Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

35 r tu r t« 

et '^tet boraclegte, tniebetutn öon D. 21. greitog Bearbeitete 

SÖQiib fe|t im SlnfdÎuB on fSb. 40 ^ (1914) ben fritifd)en 

5leiibrucf öon Siit[)er§ SBorleiungcu fort. (Sr Bringt al§ 

ßernftüä bte an bie @t!lärung be§ 45. 5Pfalm§ fid^ an= 

fc^liefeenbe, in ber 3"t öon 5}tttte 9lot)emBer 1532 Bi§ 

DftoBer 1533 fid) înjieênbe 33orIefung über bie iötufen= 

p\almtn (5Pf. 120—134) unb bie üBer 5pfalm 90, DftoBer 

1534 Bi§ 5Jlai 1535, toomit ber nnmittelBare 2lnfdÎu§ an bie groê, 1535 

Beginnenbe ©eneftSüorlefung lêrgefteüt ift (Unfre 2lu§g. SSb. 42 -44). £)ie in 

bieje§ umfaffenbe ßoEeg eingeftieuten Jßorlejungen üBer êfaja 9 (aCßei^nac^ten 

1548) unb 53 ($ajfion§äeit 1544), fotüie bie grüärung öonôfea 13, 14 (1545), 

bie jum Xeil noc^ in Sutf)er§ eigner |)anbfc^rift borliegt, jd)lieBen biefen S9b. 40 

qB. 9täêre§ über 6ntftet)ung unb Überlieferung ber genannten Stuolegungen 

enthalten bie ben einjelnen ©tüden ietoeil§ borangefteUten ©inleitungen be§ 

§errn §erau§9eBer§. Sie SSiBUograpîen lieferte D.Dr. ô^. ßutêr. 

Wxt biefeni SSanb loirb eine ber legten Süden ber erften §auptaBteilung 

Unfrer 2lu§gabe auSgcfüÜt. 6§ fel^len nun nur noc^ ber ©d^lufeteil ber 

£)i§putationen (S3b. 39 ^) unb ©rgänjung^ftücEe (S3b. 55), beren SearBeitung 

in Singriff genommen unb aum %dl toeiter fortgefd^rttten ift. 

Tübingen, im €!toBer 1930. 

^rofcffor Dr. ®. SBckrmc^cr. 

'

Seile 

SßotiDoit. Söon ©. S3ebcrmcl)er 1" 

Sßotlefung über bie Stu|enpfalmen. 1532,33. [1540.J .... 1 

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] 476 

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546 &95 

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550 683 

Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545 747 

.gjctauägegeben öon 91. Sfreitag. 

S)ie aSibliogvapîen üon 2S. Sutfiev.

I 

3ôrlc}ung üBcr bic ©tufcn^fatmcn. 

1532—1538. 

?lm 4. JJoöeiiitier 1532 beenbcte Sufêr bie Sôtlcfutig über beii 45. ^fnliii 

(Uiifre 5lugg. 23b. 40-, 187). ©côn am fofgenben Sage fcijte er fein .ôlUo, mit 

bell ©tufenpfatmcu fort, bie i^n bis ûm 27. Dttober 1533 tjci(ä)äftigten. 

Sie Überlieferung ift liier bie gleiche ttiie bort. 

1. Sutêrö ^räpnrattoncii. 

Unter ben „kleineren 9lrbeitcn über ^pfalinen" au§ ben So'^ren 1530—1532 

(Unfre 9(u§g. 23b. 31^, 457ff.) befinben [icb anc^ ^lufjeid^nungen ßutberS über 

einige ber ©tufenpja[men. .ffoffmane l)Qt fie unter bie ticrfdjiebeneu 9lbf($nitte 

Verteilt, in bie er ba§ gonje ^Jlateriat ju orbncn berfudftte. Sutfier Iiot nod) nict)t 

an bie fpäterc U3orlefung gebadet, a(§ er biefe furzen ©rtlnrungen üerfn^te. Sie 

bienten it|m tiiclmel^r ganj allgemein all eine 9lrt 2?orbereitnng auf bie geplanten 

©iimmarien unb für bie SSibelreöirion, tnie e§ ja aucl) bie itinen êitlic^ turj 

tioraufgetfenben Äoburgpfalmen taten, ^ä) 'âbc in meinem 93citrag ju ber 5eft= 

fc^rift Unfrer 3lu§gabe jum Dieformationäjubiläum 1917, „Seit Sietrii^S 9lntcil 

an ber Sutberüberlieferung", S. 178ff. bie ©ocbtage meiter aufgehellt, njorauf 

für baä t|ier fjolgenbe berroiefen fei., gflr biefe urfprüngliiên 5piäne Sufêrä 

tommen biefe SlufjeicEinungen bann ^ttjar niiJ)t jur Scrmcnbung. 9lber au§ jener 

oHgemeincn SSefdiäftigung mit ben 5pfatmen eirouc^fen fpäter bie Söortcfungen über 

5ßf. 2, 51 unb 45 unb bie au§füt)rli(^cn 5l3räparationen 2utt)eiä für fie (Unfre 9lu§g. 

