di</strong>nariamente chiusa, ma il § 3 precisa che la risposta a chi<strong>un</strong>que bussi deve<br />

essere imme<strong>di</strong>ata (mox ... festinanter) e ispirata a <strong>un</strong> amore sollecito. Come per altri uffici (cellerario, settimanari<br />

<strong>di</strong> cucina), anche per il portinaio sono dettati i requisiti personali richiesti all’adempimento corretto della sua<br />

f<strong>un</strong>zione ed è previsto che in caso <strong>di</strong> bisogno possa ricorrere all’aiuto <strong>di</strong> <strong>un</strong> collaboratore.<br />

[6] Monasterium autem, si possit fieri, ita debet constitui ut omnia necessaria, id est aqua,<br />

molen<strong>di</strong>num, hortum, vel artes <strong>di</strong>versas intra monasterium exerceantur, [7] ut non sit necessitas<br />

monachis vagan<strong>di</strong> foris, quia omnino non expe<strong>di</strong>t animabus eorum. [8] Hanc autem regulam saepius<br />

volumus in congregatione legi, ne quis fratrum se de ignorantia excuset.<br />

Prescrizioni <strong>di</strong> carattere generale sulla conformazione del monastero: l’ideale è quello <strong>di</strong> <strong>un</strong>a sorta <strong>di</strong> cittadella<br />

autosufficiente, <strong>di</strong> cui il portinaio è per così <strong>di</strong>re la senti<strong>nella</strong>. La com<strong>un</strong>ità deve essere per quanto possibile isolata<br />

anche fisicamente dall’ambiente circostante e <strong>di</strong>sporre nello spazio interno della clausura delle strutture necessarie<br />

alla vita e all’esercizio delle attività economiche. La motivazione è certo pratica e ascetica (preservare il più<br />

possibile i monaci dal contatto <strong>di</strong>retto con i secolari), ma probabilmente anche simbolica: il monastero tende ad<br />

acquistare i tratti della città <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> (Gerusalemme - Roma) e a proporsi come <strong>un</strong>’alternativa totale alla città<br />

mondana: ha <strong>un</strong>a propria gerarchia interna, il proprio maestro e pastore, il proprio clero, i propri artigiani, è<br />

62


autosufficiente dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista economico. Tanto forte è la preoccupazione <strong>di</strong> segregare i monaci dal contatto<br />

con l’esterno che RB vieta loro <strong>di</strong> prendere cibo fuori dal recinto monastico, sottopone a <strong>un</strong> controllo rigido lo<br />

scambio <strong>di</strong> notizie e <strong>di</strong> oggetti con l’esterno (cf. il cap. 67).<br />

Il § 8 fa pensare che questo capitolo, come <strong>nella</strong> RM, fosse quello conclusivo in <strong>un</strong>a prima redazione della regola;<br />

RB si presenta come <strong>un</strong> testo elementare, <strong>un</strong> avvio alla vita monastica, ma non per questo riven<strong>di</strong>ca meno autorità<br />

normativa nei confronti dei monaci ai quali è destinata (è abbastanza evidente, infatti, che qui il termine regula si<br />

riferisce non alla prescrizione appena data relativamente alla clausura, ma all’intero co<strong>di</strong>ce legislativo). Il fatto che<br />

poi siano stati aggi<strong>un</strong>ti i capp. 67-73 non ha indotto l’autore a spostare alla fine la prescrizione del § 8. Altri segni<br />

<strong>di</strong> sta<strong>di</strong> redazionali successivi sono le riprese delle prescrizioni relative all’abate e al priore ai capp. 64-65, che<br />

integrano e in parte correggono quanto scritto in precedenza ai capp. 2 e 21, senza che l’autore abbia ritenuto<br />

necessario rifondere il testo.<br />

La lettura frequente della regola è richiesta anche da altri autori: Agostino chiede che la regola venga letta ogni<br />

settimana (VIII 2), la Reg. IV patrum vuole essere letta ogni giorno (3, 31); la RM dev’essere letta ai pasti (24, 15),<br />

in modo tale da essere completata ogni settimana.<br />

c) Con<strong>di</strong>zioni particolari <strong>di</strong> alc<strong>un</strong>i fratelli<br />

Caput XXXVI<br />

De infirmis Fratribus<br />

[1] Infirmorum cura ante omnia et super omnia adhibenda est, ut sicut revera Christo ita eis serviatur,<br />

[2] quia ipse <strong>di</strong>xit: «Infirmus fui et visitastis me» (Mt 25, 36), [3] et: «Quod fecistis <strong>un</strong>i de his<br />

minimis mihi fecistis» (Mt 25, 40). [4] Sed et ipsi infirmi considerent in honorem Dei sibi servire, et<br />

non superfluitate sua contristent fratres suos servientes sibi; [5] qui tamen patienter portan<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t,<br />

quia de talibus copiosior merces acquiritur. [6] Ergo cura maxima sit abbati ne aliquam neglegentiam<br />

patiantur.<br />

RB 31, 9 raccomanda al cellerario <strong>un</strong>a cura particolare nei confronti dei malati, dei bambini, dei poveri e degli<br />

ospiti; ecco probabilmente la ragione per la quale i capitoli 36 e 37 sono posti <strong>nella</strong> sezione che <strong>di</strong>pende<br />

<strong>di</strong>rettamente dal <strong>di</strong>rettorio sul cellerario. La cura degli infermi è oggetto <strong>di</strong> <strong>un</strong> richiamo particolarmente forte in RB<br />

(cf. anche 4, 16), che - <strong>di</strong>versamente da RM - destina in modo speciale a questo compito <strong>un</strong> monaco a ciò deputato<br />

e dei locali appositi. Questo da <strong>un</strong>a parte garantisce <strong>un</strong>a maggiore efficienza nel servizio, dall’altra induce <strong>un</strong><br />

processo <strong>di</strong> istituzionalizzazione e ritualizzazionec che può <strong>di</strong> fatto impoverire i contatti e le relazioni all’interno<br />

della com<strong>un</strong>ità.<br />

I malati sono affidati <strong>di</strong>rettamente all’abate e questa sollecitu<strong>di</strong>ne è motivata, come molte altre relazioni nel<br />

cenobio, in termini cristologici: nel malato viene servito il Cristo (così come nell’abate si obbe<strong>di</strong>sce a Cristo,<br />

nell’ospite e nel povero si accoglie Cristo, nel giovane può parlare il Cristo...). Da parte sua, il malato è invitato a<br />

non fare della malattia <strong>un</strong> pretesto per coltivare il proprio egoismo; è interessante la sottolineatura del § 5, che non<br />

prevede alc<strong>un</strong>a sanzione per il malato fasti<strong>di</strong>oso se non la richiesta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a particolare pazienza da parte <strong>di</strong> chi lo<br />

assiste.<br />

[7] Quibus fratribus infirmis sit cella super se deputata et servitor timens Deum et <strong>di</strong>ligens ac<br />

sollicitus. [8] Balnearum usus infirmis quotiens expe<strong>di</strong>t offeratur - sanis autem et maxime iuvenibus<br />

tar<strong>di</strong>us concedatur. [9] Sed et carnium esus infirmis omnino debilibus pro reparatione concedatur; at,<br />

ubi meliorati fuer<strong>un</strong>t, a carnibus more solito omnes abstineant. [10] Curam autem maximam habeat<br />

abbas ne a cellarariis aut a servitoribus neglegantur infirmi. Et ipsum respicit quicquid a <strong>di</strong>scipulis<br />

delinquitur.<br />

Ancora <strong>un</strong> forte richiamo alla responsabilità dell’abate nei confronti dei malati. RB prevede che agli infermi sia<br />

destinato <strong>un</strong> ambiente apposito: le cure da prestare loro richiedono <strong>un</strong> allentamento delle osservanze regolari che<br />

non deve incidere sul ritmo <strong>di</strong> vita del resto della com<strong>un</strong>ità e la separazione garantisce a entrambi <strong>un</strong> maggiore agio<br />

e tranquillità. La stessa ragione guida la decisione <strong>di</strong> affidare la cura dei malati a <strong>un</strong> fratello a ciò particolarmnete<br />

destinato e dotato <strong>di</strong> maturità spirituale e premura (questi elementi sono propri <strong>di</strong> RB rispetto alla RM).<br />

L’uso dei bagni per motivi igienici e <strong>di</strong> terapia è molto <strong>di</strong>ffuso nel mondo romano. Bagni e terme sono luoghi <strong>di</strong><br />

socializzazione e <strong>di</strong> intrattenimento molto apprezzati, spesso adorni <strong>di</strong> statue <strong>di</strong> <strong>di</strong>vinità. Vi si gira nu<strong>di</strong>, si è esposti<br />

63


a tentazioni sessuali. Da qui la <strong>di</strong>ffidenza dei cristiani per questi luoghi e la decisa avversione degli asceti per il<br />

ricorso al bagno (cf. anche quel che <strong>di</strong>ce Porfirio a proposito <strong>di</strong> Plotino). RB si <strong>di</strong>mostra estremamente tollerante,<br />

concedendo il bagno agli infermi tutte le volte che ciò sia ritenuto conveniente. Molto più prudente nel concederlo<br />

ai monaci sani, soprattutto ai giovani; ma il tar<strong>di</strong>us non significa “mai” e già questo elemento è rilevante. Questo<br />

non significa che RB consideri la mancanza <strong>di</strong> igiene <strong>un</strong> comportamento ascetico: cf. in RB 35 il cenno al fatto che<br />

i monaci si lavano mani e pie<strong>di</strong>.<br />

La stessa tolleranza riguarda la <strong>di</strong>sciplina alimentare: in RB 39, 11 la carne è del tutto vietata ai monaci, mentre qui<br />

viene concessa ai malati fino a che essi ne abbiano bisogno.<br />

Caput XXXVII<br />

De senibus, vel infantibus<br />

[1] Licet ipsa natura humana trahatur ad misericor<strong>di</strong>am in his aetatibus, senum videlicet et infantum,<br />

tamen et regulae auctoritas eis prospiciat. [2] Consideretur semper in eis imbecillitas et ullatenus eis<br />

<strong>di</strong>strictio regulae teneatur in alimentis, [3] sed sit in eis pia consideratio et praeveniant horas<br />

canonicas.<br />

Mentre RM si occupa dei malati nei capp. 69-70, non parla <strong>di</strong> bambini e vecchi se non <strong>di</strong> passaggio, nel capitolo<br />

sul <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o, che per loro deve essere mitigato (RM 28, 13-26). Anche in questo capitolo <strong>di</strong> RB l’<strong>un</strong>ica prescrizione<br />

esplicita riguarda il regime alimentare, che deve essere mitigato per i bambini e i vecchi come per i malati<br />

(accostamento interessante: infanzia e vecchiaia sono età “inferme”). L’in<strong>di</strong>cazione vale tuttavia certamente come<br />

linea <strong>di</strong> condotta generale anche per altri aspetti della <strong>di</strong>sciplina monastica (cf. anche RB 4, 70-71).<br />

Va sottolineato come <strong>un</strong> tratto caratteristico <strong>di</strong> RB il costante richiamo a tenere presente la <strong>di</strong>versità delle situazioni<br />

e delle esigenze personali <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong> monaco: esso vale anzitutto per l’abate e per i suoi collaboratori, ma si<br />

estende a tutti i monaci nelle loro relazioni reciproche. L’equanimità e la parità reciproca non si devono esprimere<br />

in <strong>un</strong>a ripartizione meccanica in parti uguali per tutti dei beni e degli obblighi, ma in <strong>un</strong>a attenta considerazione dei<br />

bisogni, delle possibilità, delle attitu<strong>di</strong>ni mutevoli <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>o. Così, p.e., a RB 39, 10 ai piccoli viene destinata <strong>un</strong>a<br />

quantità <strong>di</strong> cibo inferiore a quella destinata agli adulti, ma qui il § 3 concede loro <strong>di</strong> prendere cibo anche al <strong>di</strong> fuori<br />

degli orari dei pasti com<strong>un</strong>i (ai quali com<strong>un</strong>que partecipano anch’essi secondo RB 63, 18).<br />

Come appare anche da RB 59, nel monastero possono vivere anche fanciulli (ragazzini fino ai 15 anni <strong>di</strong> età circa),<br />

destinati dalle famiglie ad intraprendere la vita monastica.<br />

d) La <strong>di</strong>sciplina com<strong>un</strong>itaria<br />

Caput LXIII<br />

De or<strong>di</strong>ne Congregationis<br />

[1] Or<strong>di</strong>nes suos in monasterio ita conservent ut conversationis tempus ut vitae meritum <strong>di</strong>scernit<br />

utque abbas constituerit. [2] Qui abbas non conturbet gregem sibi commissum nec, quasi libera utens<br />

potestate, iniuste <strong>di</strong>sponat aliquid, [3] sed cogitet semper quia de omnibus iu<strong>di</strong>ciis et operibus suis<br />

red<strong>di</strong>turus est Deo rationem.<br />

Come <strong>nella</strong> RM (92-94), l’argomento dell’or<strong>di</strong>ne interno alla com<strong>un</strong>ità è trattato da RB in stretto rapporto con<br />

quello della successione abbaziale. Mentre RM, per evitare che si cristallizzino rapporti <strong>di</strong> potere nel cenobio e per<br />

lasciare mano libera all’abate <strong>nella</strong> scelta del proprio successore, invita a mo<strong>di</strong>ficare spesso l’or<strong>di</strong>ne interno della<br />

com<strong>un</strong>ità, RB si ispira a <strong>un</strong> principio generale che deve regolare stabilmente le relazioni gerarchiche tra i monaci<br />

secondo tre criteri: tempo <strong>di</strong> ingresso in monastero, merito <strong>di</strong> vita, giu<strong>di</strong>zio dell’abate. In ultima analisi i criteri<br />

sono solo due: <strong>un</strong>o oggettivo, quello dato dall’or<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> entrata <strong>nella</strong> vita monastica, e <strong>un</strong>o soggettivo, dato dalla<br />

valutazione dell’abate, che può decidere <strong>di</strong> fare avanzare o retrocedere qualc<strong>un</strong>o per premiarne i meriti o castigarne<br />

le infrazioni.<br />

L’ancorare la gerarchia del monastero al tempo della “conversione” del monaco comporta che età cronologica e<br />

rango sociale dei monaci passino, almeno in teoria, in secondo piano; si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a prassi attestata da Filone<br />

Alessandrino anche per i terapeuti d’Egitto (De vita cont. 67) ed è <strong>un</strong>o dei segni più espliciti, in <strong>un</strong>a società<br />

fortemente gerarchizzata come quella tardo-antica, del carattere alternativo rispetto a quello secolare dell’or<strong>di</strong>ne<br />

delle relazioni proposte a chi intraprende la vita monastica (cf. Gal 3, 28 e RB 2, 20). Come il battesimo annulla le<br />

<strong>di</strong>fferenze precedenti («non c’è più giudeo né greco...»), l’ingresso <strong>nella</strong> vita monastica, come <strong>un</strong> secondo<br />

64


attesimo, produce i medesimi effetti <strong>di</strong> superamento della gerarchia sociale, che viene consegnata al passato.<br />

Come in tutte le <strong>di</strong>sposizioni concernenti l’abate, al massimo <strong>di</strong> autonomia concesso alle sue decisioni corrisponde<br />

anche il richiamo alla responsabilità ch’egli ha <strong>di</strong> giovare alla com<strong>un</strong>ità, facendo uso del vasto potere <strong>di</strong>screzionale<br />

che gli è concesso non in modo arbitrario, ma con <strong>di</strong>scernimento e con la consapevolezza <strong>di</strong> doverne rendere conto<br />

a <strong>Dio</strong> stesso.<br />

[4] Ergo sec<strong>un</strong>dum or<strong>di</strong>nes quos constituerit vel quos habuerint ipsi fratres sic accedant ad pacem, ad<br />

comm<strong>un</strong>ionem, ad psalmum imponendum, in choro standum; [5] et in omnibus omnino locis aetas<br />

non <strong>di</strong>scernat or<strong>di</strong>nes nec praeiu<strong>di</strong>cet, [6] quia Samuel et Daniel pueri presbyteros iu<strong>di</strong>caver<strong>un</strong>t. [7]<br />

Ergo excepto hos quos, ut <strong>di</strong>ximus, altiori consilio abbas praetulerit vel degradaverit certis ex causis,<br />

reliqui omnes ut convert<strong>un</strong>tur ita sint, [8] ut verbi gratia qui sec<strong>un</strong>da hora <strong>di</strong>ei venerit in monasterio<br />

i<strong>un</strong>iorem se noverit illius esse qui prima hora venit <strong>di</strong>ei, cuiuslibet aetatis aut <strong>di</strong>gnitatis sit, [9] pueris<br />

per omnia ab omnibus <strong>di</strong>sciplina conservata.<br />

Vengono enumerate alc<strong>un</strong>e situazioni nelle quali il criterio della gerarchia deve regolare l’or<strong>di</strong>ne con il quale i<br />

monaci compiono <strong>un</strong> gesto o <strong>un</strong>a f<strong>un</strong>zione. Mentre è scontato che gli anziani riven<strong>di</strong>chino <strong>un</strong> <strong>di</strong>ritto naturale alla<br />

superiorità, RB si preoccupa <strong>di</strong> garantire anche ai più giovani, qualora lo meritino, <strong>un</strong>a posizione eminente <strong>nella</strong><br />

com<strong>un</strong>ità, ricorrendo agli esempi <strong>di</strong> Samuele e Daniele, che pur giovani hanno ricevuto da <strong>Dio</strong> <strong>un</strong>a vocazione<br />

speciale. Un richiamo analogo è fatto anche in RB 3 a proposito del consiglio dei fratelli.<br />

Le deroghe al criterio del tempo <strong>di</strong> ingresso in monastero vengono stabilite dall’abate, ma devono <strong>di</strong>pendere certis<br />

ex causis per on provocare mormorazioni e <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ni tra i fratelli.<br />

Anche ai fanciulli spetta, d<strong>un</strong>que, il posto che corrisponde al momento del loro ingresso nel monastero, il che non<br />

toglie che coloro che sono più maturi <strong>di</strong> età debbano preoccuparsi <strong>di</strong> sorvegliarli ed esercitare <strong>un</strong> certo controllo su<br />

<strong>di</strong> loro in tutte le circostanze.<br />

[10] I<strong>un</strong>iores igitur priores suos honorent, priores minores suos <strong>di</strong>ligant. [11] In ipsa appellatione<br />

nominum nulli liceat alium puro appellare nomine, [12] sed priores i<strong>un</strong>iores suos fratrum nomine,<br />

i<strong>un</strong>iores autem priores suos nonnos vocent, quod intellegitur paterna reverentia. [13] Abbas autem,<br />

quia vices Christi cre<strong>di</strong>tur agere, dominus et abbas vocetur, non sua assumptione sed honore et amore<br />

Christi; [14] ipse autem cogitet et sic se exhibeat ut <strong>di</strong>gnus sit tali honore.<br />