58b. 40^ 6 12 ff.). 9ll§ gutêr fid^ barauf ben ©tufenpfalmen jumenbete, griff er au§ 

feiner (Sammlung bon 5Pfolniennoti,5en bie auf fie bejüglidjen 3ettel Ijeraug; biefe 

^lufjeic^nungcn marcn Wefentlicl) fürêr al§ bie ju ben eben erwä'^nten brei ^pfalmen, 

ba 3ur 3ett tl^rer ^tieberfdjrift ber ©ebanfe an eine lôrlefung Sutêr eben nod) 

fern gelegen liatte. 2)er Sufaminen'âng ämif($en biefen nun jum 9Jange tion 5prä= 

parationen aufgerücften tofen ^lolijen au§ ben 3a!^ren 1530 — 1532 unb ber 2}or= 

lefnng auä ber Seit bon 1532 (gnbe)— 1533 ift im einzelnen aber ebenfo beut» 

li^ roic für jene anberen ^pfalmenborlefungen unb ibre ßntwürfe in 33b. 40 2. 

8utêt§ SBette. XL, 3 1

2 Süorlelung übet bie etiifenpfolmen. 1532—15S3. 

S)ic tuijen 5JotijjetteI ßufêrS lôtten bann folgenbe Sdîtffale: Einige fd^ricb 

fic^ unmittelbar an ßutlêrS ©djtcibtifc^ 9?cit Sietrid^ ab, unb jwar in ein êft, 

in büS er fcôu anbcre furje Stütfc gcfammclt Ijatte. S)iefcg gonê êftdên fi^rieb 

iHörer in ein eigene« .g)eft um, baS t)eut beu jttjciten Seil ber Scnaer ânbfc^rift 

Bos 17D (uon Sßl. 217 •' an) bilbet (big etwa Sl. 352 \ ögl. bie «cfd^reibung 

be8 ffobcr Unfre ?lu§g. «b. 31', 459; baS SBcitcre fügte er fpäter üon pd) 

aug an). 

3n biefem Jeil fteficn folgenbe nuf bie Stufenpfatmcn bezüglichen Stücfe: 

«Pf. 128 unb 129: St. 217» (= Unfre Stugg. Sb. SP, 507f.), 

Spf. 133: 331. 246''-247'' unb 250'> (= Unfre 9Iu8g. Sb. 31», 547ff.), 

«Pf. 127, 128, 130, 132: 351. 250'' (= Unfre 9lulg. SBb. 31», 546; 546 ju 

3. 35; 547). 

9)lan fic^t, loie SJcit Sietrid^ bie ânptmaffc biefer furjen Dlotijen fiutêrä 

fid) fogleid^ offenbar in ber StbfK^t abgefdjricben Tjat, [\e al§ ßrftärnngen einer 

gefc^toffcnen ^pfalmengruppe einmal f)erau§3ugcben. 9lber erft Sietrid^g (Prbcn 

t)Qben il)rem Snirf ber floburgpfnlmen einige biefer 5pfatnicnftoffe mit anberen, bie 

im .gjeft i^reä äJaterS bajluifdjenftanben, ein= unb angefügt; po brad)en nad^ '^M- 133 

(231. 246''-247'') ai, Uietlcic^t neben bem in Seftfdjrift ©. 182 angegebenen (Mrunbe 

ouc^ burdö ben anberen mit »eranla^t, au8 bcm S)ietrid) felbft »o^l fiôn biefe 

*J3eröffentIid)ung unterlaffen Ijatte: burc^ ben 2)ru(f ber 53orIefung 1540 toaren 

biefe flcincn l?orarbeiten übcrt)olt. — 

6ine nod^ tjierêr gel^örige furê *pfalinfnerflärung fte!^t im erften Seil üon 

Bos o 171*, b. 1^. fie gel^t auf Mörer felbfl al8 3lbfc^reiber öon einem 3''*tel SutlêrS 

aurüd. es ift 

«Pf. 126: 231. 154 "»-ISS- (= Unfre 9luÄg. »b. BV. 545 f.). 

3toei anberc ©tüdc, bie fid) 't)ier nod) flnben, nämlid^ 

«Pf. 133: !8(. 159"— 160M „ , „, , . «„. „, , ^ô^ 

Jf. 

127: 531. 160» } *= ""'" «uäflat-e Sb. 31», 563), 

ftub furje Sluslegungen SntfjcrS bei Sifc^c, bie JRörer ouffing, ögl. êftfd^rift 

S. 179. Sie üben als urfprünglid) mflnblidêö @ut natOrlid) fpäter feinen ©influ^ 

auf iCutêrs iüorlefung au^. 

2. 3?ic i

Sinlcitmig. 3 

bem 20. 2(fnuaf imb 30. 3iiiii War in Siitfjcvd ÄvnntTjcit bcgrünbct, über bie 

Unfrc 9Iu§g. 37, XIV nnl)cr beiidjtet ift. S)ie Süorlefuiigstage wnicii in bcv JHegel 

9Jbiitag unb S)ieii§tag. 

3. Siie 2)rurfc. 

a) S)er 127. i^falm. 

9lin frül)cften, frfjoii 1534, crfdjien ein (ätnêlbvuc! bcr Sorlefung iibev ben 

127. i).Matm bei ©eovg 9J^qu in Söittenbevg, litel unten ©. 5. S)er Sejt ift 

nn§ SKörevS âc^fd)rift gefloffen iinb Ipäter mit geringen 9tnberungen in bie @c= 

fanitanägobe biefev S}ovtcfungen eingeftettt Ujovben. 9hi§ biefen bciben Umftänben 

ift 3n fd)(ieên, bog S)ietvi($ bev ungenannte Herausgeber and) biefcä 6injctbrudc§ 

njar. S)er S)rurf mar offenbar ein buc^f)änbterifd)eä Unternefjmen, hJie id^ in 5eft= 

fdjrift 6. 191 me(;rerc feftgefteHt fiabe. g§ entfprang ber riditigen 58orau§fid)t, bafe 

gerabe bicfer 5pfatm at§ eine prattifdê SebcnSanweifung üiel bege'^rt hierbcn Würbe. 

§rft red)t niu^te bnS ber 3âH fein, Wenn biefe ßrflärung bcutfd) lînaulging. 

©0 brad)te 5Jltc§aeI fiotter 1536 eine Überfeûng biefeg 3)rudeg lêraui, bie 

©eovg ^Jâjor angefertigt lôtte. ^n\ 5litel unten 6. 6 fieifet e§ lîcr auibriidtic^ 

„aßen 9iegenten unb ^lauiöätern nüÎid^ unb 'ôc^ bon nbtcn ju wiffen". 

Unten bei bem betreffenben ipfalm ücrjeid)nen wir jum 6rwei§ ber (Sering= 

fügigfeit ber nur fttliftifiên Sßorianten jeneS tateinifdjen SDrudeä bon bem fpäteren 

©efamttejt nur einige Wenige; bie beutfdie überfeûng laffen wir alS tej-tlid) 

belanglos unberüdfid)tigt. 

S)o§ man übrigens wirltid) einem 33erlangen entgegengefommen War, jeigt 

eine fübbentfcê 5leuüberfeûng bon 1563, bie wir unten ©. 6 budên. SBeibe 

überfeûngen finb auc^ fcôn Unfre StuSg. Sb. 15,349 unb 353 erwätjut. 

b) 5Der 130. 5pfatm. 

3fm 3a'^r 1538 tani bie Sortefung über ben 130. ^falrn aufammen mit ber 

über ipf. 51 bei ßrato 5JJl)liu§ in Strasburg lêrauS, 1539 bann in neuer 9luflage. 

Herausgeber war wieber 3)ietrid). S)ie 9Ibfidjt war jebcnfallS, bie beiben bebeu= 

tenbften SSulpfalnien miteinanber ben Semeinben barjubietcn. Ser Sejt ift gleid)= 

faüS aus SRörerS 9Jac^fc^rift gef[of|en unb bann in bie ©efamtauSgabe ber ©tufen= 

pfalmen aufgenommen Worben. ©inige 5)arionten werben wir aud^ f)ier jur 5ßrobe 

berjetdinen. 

SDcr 2;itel ift bereits bei 5pf. 51 in Unfrer 9tuSg. 33b. 40^, 313 ber,êid§net 

worben, worauf wir in unfrer SBibliograp'îc unten ©. 6 nur berWeifen. 

3tud) bon biefem lateinifdên S)rud erfd)ien 1539 eine beutfdje überfeûng 

9)laior§, bon ßufft in SQSittenberg beranftaltet. S)cr litet unten ©. 6. 

c) S)ie ©efomtauSgabe bcr iBorlefungen. 

©ine ©efamtauSgabe ber SSortefungen über bie ©tufenpfatmen legte 

enbtid^ 1540 S3eit Sietrid^ ber Öffenttid)feit bor. 9lacE) ber peinlichen Srfatjrung, 

bie er mit bem SrudE bon 5pf. 51 gemacht tiatte (bgl. Unfre 3tuSg. »b. 40^, 189 

unb Seflfd^rift ©. 193 f.), na^m er auf 9lnregnng bcS «DleninS bod) im âf)x 1539 

:

4 !Dotle|iing übet bic 6liiicnp|n(nien. 1532—1533. 

bic .^crouSgabc bcr Stufcupfatmcn Mox unb lôtte fte biä jum 30. ©eplemficv bicfeS 

3a!^rcl i\i jttiei Siittedi brutffettig üorbevcitet, fo bafe er lôRon tonnte, [u jur 

Cftermcfle 1540 niif bcn Tilaxü û bringen (3?rief 2;ietric^g an 3Jlcuiu^ öom 

30. September 1539 im SBertiner Cod. l)oiuss. fol. 201 iKr. 26; êflfd^rift €, 195). 

?lm 26. 3anuüv \vax bie 3lbjct)rift für bcn SirncE Boüenbet (»gl. ben Sc^lu^ ber 

3)ru(fQiiägQbe). Sic Söibinung i^ Dom 15, 3)lär3 1540 auä Ülürnberg botiert, ber 

Srntf aber erfcf)ieii erft im ©eptember bei ßrato ^HijliuS. S)er Xejt ift, Wie unfer 

Slbbrutf nnter ber gjad^fdjrift SRörerS jcigt, ganj nuf ©runb biefc§ ÄoncgêftcS 

(jergcftellt. 

©côn boi â^x 1541 brad^te eine tion ßnlpor .^cbio angefertigte Über« 

fef3ung beS gau,}en aScr!c§ unb ber ÜJlärj 1542 eine Dleuanflage ber 

tateini)ct)en \!ln§gabe, beibe aus berfelben Srutferei roie bie crfle ®efanit= 

ausgäbe. 

©päte bcutfc^c ©injctouägabcn bou *^^f. 128 unb 129 notieren h)ir unten 

©. 7, ol^ne fie toeiter ju berücffidjtigen. — Sigl. aud) Uiifre 9hi8g. !Bb. 31 ', 460f. 