[15] Ubicumque autem sibi obviant fratres, i<strong>un</strong>ior priorem bene<strong>di</strong>ctionem petat. [16] Transe<strong>un</strong>te<br />

maiore minor surgat et det ei locum seden<strong>di</strong> (Lev 19, 32), nec praesumat i<strong>un</strong>ior consedere nisi ei<br />

praecipiat senior suus, [17] ut fiat quod scriptum est: «Honore invicem praevenientes» (Rm 12, 10).<br />

[18] Pueri parvi vel adulescentes in oratorio vel ad mensas cum <strong>di</strong>sciplina or<strong>di</strong>nes suos consequantur.<br />

[19] Foris autem vel ubiubi, et custo<strong>di</strong>am habeant et <strong>di</strong>sciplinam, usque dum ad intellegibilem<br />

aetatem perveniant.<br />

Una specie <strong>di</strong> piccolo galateo monastico (da completare con il cap. 72), che prescrive il modo <strong>di</strong> rivolgersi gli <strong>un</strong>i<br />

agli altri, la condotta reciproca, il comportamento nei confronti dei fanciulli e si ispira a prescrizioni provenienti da<br />

alc<strong>un</strong>e lettere pseudo-paoline per regolare i rapporti coniugali o le relazioni tra genitori e figli (Ef 5, 22-33; 6, 1-4;<br />

Col 3, 18-20). Per il § 10 cf. RB 4, 70-71.<br />

Al nome <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>o deve essere premesso <strong>un</strong> titolo <strong>di</strong> rispetto adeguato alla sua situazione: il più anziano si<br />

rivolge al più giovane chiamandolo “fratello”, il più giovane si rivolge all’anziano chiamandolo “nonno”, termine<br />

esotico in latino, proveniente forse dalla tra<strong>di</strong>zione egiziana e che RB traduce, per renderlo comprensibile, con<br />

“paterna reverenza” (cf. l’inglese n<strong>un</strong> e il tedesco Nonne che significano “monaca”). Per il § 13 cf RB 2, 2: il titolo<br />

<strong>di</strong> “signore e abate” spetta al superiore non per sua vanagloria, ma per amore a Cristo. L’accento batte qui sul tema<br />

del rispetto (honor, honorare, reverentia), che costituisce <strong>un</strong> livello necessario e preliminare a quello dell’amore. È<br />

interessante che il testo paolino che fonda queste in<strong>di</strong>cazioni (Rm 12, 10) venga citato solo <strong>nella</strong> sua parte<br />

conclusiva: honore invicem praevenientes; ma è implicito il riferimento anche a quanto precede: caritate<br />

fraternitatis invicem <strong>di</strong>ligentes.<br />

Nell’insieme, RB propone il modello <strong>di</strong> <strong>un</strong>a società armonica, <strong>nella</strong> quale ciasc<strong>un</strong>o occupa con consapevolezza e<br />

pacificamente il posto che gli spetta, adempie ai propri doveri nei confronti degli altri e in tal modo garantisce la<br />

giustizia, il rispetto e la tranquillità <strong>di</strong> tutti. Il fatto notevole è che l’or<strong>di</strong>ne del cenobio intende essere la proiezione<br />

fattuale <strong>di</strong> criteri <strong>di</strong>versi da quelli che valgono <strong>nella</strong> società secolare: età cronologica e posizione sociale non<br />

valgono più, al p<strong>un</strong>to che anche <strong>un</strong> bambino ha <strong>un</strong> posto che precede quello <strong>di</strong> <strong>un</strong> adulto, se quest’ultimo è stato<br />

ammesso al cenobio in <strong>un</strong> momento successivo; <strong>un</strong>o schiavo precede <strong>un</strong> uomo libero, ecc... Una ripresa del<br />

65


modello costituito dalla com<strong>un</strong>ità apostolica <strong>di</strong> Gerusalemme descritta in At, che è anche <strong>un</strong>a sorta <strong>di</strong> anticipazione<br />

dell’uguaglianza escatologica dei salvati: il monastero si propone come immagine e prefigurazione della<br />

Gerusalemme celeste.<br />

Il cenno del § 19 alla intelligibilis aetas, sulla base <strong>di</strong> RB 70, 4 sembra alludere ai 15 anni <strong>di</strong> età.<br />

Caput LXIX<br />

Ut in Monasterio non praesumat alter alterum defendere<br />

[1] Praecavendum est ne quavis occasione praesumat alter alium defendere monachum in monasterio<br />

aut quasi tueri, [2] etiam si qualivis consanguinitatis propinquitate i<strong>un</strong>gantur. [3] Nec quolibet modo<br />

id a monachis praesumatur, quia exinde gravissima occasio scandalorum oriri potest. [4] Quod si quis<br />

haec transgressus fuerit, acrius coerceatur.<br />

Caput LXX<br />

Ut non praesumat quisquam aliquem passim caedere aut excomm<strong>un</strong>icare<br />

[1] Vitetur in monasterio omnis praesumptionis occasio; [2] atque constituimus ut nulli liceat<br />

quemquam fratrum suorum excomm<strong>un</strong>icare aut caedere, nisi cui potestas ab abbate data fuerit. [3]<br />

«Peccantes» autem «coram omnibus arguantur ut ceteri metum habeant» (1 Tim 5, 20). [4] Infantum<br />

vero usque quindecim annorum aetates <strong>di</strong>sciplinae <strong>di</strong>ligentia ab omnibus et custo<strong>di</strong>a sit; [5] sed et hoc<br />

cum omni mensura et ratione. [6] Nam in fortiori aetate qui praesumit aliquatenus sine praecepto<br />

abbatis vel in ipsis infantibus sine <strong>di</strong>scretione exarserit, <strong>di</strong>sciplinae regulari subiaceat, [7] quia<br />

scriptum est: «Quod tibi non vis fieri, alio ne feceris».<br />

I due capp. 69-70 non sembrano avere alc<strong>un</strong> rapporto con quanto precedee sono forse stati aggi<strong>un</strong>ti per esplicitare<br />

regole <strong>di</strong> condotta la cui mancata osservanza può essere fonte <strong>di</strong> <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne nelle relazioni interpersonali nel<br />

cenobio. In entrambi i casi, sia pure per ragioni opposte, il principio che viene messo in pericolo è quello della<br />

com<strong>un</strong>e <strong>di</strong>pendenza e obbe<strong>di</strong>enza nei confronti dell’abate: solo a lui spetta prendere l’iniziativa <strong>di</strong> correggere le<br />

colpe dei monaci, nel modo che ritiene opport<strong>un</strong>o. Elemento interessante è il <strong>di</strong>vieto esplicito <strong>di</strong> fondarsi sulle<br />

relazioni <strong>di</strong> parentela per ergersi a <strong>di</strong>fensore <strong>di</strong> <strong>un</strong> monaco che si ritenga, a torto o ragione, ingiustamente p<strong>un</strong>ito.<br />

Come in<strong>di</strong>cato al capitolo 63 e altrove, i legami <strong>di</strong> sangue, insieme agli altri vincoli sociali, non sono più vali<strong>di</strong><br />

<strong>nella</strong> com<strong>un</strong>ità monastica e non possono più essere invocati come criteri <strong>di</strong> condotta.<br />

Il <strong>di</strong>vieto <strong>di</strong> arrogarsi arbitrariamente interventi correttivi nei confronti dei confratelli riguarda evidentemente<br />

soprattutto coloro che sono costituiti in autorità nel cenobio e che possono perciò presumere <strong>di</strong> servirsene in modo<br />

autonomo. Chi usurpa l’autorità deve perciò essere ripreso pubblicamente, mentre <strong>di</strong> solito l’ammonizione veniva<br />

data in forma riservata.<br />

Interessante anche l’ammonimento a osservare il senso della misura e la ragionevolezza nei confronti degli<br />

interventi correttivi riservati ai fanciulli. La motivazione finale, rappresentata dalla “regola aurea” riprende RB 4, 9<br />

e 61, 14.<br />

2.5. Accoglienza dei can<strong>di</strong>dati<br />

Caput LVIII<br />

De <strong>di</strong>sciplina suscipiendorum Fratrum<br />

[1] Noviter veniens quis ad conversationem, non ei facilis tribuatur ingressus, [2] sed sicut ait<br />

Apostolus: «Probate spiritus si ex Deo s<strong>un</strong>t» (1 Gv 4, 1).<br />

Il capitolo raccoglie materiali che RM <strong>di</strong>stribuisce nei capp. 87-90.<br />

Fra i capp. 58-66, complessivamente de<strong>di</strong>cati all’esame della costituzione della com<strong>un</strong>ità, i capp. 58-61 sono<br />

specificamente de<strong>di</strong>cati alla questione del reclutamento dei suoi membri. Questo è <strong>un</strong>o dei più importanti della RB,<br />

perché, attraverso la descrizione della procedura or<strong>di</strong>naria <strong>di</strong> ammissione al monastero, <strong>di</strong> fatto fornisce anche <strong>un</strong><br />

quadro del contenuto della vita monastica, che completa quanto è stato scritto nei capp. iniziali della regola.<br />

L’esor<strong>di</strong>o appare bizzarro: invece <strong>di</strong> incoraggiare alla vita monastica, come nel prologo (cf. soprattutto i §§ 46-49),<br />

qui si oppone al can<strong>di</strong>dato <strong>un</strong> muro <strong>di</strong> reticenza e quasi <strong>di</strong> ostilità. A colui che si presenta per intraprendere la vita<br />

66


monastica non deve essere concesso facilmente e senza esame <strong>di</strong> accedere al cenobio, per ragioni spirituali, ma<br />

anche per accortezza umana: il cenobio non dev’essere rifugio <strong>di</strong> impostori, falliti o irresponsabili. Certamente RB<br />

è stata scritta in <strong>un</strong>’epoca in cui era dominante la preocupazione <strong>di</strong> contenere l’afflusso dei can<strong>di</strong>dati, non <strong>di</strong><br />

promuoverlo. Rimane lo sconcerto per <strong>un</strong> tono molto <strong>di</strong>verso da quello della prima pagina <strong>di</strong> RB, apparentemente<br />

dominato dall’ansia <strong>di</strong> <strong>di</strong>fendersi dai rischi rappresentati da ogni nuovo ingresso in com<strong>un</strong>ità.<br />

NB l’uso tecnico del termine conversatio per in<strong>di</strong>care la vita monastica.<br />

[3] Ergo si veniens perseveraverit pulsans et illatas sibi iniurias et <strong>di</strong>fficultatem ingressus post<br />

quattuor aut quinque <strong>di</strong>es visus fuerit patienter portare et persistere petitioni suae (Lc 11, 8), [4]<br />

adnuatur ei ingressus et sit in cella hospitum paucis <strong>di</strong>ebus. [5] Postea autem sit in cella noviciorum<br />

ubi me<strong>di</strong>tent et manducent et dormiant. [6] Et senior eis talis deputetur qui aptus sit ad lucrandas<br />

animas, qui super eos omnino curiose intendat. [7] Et sollicitudo sit si revera Deum quaerit, si<br />

sollicitus est ad opus Dei, ad oboe<strong>di</strong>entiam, ad opprobria. [8] Prae<strong>di</strong>centur ei omnia dura et aspera per<br />

quae itur ad Deum.<br />

L’ammissione avviene secondo <strong>un</strong> percorso a tappe, che RB vuole impegnativo (iniurias, <strong>di</strong>fficultatem): prima per<br />

alc<strong>un</strong>i giorni davanti alla porta del cenobio, poi negli ambienti riservati agli ospiti, infine in quelli riservati ai<br />

novizi. L’estrema prudenza nell’ammettere i can<strong>di</strong>dati è suggerita anche dalla regola <strong>di</strong> Pacomio, da quella dei<br />

Quattro padri, da Cassiano: ha lo scopo <strong>di</strong> non esporre la com<strong>un</strong>ità al contatto con impostori o persone instabili, ma<br />

anche <strong>di</strong> risparmiare agli inadatti <strong>un</strong>’esperienza troppo deludente. Tuttavia a chi persevera <strong>nella</strong> richiesta non deve<br />

essere impe<strong>di</strong>to l’accesso, né si fa qui esplicitamente questione della con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> provenienza del can<strong>di</strong>dato.<br />

La fase <strong>di</strong> preparazione vera e propria inizia con l’ammissione al noviziato: la destinazione <strong>di</strong> <strong>un</strong> locale apposito a<br />

<strong>di</strong>mora dei can<strong>di</strong>dati e <strong>di</strong> <strong>un</strong> ufficiale apposito a seguirne la preparazione è <strong>un</strong> tratto proprio <strong>di</strong> RB. Anche i pasti<br />

sono presi separatamente dal resto della com<strong>un</strong>ità.<br />

NB che a RB non interessa in alc<strong>un</strong> modo che il can<strong>di</strong>dato conosca i membri della com<strong>un</strong>ità, entri con loro in<br />

confidenza e familiarità, anzi tiene ben lontani gli <strong>un</strong>i dagli altri i monaci e i novizi.<br />

Interessante la descrizione del senior: dev’essere persona matura, capace <strong>di</strong> attirare le anime (<strong>un</strong>a versione<br />

monastica della psychagogia del filosofo platonico) e capace <strong>di</strong> esaminare attentamente le persone che gli sono<br />

affidate. I §§ 7-8 riassumono i p<strong>un</strong>ti sui quali si deve concentrare l’esame e la formazione da parte del senior: si<br />

tratta <strong>di</strong> vedere quale sia la motivazione fondamentale che spinge il can<strong>di</strong>dato alla vita monastica (non la ricerca<br />

<strong>di</strong><strong>un</strong> bene parziale, ma il deum quaerere è l’<strong>un</strong>ica motivazione che può sostenere questa scelta), <strong>di</strong> mettere alla<br />

prova la sua capacità <strong>di</strong> assumere la condotta e gli atteggiamenti essenziali della vita monastica (preghiera,<br />

obbe<strong>di</strong>enza, pazienza), <strong>di</strong> renderlo consapevole della fatica che gli è richiesta nel cammino che intende<br />

intraprendere. Obbe<strong>di</strong>enza e tolleranza degli opprobria sono manifestazioni esteriori della ricerca <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> e parte<br />

necessaria <strong>di</strong> <strong>un</strong>a assimilazione al Cristo, che si è «fatto obbe<strong>di</strong>ente fino alla morte» (Fil; cf. anche Eb 13).<br />

[9] Si promiserit de stabilitate sua perseverantia, post duorum mensuum circulum legatur ei haec<br />

regula per or<strong>di</strong>nem [10] et <strong>di</strong>catur ei: Ecce lex sub qua militare vis; si potes observare, ingredere; si<br />

vero non potes, liber <strong>di</strong>scede. [11] Si adhuc steterit, t<strong>un</strong>c ducatur in supra<strong>di</strong>ctam cellam noviciorum et<br />

iterum probetur in omni patientia. [12] Et post sex mensuum circuitum legatur ei regula, ut sciat ad<br />

quod ingre<strong>di</strong>tur. [13] Et si adhuc stat, post quattuor menses iterum relegatur ei eadem regula. [14] Et<br />

si habita secum deliberatione promiserit se omnia custo<strong>di</strong>re et c<strong>un</strong>cta sibi imperata servare, t<strong>un</strong>c<br />

suscipiatur in congregatione, [15] sciens et lege regulae constitutum quod ei ex illa <strong>di</strong>e non liceat<br />

egre<strong>di</strong> de monasterio, [16] nec collum excutere de sub iugo regulae quem sub tam morosam<br />

deliberationem licuit aut excusare aut suscipere.<br />

L’accesso alla vita monastica è scan<strong>di</strong>to con le procedure <strong>di</strong> <strong>un</strong> rito <strong>di</strong> passaggio, riprendendo sotto questo aspetto<br />

implicitamente l’equiparazione tra monachesimo e battesimo che il thema della RM formula esplicitamente.<br />

Se la prima tappa, davanti alla porta del monastero e <strong>nella</strong> foresteria, rappresenta <strong>un</strong>a fase <strong>di</strong> separazione dalla sua<br />

vita precedente, il soggiorno nel noviziato costituisce <strong>un</strong> periodo durante il quale il can<strong>di</strong>dato vive <strong>un</strong>a con<strong>di</strong>zione<br />

interme<strong>di</strong>a tra quella del secolare e quella del monaco: è assoggettato alla <strong>di</strong>sciplina regolare, ma non con<strong>di</strong>vide<br />

tutti i momenti della vita della com<strong>un</strong>ità e sta in locali separati dagli altri monaci; viene sperimentato <strong>nella</strong> stessa<br />

condotta dei monaci, ma può ad ogni momento recedere e tornare alla cn<strong>di</strong>zione precedente. Durante questa fase<br />

preparatoria, per tre volte gli viene letto per intero il testo della regola e gli viene chiesto <strong>di</strong> esaminare la propri<br />

a<strong>di</strong>sponibilità ad assumersene il carico. Solo al termine <strong>di</strong> <strong>un</strong> anno si gi<strong>un</strong>ge all’impegno definitivo.<br />

Il testo del § 9 è incerto: Lentini legge si promiserit de stabilitate sua perseverantiam.<br />

Il testo della regola deve d<strong>un</strong>que essere conservato in <strong>un</strong>a copia scritta e viene proposto al can<strong>di</strong>dato come la lex<br />

67


sotto la quale egli intende svolgere il proprio servizio militare (cf. prologo 3 e capp. 1, 2; 61, 10). La formulazione<br />

ufficiale della richiesta <strong>di</strong> impegno al termine <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>a lettura sembra avvenire in <strong>un</strong> contesto <strong>di</strong>verso dal quello<br />

del noviziato, visto che si <strong>di</strong>ce che dopo il can<strong>di</strong>dato dev’essere ricondotto nei locali destinati ai novizi. Il triplice<br />

rito della lettura con il quale si gi<strong>un</strong>ge alla professione esprime il carattere estremamente impegnativo e il vincolo<br />

definitivo rappresentato dalla professione monastica, vincolo che non ammette deroghe <strong>un</strong>a volta che sia stato<br />

ass<strong>un</strong>to. Colpiscono questa preoccupazione <strong>di</strong> impegni precisi e vincolanti e le minacce che vengono fatte pesare<br />

contro chi verrà meno agli impegni ass<strong>un</strong>ti.<br />

[17] Suscipiendus autem in oratorio coram omnibus promittat de stabilitate sua et conversatione<br />

morum suorum et oboe<strong>di</strong>entia, [18] coram Deo et sanctis eius, ut si aliquando aliter fecerit, ab eo se<br />

damnandum sciat quem irri<strong>di</strong>t. [19] De qua promissione sua faciat petitionem ad nomen sanctorum<br />

quorum reliquiae ibi s<strong>un</strong>t et abbatis praesentis. [20] Quam petitionem manu sua scribat, aut certe, si<br />

non scit litteras, alter ab eo rogatus scribat et ille novicius signum faciat et manu sua eam super altare<br />

ponat. [21] Quam dum imposuerit, incipiat ipse novicius mox h<strong>un</strong>c versum: «Suscipe me, Domine,<br />

sec<strong>un</strong>dum eloquium tuum et vivam, et ne conf<strong>un</strong>das me ab exspectatione mea» (Sal 118, 116). [22]<br />