Conimentarii in XV Psalmos grndnnin. 

A „IN QVIN ,DECIM PSALMOS ,i 

praelecllonibus D. Martini 

^2lu§gaben: 

COMMENTA^^ti], ex 

|i 

GKADVVM 

Lutheri, fumma fide collect!. CRAT. 

|| || 

[Sirurfer.ieidênl 31 YL. M.B.XL. '" 

litetrilcf feite leer. 320 SBIätter 

in Cftab (-- Sogen A-Z unb a-r; litelblatt unb Seite 3-636 

unb 2 unbejiffertc 33[ötter), ba§ borte^te Slatt unb bic Porle^te Seite 

(= Slatt r7 unb r8«) leer. ?lm 6nbe (S. 636 [= 33tatt r6>'] 3. 14): 

„EX OFFICINA CRATONIS l Giatomiliani Argentoratenfis, |i 

Meiife Septembri. j; Anno, jj M.D. XL. ||" 9luf bcr legten Seite 

(= »latt rS*»): Srucferaei^cu. 

!Dotl)anbeii: SSeiliu (Luth. 7403 u. 7403 »»i«, etfterem fef|It boS Iffete »lolt, 

bfld jiueite flammt aui ber frii()ct Jlnnafeidjeii Saminlung), Iro*bcii, Dlflrbutij U., 

'Dlüiidjeii II., Söctnigcrobe, aBolfciibiittcl, ^'öirfuii. — (ftlniigeiijgranffiittcr Vliiä; 

gnbe: Kxeg. opp. lat. XIX (1847), ©. 155f. l)it. 1; äöülcl) = 4, 1742 «um, — Sa« 

(JjempiQt aüetnigctobe I)ot auf bcm 2itel bie l)aiibid)tiftli(ê älMbrniiiig ,ex dono 

Cratonis VVReyfFensteyn Argentin^ SQ 1539'. 

B „IN QVINJIDECIM PSALMOS || 

GRADVVM 

COiMMENTA-\\n}, ex 

prffilectionibiis D. Martini Lutheri, fumma fidc coUecli. j; j 

|DrucIer,5eid)en| MYL. M.D.XLIL , 

CRAT 

" litelrüdffeite leer. 320 «lätter 

in Cftab (-= Sogen A-Z unb a-r; 2itelblalt unb Seite 3-636 

unb 2 unbeiifferte 33lättcr), bie üorle^te Seite (= Statt r 8') Uex. Slm 

Cfnbe (Statt r7'' 3. 1): „ARGENTORATI ADD CRA\\TO- 

NEM MYIJVM AN- M.D.XLII. MEXSE MARTIO. [:" 

9(uf ber lejjten Seite (== Statt rS*"): S)rudferjcid)cn. 

SDödig neuer £tu(( gegenüber bei KuJgabe Dom 3a^re 1540. 

'jloiljaiibeu : Berlin (Liitli, 7404, nii* bet frülier J?iiniife|rt)eu Sommlung\ 

Wtiiidjeu II , Stullgact Wolfciibütlel. — tîlaugeu- iVrantjutIci fluîâbe: Kxe^'. 

opp, lat. XIX U»47l, £. 156 ît. 2; iWald) ' 4. 1714 «um.

I 

I 

©inlcituiig. c 

S)cutfdê Überfeljung: 

| 

„Situfalcguug^S). gjJavJitin 8utêr§, über bie funf,iel;en ,, 5|5faünen ber «icbev 

im ijbtym &1)0i, im ßatin genont Psalmi Graduum. jj tiertcutf($t 

|| 

biird^ S)octo! gQfpQv |)ebio. ü 

li 

;| ^ aBitteiiberg. m. S). XLI. " 2itct= 

rücEfeitc leer. 356 sülätter in Cuart (= 1 Sogen ofjne SBu^ftaben-- 

fignotur imb Sogen ^ unb Sä -3 unb a-j unb 3l?t-33 unb 

00— §§; 8 unbcjifierte 93lätter unb Seite j — bcjcb), bie Ic|te Seite 

(= »lütt gl 4'') teer. 3lm (Snbe (©. bcjct) [= Sktt §§ 4 ^] 3. 8) 

man aalet no^ 

„©etrucft 3ü ©troBburg burd) grafft ^KüITern, aU || 

ter gepurt ünferä C>errn Sefu SijJifti, M.D.XLI. |] jj 

|j 

|]" ^ 

ajpr^Qiibcn: «ctliii (Luth. 740C u. TiOeb'«, lc^tcrc-3 nu§ ber fvütjcr ünaalc-. 

f(^cii ©(immlung), ©tuttgatt, Slßittcnbcrg; Sonboii. — gtlaiigtn = gfrantfutter 

ausgäbe: Exeg. opp. lat. XIX 1^1847), ©. 156 9^r. 3 (ungenau na* v.d.Hardt 

1,404); SCßali^ M, 1744 SHnm. 

@nglifc§e ttfievfeûng: 

A commentarie vpon the fiftene psalmes, called Psalmi Graduum, that is, 

Pfalmes of Degrees : faithfuUy copied out of the lectures of D. Martin 

Luther, very frutefull and comfortable for all Christian afiflicted consciences 

to reade. Translated out of Latine into Englishe by Henry 

Bull. [S>ru(leraeid6en.] Imprinted at London by Thomas Vautroullier 

dwelling in the Blacke Friers by Ludgate. Cum Privilegio. 1577. 40. 

(Mit einer SBorrebe bon „John Fo.xe".) 

3)iefe StuSgabe lourbe im gleiten â^re noc^ eiumat gebrucft. ®ie äuge« 

aefd^reibung ift bet ber etften Sluägato fiöüig gicitfi, nur auf bem %M '^cigt cä 

„Translated . 

. 

. . into English . . ", bct 5Jarne unter bet Sottcbe tautet 

„John Fox". S)er ©a| ift aber böllig neu, ortt)ograpîfcê Stbtoeidjungcn 

3a^tteid). Sgl. 3of). 8 u t f) e r im 3entralbtatt f. S8tbtiott)e£ätoefen 34 (1917), 

©. 279—284. eine nodjmalige ausgäbe erfcîcn Sonbon 1615. 

S3etbe SuigobeB üortjanbcn: Söerlin (Luth. 7410 f.) 

Sn ben ©ejamtauägaben. Sateinifc^: Söittenberg III (1549), 571»— 679''; 

Seno IV (1558), 415»— 520'>; grlongen-grantfurt: Exeg. opp. lat. XIX (1847), 

155—289 unb XX (1848) ganj. - Seutfc^: 9Bittenberg 8 (1556), l»ff.; 3Hten= 

bürg 7 (1762), 488-661; Seipaig 5 (1730), 431-608; aSatc^ 1 4 (1740), 

2380—2983; Söald^ ^ 4 (i895), 1742-2151 (neu überfe^t). 

Praelectio in psalinuni 127. 

SluSgoben: 

„PRAE=||LEGTIO D. MARTI- jjni Lutheri, in Pfalmum CXXVII. Anno j| 

|| 

M.D. XXXIII. VITEBERGAE. M.D.XXXIIII. [[" Ij Ij ajlit Siteleinfaffung. 

aitetrüctfeite leer. 48 unbeatfferte Stdtter in Cftaö (= Sogen A-F), 

bie brei legten Seiten (= Slott F 7*' F 8) leer. 9Im 6nbe (Statt F 7» 

S- 26): „Excufum VVittemberg», per jj Georgium 

Rhavv. |j" 

Sotfjanben: S3erltn (Luth. 6731 unb 6731bi8), TOüniên §. u. H., 5?ürn-- 

berg ©t., ©atatoebet Äatl).=58., ©tuttgart, aBittenberg, Söolfenbüttet; Sonbon. 

:

g Sotlciung über bie ©tiifenpiolmcii 1532—1533. 

Dcutjdê Überfetiung: 

3)cr örjbij 'i 5pfatm, in Iütei=i,nifcf)er fprac^, £urd) 2). War. Sutl;cr QUg= 

gelegt, bnb jeûnbt butd) @eor= gium iHajor üeibeübfc^t, allen 

3I6et | 

Wegenten tinb "ânä»! öetevn, nü^lic^ ünb lôdj öon |j nöten 3u |! wiffcn. || 

Salomon. S;e§ mciifcên lêvlj fÎcêt fein lueg an, 

allein gibt ba§ er fort getje. 

bcr C^StW 

'" Mit liteleinfaffung (3. Satter, 

2iteleinfaf|ungen: Safel 78). 2itelrürffcite bebrudt. .52 unbejiffertc 

»lätter in Cuart (= Sogen ä-9J), bai le^te Slatt (=914, leer. 

9lm 6nbc (JBlatt 513'' S- 6): „©ebrücft bnrc^ 5Jlicâel , 

53t. 5D.XXXVI.il" 

£rucfotl: 3J2agbebutg. 

iJotter. 

93or^Qiiben: S3etlin (Luth. 673t> uiib 6736'''*, Ic^tetc^ au» bct frül)ct 

fliioofefc^cn Sammlung), Sterben, Hamburg, ^cna U., flöiiiglbctg 11., a)lünc%en 

^. u. n., ©tutlgott, SaJittenbetg, 'Bolfcnbüttel; Conbon. — gel)U bei ^nl^t, 

iBeitifige j. ®efc^. b. SBud^biudeifiinft in 3Jtagbcbuig. 

(Spätere ^tu^gabe: 

„Gomnicnt, ober Slufetegung, tocilanb be§ ß^rnniirbigen Ferren 2ioctor ÜJlartin 

ßutfierS, ober ben CXXVil. ''I'fatm: Nifi Dominus aedificauerit domuin. 

SBo ber .gierr ni($t bai fjaufi bawct, See. 2Bie er bie 311 fiatein für« 

gelefen lâtt, 9Inno M.D.XXXIII. jeûnb neüwlic^ Onb flcifig tiet= 

beütfcêt burd) ßriârb i^raufj ber 3{ed)tcn fiiccntiat. [3ierftüd.] 9IIIen 

ßl^riften, fo in ei^rltdjer lâufefjaltung, ober in aSeltlidêm iWcgiment 

begriffen, faft nu^lic^ jü lefen, önb 311 tDifên. ^ ©ebrurft jii Strafj- 

bürg am Äornniorrft, bei) G^riftian SRüßer. 1563." litelrüdfeite leer. 

52 »lätter in Cuart (= Sogen 3t— 9t). 

ajoiônben: SBetlin (Luth. 6738 unb 6738«>i8), 9«ün(ên ^. 

3n ben ©efamtau^gaben ift ber Sejt innerlâlb bcs ÄommcntarsS über 

bie XV Psalnii graduuiu abgebrucft. 