Quem versum omnis congregatio tertio respondeat, a<strong>di</strong><strong>un</strong>gentes Gloria Patri. [23] T<strong>un</strong>c ille frater<br />

novicius prosternatur singulorum pe<strong>di</strong>bus ut orent pro eo, et iam ex illa <strong>di</strong>e in congregatione<br />

reputetur.<br />

Descrizione del rito della professione monastica: esso si svolge nell’oratorio del monastero, davanti a tutta la<br />

com<strong>un</strong>ità, a <strong>Dio</strong> e ai suoi santi. La professione è suggellata da <strong>un</strong> documento scritto dal can<strong>di</strong>dato <strong>di</strong> suo pugno, se<br />

ne è capace, e deposto sull’altare (assimilazione dell’offerta <strong>di</strong> sé fatta con la professione all’offerta del pane e del<br />

vino per la celebrazione dell’eucaristia); tale documento ha la forma <strong>di</strong> <strong>un</strong>a richiesta (petitio), rivolta ai santi le cui<br />

reliquie sono custo<strong>di</strong>te nell’oratorio, e all’abate del cenobio <strong>di</strong> accogliere il can<strong>di</strong>dato come membro della<br />

com<strong>un</strong>ità. Il cenobio è nel suo insieme <strong>un</strong>a domus Dei e quin<strong>di</strong> i suoi proprietari ed abitatori in senso proprio sono<br />

<strong>Dio</strong> e i santi. La loro menzione <strong>un</strong>ita a quella dell’abate in carica serve poi a localizzare e a datare il documento,<br />

che è <strong>un</strong> vero e proprio atto giuri<strong>di</strong>co vincolante.<br />

La stabilitas è il primo e più caratteristico contenuto della promessa del monaco (cf. RB 4, 78), la conversatio<br />

morum include tutti gli aspetti della condotta monastica, quin<strong>di</strong> l’umiltà, la povertà, la castità, la separazione,<br />

mentre oggetto <strong>di</strong> <strong>un</strong>a menzione esplicita è l’obbe<strong>di</strong>enza, che è l’altra virtù car<strong>di</strong>nale del monachesimo cenobitico.<br />

Il rito della professione è completato dal triplice canto <strong>di</strong> <strong>un</strong> versetto del salmo 118 e dalla prosternazione del neoprofesso<br />

ai pie<strong>di</strong> <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>o dei suoi confratelli.<br />

[24] Res, si quas habet, aut eroget prius pauperibus aut facta sollemniter donatione conferat<br />

monasterio, nihil sibi reservans ex omnibus, [25] quippe qui ex illo <strong>di</strong>e nec proprii corporis<br />

potestatem se habiturum scit. [26] Mox ergo in oratorio exuatur rebus propriis quibus vestitus est et<br />

induatur rebus monasterii. [27] Illa autem vestimenta quibus exutus est reponantur in vestiario<br />

conservanda, [28] ut si aliquando suadenti <strong>di</strong>abolo consenserit ut egre<strong>di</strong>atur de monasterio - quod<br />

absit - t<strong>un</strong>c exutus rebus monasterii proiciatur. [29] Illam tamen petitionem eius, quam desuper altare<br />

abbas tulit, non recipiat, sed in monasterio reservetur.<br />

Una serie <strong>di</strong> dettagli procedurali concernenti i beni del neo-professo, il suo abito, la persistenza dei vincoli<br />

contratti. RB, come già RM, mostra <strong>un</strong>a pressante preoccupazione <strong>di</strong> assicurare la perseveranza del monaco <strong>un</strong>a<br />

volta che abbia emesso la professione; rispetto a questo obiettivo anche i mezzi <strong>di</strong> pressione più violenti sembrano<br />

ammessi e l’uscita è presentata come <strong>un</strong>a eventualità estrema e <strong>un</strong>a colpa gravissima, infatti l’apostata non esce,<br />

ma viene cacciato (proiciatur). L’irrevocabilità della professione monastica non è <strong>di</strong> per sé <strong>un</strong> elemento necessario<br />

al monachesimo, tanto che esso è stato messo in <strong>di</strong>scussione nel monachesimo cristiano in anni recenti e non è<br />

presente in altre tra<strong>di</strong>zioni religiose, come quella bud<strong>di</strong>sta. Esso ha probabilmente a che fare con la relazione,<br />

implicita ma stretta, stabilita tra battesimo e professione monastica: nell’<strong>un</strong>o e nell’altro caso si tratta <strong>di</strong> con<strong>di</strong>zioni<br />

che non ammettono <strong>un</strong> recesso. A questo proposito è <strong>di</strong> nuovo interessante osservare come si intreccino <strong>un</strong> forte<br />

appello alla matura deliberazione del singolo e la consapevolezza che la sua perseveranza non può <strong>di</strong>pendere solo<br />

dalla sua forza <strong>di</strong> volontà, ma è in ultima analisi <strong>un</strong> dono <strong>di</strong> grazia che deve essere invocato dalla preghiera <strong>di</strong> tutti.<br />

È prevista la possibilità che il can<strong>di</strong>dato faccia donazione dei propri beni al monastero che lo accoglie. In processo<br />

<strong>di</strong> tempo questa <strong>di</strong>venterà <strong>un</strong>a norma vincolante, tanto che solo coloro che erano in grado <strong>di</strong> portare dei beni a <strong>un</strong><br />

monastero vi venivano accolti come monaci o monache a pieno titolo.<br />

Il mutamento degli abiti è la manifestazione visibile del mutamento intervenuto <strong>nella</strong> con<strong>di</strong>zione della persona,<br />

abbandona le proprie vesti e indossa quelle del monastero. Non è detto in modo esplicito che il monaco indossi <strong>un</strong>a<br />

68


<strong>di</strong>visa che lo <strong>di</strong>stingua per <strong>un</strong>a foggia particolare, ma è abbastanza plausibile che questo elemento sia ovvio, perché<br />

la con<strong>di</strong>zione monastica dev’essere imme<strong>di</strong>atamente visibile anche all’esterno (cf. RB 55).<br />

Interessante anche la clausola finale circa l’eventuale uscita dal monastero, che non può a questo p<strong>un</strong>to<br />

configurarsi se non come <strong>un</strong>a rovinosa e pericolosissima <strong>di</strong>serzione. Il fatto <strong>di</strong> trattenere il documento <strong>di</strong><br />

professione è insieme <strong>un</strong> atto <strong>di</strong> accusa contro l’apostata e <strong>un</strong>a tutela giuri<strong>di</strong>ca per il cenobio, che può in tal modo<br />

legittimare il possesso dei beni a suo tempo erogati dal professo.<br />

Caput LIX<br />

De filiis nobilium vel pauperum qui offer<strong>un</strong>tur<br />

[1] Si quis forte de nobilibus offerit filium suum Deo in monasterio, si ipse puer minor aetate est,<br />

parentes eius faciant petitionem quam supra <strong>di</strong>ximus [2] et cum oblatione ipsam petitionem et manum<br />

pueri involvant in palla altaris, et sic eum offerant.<br />

Si pone nei confronti <strong>di</strong> questo capitolo (che abbrevia drasticamente RM 91) lo stesso problema che si è posto <strong>nella</strong><br />

chiesa antica e si pone tuttora in determinati contesti nei confronti del battesimo degli infanti: se si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

scelta libera e responsabile, come si può addossarla ad <strong>un</strong> bambino che è <strong>di</strong> fatto oggetto, e forse vittima, della<br />

scelta compiuta al suo posto dai genitori? Mentre Basilio stabilisce esplicitamente che nel cenobio possano essere<br />

accolti dei fanciulli, ma che essi saranno ammessi alla professione solo all’età che si considera idonea per le nozze,<br />

RB, come buona parte della tra<strong>di</strong>zione monastica, sembra dare per scontato che l’oblazione fatta dai genitori<br />

vincoli il bambino allo stesso titolo dei voti pron<strong>un</strong>ciati da <strong>un</strong> adulto e ne faccia perciò <strong>un</strong> monaco a pieno titolo,<br />

con tutti gli obblighi e le prerogative che gli spettano (cf. RB3, 3; 63, 5-9. 18-19), fatte salve le mitigazioni<br />

alimentari dovute all’età (RB 37) e la necessità <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>sciplina e <strong>di</strong> <strong>un</strong>a vigilanza maggiore da parte degli adulti<br />

(RB 70, 4-5).<br />

Nel caso <strong>di</strong> <strong>un</strong> minore, più o meno prima dei 15 anni (cf. RB 70), coloro che sono in grado <strong>di</strong> esercitare atti<br />

giuri<strong>di</strong>camente vali<strong>di</strong> nei suoi confronti e al posto suo sono i genitori o i tutori, perciò nel caso dell’oblazione del<br />

minore non basta la sua, eventuale, decisione, ma è richiesta la presenza e la partecipazione dei tutori. La mano del<br />

fanciullo viene avvolta <strong>nella</strong> tovaglia che copre l’altare e le offerte e <strong>di</strong>venta <strong>un</strong> tutt’<strong>un</strong>o con esse. Chiaramente in<br />

questo caso non viene descritto tutto il processo <strong>di</strong> deliberazione del capitolo 58, perché trattandosi <strong>di</strong> <strong>un</strong> minore si<br />

suppone ch’egli non sia in grado <strong>di</strong> prendere <strong>un</strong>a decisione matura per sé, sarà <strong>un</strong> compito posteriore quello <strong>di</strong><br />

formarlo perché <strong>di</strong>venga degno e capace <strong>di</strong> adempiere agli obblighi ai quali è stato vincolato.<br />

[3] De rebus autem suis, aut in praesenti petitione promittant sub iureiurando quia numquam per se,<br />

numquam per suffectam personam nec quolibet modo ei aliquando aliquid dant aut tribu<strong>un</strong>t<br />

occasionem haben<strong>di</strong>; [4] vel certe si hoc facere noluerint et aliquid offerre vol<strong>un</strong>t in eleemosynam<br />

monasterio pro mercede sua, [5] faciant ex rebus quas dare vol<strong>un</strong>t monasterio donationem, reservato<br />

sibi, si ita voluerint, usufructu. [6] Atque ita omnia obstruantur ut nulla suspicio remaneat puero per<br />

quam deceptus perire possit - quod absit - quod experimento <strong>di</strong><strong>di</strong>cimus. [7] Similiter autem et<br />

pauperiores faciant. [8] Qui vero ex toto nihil habent, simpliciter petitionem faciant et cum oblatione<br />

offerant filium suum coram testibus.<br />

Le <strong>di</strong>sposizioni relative ai beni seguono lo schema del capitolo 58, sottolineano la preoccupazione principale, che<br />

al monaco sia sottratto il controllo <strong>di</strong> qualsiasi bene che potrebbe teoricamente spettargli.<br />

Le <strong>di</strong>sposizioni <strong>di</strong> questo capitolo oggi meravigliano, ma suppongono evidentemente <strong>un</strong>a concezione molto <strong>di</strong>versa<br />

dall’attuale dell’autorità paterna sui figli, concezione che pesava allo stesso modo anche sulla determinazione del<br />

futuro matrimoniale della prole. La presenza <strong>di</strong> bambini negli ambienti monastici è legata talvolta alla conversione<br />

dei genitori, alla necessità <strong>di</strong> asicurare assistenza agli orfani, a <strong>un</strong> atto <strong>di</strong> devozioni dei genitori.<br />

Anche Porfirio racconta che alla scuola <strong>di</strong> Plotino erano presenti bambini, orfani <strong>di</strong> senatori che lasciavano al<br />

filosofo il compito <strong>di</strong> educarli e amministrarne i beni. Plotino, però, non ammetteva che i ragazzi rin<strong>un</strong>ciassero ai<br />

propri beni e si de<strong>di</strong>cassero interamente alla pratica della filosofia se non <strong>un</strong>a volta raggi<strong>un</strong>ta <strong>un</strong>’età conveniente<br />

per <strong>di</strong>sporre liberamente <strong>di</strong> se stessi.<br />

69


3. Condotta <strong>di</strong> vita e beni materiali<br />

3.1. I bisogni fondamentali<br />

a) Sonno<br />

Caput XXII<br />

Quomodo dormiant Monachi<br />

[1] Singuli per singula lecta dormiant. [2] Lectisternia pro modo conversationis sec<strong>un</strong>dum<br />

<strong>di</strong>spensationem abbatis sui accipiant. [3] Si potest fieri omnes in <strong>un</strong>o loco dormiant; sin autem<br />

multitudo non sinit, deni aut viceni cum senioribus qui super eos solliciti sint pausent. [4] Candela<br />

iugiter in eadem cella ardeat usque mane.<br />

[5] Vestiti dormiant et cincti cingellis aut f<strong>un</strong>ibus, ut cultellos suos ad latus suum non habeant dum<br />

dormi<strong>un</strong>t, ne forte per somnum vulnerent dormientem; [6] et ut parati sint monachi semper et, facto<br />

signo absque mora surgentes, festinent invicem se praevenire ad opus Dei, cum omni tamen gravitate<br />

et modestia.<br />

[7] Adulescentiores fratres iuxta se non habeant lectos, sed permixti cum senioribus. [8] Surgentes<br />

vero ad opus Dei invicem se moderate cohortentur propter somnulentorum excusationes.<br />

Il capitolo combina <strong>di</strong>versi passi provenienti da RM 11 (il capitolo sui decani) e RM 29 e anche in RB è<br />

strettamente legato all’ufficio dei decani, che è stato descritto nel cap. 21, e con il cap. 42 sul silenzio notturno.<br />

La precisazione che ciasc<strong>un</strong>o abbia il suo letto ha senso in relazione all’uso, fra le classi inferiori, <strong>di</strong> dormire in più<br />

persone insieme per povertà <strong>di</strong> spazi, <strong>di</strong> coperte e per tenersi cal<strong>di</strong> (con le preve<strong>di</strong>bili conseguenze sul piano dei<br />

rapporti sessuali). La guarnitura del letto è offerta a ciasc<strong>un</strong>o secondo le <strong>di</strong>sposizioni dell’abate, che deve tenere<br />

conto della condotta monastica e delle esigenze dei singoli. Dormitorio com<strong>un</strong>e, lume sempre acceso, dormire<br />

vestiti e separazione dei giovani sono tutte misure destinate a rendere più facile il controllo della castità.<br />

Il dormire vestiti ha anche <strong>un</strong> valore simbolico e pratico: essere pronti, dopo <strong>un</strong> sonno relativamente breve<br />

(Cassiano consiglia tre o quattro ore, ma RB è assai più larga, almeno in inverno) ad affrettarsi alla preghiera<br />

notturna <strong>un</strong>a volta che se ne <strong>di</strong>a il segnale (cf l’immagine dei servi che attendono l’arrivo del padrone o degli ospiti<br />

che attendono l’arrivo dello sposo, Mt 24; Lc 12, 35-40).<br />

Il dormitorio com<strong>un</strong>e, esplicitamente previsto anche dalla legislazione giustinianea, è <strong>un</strong>a innovazione che si<br />

impone nel VI sec. rispetto alle celle separate delle com<strong>un</strong>ità <strong>di</strong> solitari in Egitto ed è motivata soprattutto da<br />

preoccupazioni <strong>di</strong> controllo <strong>di</strong>sciplinare reciproco. Questa trasformazione comporta <strong>un</strong>a profonda ristrutturazione<br />

delle modalità <strong>di</strong> vita dei cenobi, perché elimina per alc<strong>un</strong>i secoli ogni spazio <strong>di</strong> solitu<strong>di</strong>ne per i singoli monaci.<br />

b) Cibo<br />

Caput XXXIX<br />

De mensura ciborum<br />

[1] Sufficere cre<strong>di</strong>mus ad refectionem coti<strong>di</strong>anam tam sextae quam nonae, omnibus mensis, cocta duo<br />

pulmentaria, propter <strong>di</strong>versorum infirmitatibus, [2] ut forte qui ex illo non potuerit edere ex alio<br />

reficiatur. [3] Ergo duo pulmentaria cocta fratribus omnibus sufficiant et, si fuerit <strong>un</strong>de poma aut<br />

nascentia leguminum, addatur et tertium.<br />

Riprende RM 26 e ne formula in modo più rigoroso le prescrizioni. Sia qui sia in RB 40, 3 il cre<strong>di</strong>mus formula la<br />

prescrizione con <strong>un</strong> certo ritegno. Nel lessico <strong>di</strong> RB refectio e reficere in<strong>di</strong>cano il pasto principale, non la cena<br />

serale (cf. RB 24, 5-6; 35, 12-13; 38, 11; 41, 6-7; 48, 13), da cui viene esplicitamente <strong>di</strong>stinto (41, 1. 9). Il pasto <strong>di</strong><br />

mezzogiorno viene chiamato pran<strong>di</strong>um (RB 39, 4; 41, 4; 42, 3) e il pasto della sera cena (39, 4; 41, 1; 42, 3).<br />

Quella che qui viene in<strong>di</strong>cata è d<strong>un</strong>que la misura del cibo relativa al pasto principale della giornata. Come risulterà<br />

da RB 41, sesta e nona sono le due ore normali del pasto principale. RB non dà in<strong>di</strong>cazioni esplicite sul pasto in<br />

tempo <strong>di</strong> quaresima, che veniva preso la sera a vespro, ma si può supporre che nelle sue intenzioni non si<br />

<strong>di</strong>scostasse troppo da quanto qui prescritto. La precisazione omnibus mensis lascia perplessi perché non se ne vede<br />

la ragione, Lentini suppone che si tratti della corruzione <strong>di</strong> <strong>un</strong> omnibus mensibus, presente in vari mss e in RM 26.<br />

70


RB insiste sul fatto che si deve trattare <strong>di</strong> due pulmentaria (termine generico che in<strong>di</strong>ca ogni cibo che si<br />

accompagna con il pane) cotti, i cibi cru<strong>di</strong> (frutta o verdura fresca) sono <strong>un</strong>’eventuale aggi<strong>un</strong>ta al pasto principale e<br />

probabilmente formano anche la, più sobria, cena della sera. La presenza <strong>di</strong> due pietanze cotte deve garantire che<br />

se <strong>un</strong>o non può mangiarne <strong>un</strong>a, possa almeno cibarsi dell’altra, ma non è escluso che vengano consumate<br />

entrambe.<br />

[4] Panis libra <strong>un</strong>a propensa sufficiat in <strong>di</strong>e, sive <strong>un</strong>a sit refectio sive pran<strong>di</strong>i et cenae: [5] quod si<br />

cenaturi s<strong>un</strong>t, de eadem libra tertia pars a cellarario servetur reddenda cenan<strong>di</strong>s.<br />

La misura <strong>di</strong> <strong>un</strong>a libbra <strong>di</strong> pane al giorno era ususale anche fra i monaci egiziani (Cassiano Coll. II 19) e viene<br />

in<strong>di</strong>cata anche in RM 26, 2; RB precisa che sia <strong>un</strong>a libbra <strong>di</strong> buon peso (propensa: che fa pendere il piatto della<br />

bilancia dalla propria parte). La libbra romana equivaleva più o meno a 1/3 <strong>di</strong> kg, ma sembra <strong>un</strong>a misura troppo<br />

scarsa per essere quella <strong>di</strong> riferimento in questo contesto, tanto più che essa deve bastare per tutto il giorno, per <strong>di</strong><br />

più in <strong>un</strong> contesto nel quale il pane costituisce l’alimento principale. Un peso conservato a Montecassino e che la<br />

tra<strong>di</strong>zione vuole far risalire ai tempi <strong>di</strong> Benedetto vale 1, 055 Kg; verosimilmente è <strong>un</strong>a misura che si approssima<br />