Enarratio psaliuorum LI und CXXX. 

?tuigabcn: 

Sie loteinifdên 3luigabcn unter bem litel .Enarratio psalmoium LI, 

Miserere mei Deus, et CXXX, De piofundis clamavi. Per D. Marl. Lultieruiii. 

Argcnlorali 1538 unb 1539" 

\. Unfte «uÄg. «b. 40', 313: A unb B. 

Deutfdê Überfeîing: 

„®« .CXXX. *Pfalm, |, S)e profunbi« clamo. | 

öon 

S). 5Jlar. Lut^. in fiati. 

nifdjer fprnt^ ausge' legt, önb j^t Der- beubfc^t, burc^ (Seorg. OTaior. | 

äüitteinberg. 5)1. S). XXXIX. " 5Jlit litelcinfaffung (3. l'utljer, iitet- 

||

ginteitiing. 7 

cinfaffungen: 2afel 33). XUeUüctfeite kbtuitt. 40 iiubqiffevte Stattet 

in Quart (= Sogen 9t-fl). «m ©übe («Blatt A4 " 3. 8): „(Scbvnctt 

au aEöit=!item6eig im jare m S) XXXIX. [j" 

jj 

(Sinaelne ejemplate fjoben auf *(ntt Qi^ fätfc^lic^ bic Signatur „(So*. 

Stuctcr; §an^ Sufft in iBiittenktg. 

»ottjanben: flnaafejcê ©amnilung; Sctliii (Luth. 7351 n. 7351«), &oif)a, 

.fiambntg, .f)cibeHie-g, ajlünd)en §. u. U., Moftocf U., ©tnttgarl, äßctnigetobc, 

SBittcnbctg, SBolienbüttcl; iionbon. 

3itaUeni|cê Übcrfclung: 

„Espositione nel Salmo LI ... Et nel Salmo CXXX . 

f. Unfte SJuäg. S3b.40^ 314. 

S)äntfd§e Übevfeûng: 

. . Tubinga 1564« 

„D. Worten 2ut:êr§ 3lanberige §or!laring ober ^Pfatmen 130 ... 9lf Iljbjt 

paa S)an|f otierfat, og tit Xtl^tten beforbret af 9{aämuä gbsfcerg. 

fiiabcnfiaün, 1752. Zxt)tt, t)o§ S^rift. ©ecrg ©lafingä gfterieüerfte." 

3[n Cftatjo, 6 unbcaifferte Stattet unb 100 Seiten. 

Sßotl)anben: Stuttgart. 

3n bcn ©ejamtauggaben: f. Unfrc 5tu§g. Sb. 40^, 314. 

©inselou^gabe iieö 'ißâlm 128. 

„5Der CXXVIII. '>^\alm. Sßol bem ber ben ^^xxn fürcfitet etc. iBom êiligen 

©^cftonbe. S)urc£) Sôctor 5JJartiu : Sutêr ausgelegt onb i|o aller 

erft oüen ßfitiftUcên ©'êleutcn, önb benen fo fic^ in ef)eftanb begeben 

ttiotten, 3u üntetticE)t önb ttoft au§ bem Satein öotbeutfc^t, S)utdE) 

Ste^ônum 9lgttcoIam Wiener @6ttlidê§ toortä in ber -öerfcâfft 

gjlanSfelt. M71)7LIL" Sitel in ©iä)tt)ar3= unb 9iotbrucE, (e^terer 

îer buri^ gettbruct toiebergegcBen ; ber gtticf) über ber 3ia'^reg3a|t ift 

]djtoaxi. Sitettüdfcite leer. 52 unbeîfferte Slötter in Cftab (= Sogen 

21— @), 

te^te Seite (= Statt ©4'') leer. 9tm ßnbe (Statt @ 4» 

3. Iff.): ©ebtuift au Seipjig! buti$ SBolffgangum ©üntet." 

Sßor^nben: Setiin (Luth. 8421), SJßittenbetg. 

(£tn5cIauSflo6e beö ^falm 129. 

„S). gjlartini Su=llt'êr§ auätegung, Ober ben |! 

129. 

5|}falm Serbcutfd^t, |i ju 

bie(en betrübten aeitcn [ faft nü^tid^ ju lefen. jj 3lu(f) befjetbigen, etlidê || 

XtoPrieff, an betrub=i:te «Petjonen. H .êbt. jiij. : 

gering bie aud^tigung bei êrrn, jj 

önnb 

53tein 

©on ai^te 

tieraage nic^t, wenn bu Oon 

iDeld)en bei ên lieb l|at, ben aüct)ttget er, 

S>enn it)m geftrafft wirft, jj 

ünnb II fteupt einen jglidên ©on, ben er auffnimpt. || 

ij. (Sorint^. iiij. 

||

morlcjuiig übet bic ©tufeiipiolinm 1532 — 1533. 

iünfei- Ivübfal, bic jcitlidj ift ünb lcid)t, btc fd)a-- Jfct eine eroige üunb 

über QÜe mafg wichtige l)eili9feit, üiiS, bie roir nic^t fef)eu auff baß 

fidjtbare, fonbcin auff \\ ba§ 

burd) ;: 

a)Ud)e( 

ünfic^tbüxe. , 

©ebrucft 

ju ^Bkgbeburgt 

!i!ottêv. 1550. ||" 2;itelrü(f)citc leer. 4U unbeaifferte 

Sölättcr in Cuort (= SBogeii 9(-Ä), lc(3te Seite (= Statt Ä 4 1-) leer. 