<strong>di</strong> più a quella intesa qui.<br />

[6] Quod si labor forte factus fuerit maior, in arbitrio et potestate abbatis erit, si expe<strong>di</strong>at, aliquid<br />

augere, [7] remota prae omnibus crapula et ut numquam surripiat monacho in<strong>di</strong>geries, [8] quia nihil<br />

sic contrarium est omni christiano quomodo crapula, [9] sicut ait Dominus noster: «Videte ne<br />

graventur corda vestra crapula» (Lc 21, 34). [10] Pueris vero minori aetate non eadem servetur<br />

quantitas, sed minor quam maioribus, servata in omnibus parcitate. [11] Carnium vero quadrupedum<br />

omnimodo ab omnibus abstineatur comestio, praeter omnino debiles aegrotos.<br />

Una serie <strong>di</strong> precisazioni che circostanziano la norma generale, prevedendo alleggerimenti, nel caso <strong>di</strong> lavori<br />

particolarmente gravosi, o <strong>di</strong> malattia; ai ragazzini si destina <strong>un</strong>a quantità <strong>di</strong> cibo inferiore a quella degli adulti (ma<br />

in RB 37 concede loro pasti più frequenti). La norma che deve guidare le scelte dell’abate è che si eviti l’ingor<strong>di</strong>gia<br />

(crapula, in<strong>di</strong>geries). Interessante la precisazione al § 11 sulla carne <strong>di</strong> quadrupe<strong>di</strong>: i commentatori antichi della<br />

regola <strong>di</strong>scutevano se il <strong>di</strong>vieto delle carni formulato in RB 36, 9 valesse anche solo per i quadrupe<strong>di</strong>, come è<br />

formulato qui; secondo alc<strong>un</strong>i, i volatili equivalevano infatti ai pesci (dal momento che sono stati creati insieme) e<br />

le loro carni venivano ritenute meno capaci <strong>di</strong> fomentare le passioni <strong>di</strong> quanto non lo fossero le carni dei<br />

quadrupe<strong>di</strong>.<br />

Caput XL<br />

De mensura potus<br />

[1] «Unusquisque proprium habet donum ex Deo, alius sic, alius vero sic» (1 Cor 7, 7); [2] et ideo<br />

cum aliqua scrupulositate a nobis mensura victus aliorum constituitur. [3] Tamen infirmorum<br />

contuentes imbecillitatem, cre<strong>di</strong>mus heminam vini per singulos sufficere per <strong>di</strong>em. [4] Quibus autem<br />

donat Deus tolerantiam abstinentiae, propriam se habituros mercedem sciant.<br />

Riassume in il l<strong>un</strong>go capitolo <strong>di</strong> RM 27. L’autore <strong>di</strong>chiara esplicitamente la propria esitazione nel fissare la misura<br />

del vitto degli altri e lo fa con moderazione e in termini non rigi<strong>di</strong>: suggerisce a chi ne è capace <strong>di</strong> proporsi<br />

<strong>un</strong>’astinenza più severa, ma ammette che si abbia indulgenza per la debolezza degli altri.<br />

Interessante la citazione da 1 Cor 7, 7, che allude alla continenza sessuale e l’applica alla continenza nel consumo<br />

<strong>di</strong> vino: <strong>nella</strong> tra<strong>di</strong>zione ascetica gola e lussuria sono vizi strettamente solidali; il riferimento al testo paolino,<br />

inoltre, inserisce la pratica dell’astinenza alimentare nel quadro dei carismi propri della vita monastica.<br />

Anche per l’emina vale quanto detto per la libbra: quella romana equivale a circa ¼ <strong>di</strong> litro, che veniva<br />

generalmente mescolato con acqua, ma è probabile che l’uso concreto prevedesse <strong>un</strong>a misura assai maggiore<br />

(secondo alc<strong>un</strong>i commentatori circa 3/4).<br />

[5] Quod si aut loci necessitas vel labor aut ardor aestatis amplius poposcerit, in arbitrio prioris<br />

consistat, considerans in omnibus ne surrepat satietas aut ebrietas. [6] Licet legamus vinum omnino<br />

monachorum non esse, sed quia nostris temporibus id monachis persuaderi non potest, saltem vel hoc<br />

consentiamus ut non usque ad satietatem bibamus, sed parcius, [7] «quia vinum apostatare facit etiam<br />

71


sapientes» (Sir 19, 2).<br />

In caso <strong>di</strong> necessità particolari, dovute al clima o al lavoro, l’abate può aumentare la misura concessa, purché non<br />

si vada all’ubriachezza. L’autore è più reticente nel caso del vino, sa che esso dovrebbe essere escluso dal vitto dei<br />

monaci (cf. la citazione della Vitae patrum V 4, 31: vinum monachorum omnino non est) e lo concede cedendo al<br />

malcostume dei contemporanei.<br />

[8] Ubi autem necessitas loci exposcit ut nec suprascripta mensura inveniri possit, sed multo minus<br />

aut ex toto nihil, bene<strong>di</strong>cant Deum qui ibi habitant et non murmurent. [9] Hoc ante omnia admonentes<br />

ut absque murmurationibus sint.<br />

L’uso del vino non è <strong>un</strong> <strong>di</strong>ritto, è <strong>un</strong>a concessione alla debolezza delle persone, perciò là dove non se ne trovi (<strong>un</strong><br />

altro in<strong>di</strong>zio del fatto che la RB viene scritta pensando alla possibilità <strong>di</strong> <strong>un</strong> suo uso anche in luoghi molto <strong>di</strong>versi<br />

per clima e collocazione da quello nel quale vive l’autore), ai monaci viene ingi<strong>un</strong>to <strong>di</strong> non cedere alla<br />

mormorazione.<br />

Caput XLI<br />

Quibus horis oporteat reficere Fratres<br />

[1] A sancto Pascha usque Pentecosten, ad sextam reficiant fratres et sera cenent. [2] A Pentecosten<br />

autem, tota aestate, si labores agrorum non habent monachi aut nimietas aestatis non perturbat, quarta<br />

et sexta feria iei<strong>un</strong>ent usque ad nonam; [3] reliquis <strong>di</strong>ebus ad sextam prandeant; [4] quam pran<strong>di</strong>i<br />

sextam, si operis in agris habuerint aut aestatis fervor nimius fuerit, continuanda erit et in abbatis sit<br />

providentia. [5] Et sic omnia temperet atque <strong>di</strong>sponat qualiter et animae salventur et quod faci<strong>un</strong>t<br />

fratres absque iusta murmuratione faciant.<br />

[6] Ab idus autem Septembres usque caput quadragesimae, ad nonam semper reficiant.<br />

[7] In quadragesima vero usque in Pascha, ad vesperam reficiant; [8] ipsa tamen vespera sic agatur ut<br />

lumen lucernae non in<strong>di</strong>geant reficientes, sed luce adhuc <strong>di</strong>ei omnia consummentur. [9] Sed et omni<br />

tempore, sive cena sive refectionis hora sic temperetur ut luce fiant omnia.<br />

Dopo aver fissato la quantità del cibo e della bevanda, dà anche in<strong>di</strong>cazioni sui tempi dei pasti. Ci sono tre <strong>di</strong>versi<br />

schemi: da Pasqua fino al termine dell’estate si possono avere due pasti al giorno, <strong>un</strong>o a sesta e <strong>un</strong>o la sera dopo il<br />

vespro. Dopo il tempo pasquale (nel quale non si <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>a mai) è previsto per i giorni <strong>di</strong> <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o, mercoledì e<br />

venerdì, <strong>un</strong> <strong>un</strong>ico pasto a nona, ma a giu<strong>di</strong>zio dell’abate anche in quei giorni si possono avere due pasti in caso <strong>di</strong><br />

necessità. Il principio guida è en<strong>un</strong>ciato al § 5: la condotta ascetica deve essere proporzionata alle con<strong>di</strong>zioni<br />

concrete, in modo da non offrire ai monaci ragioni <strong>di</strong> <strong>un</strong>a legittima mormorazione. Si tenga presente che il periodo<br />

estivo è quello nel quale le notti sono più brevi e le giornate più l<strong>un</strong>ghe: <strong>un</strong> <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o prol<strong>un</strong>gato fino a nona in<br />

questa stagione è d<strong>un</strong>que più gravoso. Soprattutto se i monaci devono de<strong>di</strong>carsi <strong>di</strong>rettamente a dei lavori agricoli<br />

(cosa che or<strong>di</strong>nariamente non è prevista, perché contrasta sensibilmente con le esigenze <strong>di</strong> <strong>di</strong>sciplina oraria,<br />

alimentare e claustrale).<br />

Dalla metà <strong>di</strong> settembre (le i<strong>di</strong> <strong>di</strong> settembre cadono il 13) fino all’inizio <strong>di</strong> quaresima si avrà <strong>un</strong> solo pasto al<br />

giorno, dopo nona. E durante la quaresima il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o durerà fino alla sera.<br />

La precisazione fatta al § 8 fa supporre che forse l’orario del vespro venisse anticipato. Fare in modo <strong>di</strong> concludere<br />

la giornata con la luce del sole è com<strong>un</strong>que <strong>un</strong> principio generale. Esso ha certamente ragioni pratiche, risparmiare<br />

i costi e i <strong>di</strong>sagi <strong>di</strong> illuminare ambienti com<strong>un</strong>itari, ma anche ragioni simboliche e <strong>di</strong>sciplinari: i monaci realizzano<br />

in modo speciale l’affermazione <strong>di</strong> Paolo secondo la quale i cristiani sono figli della luce e figli del giorno; inoltre,<br />

agire alla luce del giorno rende più sicuro il controllo <strong>di</strong>sciplinare sulla condotta dei singoli. Qui l’in<strong>di</strong>cazione<br />

riguarda il pasto serale, ma verosimilmente la prassi concreta, almeno in Italia, doveva far coincidere l’andata al<br />

dormitorio con la fine della luce (l’inno <strong>di</strong> compieta inizia: te lucis ante terminum...).<br />

Complessivamente RB 39-41, che corrisponde a RM 26-28, propone ai monaci <strong>un</strong> regime alimentare sobrio, ma<br />

molto benevolo, se confrontato con altre consuetu<strong>di</strong>ni e con le con<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong> vita in cui verosimilmente si<br />

trovavano i conta<strong>di</strong>ni e i poveri <strong>nella</strong> medesima epoca. Il fatto che per buona parte dell’anno si faccia <strong>un</strong> <strong>un</strong>ico<br />

pasto al giorno, l’astensione pressoché totale dal consumo <strong>di</strong> carne ne fanno <strong>un</strong> regime com<strong>un</strong>que austero. RM e<br />

RB sono inserite in <strong>un</strong>a tra<strong>di</strong>zione <strong>nella</strong> quale il <strong>di</strong>sciplinamento fisico è parte assolutamente essenziale della vita<br />

del monaco (bisogna non solo praticare, ma «amare il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o»); è significativo da questo p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista il fatto che<br />

72


le agiografie antiche sono spesso abbondanti <strong>di</strong> notazioni circa il regime alimentare dei loro eroi.<br />

Ma l’ascetismo benedettino, pur attento alla misura del sonno e del cibo, non è concentrato su queste componenti,<br />

bensì sull’acquisizione, attraverso la <strong>di</strong>sciplina fisica, <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>sciplina generale del desiderio, <strong>di</strong> <strong>un</strong> abito mentale<br />

<strong>di</strong> obbe<strong>di</strong>enza e <strong>di</strong> umiltà, cioè sulla rin<strong>un</strong>cia a coltivare il proprio io, praticando invece il ricordo <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>,<br />

<strong>un</strong>’attenzione costante ai propri moventi e ai propri limiti, alle necessità altrui, alle prescrizioni dell’abate, della<br />

regola e della Scrittura.<br />

Come in altri casi, anche per il cibo né RM né RB formulano principi teorici che fon<strong>di</strong>no la prassi, a parte il rinvio<br />

ripetuto alla sobrietà <strong>di</strong> costumi; è per loro del tutto scontato che il monaco debba praticare <strong>un</strong>a condotta <strong>di</strong><br />

astinenza anche nel vitto (cf. RB 4, 11-13. 35-36. 64). Si tenga anche presente che l’ascesi alimentare non ha<br />

affatto <strong>un</strong> significato solo p<strong>un</strong>itivo o espiatorio: secondo la tra<strong>di</strong>zione, il consumo <strong>di</strong> carne e <strong>di</strong> vino è iniziato <strong>nella</strong><br />

storia dell’umanità dopo il <strong>di</strong>luvio, sicché l’adozione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a <strong>di</strong>eta vegetariana e priva <strong>di</strong> vino è simbolo del ritorno<br />

alla con<strong>di</strong>zione dell’Adamo prima della caduta.<br />

c) Vesti<br />

Caput LV<br />

De Vestimentis et calceamentis Fratrum<br />

[1] Vestimenta fratribus sec<strong>un</strong>dum locorum qualitatem ubi habitant vel aerum temperiem dentur, [2]<br />

quia in frigi<strong>di</strong>s regionibus amplius in<strong>di</strong>getur, in cali<strong>di</strong>s vero minus. [3] Haec ergo consideratio penes<br />

abbatem est. [4] Nos tamen me<strong>di</strong>ocribus locis sufficere cre<strong>di</strong>mus monachis per singulos cucullam et<br />

t<strong>un</strong>icam - [5] cucullam in hieme villosam, in aestate puram aut vetustam - [6] et scapulare propter<br />

opera, indumenta pedum pedules et caligas.<br />

Il presente capitolo (corrispondente a RM 81-82) riprende temi che emergono sia <strong>nella</strong> trattazione<br />

dell’alimentazione dei monaci sia <strong>nella</strong> trattazione della proprietà. Il principio generale è dato dal dovere <strong>di</strong> essere<br />

sobri (evitando sia l’eccessiva raffinatezza sia la sciatteria della veste) e <strong>di</strong> badare all’adattamento, a giu<strong>di</strong>zio<br />

dell’abate, del vestiario monastico alla situazione climatica del luogo in cui il monastero è collocato (<strong>un</strong> altro<br />

in<strong>di</strong>zio a riprova del fatto che stendendo la regola Benedetto non aveva in mente soltanto la situazione del cenobio<br />

<strong>di</strong> Montecassino). L’in<strong>di</strong>cazione offerta vale come esempio <strong>di</strong> massima, per i luoghi posti in zone a clima<br />

temperato (cf. il sufficere cre<strong>di</strong>mus <strong>di</strong> § 4 con le espressioni analoghe in RB 39, 1; 40, 3).<br />

Cucullus è <strong>di</strong> per sé <strong>un</strong> cappuccio che copre il capo e la nuca, usato dai conta<strong>di</strong>ni e dai bambini (perciò Cassiano<br />

Inst. I 3 <strong>di</strong>ce ch’esso richiama il monaco alla semplicità del fanciullo); RB allude alla vestis cucullata, cioè a <strong>un</strong>a<br />

veste m<strong>un</strong>ita <strong>di</strong> cappuccio, la cui foggia poteva verosimilmente variare da luogo a luogo. La cuculla si indossava<br />

sopra la t<strong>un</strong>ica, che era <strong>un</strong>a veste, con o senza maniche, che copriva il corpo ed era stretta ai fianchi da <strong>un</strong>a cintura.<br />

Durante il lavoro la cocolla era sostituita da <strong>un</strong> altro tipo <strong>di</strong> abito, forse <strong>un</strong>a specie <strong>di</strong> grembiulone, lo scapolare.<br />

Non è chiaro che cosa intenda esattamente RB con pedules, se qualcosa <strong>di</strong> analogo alle calze o <strong>un</strong> tipo <strong>di</strong> calzatura.<br />

Attraverso <strong>un</strong> l<strong>un</strong>go percorso <strong>di</strong> trasformazioni e adattamente, questi capi sono <strong>di</strong>venuti elementi standard <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

<strong>di</strong>visa monastica che ha ormai valore solo convenzionale, avendo perso ogni f<strong>un</strong>zione pratica che avevano i <strong>di</strong>versi<br />

capi qui descritti. Anche oggi monaci e monache indossano questa <strong>di</strong>visa che li <strong>di</strong>fferenzia del tutto<br />

nell’abbigliamento dai laici. Ci si può chiedere se questa fosse la situazione anche nel monachesimo antico.<br />

Si tenga presente il grande valore simbolico che ha l’abito nel mondo antico per sottolineare gli elementi<br />

dell’appartenenza etnica, sociale e professionale. Anche all’abito dei cristiani e dei monaci sono de<strong>di</strong>cate numerose<br />

trattazioni <strong>nella</strong> letteratura spirituale antica. Che l’abito del monaco sia <strong>di</strong>verso da quello dei laici è <strong>di</strong>mostrato<br />

dall’in<strong>di</strong>cazione data in RB 58 a proposito dell’ass<strong>un</strong>zione <strong>di</strong> <strong>un</strong>a veste <strong>di</strong>versa da parte <strong>di</strong> chi fa la professione. La<br />

<strong>di</strong>fferenza probabilmente non era così vistosa come è oggi tra la veste com<strong>un</strong>e e la <strong>di</strong>visa dei monaci.<br />

[7] De quarum rerum omnium colore aut grossitu<strong>di</strong>ne non causentur monachi, sed quales inveniri<br />

poss<strong>un</strong>t in provincia qua deg<strong>un</strong>t aut quod vilius comparari possit. [8] Abbas autem de mensura<br />

provideat ut non sint curta ipsa vestimenta utentibus ea, sed mensurata. [9] Accipientes nova, vetera<br />

semper reddant in praesenti reponenda in vestiario propter pauperes. [10] Sufficit enim monacho duas<br />

t<strong>un</strong>icas et duas cucullas habere propter noctes et propter lavare ipsas res; [11] iam quod supra fuerit<br />

superfluum est, amputari debet. [12] Et pedules et quodcumque est vetere reddant dum accipi<strong>un</strong>t<br />

novum.<br />

Il criterio per la scelta del tessuto e del colore deve essere la <strong>di</strong>sponibilità e il buon prezzo; solo in seguito il colore<br />

73


nero si è imposto come <strong>di</strong>stintivo dell’abito monastico (ma i rami riformati, camaldolesi, cisterciensi, olivetani<br />

adottarono in genere vesti non tinte e quin<strong>di</strong> <strong>di</strong> coloro tendente al bianco). L’autore si preoccupa però che la misua<br />

degli abiti sia conveniente, non vuole che i monaci siano vestiti male. Anche l’annotazione sui poveri è<br />

interessante: si deve destinare al loro uso il vestiario smesso dai monaci, il che significa che non si può trattare <strong>di</strong><br />

abiti in cattivo stato e dalla foggia troppo <strong>di</strong>versa da quella usuale anche tra i laici.<br />

All’uso personale sno riservati due capi <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong> elemento del vestiario, in modo da poter sostituire l’abito da<br />

lavoro con quello per la notte (RB 42: i monaci dormono vestiti) e da poter lavare gli indumenti.<br />

[13] Femoralia hi qui in via <strong>di</strong>rig<strong>un</strong>tur de vestario accipiant, quae revertentes lota ibi restituant. [14]<br />

Et cucullae et t<strong>un</strong>icae sint aliquanto a solito quas habent mo<strong>di</strong>ce meliores; quas exe<strong>un</strong>tes in via<br />

accipiant de vestiario et revertentes restituant.<br />

Annotazione per il caso <strong>di</strong> chi esce dal cenobio in viaggio: deve avere anche dei femoralia, più o meno l’analogo<br />

delle nostre mutande, probabilmente per il caso in cui si dovesse cavalcare. Anche gli altri abiti si preoccupa siano<br />

<strong>di</strong> aspetto <strong>di</strong>gnitoso. Il decoro sta particolarmente a cuore a Benedetto: vesti della misura giusta, pulite, <strong>di</strong> aspetto<br />

<strong>di</strong>gnitoso soprattutto se ci si deve presentare ad estranei.<br />

[15] Stramenta autem lectorum sufficiant matta, sagum et lena, et capitale. [16] Quae tamen lecta<br />

frequenter ab abbate scrutinanda s<strong>un</strong>t propter opus peculiare, ne inveniatur; [17] et si cui inventum<br />

fuerit quod ab abbate non accepit, gravissimae <strong>di</strong>sciplinae subiaceat. [18] Et ut hoc vitium peculiaris<br />

ra<strong>di</strong>citus amputetur, dentur ab abbate omnia quae s<strong>un</strong>t necessaria, [19] id est cuculla, t<strong>un</strong>ica, pedules,<br />

caligas, bracile, cultellum, graphium, acum, mappula, tabulas, ut omnis auferatur necessitatis<br />

excusatio.<br />

Dalle <strong>di</strong>sposizioni sul vestiario si passa a quelle concernenti i letti dei monaci, dotati <strong>di</strong> <strong>un</strong> pagliericcio (matta), <strong>un</strong><br />

lenzuolo <strong>di</strong> tela grossolana (sagum), <strong>un</strong>a coperta pesante (lena) e <strong>di</strong> <strong>un</strong> cuscino. La preoccupazione principale <strong>di</strong><br />

Benedetto è che lo spazio del letto, l’<strong>un</strong>ico spazio privato del monaco, non sia usato per nascondere oggetti <strong>di</strong> cui il<br />

monaco si sia appropriato indebitamente. Da qui la norma “poliziesca” data all’abate <strong>di</strong> esaminare spesso i letti dei<br />

monaci. Tuttavia è degna <strong>di</strong> attenzione anche l’in<strong>di</strong>cazione su come ovviare al vizio della proprietà: l’abate deve<br />

preoccuparsi che a ciasc<strong>un</strong>o sia dato il necessario, inclusi gli oggetti più minuti per l’uso personale e quoti<strong>di</strong>ano<br />

(l’enumerazione che qui viene fatta non è certamente esaustiva, ma significativa quanto al genere <strong>di</strong> cose delel<br />

quali il monaco doveva essere fornito). Fra questo necessario rientrano anche stilo e tavolette, il che mostra come<br />

almeno in linea <strong>di</strong> principio il monaco doveva essere persona alfabetizzata. Fra le cose <strong>di</strong> uso personale rientravano<br />

probabilmente anche il sapone e i lintea per asciugarsi.<br />

[20] A quo tamen abbate semper consideretur illa sententia Actuum Apostolorum, quia dabatur<br />

singulis prout cuique opus erat (At 4, 35). [21] Ita ergo et abbas consideret infirmitates in<strong>di</strong>gentium,<br />

non malam vol<strong>un</strong>tatem invidentium; [22] in omnibus tamen iu<strong>di</strong>ciis suis Dei retributionem cogitet.<br />

Come spesso in RB, la chiusa del capitolo propone <strong>un</strong>a considerazione valida in generale, che riassume i principi ai<br />

quali deve ispirarsi la condotta dell’abate: attenzione ai bisogni reali dei singoli, prudenza e consapevolezza della<br />

propria responsabilità davanti a <strong>Dio</strong> (sia nel caso in cui manchi al proprio dovere concendedo <strong>di</strong> meno <strong>di</strong> quel che a<br />

qualc<strong>un</strong>o serve, sia nel caso sia troppo generoso con alc<strong>un</strong>i suscitando il malcontento legittimo <strong>di</strong> altri). Il passo <strong>di</strong><br />

At 4, 35 è citato anche a RB 34, 1.<br />

3.2. Il lavoro<br />

Caput XLVIII<br />

De opera manuum coti<strong>di</strong>ano<br />

[1] Otiositas inimica est animae, et ideo certis temporibus occupari debent fratres in labore manuum,<br />

certis iterum horis in lectione <strong>di</strong>vina.<br />

Il capitolo riprende RM 50, con la significativa omissione <strong>di</strong> tutte le considerazioni del Maestro volte a in<strong>di</strong>care il<br />

74


significato spirituale delle prescrizioni da lui date. RB si limita a <strong>di</strong>sporre l’utilizzo del tempo in modo ch’esso sia<br />

utile, ma non si sofferma a commentare il senso delle <strong>di</strong>sposizioni che vengono impartite. Sotto la rubrica <strong>di</strong><br />

“lavoro manuale” viene in realtà tracciato <strong>un</strong> orario che comprende anche altre attività della giornata monastica e<br />

che integra le <strong>di</strong>sposizioni date in relazione alla liturgia, ai pasti e al sonno.<br />

Il capitolo si apre con l’en<strong>un</strong>ciazione <strong>di</strong> <strong>un</strong> principio <strong>di</strong> carattere generale che richiama il senso <strong>di</strong> Sir 33, 28-29. La<br />

grande preoccupazione che attraversa il capitolo, come analoghe prescrizioni <strong>di</strong> altri testi, è che si eviti in ogni<br />

modo l’ozio. La prescrizione esplicita <strong>di</strong> de<strong>di</strong>carsi anche a <strong>un</strong> labor manuum esprime la preoccupazione che i<br />

monaci si procurino da sé il proprio sostentamento e non pesino sugli altri: non si tratta, cioè, solo <strong>di</strong> <strong>un</strong> esercizio<br />

ascetico fatto a scopo <strong>di</strong> mortificazione, ma del compimento <strong>di</strong> <strong>un</strong> dovere sociale.<br />

[2] Ideoque hac <strong>di</strong>spositione cre<strong>di</strong>mus utraque tempore or<strong>di</strong>nari: [3] id est ut a Pascha usque kalendas<br />

Octobres a mane exe<strong>un</strong>tes a prima usque hora paene quarta laborent quod necessarium fuerit; [4] ab<br />

hora autem quarta usque hora qua sextam agent lectioni vacent; [5] post sextam autem surgentes a<br />

mensa pausent in lecta sua cum omni silentio, aut forte qui voluerit legere sibi sic legat ut alium non<br />

inquietet; [6] et agatur nona temperius me<strong>di</strong>ante octava hora, et iterum quod faciendum est operentur<br />

usque ad vesperam.<br />

Vengono previsti tre perio<strong>di</strong> nel corso dell’anno per i quali, tenendo conto della durata del giorno e <strong>di</strong> esigenze<br />

liturgiche e <strong>di</strong>sciplinari (cf. RB 8; 10; 41), si danno <strong>di</strong>sposizioni <strong>di</strong>verse: da pasqua fino all’inizio <strong>di</strong> ottobre<br />

(estate); dall’inizio <strong>di</strong> ottobre fino all’inizio della quaresima (inverno); quaresima. Il primo periodo descritto è<br />

quello estivo: la notte è più breve e le giornate sono più l<strong>un</strong>ghe, l’ufficio notturno è abbreviato (fino a novembre) il<br />

<strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o mitigato (fino alle i<strong>di</strong> <strong>di</strong> settembre), perché si pranza e si cena, tranne il mercoledì e il venerdì, quando,<br />

salvo situazioni particolari, si mangia solo a nona. RB concede <strong>un</strong>a pausa <strong>di</strong> riposo dopo sesta, sia che si pranzi sia<br />

che si <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>i, e anticipa l’ora nona, in modo che si riprenda a lavorare avendo a <strong>di</strong>sposizione circa altre tre ore<br />

prima del vespro.<br />

Concretamente, l’ora prima si tiene in questo periodo in <strong>un</strong>’ora compresa fra le 4, 30 e le 6, 00, il lavoro prosegue<br />

fino a più o meno le 9, 00, dopo <strong>di</strong> che ci si de<strong>di</strong>ca alla lettura fino all’ora in cui <strong>di</strong>cono sesta, più o meno le 11, 30.<br />

Dopo sesta e il pasto, RB concede <strong>un</strong> periodo <strong>di</strong> riposo, durante il quale è possibile sia dormire che ritornare alla<br />

lettura. La precisazione <strong>di</strong> Benedetto al riguardo fa supporre che la lettura venisse fatta or<strong>di</strong>nariamente<br />

pron<strong>un</strong>ciando a mezza voce il testo letto. La recita <strong>di</strong> nona viene anticipata, quin<strong>di</strong> avrà avuto luogo intorno alle<br />

14, 00/ 14, 30, ed è seguita dal lavoro fino a vespro. In tal modo nelle ore più calde della giornata i monaci non<br />

sono impegnati nel lavoro manuale.<br />

[7] Si autem necessitas loci aut paupertas exegerit ut ad fruges recolligendas per se occupentur, non<br />

contristentur, [8] quia t<strong>un</strong>c vere monachi s<strong>un</strong>t si labore manuum suarum viv<strong>un</strong>t, sicut et patres nostri<br />

et apostoli. [9] Omnia tamen mensurate fiant propter pusillanimes.<br />

Or<strong>di</strong>nariamente anche il lavoro manuale dovrebbe potersi svolgere nel recinto del monastero (RB 66, 6), è tuttavia<br />

prevista esplicitamente la possibilità che, occasionalmente, i monaci debbano impegnarsi <strong>di</strong>rettamente nel lavoro<br />

dei campi, il che poteva essere sentito come particolarmente umiliante soprattutto da parte <strong>di</strong> chi non veniva dalle<br />

classi più modeste.<br />

[10] A kalendas autem Octobres usque caput quadragesimae, usque in hora sec<strong>un</strong>da plena lectioni<br />

vacent; [11] hora sec<strong>un</strong>da agatur tertia, et usque nona omnes in opus suum laborent quod eis<br />

ini<strong>un</strong>gitur; [12] facto autem primo signo nonae horae, dei<strong>un</strong>gant ab opera sua singuli et sint parati<br />

dum sec<strong>un</strong>dum signum pulsaverit. [13] Post refectionem autem vacent lectionibus suis aut psalmis.<br />

Il periodo invernale viene calcolato, per quanto concerne il lavoro dalle calende <strong>di</strong> ottobre (1 ottobre) e dura fino<br />

all’inizio della quaresima (il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o fino a nona nei giorni feriali inizia già dalle i<strong>di</strong> <strong>di</strong> settembre, mentre l’orario<br />

invernale dell’ufficio inizia solo il 1 novembre). Qui la lettura precede il lavoro, che inizia, dopo la recita (<strong>un</strong> po’<br />

anticipata) <strong>di</strong> terza, in <strong>un</strong>’ora che intorno al solstizio d’inverno era più o meno attorno alle 9, 00. Il lavoro prosegue<br />

fino a poco prima l’ora dell’<strong>un</strong>ico pasto della giornata, che si prende, dopo aver recitato nona, più o meno fra le 14,<br />

00 e le 15, 00. Il tempo successivo, prima della celebrazione del vespro, è riservato, come quello notturno tra le<br />

vigilie e le lo<strong>di</strong>, alla lettura e allo stu<strong>di</strong>o dei salmi. L’espressione lectionibus suis fa pensare a letture or<strong>di</strong>nate e<br />

stabilite secondo <strong>un</strong> criterio preciso.<br />

[14] In quadragesimae vero <strong>di</strong>ebus, a mane usque tertia plena vacent lectionibus suis, et usque decima<br />

75


hora plena operentur quod eis ini<strong>un</strong>gitur. [15] In quibus <strong>di</strong>ebus quadragesimae accipiant omnes<br />

singulos co<strong>di</strong>ces de bibliotheca, quos per or<strong>di</strong>nem ex integro legant; [16] qui co<strong>di</strong>ces in caput<br />

quadragesimae dan<strong>di</strong> s<strong>un</strong>t.<br />

La quaresima è organizzata secondo criteri propri sia <strong>nella</strong> <strong>di</strong>sciplina del <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o, sia <strong>nella</strong> scansione del tempo<br />

quoti<strong>di</strong>ano. È il tempo al quale RB riserva <strong>un</strong>’attenzione privilegiata, elevandolo a modello del modo in cui l’intera<br />

vita del monaco dovrebbe svolgersi (RB 49). Assumendo come riferimento l’equinozio <strong>di</strong> primavera, il lavoro è<br />

preceduto da 1-2 ore <strong>di</strong> lettura e inizia intorno alle 9, 00 del mattino; prosegue fino alle 16, 00 (con le interruzioni<br />

per gli uffici <strong>di</strong> sesta e nona). Al lavoro segue il canto del vespro, l’<strong>un</strong>ico pasto della giornata e la lettura fatta in<br />

com<strong>un</strong>e, seguita da compieta. Il tempo <strong>di</strong> quaresima è caratterizzato da <strong>un</strong>a speciale attenzione per la lettura. La<br />

precisazione che ciasc<strong>un</strong> monaco deve ricevere <strong>un</strong> co<strong>di</strong>ce fa supporre che almeno la capacità <strong>di</strong> leggere dovesse<br />

essere com<strong>un</strong>e a tutti. Interessante anche la prescrizione che il libro si legga per intero.<br />

[17] Ante omnia sane deputentur <strong>un</strong>us aut duo seniores qui circumeant monasterium horis quibus<br />

vacant fratres lectioni, [18] et videant ne forte inveniatur frater ace<strong>di</strong>osus qui vacat otio aut fabulis et<br />

non est intentus lectioni, et non solum sibi inutilis est, sed etiam alios <strong>di</strong>stollit: [19] hic talis si - quod<br />

absit - repertus fuerit, corripiatur semel et sec<strong>un</strong>do; [20] si non emendaverit, correptioni regulari<br />

subiaceat taliter ut ceteri timeant (1 Tm 5, 20). [21] Neque frater ad fratrem i<strong>un</strong>gatur horis<br />

incompetentibus.<br />

La sorveglianza affidata a due anziani nei tempi de<strong>di</strong>cati alla lettura suppone ch’essa non venisse condotta in <strong>un</strong><br />

medesimo luogo. Interessante la menzione al dovere del monaco <strong>di</strong> essere utilis (cf. anche RB 7, 18). Ancora <strong>un</strong>a<br />

volta al preoccupazione forte è quella <strong>di</strong> evitare la <strong>di</strong>ssipazione e le chiacchiere: compito precipuo del monaco è<br />

l’esercizio <strong>di</strong> <strong>un</strong>a costante, tendenzialmente ininterrotta, presenza a se stesso e a <strong>Dio</strong>.<br />

[22] Dominico item <strong>di</strong>e lectioni vacent omnes, excepto his qui variis officiis deputati s<strong>un</strong>t. [23] Si<br />

quis vero ita neglegens et desi<strong>di</strong>osus fuerit ut non velit aut non possit me<strong>di</strong>tare aut legere, ini<strong>un</strong>gatur<br />

ei opus quod faciat, ut non vacet. [24] Fratribus infirmis aut delicatis talis opera aut ars ini<strong>un</strong>gatur ut<br />

nec otiosi sint nec violentia laboris opprimantur aut effugentur. [25] Quorum imbecillitas ab abbate<br />

consideranda est.<br />

Un’altra serie <strong>di</strong> in<strong>di</strong>cazioni che mo<strong>di</strong>ficano le norme appena prescritte tenendo conto <strong>di</strong> situazioni particolari: i<br />

giorni <strong>di</strong> festa, l’incapacità, la malattia. L’eccezione prevista per il fratello negligente sembra da intendersi non in<br />

via permanente, ma rispetto all’in<strong>di</strong>cazione <strong>di</strong> de<strong>di</strong>care l’intera domenica alla lettura e alla me<strong>di</strong>tazione. Sembra<br />

<strong>di</strong>fficile infatti immaginare che Benedetto ammetta in monastero <strong>un</strong>a persona incapace <strong>di</strong> de<strong>di</strong>carsi in qualsiasi<br />

modo alla lettura e alla me<strong>di</strong>tazione, visto che ha appena detto che tutti devono ricevere <strong>un</strong> co<strong>di</strong>ce da leggere<br />

durante la quaresima.<br />

A titolo <strong>di</strong> esemplificazione, da questo, dai capp. 41-42 e da quelli de<strong>di</strong>cati all’ufficio si può ricavare questo<br />

schema orario:<br />

· Estate (da pasqua al 13 settembre), assumendo come riferimento il solstizio d’estate: 2 levata e vigilie notturne; 3,<br />

30 lo<strong>di</strong>; 4-4, 30 pausa; 4, 30 prima; 5-9 lavoro; 9 terza; 9, 30-11, 30 lettura; 11, 30 sesta, pranzo, siesta; 14 nona;<br />

14, 30-18 lavoro; 18-19, 30 vespro, cena, lettura com<strong>un</strong>e, compieta; 19, 30 riposo.<br />

· Inverno (dal 1 ottobre a quaresima), assumendo come riferimento il solstizio d’inverno: 2, 30 levata e vigilie<br />

notturne; 4, 30-5, 30 pausa; 5, 30 lo<strong>di</strong>; 6-9 prima (verso le 7, 30) e lettura; 9 terza; 9, 30-13, 30 lavoro; 14 nona e<br />

pranzo; 15-16,30 lettura; 16, 30 vespro, lettura com<strong>un</strong>e, compieta; 17, 30 riposo.<br />

Il tempo de<strong>di</strong>cato alla lettura e al lavoro manuale non sono perfettamente equivalenti: il lavoro prevale sulla lettura<br />

in estate, mentre <strong>di</strong>minuisce nei mesi invernali. Si può osservare che le ore de<strong>di</strong>cate alla lettura sono le migliori per<br />

con<strong>di</strong>zioni <strong>di</strong> luce, in inverno, o quelle nelle quali non è consigliabile svolgere lavoro fisico, in estate. Si deve tener<br />

conto del fatto, com<strong>un</strong>que, che i testi letti eano spesso oggetto <strong>di</strong> memorizzazione e <strong>di</strong> ripetizione nel corso della<br />

giornata. Se alla lettura privata si aggi<strong>un</strong>ge quella fatta in com<strong>un</strong>e, in refettorio e nell’ufficio liturgico, essa <strong>di</strong>venta<br />

l’attività portante della giornata monastica, che accompagna il lavoro e sostiene la me<strong>di</strong>tazione.<br />