Übetfeêr uiib Herausgeber ift 30^0""^^ *Jlurifaber. 

UJotbaiibcn : iöerüii (Luth. 9766), ânc 21)., Hamburg, *Jiüruberg St., ©tiitt= 

Hiut, 3üulfciibüttc[. — ^ülfec, «eiträge j. ©cidj. b. iJûdjbrucferfunft in iDlagbc 

bürg '!U. o6b (@ejd)id)täâiätter f. ©tobt u. Mmb iDingbeburg 3g. 17, ©. 226 f.).

lu XV Psalmos graduuui. 1532/33. [1540.] 

Hs] (si. 109 a] PSALMYS CENTESlIMITS YIGKSlIMVS. 

5. Nüvemb. Mihi est propositum, propter incertam valet[udinem meam 

nullum opus velle praesuinere etc.; ideo pro viribus meis et tempore, 

quantum deus dederit, statuimus aliquot psalmos enar[rare, quia lucrben 

5 jd)iet confumirt Ijaben laborem Et quia satis abunde theolLOgia nostra 

exposita variis Unguis, ut non sit opus exacta doctLrina, sed admonitione, 

nisi propter nuper advenientes etc. 

Audistis, nostrum docere, praedicare, discere esse praecipuum illum 

cultum, quo colitur deus in novo testa[mento et qui est gratior omnibus 

10 sacriÜLciis vet[eris testa[menti. Et ille abunde magnus fructus, si non 

1 109 neben (111) PSALMVS]PS 5 nostra über einevi zweiten satis zu 8ff. 

Cultus novi TestaLmenti r 9 qui est o 

Dr] t%Av9tü

10 In XV Psalmos graduuni. 1532,33. [1540.] 

Hs]aliu,s, (lUüd .sacrilicauius deo sacriüciu laudis. Illani scientiam intclLlifjite, 

quae antea fuit abscondita. Putavimus legere saoras literas cs.se rem 

similem aliis. lam intelligimus: quicunque legit, audit sacras literas, 

ille sacerdo-s dei, sacrificator, qui honorat et glorificat suum deum. Hoc 

debêt nos admo[nere, ut dilig[enter et libenter audiamus et legamus * 

etiam cognita et experta, quanquam non ita cognita, quia opus quot[idie 

discere propter imbecil[litatem carni.s nostrae et continuam vexatLionem 

Satanae et acerbi.s[süiia odia mundi. Et queraad[modum ista nou ces- 

*f. I, asant, ita non cessandum 'meditari in lege domini die et nocte'. Eatio 

bic cogitat, Si .semel audLiverit 1 psalmum, quod satis bab[eat. I.sti lo 

sunt fastidiosi Spiritus, qui nihil sciunt ea omuia. Deus ipse omnibus 

suis sanctis prophetis, popLulo nihil praescribit quam decalo[gum, illum 

offert exercendum, legendum, et nemo, qui iactare possit se intelligere. 

1 quod (deo) 4 sacrificator] sa t?^, darüber crifica ' 8 ista o 8jy cessant (ista) 

9 (a) in zu 9 Ps. 1. r 

') Börer stellt die Lesung sicJier. 

Dr] huc vigeret, sancti Prophetae procul abiectis holocaustis et aliis Legis 

saorifleii.s sacrificium laudis commendabant. Debemus autem nos liunc »s 

cultuni ideo maiore studio et diligentia prae.stare, quod post tantam 

caliginem, in qua viximus, divina Sapientia iterum nobis, ceu Sei in 

meridie, orta est et illuxit. Sicut igitur audire sermonem sacrum ante 

hoc tempus servitus quaedam aestimabatur, quae sicut aliae operae 

ab hominibus praestaretur, ita nunc diversum statuendum est, nempe «> 

quod, qui docent, legunt, scribimt, audiunt sacra, sint veri Sacerdotes 

Dei, qui Deum suum merito et grato honore afficiunt. Haec igitur debent 

nos accendere ad assiduam traotationem verbi Dei. Quanquam etiam 

hoc verum est non ita plenam nos posse habere sacrarum rcrum coguitionem, 

quin opus nobis sit, quotidie eas denuo discere, expcriri et in " 

iis conürmari, propter continuas vexationes Satanae, quibus nos exercet, 

ut, sicut non cessant occasiones ruinae, ita nos quoque non cessemus 

ab assidua meditatione verbi Dei ad aedificationem no.stri et Eodesiae. 

Nihil enim aeciue perniciosum est, quam quod nuilti hodie faiiunt, 

ut post levem cognitioneni huius divinae sapientiae statini se magistros m 

factoH i)uteiit. Quia enim haec non in eo ])osita sunt, si (luani o])time 

ile iis (lissercre possis, sed in usu et experientia, quam non ratio huniana, 

sed Spiritus sanctus gubernat ac regit, profecto longe falluntur, (pii in 

nuda »•of.MiitiiiiU' acquiescunt, qiuie nun(|uam esse potcst iufegra sine usu. 

In vcteri Tcstamcnto koIuh Decalogus praescriptus erat, in (|uo di-stendo sj 

et exercendo Deus populura suum volebat occupatum esse. Sed quis 

unquaui etiam inter sanctos exstitit, qui gloriari posset, supentiam in

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] H 

Hs] Nos habemus ipsam totam scripturam, et statim scimus omnia. Propter 

istos nihil docemus sed nos, qui habemus opus, quia verbum dei est 

sapientia infinita. Errat ergo pernitiose, qui se putat abunde satis in- 

telLÜgere decalogi partem vel iota in sac[ris literis. Sed quia ruimus 

5 tentationibus, tarnen, si intelLleximus, non tarn plene retinemus etc. 