Come si vede, non è prevista <strong>un</strong>a celebrazione quoti<strong>di</strong>ana dell’eucaristia, che rimane riservata alle domeniche e<br />

alle solennità; né sono previsti luoghi e tempi destinati alla ri<strong>creazione</strong> e alla socializzazione tra i monaci, o a<br />

regolari forme <strong>di</strong> insegnamento e pre<strong>di</strong>cazione da parte dell’abate. Questo non esclude a priori che spazi <strong>di</strong> questo<br />

76


genere vi fossero, ma non rientrano tra gli elementi ritenuti essenziali dalla co<strong>di</strong>ficazione della vita monastica<br />

proposta dalla RB.<br />

Caput LVII<br />

De artificibus Monasterii<br />

[1] Artifices si s<strong>un</strong>t in monasterio cum omni humilitate faciant ipsas artes, si permiserit abbas. [2]<br />

Quod si aliquis ex eis extollitur pro scientia artis suae, eo quod videatur aliquid conferre monasterio,<br />

[3] hic talis erigatur ab ipsa arte et denuo per eam non transeat, nisi forte humiliato ei iterum abbas<br />

iubeat.<br />

Il capitolo integra, riprendendo RM 85, quanto <strong>di</strong>sposto a RB 48 e chiude la sezione inaugurata dal cap. 31 sul<br />

cellerario. Artifex è colui che, artigiano o artista, possiede <strong>un</strong> sapere tecnico-produttivo; il suo esercizio è<br />

subor<strong>di</strong>nato al giu<strong>di</strong>zio dell’abate, che deve preoccuparsi anzitutto che l’attività artigianale o artistica non<br />

comprometta l’umiltà del monaco con la pres<strong>un</strong>zione <strong>di</strong> arrecare con la propria attività <strong>un</strong> vantaggio al cenobio.<br />

Gli aspetti concreti dell’esercizio delle attività lavorative non sono menzionati, ma è in<strong>di</strong>cato il principio guida al<br />

quale esso deve ispirarsi.<br />

[4] Si quid vero ex operibus artificum venumdandum est, videant ipsi per quorum manus transigenda<br />

sint ne aliquam fraudem praesumant. [5] Memorentur semper Ananiae et Saphirae, ne forte mortem<br />

quam illi in corpore pertuler<strong>un</strong>t (At 5, 1-11), [6] hanc isti vel omnes qui aliquam fraudem de rebus<br />

monasterii fecerint in anima patiantur. [7] In ipsis autem pretiis non surripiat avaritiae malum, [8] sed<br />

semper aliquantulum vilius detur quam ab aliis saecularibus dari potest, [9] «ut in omnibus<br />

glorificetur Deus» (1 Pt 4, 11).<br />

Non è del tutto chiaro a chi pensi Benedetto in questi §§; verosimilmente i prodotti destinati alla ven<strong>di</strong>ta all’esterno<br />

del cenobio saranno stati affidati a degli interme<strong>di</strong>ari esterni e non commerciati <strong>di</strong>rettamente dai monaci. Da <strong>un</strong>a<br />

parte a costoro, ma in<strong>di</strong>rettamente anche all’abate e agli artigiani, è rivolta l’ammonizione a non defraudare il<br />

monastero <strong>di</strong> quanto è giusto; dall’altra i monaci vengono messi in guar<strong>di</strong>a dal desiderio <strong>di</strong> guadagno e sollecitati a<br />

vendere i propri prodotti a <strong>un</strong> prezzo leggermente inferiore a quello degli altri commercianti. La frode e l’avi<strong>di</strong>tà <strong>di</strong><br />

guadagno sono trattate insieme e costituiscono, insieme alla superbia, il rischio dal quale chi lavora deve sapersi<br />

guardare.<br />

Caratteristica della RB la chiusa scritturistica del § 9, che propone, in <strong>un</strong> contesto per altro assai prosaico, <strong>un</strong><br />

principio <strong>di</strong> condotta valido in modo generale.<br />

3.3. Viaggi e uscite dal monastero<br />

Caput L<br />

De Fratribus qui longe ab Oratorio laborant, aut in via s<strong>un</strong>t<br />

[1] Fratres qui omnino longe s<strong>un</strong>t in labore et non poss<strong>un</strong>t occurrere hora competenti ad oratorium -<br />

[2] et abbas hoc perpendet, quia ita est - [3] agant ibidem opus Dei, ubi operantur, cum tremore<br />

<strong>di</strong>vino flectentes genua. [4] Similiter, qui in itinere <strong>di</strong>recti s<strong>un</strong>t, non eos praetereant horae constitutae,<br />

sed ut poss<strong>un</strong>t agant sibi et servitutis pensum non neglegant reddere.<br />

Caput LI<br />

De Fratribus qui non satis longe proficisc<strong>un</strong>tur<br />

[1] Frater qui pro quovis responso <strong>di</strong>rigitur et ea <strong>di</strong>e speratur reverti ad monasterium, non praesumat<br />

foris manducare, etiam si omnino rogetur a quovis, [2] nisi forte ei ab abbate suo praecipiatur. [3]<br />

Quod si aliter fecerit, excomm<strong>un</strong>icetur.<br />

I due capitoli sono collegati e hanno stretta relazione con le prescrizioni relative al lavoro e all’orario della<br />

giornata; nell’<strong>un</strong>o e nell’altro caso il problema è la condotta del monaco al <strong>di</strong> fuori del recinto del cenobio e la<br />

77


prescrizione <strong>di</strong> massima che viene impartita è <strong>di</strong> mantenere nel modo più fedele possibile anche all’esterno i ritmi e<br />

le consuetu<strong>di</strong>ni della vita claustrale, vengono infatti presi in considerazione i due momenti essenziali della vita<br />

com<strong>un</strong>itaria: la preghiera com<strong>un</strong>e e il pasto.<br />

In entrambe le <strong>di</strong>sposizioni interviene il giu<strong>di</strong>zio dell’abate, che può <strong>di</strong>spensare i monaci impegnati nel lavoro dal<br />

rientrare in monastero per le ore canoniche e può permettere a <strong>un</strong> monaco <strong>di</strong> prendere cibo fuori dal monastero,<br />

qualora si debba trattenere a l<strong>un</strong>go.<br />

Interessante la nota <strong>di</strong> 50, 4: agant sibi: il monaco è tenuto a rendere il pegno del proprio quoti<strong>di</strong>ano servizio (è <strong>un</strong><br />

miles) anche lontano dal cenobio, ma tenendosi in <strong>di</strong>sparte dagli altri. Ancora più severo il <strong>di</strong>vieto <strong>di</strong> prendere cibo<br />

con altri, anche se invitati: il rifiuto della commensalità, che sembra contrastare con i doveri dell’ospitalità tanto<br />

sottolineati <strong>nella</strong> RB, ha <strong>un</strong>a motivazione ascetico-sociale: si vuole evitare che il monaco <strong>di</strong>a luogo a chiacchiere e<br />

scandali con <strong>un</strong> comportamento troppo <strong>di</strong>sinvolto, mantenendo anche mentre è all’esterno del recinto monastico il<br />

regime <strong>di</strong> separazione rispetto ai secolari.<br />

Caput LXVII<br />

De Fratribus in via <strong>di</strong>rectis<br />

[1] Dirigen<strong>di</strong> fratres in via omnium fratrum vel abbatis se orationi commendent, [2] et semper ad<br />

orationem ultimam operis Dei commemoratio omnium absentum fiat.<br />

Riprende la materia trattata in RB 50-51 e integra le osservazioni fatte nel capitolo precedente sulla clausura<br />

monastica. Il fatto che qui venga usato il plurale lascia forse supporre che i monaci non intraprendessero viaggi<br />

l<strong>un</strong>ghi da soli, sia per ragioni <strong>di</strong> sicurezza, sia per ragioni <strong>di</strong> <strong>di</strong>sciplina (dal concilio <strong>di</strong> Aix-la-Chapelle nell’817<br />

questa <strong>di</strong>viene poi la norma). L’uscita dal monastero, anche se lecita e necessaria, ha i caratteri <strong>di</strong> <strong>un</strong>’esposizione al<br />

pericolo e sembra includere <strong>un</strong>’inevitabile contaminazione, per questo l’insistenza della regola è sulla preghiera da<br />

domandare prima durante e dopo il viaggio.<br />

[3] Revertentes autem de via fratres ipso <strong>di</strong>e quo rede<strong>un</strong>t per omnes canonicas horas, dum expletur<br />

opus Dei, prostrati solo oratorii [4] ab omnibus petant orationem propter excessos, ne qui forte<br />

surripuerint in via visus aut au<strong>di</strong>tus malae rei aut otiosi sermonis. [5] Nec praesumat quisquam referre<br />

alio quaecumque foris monasterium viderit aut au<strong>di</strong>erit, quia plurima destructio est. [6] Quod si quis<br />

praesumpserit, vin<strong>di</strong>ctae regulari subiaceat. [7] Similiter et qui praesumpserit claustra monasterii<br />

egre<strong>di</strong> vel quocumque ire vel quippiam quamvis parvum sine iussione abbatis facere.<br />

Il monaco <strong>di</strong> ritorno da <strong>un</strong> viaggio non deve raccontare alc<strong>un</strong>ché <strong>di</strong> ciò che ha visto e sentito all’esterno del<br />

cenobio e deve sottoporsi a <strong>un</strong> rito penitenziale nell’oratorio, per espiare eventuali mancanze <strong>di</strong> continenza negli<br />

sguar<strong>di</strong>, nei <strong>di</strong>scorsi alscoltati e nelle parole dette. Il tema dominante è quello della custo<strong>di</strong>a dell’isolamento fisico<br />

del monastero e del monaco, premessa necessaria per la salvaguar<strong>di</strong>a del suo <strong>di</strong>stacco da passioni e <strong>di</strong>strazione che<br />

possono <strong>di</strong>minuire la sua attenzione e presenza a se stesso e a <strong>Dio</strong>.<br />

3.4. Beni del monastero e dei monaci<br />

Caput XXXII<br />

De ferramentis, vel rebus Monasterii<br />

[1] Substantia monasterii in ferramentis vel vestibus seu quibuslibet rebus praevideat abbas fratres de<br />

quorum vita et moribus securus sit, [2] et eis singula, ut utile iu<strong>di</strong>caverit, consignet custo<strong>di</strong>enda atque<br />

recolligenda. [3] Ex quibus abbas brevem teneat, ut dum sibi in ipsa assignata fratres vicissim<br />

succed<strong>un</strong>t, sciat quid dat aut quid recipit. [4] Si quis autem sor<strong>di</strong>de aut neglegenter res monasterii<br />

tractaverit, corripiatur; [5] si non emendaverit, <strong>di</strong>sciplinae regulari subiaceat.<br />

Il capitolo segue imme<strong>di</strong>atamente quello sul cellerario ed esemplifica <strong>un</strong> caso nel quale egli può avvalersi della<br />

collaborazione <strong>di</strong> fratelli nello svolgimento del proprio compito; qui RB prevede che la custo<strong>di</strong>a dei beni del<br />

monastero sia affidata in particolare a monaci degni <strong>di</strong> fiducia. L’abate deve com<strong>un</strong>que tenere <strong>un</strong> inventario <strong>di</strong><br />

tutto, per sapere che cosa <strong>di</strong> volta in volta viene affidato a ciasc<strong>un</strong> officiale.<br />

78


Il § 4 torna, come in vari altri casi, sulla necessità <strong>di</strong> esercitare anche nei confronti delle cose <strong>un</strong>’attenzione<br />

scrupolosa. Il confine tra <strong>un</strong> esercizio <strong>di</strong> consapevolezza costante, che si estende ai propri moti interiori, alle<br />

relazioni con le persone e le cose e <strong>un</strong>a soffocante ossessione per l’or<strong>di</strong>ne e il controllo è molto sottile e tuttavia si<br />

tratta <strong>di</strong> due atteggiamenti completamente <strong>di</strong>versi.<br />

Caput XXXIII<br />

Si quid debeant Monachi proprium habere<br />

[1] Praecipue hoc vitium ra<strong>di</strong>citus amputandum est de monasterio, [2] ne quis praesumat aliquid dare<br />

aut accipere sine iussione abbatis, [3] neque aliquid habere proprium, nullam omnino rem, neque<br />

co<strong>di</strong>cem, neque tabulas, neque graphium, sed nihil omnino, [4] quippe quibus nec corpora sua nec<br />

vol<strong>un</strong>tates licet habere in propria vol<strong>un</strong>tate; [5] omnia vero necessaria a patre sperare monasterii, nec<br />

quicquam liceat habere quod abbas non dederit aut permiserit.<br />

Dalla questione dei beni com<strong>un</strong>i a quella dei beni personali. Della proprietà RB parla anche altrove, p.e. nei capp.<br />

54-55; 58-59. Le in<strong>di</strong>cazioni della RB <strong>di</strong>pendono prevalentemente da RM (soprattutto i capp. 82 e 91), da Cassiano<br />

e da Agostino. Il principio è netto e non ammette eccezioni: assolutamente nulla dev’essere riven<strong>di</strong>cato come<br />

proprio dai monaci, nemmeno il loro corpo e la loro volontà. La formulazione del principio è singolarmente dura,<br />

data più in termini giuri<strong>di</strong>ci che dottrinali: il monaco, essendo soggetto all’abate, non ha più alc<strong>un</strong>a capacità <strong>di</strong><br />

possedere in proprio (in tal modo la povertà è messa strettamente in relazione con la pratica dell’obbe<strong>di</strong>enza);<br />

questa formulazione avvicina la con<strong>di</strong>zione monastica allo statuto giuri<strong>di</strong>co dello schiavo.<br />

Gli oggetti elencati nel § 3, per la loro modestia, esemplificano l’estensione <strong>di</strong> questo <strong>di</strong>vieto. Esso non impone <strong>di</strong><br />

ridursi in <strong>un</strong>o stato <strong>di</strong> assoluta in<strong>di</strong>genza (all’abate è fatto obbligo esplicito <strong>di</strong> provvedere ai monaci secondo le loro<br />

necessità, cf. RB 55, 19), ma richiede <strong>di</strong> esercitarsi nel <strong>di</strong>stacco, in quella che si potrebbe chiamare<br />

<strong>di</strong>sidentificazione rispetto alle forme me<strong>di</strong>ante le quali normalmente si costruisce e si rafforza il dominio dell’io:<br />

desiderio, possesso, potere. Il § 5 lega, sia pure in<strong>di</strong>rettamente, la con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> espropriazione del monaco alla<br />

fiducia <strong>nella</strong> provvidenza: tutto il monaco deve attendere dal padre del monastero, cioè da colui che nel cenobio<br />

vices gerit Christi. In ultima analisi, è <strong>Dio</strong> che provvede al monaco, che da lui aspetta «il pane quoti<strong>di</strong>ano» (questo<br />

tema è sviluppato esplicitamente da RM nel prologo 54-56.<br />

[6] «Omniaque omnium sint comm<strong>un</strong>ia, ut scriptum est, ne quisquam suum aliquid <strong>di</strong>cat» (At 4, 32)<br />

vel praesumat. [7] Quod si quisquam huic nequissimo vitio deprehensus fuerit delectari, admoneatur<br />

semel et iterum; [8] si non emendaverit, correptioni subiaceat.<br />

Il modello che viene ad<strong>di</strong>tato è quello della com<strong>un</strong>ità apostolica <strong>di</strong> Gerusalemme, in cui tutto era com<strong>un</strong>e. La<br />

citazione <strong>di</strong> At 4, 32 è ispirata a RB probabilmente dalla regola agostiniana.<br />

Si noti la terminologia: <strong>di</strong>re <strong>di</strong> qualcosa che è mio è <strong>un</strong> vizio sommamente iniquo. La povertà personale del<br />

monaco non è qui proposta per ragioni sociali: dare l’esempio agli altri, con<strong>di</strong>videre la sorte dei poveri o cose<br />

simili, visto che non vi sono obiezioni a che il monastero <strong>di</strong>sponga <strong>di</strong> beni e <strong>di</strong>pendenti. La povertà viene<br />

perseguita come mezzo ed espressione della con<strong>di</strong>zione <strong>di</strong> rin<strong>un</strong>ciante propria del monaco.<br />

Caput XXXIV<br />

Si omnes debeant aequaliter necessaria accipere<br />

[1] Sicut scriptum est: «Dividebatur singulis prout cuique opus erat» (At 4, 32). [2] Ubi non <strong>di</strong>cimus<br />

ut personarum - quod absit - acceptio sit, sed infirmitatum consideratio; [3] ubi qui minus in<strong>di</strong>get agat<br />

Deo gratias et non contristetur, [4] qui vero plus in<strong>di</strong>get humilietur pro infirmitate, non extollatur pro<br />

misericor<strong>di</strong>a; [5] et ita omnia membra er<strong>un</strong>t in pace. [6] Ante omnia, ne murmurationis malum pro<br />

qualicumque causa in aliquo qualicumque verbo vel significatione appareat; [7] quod si deprehensus<br />

fuerit, <strong>di</strong>strictiori <strong>di</strong>sciplinae subdatur.<br />

Il testo è strettamente collegato al precedente cap. 33, come mostra il ricorso, in apertura, alla medesima autorità<br />

scritturistica. La <strong>di</strong>stribuzione dei beni in misura <strong>di</strong>versa, secondo le necessità <strong>di</strong> ciasc<strong>un</strong>o, è raccomandata anche,<br />

con riferimento allo stesso passo degli At, dalla regola <strong>di</strong> Agostino (I 3). Perché questo modo <strong>di</strong> procedere non <strong>di</strong>a<br />

a<strong>di</strong>to a lamentele, occorre che l’abate eserciti cautela e <strong>di</strong>scernimento e che si coltivi <strong>un</strong> atteggiamneto reciproco <strong>di</strong><br />

fiducia e <strong>di</strong> umiltà tra i monaci, in modo che chi riceve non si senta privilegiato e chi non riceve non si senta<br />

79


defraudato. Significativo in questa prospettiva l’ennesimo ammonimento, in chiusura, che mette in guar<strong>di</strong>a dalla<br />

mormorazione ene vieta qualsiasi manifestazione, sotto pena <strong>di</strong> <strong>un</strong> castigo imme<strong>di</strong>ato (<strong>di</strong> solito RB prevede prima<br />

del castigo degli ammonimenti).<br />

Caput LIV<br />

Si debeat Monachus litteras vel eulogia suscipere<br />

[1] Nullatenus liceat monacho neque a parentibus suis neque a quoquam hominum nec sibi invicem<br />

litteras, eulogias vel quaelibet m<strong>un</strong>uscula accipere aut dare sine praecepto abbatis. [2] Quod si etiam a<br />

parentibus suis ei quicquam <strong>di</strong>rectum fuerit non praesumat suscipere illud, nisi prius in<strong>di</strong>catum fuerit<br />

abbati. [3] Quod si iusserit suscipi, in abbatis sit potestate cui illud iubeat dari, [4] et non contristetur<br />

frater cui forte <strong>di</strong>rectum fuerat, ut non detur occasio <strong>di</strong>abolo. [5] Qui autem aliter praesumpserit,<br />

<strong>di</strong>sciplinae regulari subiaceat.<br />

Questo cap., che non ha <strong>un</strong> parallelo in RM, si collega logicamente con il capitolo precedente, de<strong>di</strong>cato<br />

all’accoglienza degli ospiti, e integra il contenuto dei capp. 33-34 sul tema della proprietà personale; la sua fonte è<br />

la regola <strong>di</strong> Agostino, della quale combina due capitoli: 11, 115-119 e 12, 140-144. La redazione <strong>di</strong> RB combina<br />

due passi che hanno nel testo <strong>di</strong> Agostino <strong>un</strong> senso ben <strong>di</strong>verso: nel primo passo si tratta <strong>di</strong> mancanze alla castità<br />

(relazioni con <strong>un</strong>a donna attraverso lettere e piccoli doni), mentre il secondo tratta <strong>di</strong> mancanze alla com<strong>un</strong>ione dei<br />

beni (appropriazione da parte del monaco <strong>di</strong> oggetti utili inviati dalla famiglia <strong>di</strong> origine). RB allarga la casistica<br />

nel § 1 (a parentibus, quoquam hominum, sibi invicem) e nei §§ 2-3 sottolinea il ruolo dell’abate nell’assegnazione<br />

degli eventuali doni.<br />

Eulogia: in senso proprio in<strong>di</strong>ca il pane benedetto (non l’eucaristia) durante la messa e <strong>di</strong>stribuito ai fedeli o agli<br />

assenti in segno <strong>di</strong> com<strong>un</strong>ione e come segno <strong>di</strong> amicizia; il termine si è poi usato per in<strong>di</strong>care ogni genere <strong>di</strong> dono<br />

pio (reliquie, medaglie, immagini o anche altro).<br />

Le prescrizioni sono particolarmente o<strong>di</strong>ose per la nostra sensibilità; esse mirano a salvaguardare nel modo più<br />

rigoroso la separazione del monaco, sottraendolo ai rapporti privilegiati con la propria famiglia o con la cerchia<br />

degli amici, e a coltivare le due virtù che RB reputa fondamentali nel monaco: l’obbe<strong>di</strong>enza e l’umiltà.<br />

3.5. Gli ospiti<br />

Caput LIII<br />

De hospitibus suscipien<strong>di</strong>s<br />

[1] Omnes supervenientes hospites tamquam Christus suscipiantur, quia ipse <strong>di</strong>cturus est: «Hospes fui<br />

et suscepistis me» (Mt 25, 35); [2] et omnibus congruus honor exhibeatur, «maxime domesticis fidei»<br />

(Gal 6, 10) et peregrinis.<br />

Il testo <strong>di</strong> RB combina in <strong>un</strong>’<strong>un</strong>ica trattazione in<strong>di</strong>cazioni che in RM sono <strong>di</strong>sseminate in vari capitoli. Lo stretto<br />

legame stabilito tra l’accoglienza degli ospiti e l’oratorio e la mensa del cenobio spiega forse la posizione del<br />

capitolo, che segue <strong>un</strong>a serie <strong>di</strong> capitoli in cui questi due ambienti sno più volte venuti a tema.Come ususale in RB,<br />

viene en<strong>un</strong>ciato <strong>un</strong> principio generale <strong>di</strong> comportamento e il fondamento scritturistico sul quale esso è basato; in<br />

questo caso il principio fondamentale è che l’accoglienza degli ospiti, senza <strong>di</strong>stinzione <strong>di</strong> categoria, è accoglienza<br />

del Cristo (è però verosimile che l’accoglienza non fosse concessa agli eretici e alle donne). Si noti che le forme<br />

dell’ospitalità non sono identiche per tutti: a ciasc<strong>un</strong>o devono essere manifestate le forme <strong>di</strong> onore adeguate; RB<br />

nasce e si muove in <strong>un</strong>a società fortemente gerarchizzata e certo non pensava a u identico trattamento per tutti gli<br />

ospiti.<br />

L’espressione domestici fidei non è del tutto chiara: potrebbe in<strong>di</strong>care i cattolici, in opposizione agli eretici (ariani<br />

in particolare all’epoca <strong>di</strong> composizione della RB), ma non sembra probabile che fosse prevista l’accoglienza in<br />

monastero <strong>di</strong> persone non cattoliche. I commentatori ritengono che questa espressione paolina venisse usata per<br />

designare monaci e chierici, coloro che sono in modo più particolare “familiari” <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> per la professione <strong>di</strong> vita<br />

che hanno intrapreso. Anche il termine peregrini qui non dovrebbe designare qual<strong>un</strong>que forestiero, ma riferirsi in<br />

modo speciale ai pellegrini, a coloro cioè che sono in viaggio per ragioni devozionali e ai quali va perciòà riservata<br />

<strong>un</strong>’accoglienza più calorosa.<br />

80


[3] Ut ergo n<strong>un</strong>tiatus fuerit hospes, occurratur ei a priore vel a fratribus cum omni officio caritatis, [4]<br />

et primitus orent pariter, et sic sibi socientur in pace. [5] Quod pacis osculum non prius offeratur nisi<br />

oratione praemissa, propter illusiones <strong>di</strong>abolicas. [6] In ipsa autem salutatione omnis exhibeatur<br />

humilitas omnibus venientibus sive <strong>di</strong>scedentibus hospitibus: [7] inclinato capite vel prostrato omni<br />

corpore in terra, Christus in eis adoretur qui et suscipitur.<br />

[8] Suscepti autem hospites ducantur ad orationem et postea sedeat cum eis prior aut cui iusserit ipse.<br />

[9] Legatur coram hospite lex <strong>di</strong>vina ut ae<strong>di</strong>ficetur, et post haec omnis ei exhibeatur humanitas. [10]<br />

Iei<strong>un</strong>ium a priore frangatur propter hospitem, nisi forte praecipuus sit <strong>di</strong>es iei<strong>un</strong>ii qui non possit<br />

violari; [11] fratres autem consuetu<strong>di</strong>nes iei<strong>un</strong>iorum prosequantur. [12] Aquam in manibus abbas<br />

hospitibus det; [13] pedes hospitibus omnibus tam abbas quam c<strong>un</strong>cta congregatio lavet; [14] quibus<br />

lotis, h<strong>un</strong>c versum <strong>di</strong>cant: «Suscepimus, Deus, misericor<strong>di</strong>am tuam in me<strong>di</strong>o templi tui» (Sal 47, 10).<br />

Viene descritto <strong>un</strong> cerimoniale <strong>di</strong> accoglienza singolarmente l<strong>un</strong>go e impegnativo, che si svolge prima sulla porta<br />

del monastero, poi nell’oratorio e infine a mensa, prevede vari momenti (preghiera, saluto, nuova preghiera<br />

nell’oratorio, lavanda delle mani e dei pie<strong>di</strong>, refezione e lettura) e prevederebbe il coinvolgimento dell’abate e<br />

dell’intera com<strong>un</strong>ità. Esso certamente non veniva osservato in questa forma se non in occasioni del tutto<br />

eccezionali; esso tuttavia rende in modo molto chiaro il valore attribuito alla presenza dell’ospite e anche le<br />

preoccupazioni <strong>di</strong> RB nell’evitare presenze pericolose per la pace del cenobio.<br />

Vari elementi lessicali insistono sull’atteggiamento <strong>di</strong> sollecita premura che deve guidare l’accoglienza dell’ospite:<br />

occurratur ... cum omni officio caritatis ... omnis exhibeatur humilitas ... omnis exhibeatur humanitas. La<br />

motivazione <strong>di</strong> questa sollecitu<strong>di</strong>ne, che arriva a interrompere il <strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o per tener compagnia all’ospite a mensa, è<br />

cristologica: nell’ospite si adora il Cristo, si accoglie la sua misericor<strong>di</strong>osa visita (il cerimoniale liturgico<br />

dell’accoglienza, la citazione del Sal 47 confermano la rappresentazione del cenobio come domus Dei e la<br />

rappresentazione dell’ospite come <strong>un</strong>a sorta <strong>di</strong> emissario del “padrone <strong>di</strong> casa”).<br />

È estremamente importante questa insistenza sul modo <strong>di</strong> accogliere gli ospiti: la separazione rigorosa dagli uomini<br />

(cf. il <strong>di</strong>vieto per chi è fuori dal monastero per breve tempo <strong>di</strong> mangiare insieme agli altri e tutte le altre norme che<br />

dettagliano la chiusura dei monaci alle relazioni con l’esterno) non deve essere conseguenza <strong>di</strong> <strong>un</strong> atteggiamento <strong>di</strong><br />

misantropia e repulsione verso il contatto con le persone. Il monaco dovrebbe essere capace <strong>di</strong> rallegrarsi della<br />

visita <strong>di</strong> chi<strong>un</strong>que, ma per ragioni non narcisistiche; accogliere in ciasc<strong>un</strong>o il Cristo, ma non servirsi della presenza<br />

altrui a beneficio del proprio io. Da qui la cautela nei confronti delle «illusioni <strong>di</strong>aboliche» che si esprime nel<br />

rituale <strong>di</strong> accoglienza.<br />

[15] Pauperum et peregrinorum maxime susceptioni cura sollicite exhibeatur, quia in ipsis magis<br />

Christus suscipitur; nam <strong>di</strong>vitum terror ipse sibi exigit honorem.<br />

Dopo le in<strong>di</strong>cazioni <strong>di</strong> fondo vengono varie precisazioni pratiche. Questa è la più importante dal p<strong>un</strong>to <strong>di</strong> vista<br />

spirituale: poveri e pellegrini, per ragioni <strong>di</strong>verse, sono degni <strong>di</strong> <strong>un</strong>a sollecitu<strong>di</strong>ne particolare, perché in essi si<br />

rende onore non alla con<strong>di</strong>zione storica dell’in<strong>di</strong>viduo, ma al suo essere segno della presenza del Cristo. La<br />

ricchezza ha in genere <strong>un</strong> potere sufficiente nei nostri confronti perché agiamo nei confronti del ricco con<br />

deferenza e rispetto.<br />

[16] Coquina abbatis et hospitum super se sit, ut, incertis horis supervenientes hospites, qui numquam<br />

des<strong>un</strong>t monasterio, non inquietentur fratres. [17] In qua coquina ad annum ingre<strong>di</strong>antur duo fratres<br />

qui ipsud officium bene impleant. [18] Quibus, ut in<strong>di</strong>gent, solacia administrentur, ut absque<br />

murmuratione serviant, et iterum, quando occupationem minorem habent, exeant ubi eis imperatur in<br />

opera. [19] Et non solum ipsis, sed et in omnibus officiis monasterii ista sit consideratio, [20] ut<br />

quando in<strong>di</strong>gent solacia accommodentur eis, et iterum quando vacant oboe<strong>di</strong>ant imperatis. [21] Item<br />

et cellam hospitum habeat assignatam frater cuius animam timor Dei possidet; [22] ubi sint lecti strati<br />

sufficienter. Et domus Dei a sapientibus et sapienter administretur.<br />

Seguendo la propria tendenza alla specializzazione, RB <strong>di</strong>spone che agli ospiti siano destinati dei locali appositi,<br />

sui quali veglia <strong>un</strong> monaco «posseduto dal timore <strong>di</strong> <strong>Dio</strong>», e <strong>un</strong>a cucina separata per loro e per l’abate; i fratelli<br />

assegnati a questo incarico non seguono <strong>un</strong> turno settimanale, ma annuale, devono essere cuochi non improvvisati<br />

e, se ne hanno bisogno, possono ricevere aiuto da altri (principio che deve valere per tutti gli incarichi assegnati nel<br />

cenobio). Anche qui Benedetto approfitta dell’occasione per en<strong>un</strong>ciare <strong>un</strong> principio guida che vale al <strong>di</strong> là <strong>di</strong><br />

questo contesto specifico e che ne esprime lo spirito or<strong>di</strong>nato, <strong>di</strong>sciplinato e prudente: «la casa <strong>di</strong> <strong>Dio</strong> sia<br />

81


amministrata saggiamente da uomini saggi».<br />

[23] Hospitibus autem cui non praecipitur ullatenus societur neque colloquatur; [24] sed si obviaverit<br />

aut viderit, salutatis humiliter, ut <strong>di</strong>ximus, et petita bene<strong>di</strong>ctione pertranseat, <strong>di</strong>cens sibi non licere<br />

colloqui cum hospite.<br />

Il monaco deve trattare l’ospite come <strong>un</strong> superiore ed avere nei suoi riguar<strong>di</strong> <strong>un</strong> atteggiamento umile e accogliente,<br />

ma non entrare in familiarità con lui; il colloquio con gli ospiti spetta all’abate e ai fratelli da lui delegati a questo<br />

fine. Il contrasto tra la raccomandazione iniziale <strong>di</strong> accogliere l’ospite come Cristo e il <strong>di</strong>vieto <strong>di</strong> intrattenersi con<br />

lui è <strong>un</strong>o dei molti che p<strong>un</strong>teggiano RB e che mostrano la presenza nell’atteggiamento del suo autore <strong>di</strong> <strong>un</strong>a<br />

polarità tra ottimismo e <strong>di</strong>sincanto. L’ospite è portatore <strong>di</strong> Cristo, ma può esserlo per i monaci anche <strong>di</strong> illusioni<br />

<strong>di</strong>aboliche, <strong>di</strong> <strong>di</strong>sturbo e <strong>di</strong> <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne; si devono onorare i poveri, perché i ricchi siamo già portati per natura a<br />

onorarli per la loro ricchezza... RB non perde <strong>di</strong> vista né gli ideali spirituali altissimi ai quali la vita del monaco <strong>di</strong><br />

deve orientare, né l’effettiva modestia della loro realizzazione in molte circostanze <strong>di</strong> vita concreta e cerca <strong>di</strong><br />

tenere conto in modo adeguato <strong>di</strong> entrambi questi aspetti (cf. il medesimo contrasto tra il prologo e il cap. 58<br />

sull’accoglienza dei can<strong>di</strong>dati; o il contrasto tra sollecitu<strong>di</strong>ne ad accogliere e <strong>di</strong>vieto <strong>di</strong> uscire dalla clausura che si<br />

esprime nel cap. 66).<br />

In genere appare molto ambivalente il modo in cui <strong>nella</strong> RB viene <strong>di</strong>sciplinato il rapporto del monaco con il<br />

mondo: <strong>un</strong> massimo <strong>di</strong> <strong>di</strong>sponibilità, umiltà, accoglienza, spirito <strong>di</strong> servizio si coniuga con <strong>un</strong>a occhiuta<br />

sorveglianza, con la <strong>di</strong>ffidenza nei confronti del perdurare <strong>di</strong> relazioni interpersonali, <strong>di</strong> cadute nei confronti della<br />

castità o della povertà. Si tratta <strong>di</strong> <strong>un</strong>’oscillazione presente in tutta la tra<strong>di</strong>zione monastica, che alterna accoglienza<br />

e vigilanza nei confronti <strong>di</strong> chi proviene dal quel mondo dal quale i monaci hanno deciso <strong>di</strong> separarsi.<br />

Il passaggio attravero la porta del monastero è percepito e rappresentato come il passaggio attraverso due mon<strong>di</strong>, o<br />

due livelli <strong>di</strong> realtà, regolati da leggi <strong>di</strong>verse; da qui il rituale complesso che <strong>di</strong>sciplina accoglienza degli ospiti, dei<br />

can<strong>di</strong>dati alla vita monastica, le uscite e le entrate, anche dei monaci, nel recinto della clausura. Rimane molto<br />

interessante il fatto che la separazione qualitativa tra questi due mon<strong>di</strong> non viene mai forzata in <strong>un</strong>a separazione<br />

fattuale assoluta (che sarebbe del resto impossibile): ci si allontana dal mondo per seguire Cristo, poi però si deve<br />

aprire la porta del chiostro per ricevere il Cristo, che si presenta <strong>nella</strong> persona dell’ospite. Colui che si cerca<br />

attraverso l’uscita dal mondo secolare si ripresenta provenendo proprio da quel mondo. Così la tensione tra le due<br />

sfere deve essere mantenuta e mai risolta a beneficio dell’<strong>un</strong>a o dell’altra. Sia il rinchiudersi nell’isolamento, sia il<br />

perdersi nuovamente nel mondo comportano, agli occhi dell’autore della RB, <strong>un</strong> rischio, quello <strong>di</strong> perdere il<br />

contatto con la presenza del Cristo.<br />

Il cerimoniale dell’ospitalità tende anch’esso a rappresentare in forma <strong>di</strong> azioni simboliche la <strong>di</strong>versa qualità dei<br />

rapporti umani che la RB intende promuovere fra coloro che si danno alla professione monastica: la preghiera<br />

com<strong>un</strong>e precede lo scambio dei saluti, la lettura della Scrittura accompagna il pasto; l’incontro tra gli uomini<br />

dovrebbe cioè avvenire ad <strong>un</strong> livello <strong>di</strong>verso da quello al quale or<strong>di</strong>nariamente esso si colloca (gerarchia sociale,<br />

relazioni affettive, interessi economici) e svolgersi secondo modalità alternative.<br />

Caput LXI<br />

De Monachis peregrinis, qualiter suscipiantur<br />

[1] Si quis monachus peregrinus de longinquis provinciis supervenerit, si pro hospite voluerit habitare<br />

in monasterio [2] et contentus est consuetu<strong>di</strong>nem loci quam invenerit, et non forte superfluitate sua<br />

perturbat monasterium, [3] sed simpliciter contentus est quod invenerit, suscipiatur quanto tempore<br />

cupit. [4] Si qua sane rationabiliter et cum humilitate caritatis reprehen<strong>di</strong>t aut osten<strong>di</strong>t, tractet abbas<br />

prudenter ne forte pro hoc ipsud eum Dominus <strong>di</strong>rexerit.<br />

Questo capitolo si trova <strong>nella</strong> sezione de<strong>di</strong>cata all’accoglienza dei can<strong>di</strong>dati alla vita religiosa nel monastero, ma<br />

completa anche le in<strong>di</strong>cazioni date in quello relativo all’ospitalità, prendendo in considerazione <strong>un</strong>a categoria <strong>di</strong><br />

ospiti alla quale già in RB 53 si è prescritto <strong>di</strong> dare <strong>un</strong> riguado particolare: coloro che con<strong>di</strong>vidono la medesima<br />

professione <strong>di</strong> vita monastica. La severità manifestata in RB 1 nei confronti <strong>di</strong> monaci sarabaiti e girovaghi<br />

giustifica la gradualità dell’approccio nei confronti del confratello che viene da lontano: viene accolto come ospite<br />

e osservato nel suo comportamento, perché potrebbe essere stato mandato da <strong>Dio</strong> per ammonire ed e<strong>di</strong>ficare la<br />

com<strong>un</strong>ità che lo accoglie — e in tal caso è prudente non solo accettare <strong>di</strong> incar<strong>di</strong>narlo in essa, ma anche sollecitarlo<br />

a fermarsi — ma potrebbe essere anche <strong>un</strong> seminatore <strong>di</strong> <strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne e <strong>di</strong> cattivo esempio e in tal caso andrà<br />

allontanato (honeste, però, cn <strong>di</strong>screzione e senso della misura).<br />

La figura del monaco pellegrino non coincide necessariamente con quella del girovago, ma si vede che RB si<br />

preoccupa della sua stabilizzazione; d’altra parte l’estraneo può essere il portatore <strong>di</strong> <strong>un</strong> ammonimento e <strong>di</strong> <strong>un</strong><br />

82


esempio che <strong>Dio</strong> stesso manda; occorre perciò che l’abate ne soppesi bene le parole, qualora esse siano formulate<br />

in termini ragionevoli e siano mosse da umiltà e amore nei confronti degli ospiti che lo accolgono.<br />

[5] Si vero postea voluerit stabilitatem suam firmare, non renuatur talis vol<strong>un</strong>tas, et maxime quia<br />

tempore hospitalitatis potuit eius vita <strong>di</strong>nosci. [6] Quod si superfluus aut vitiosus inventus fuerit<br />

tempore hospitalitatis, non solum non debet sociari corpori monasterii, [7] verum etiam <strong>di</strong>catur ei<br />

honeste ut <strong>di</strong>scedat, ne eius miseria etiam alii vitientur. [8] Quod si non fuerit talis qui mereatur<br />

proici, non solum si petierit suscipiatur congregationi sociandus, [9] verum etiam suadeatur ut stet, ut<br />

eius exemplo alii eru<strong>di</strong>antur, [10] et quia in omni loco <strong>un</strong>i Domino servitur, <strong>un</strong>i regi militatur. [11]<br />

Quem si etiam talem esse perspexerit abbas, liceat eum in superiori aliquantum constituere loco. [12]<br />

Non solum autem monachum, sed etiam de suprascriptis gra<strong>di</strong>bus sacerdotum vel clericorum stabilire<br />

potest abbas in maiori quam ingre<strong>di</strong><strong>un</strong>tur loco, si eorum talem perspexerit esse vitam.<br />

Non ritorna sulle tappe dell’aggregazione al monastero, ma ne in<strong>di</strong>ca i due momenti fondamentali: quello della<br />

prova e della conoscenza del can<strong>di</strong>dato e quello della sua accoglienza definitiva al «corpo» del monastero.<br />

Interessante la metafora del corpo, che ben manifesta la concezione organica della com<strong>un</strong>ità cenobitica e la sua<br />

autosufficienza.<br />

[13] Caveat autem abbas ne aliquando de alio noto monasterio monachum ad habitandum suscipiat<br />

sine consensu abbatis eius aut litteras commendaticias, [14] quia scriptum est: «Quod tibi non vis<br />

fieri, alio ne feceris.»<br />

Se nel caso <strong>di</strong> <strong>un</strong> monaco proveniente da molto lontano ci si può accontentare delle informazioni ch’egli stesso dà<br />

e della conoscenza <strong>di</strong>retta del suo modo <strong>di</strong> vivere, nel caso <strong>di</strong> <strong>un</strong> monaco proveniente da <strong>un</strong> monastero conosciuto,<br />

è fatto obbligo all’abate <strong>di</strong> non riceverlo senza il consenso o la racomandazione dell’abate del monastero <strong>di</strong><br />

provenienza. La motivazione <strong>di</strong> questo comportamento è data dalla medesima “regola d’oro” che è stata già citata<br />

anche tra gli strumenti delle buone opere al cap. 4, 9.<br />

3.6. Le infrazioni alla Regola<br />

Malgrado la RB sia <strong>di</strong>sseminata <strong>di</strong> luoghi nei quali si prevedono infrazioni e misure <strong>di</strong>sciplinari specifiche (cf. p.e.<br />

RB 32; 33; 34; 42; 51; 71), i capp. 23-30 formano <strong>un</strong> co<strong>di</strong>ce penitenziale complessivo, integrato da <strong>un</strong> supplemento<br />

nei capp. 43-46. Anche in RM 12-14 si trova <strong>un</strong>a estesa trattazione delle misure <strong>di</strong>sciplinari da prendere nei<br />

confronti <strong>di</strong> chi commette infrazioni alla regola. Rispetto al Maestro, Benedetto accentua la severità delle misure<br />

correttive, ma anche la preoccupazione per il recupero del monaco in<strong>di</strong>sciplinato (cf. in particolare il cap. 27, che è<br />

originale <strong>di</strong> RB e insiste sul ruolo dell’abate come pastore e me<strong>di</strong>co dei suoi monaci); si preoccupa maggiormente<br />

della protezione della com<strong>un</strong>ità dal cattivo esempio <strong>di</strong> chi manca che della p<strong>un</strong>izione delle infrazioni.<br />

Alc<strong>un</strong>i tratti complessivi delle misure <strong>di</strong>sciplinari previste (sostanzialmente si tratta <strong>di</strong> pene corporali — battiture o<br />

<strong>di</strong>gi<strong>un</strong>o — o <strong>di</strong> esclusione da determinati o da tutti i momenti della vita com<strong>un</strong>itaria, fino all’espulsione completa<br />

dal cenobio, cf. Mt 5, 29-30) sono la gradualità (la pena è irrogata dopo gli ammonimenti, il testo <strong>di</strong> riferimento<br />

fondamentale della prassi <strong>di</strong>sciplinare <strong>di</strong> RB è Mt 18, 15-17), la proporzione (non ogni infrazione è p<strong>un</strong>ita nello<br />

stesso modo), l’adeguatezza al soggetto (colpe uguali vengono p<strong>un</strong>ite con strumenti <strong>di</strong>versi, a seconda<br />

dell’attittu<strong>di</strong>ne <strong>di</strong> chi le ha commesse), il fine me<strong>di</strong>cinale più che ven<strong>di</strong>cativo (scopo della p<strong>un</strong>izione è risvegliare<br />

nel monaco la coscienza <strong>di</strong> sé e della propria vocazione; per questo tutte le pene, compresa l’espulsione dal<br />

cenobio, sono revocabili), la necessità che esse vengano irrogate con equanimità (solo il superiore decide la<br />

p<strong>un</strong>izione e la deve stabilire non in preda all’ira o per ragioni arbitrarie).<br />

Il co<strong>di</strong>ce penitenziale, presente anche in molti altri testi <strong>di</strong>sciplinari della tra<strong>di</strong>zione monastica ed ecclesiastica<br />

antiche, è senz’altro la parte della RB che appare più lontana dalla sensibilità attuale: colpiscono la <strong>di</strong>mensione<br />

repressiva, la pubblicità della sod<strong>di</strong>sfazione imposta a chi manca, la frequenza e la durezza delle pene previste<br />

anche per infrazioni <strong>di</strong> scarso rilievo, il ricorso a <strong>un</strong> rituale <strong>di</strong> riconciliazione del penitente che ha sod<strong>di</strong>sfatto la<br />

pena analogo a quello che si usa per la riconciliazione dei gran<strong>di</strong> peccatori <strong>nella</strong> chiesa antica. I tempi della pena<br />

sembrano tuttavia complessivamente brevi, ore o giorni; a ragione de Vogüe parla <strong>di</strong> <strong>un</strong>a sorta <strong>di</strong> miniaturizzazione<br />

<strong>nella</strong> vita del cenobio della penitenza canonica ecclesiastica.<br />

La ra<strong>di</strong>calizzazione della <strong>di</strong>sciplina penitenziale, anche confrontata con la prassi extramonastica dei tempi, rinvia<br />

alla concezione della vita monastica come vita costitutivamente penitenziale (RB 55, 1): <strong>nella</strong> chiesa antica,<br />

83


infatti, l’ingresso <strong>nella</strong> vita monastica poteva sostituire la penitenza canonica da parte <strong>di</strong> chi aveva commesso gravi<br />

colpe.<br />

Caput XXIII<br />

De excomm<strong>un</strong>icatione culparum<br />

[1] Si quis frater contumax aut inoboe<strong>di</strong>ens aut superbus aut murmurans vel in aliquo contrarius<br />

exsistens sanctae regulae et praeceptis seniorum suorum contemptor repertus fuerit, [2] hic sec<strong>un</strong>dum<br />

Domini nostri praeceptum admoneatur semel et sec<strong>un</strong>do secrete a senioribus suis. [3] Si non<br />

emendaverit, obiurgetur publice coram omnibus. [4] Si vero neque sic correxerit, si intellegit qualis<br />

poena sit, excomm<strong>un</strong>icationi subiaceat; [5] sin autem improbus est, vin<strong>di</strong>ctae corporali subdatur.<br />

Caput XXIV<br />

Qualis debet esse modus excomm<strong>un</strong>icationis<br />

[1] Sec<strong>un</strong>dum modum culpae, et excomm<strong>un</strong>icationis vel <strong>di</strong>sciplinae mensura debet exten<strong>di</strong>; [2] qui<br />

culparum modus in abbatis pendat iu<strong>di</strong>cio.<br />

[3] Si quis tamen frater in levioribus culpis invenitur, a mensae participatione privetur. [4] Privati<br />

autem a mensae consortio ista erit ratio ut in oratorio psalmum aut antiphonam non imponat, neque<br />

lectionem recitet, usque ad satisfactionem. [5] Refectionem autem cibi post fratrum refectionem solus<br />

accipiat, [6] ut, si verbi gratia fratres refici<strong>un</strong>t sexta hora, ille frater nona, si fratres nona, ille vespera,<br />

[7] usque dum satisfactione congrua veniam consequatur.<br />

Caput XXV<br />

De gravioribus culpis<br />

[1] Is autem frater qui gravioris culpae noxa tenetur suspendatur a mensa, simul ab oratorio. [2]<br />

Nullus ei fratrum in nullo i<strong>un</strong>gatur consortio nec in colloquio. [3] Solus sit ad opus sibi ini<strong>un</strong>ctum,<br />

persistens in paenitentiae luctu, sciens illam terribilem apostoli sententiam <strong>di</strong>centis [4] «tra<strong>di</strong>tum<br />

eiusmo<strong>di</strong> hominem in interitum carnis, ut spiritus salvus sit in <strong>di</strong>e Domini.» [5] Cibi autem<br />

refectionem solus percipiat, mensura vel hora qua praeviderit abbas ei competere; [6] nec a quoquam<br />

bene<strong>di</strong>catur transe<strong>un</strong>te nec cibum quod ei datur.<br />

Caput XXVI<br />

De iis, qui sine iussione Abbatis i<strong>un</strong>g<strong>un</strong>tur excomm<strong>un</strong>icatis<br />

[1] Si quis frater praesumpserit sine iussione abbatis fratri excomm<strong>un</strong>icato quolibet modo se i<strong>un</strong>gere<br />

aut loqui cum eo vel mandatum ei <strong>di</strong>rigere, [2] similem sortiatur excomm<strong>un</strong>icationis vin<strong>di</strong>ctam.<br />

Caput XXVIII<br />

De iis, qui saepius correcti non emendantur<br />

[1] Si quis frater frequenter correptus pro qualibet culpa, si etiam excomm<strong>un</strong>icatus non emendaverit,<br />

acrior ei accedat correptio, id est ut verberum vin<strong>di</strong>cta in eum procedant. [2] Quod si nec ita<br />

correxerit, aut forte - quod absit - in superbia elatus etiam defendere voluerit opera sua, t<strong>un</strong>c abbas<br />

faciat quod sapiens me<strong>di</strong>cus: [3] si exhibuit fomenta, si <strong>un</strong>guenta adhortationum, si me<strong>di</strong>camina<br />

scripturarum <strong>di</strong>vinarum, si ad ultimum ustionem excomm<strong>un</strong>icationis vel plagarum virgae, [4] et iam<br />

si viderit nihil suam praevalere industriam, adhibeat etiam - quod maius est - suam et omnium fratrum<br />

pro eo orationem, [5] ut Dominus qui omnia potest operetur salutem circa infirmum fratrem. [6] Quod<br />

si nec isto modo sanatus fuerit, t<strong>un</strong>c iam utatur abbas ferro abscisionis, ut ait Apostolus: «Auferte<br />

malum ex vobis,» [7] et iterum: «Infidelis, si <strong>di</strong>sce<strong>di</strong>t, <strong>di</strong>scedat,» [8] ne <strong>un</strong>a ovis morbida omnem<br />

gregem contagiet.<br />

Caput XXIX<br />

Si debeant iterum recipi fratres exe<strong>un</strong>tes de Monasterio<br />

84


[1] Frater qui proprio vitio egre<strong>di</strong>tur de monasterio, si reverti voluerit, spondeat prius omnem<br />

emendationem pro quo egressus est, [2] et sic in ultimo gradu recipiatur, ut ex hoc eius humilitas<br />

comprobetur. [3] Quod si denuo exierit, usque tertio ita recipiatur, iam postea sciens omnem sibi<br />

reversionis a<strong>di</strong>tum denegari.<br />

Caput XXX<br />

De pueris minori aetate, qualiter corripiantur<br />

[1] Omnis aetas vel intellectus proprias debet habere mensuras. [2] Ideoque, quotiens pueri vel<br />

adulescentiores aetate, aut qui minus intellegere poss<strong>un</strong>t quanta poena sit excomm<strong>un</strong>icationis, [3] hi<br />

tales dum delinqu<strong>un</strong>t, aut iei<strong>un</strong>iis nimiis affligantur aut acris verberibus coerceantur, ut sanentur.<br />

Caput XLIII<br />

De iis, qui ad Opus Dei, vel ad mensam tarde occurr<strong>un</strong>t<br />

[1] Ad horam <strong>di</strong>vini officii, mox au<strong>di</strong>tus fuerit signus, relictis omnibus quaelibet fuerint in manibus,<br />

summa cum festinatione curratur, [2] cum gravitate tamen, ut non scurrilitas inveniat fomitem.<br />

[3] Ergo nihil operi Dei praeponatur.<br />

[4] Quod si quis in nocturnis vigiliis post gloriam psalmi nonagesimi quarti, quem propter hoc<br />

omnino subtrahendo et morose volumus <strong>di</strong>ci, occurrerit, non stet in or<strong>di</strong>ne suo in choro, [5] sed<br />

ultimus omnium stet aut in loco quem talibus neglegentibus seorsum constituerit abbas, ut videantur<br />

ab ipso vel ab omnibus, [6] usque dum completo opere Dei publica satisfactione paeniteat. [7] Ideo<br />

autem eos in ultimo aut seorsum iu<strong>di</strong>cavimus debere stare ut, visi ab omnibus, vel pro ipsa verec<strong>un</strong><strong>di</strong>a<br />

sua emendent; [8] nam, si foris oratorium remaneant, erit forte talis qui se aut recollocet et dormit, aut<br />

certe se<strong>di</strong>t sibi foris vel fabulis vacat, et datur occasio maligno; [9] sed ingre<strong>di</strong>antur intus, ut nec<br />

totum perdant et de reliquo emendent.<br />

[10] Diurnis autem horis, qui ad opus Dei post versum et gloriam primi psalmi qui post versum<br />

<strong>di</strong>citur non occurrerit, lege qua supra <strong>di</strong>ximus in ultimo stent, [11] nec praesumant sociari choro<br />

psallentium usque ad satisfactionem, nisi forte abbas licentiam dederit remissione sua, [12] ita tamen<br />

ut satisfaciat reus ex hoc.<br />

[13] Ad mensam autem qui ante versu non occurrerit, ut simul omnes <strong>di</strong>cant versu et orent et sub <strong>un</strong>o<br />

omnes accedant ad mensam, [14] qui per neglegentiam suam aut vitio non occurrerit, usque sec<strong>un</strong>da<br />

vice pro hoc corripiatur; [15] si denuo non emendaverit, non permittatur ad mensae comm<strong>un</strong>is<br />

participationem, [16] sed sequestratus a consortio omnium reficiat solus, sublata ei portione sua<br />

vinum, usque ad satisfactionem et emendationem.<br />

[17] Similiter autem patiatur qui et ad illum versum non fuerit praesens qui post cibum <strong>di</strong>citur.<br />

[18] Et ne quis praesumat ante statutam horam vel postea quicquam cibi aut potus praesumere; [19]<br />

sed et cui offertur aliquid a priore et accipere renuit, hora qua desideraverit hoc quod prius recusavit<br />

aut aliud, omnino nihil percipiat usque ad emendationem congruam.<br />

Caput XLIV<br />

De iis qui excomm<strong>un</strong>icantur, quomodo satisfaciant<br />

[1] Qui pro gravibus culpis ab oratorio et a mensa excomm<strong>un</strong>icantur, hora qua opus Dei in oratorio<br />

percelebratur, ante fores oratorii prostratus iaceat nihil <strong>di</strong>cens, [2] nisi tantum posito in terra capite,<br />

stratus pronus omnium de oratorio exe<strong>un</strong>tium pe<strong>di</strong>bus; [3] et hoc tam<strong>di</strong>u faciat usque dum abbas<br />

iu<strong>di</strong>caverit satisfactum esse.<br />

85


[4] Qui dum iussus ab abbate venerit, volvat se ipsius abbatis deinde omnium vestigiis ut orent pro<br />

ipso, [5] et t<strong>un</strong>c, si iusserit abbas, recipiatur in choro vel in or<strong>di</strong>ne quo abbas decreverit; [6] ita sane ut<br />

psalmum aut lectionem vel aliud quid non praesumat in oratorio imponere nisi iterum abbas iubeat;<br />

[7] et omnibus horis, dum percompletur opus Dei, proiciat se in terra in loco quo stat, [8] et sic<br />

satisfaciat usque dum ei iubeat iterum abbas ut quiescat iam ab hac satisfactione.<br />

[9] Qui vero pro levibus culpis excomm<strong>un</strong>icantur tantum a mensa, in oratorio satisfaciant usque ad<br />

iussionem abbatis; [10] hoc perficiant usque dum bene<strong>di</strong>cat et <strong>di</strong>cat: Sufficit.<br />

Caput XLV<br />

De iis qui fall<strong>un</strong>tur in Oratorio<br />

[1] Si quis dum pron<strong>un</strong>tiat psalmum, responsorium, antiphonam vel lectionem fallitus fuerit, nisi<br />

satisfactione ibi coram omnibus humiliatus fuerit, maiori vin<strong>di</strong>ctae subiaceat, [2] quippe qui noluit<br />

humilitate corrigere quod neglegentia deliquit. [3] Infantes autem pro tali culpa vapulent.<br />

Caput XLVI<br />

De iis qui in aliis quibuslibet rebus delinqu<strong>un</strong>t<br />

[1] Si quis dum in labore quovis, in coquina, in cellario, in ministerio, in pistrino, in horto, in arte<br />

aliqua dum laborat, vel in quocumque loco, aliquid deliquerit, [2] aut fregerit quippiam aut per<strong>di</strong>derit,<br />

vel aliud quid excesserit ubiubi, [3] et non veniens continuo ante abbatem vel congregationem ipse<br />

ultro satisfecerit et pro<strong>di</strong>derit delictum suum, [4] dum per alium cognitum fuerit, maiori subiaceat<br />

emendationi.<br />

[5] Si animae vero peccati causa fuerit latens, tantum abbati aut spiritalibus senioribus patefaciat, [6]<br />

qui sciat curare et sua et aliena vulnera, non detegere et publicare.<br />

86

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!