Hoc ideo dico, ut admoniti, ut diligLeuter caveatis a vitio Acidia i. e. 

sacietas, praesumptio intelligendi rerum sac[rarum. Debes quotidie 

exercere, acuere etiam bene notissima, semper aliquid invenies, quod 

prius nescieris. Ut illa omnia sint inutiUa, tamen hoc maximum, [581. 109 •>] 

10 quod certi deo placere, quod eins verbum tract[emus. Hoc maxLimedebet 

nos retiuere in studio et amore verbi. Sic in sacerdotalibus vestibLUS 

incedere et sie implere 1. tabûlam. 3)t)r ift leiber gnug, qui blas[phemant 

et diversa praedicant, diab[olum et opera eins, et hoc agit, ut hoc iuge 

7 rerum mit Strich zu sacietas gezogen 

Dr] Decalogo per Spiritum sanctum propositam se consecutum esse ? Et 

15 nos, qui in novo Testamento totam Scripturam habemus propositam, 

gloriabimur, scilicet de plena cognitione? Quare excutiamus istam phi- 

lautiam et humiliemus nos coram Spiritu sancto ac fateamur hanc inflnitam 

sapientiam esse, qiiae non possit exhauriri, etiamsi vitam omnem 

in discenda Scriptura deponamus. Etsi enim aliquam cognitionem habe- 

80 mus Dei gratia, tamen quia quotidie quasi nubibus tentationem obrui- 

mur, semper ad hunc fontem, imo ad ignem himc recurrendum est, ut 

rursus calefiamus, neque aut Satanae aut carni nostrae indulgeamus, 

ut obruantur primitiae Spiritus. In Scholis acediam vocarunt (quam 

corrupto vocabulo accidiam indocti dixere). Ea proprie est fastidium 

25 hoc verbi, quod ex praesumptione scientiae nascitur et hodie in vulgo 

nimis commime est. Contra hoc vitium Moses iubet acuendam esse legem 

posteris, hoc est, quotidie urgendam et exercendam, etiamsi notissima 

Sit, semper enim explendescet aliquid, quod antea nos latuit, semper 

aliquid adlubescet, quod antea ceu insipidura negleximus. 

30 Ergo etiam hanc ob causam enarrabimus Psalmos, ut et fastidium 

hoc Satanicum excutiamus et Spiritum usu sacrarum rerum conflrmemus 

et ceu alamus, Quanquam hoc summum est, quod certo scimus, Deo 

hunc cultum praecipue placere, cum tractamus verbum suum docendo, 

legendo, scribendo, audiendo etc. Hoc unum debebat nos continere 

35 in assiduo verbi studio. Quid enim aliud est tractare verbum, quam assiduo 

sacriflcare, assiduo Deum colere, assiduo exerceri in impletione primi, 

secundi et tertii praecepti ? Nimis magnus, proh dolor, eorum est numerus, 

qui Deum assiduo blasphemant, cum aut diversa docent, aut gladio 

sanam doctrinam persequuntur. Quare magna necessitas est, ut nos,

12 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] 

Hs] gacrificium aufera[t. Ideo dum habemus tempus, laudemiis, praedkemus. 

Gs ift ba^^ I[oftcr fastidium, bo5 betrigt innncf)cn f [romen K^riften, et venit 

paulatim ad contcmp[tuin et fastidium verbi, deinde ad neglectum, 

postea gar bauon. 8ic in PapLatu. Sic hodie fit nostris rusticis. Isto 

ergo proposito volo praesumere istos psalmos, qui vocantur 'gradLuum', s 

ut istam horam dedicemus pro 1. tab[ula, cum Interim mvmdus eum 

blas[phemet, ut hab[eati, qui de eo loq[uantur. Et ideo reputate deo 

istam l[ectionem pro sacrificio. Istara exhorLtationem praemitto, ut 

canti sitis contra pes[simum Vitium, quod dicitur fastidium. Hostes et 

adverLSarii non auferent a uobis verbum, sed per hoc pestilêntissimum lo 

et deter[rimum vitium peribit. Heretici intendunt uos in sac^ras literas, 

quando inter nos stertemus. 

1. QLuaestio de TitLulo. 

'15 grad[uum'. 'Cantica ascen.sionum' vetus translatio habet. Ibi 

varia sunt, quae ego omnia transeo. Lyra: quod sacerdotes et Levitae is 

zu 13 De Titulo r 

') Näitüich Gott. 

Dr] qui numero longe sumus inferiores, Deo nostro serviamus, eumque laude- 

mus, qui et hanc vitam dedit et futuram promisit. Tum ctiam periculum 

nostrum nos admonet, ne saturi acedia et fastidio etiam non aniinadvertentes 

occupemur. Nam fastidium contemptus sequitur, contemptum 

autem punit Deus sie, ut verbum plane tollat, sicut Papatus insigne »o 

documentum est ad omnia tempora, in quo haec sie videmus contigisse. 

Exposui causas, cur enarrationem Psalmorum graduum susceperim, 

ut scilieet hanc horam consecrtmus nostro redemptori et ei sacrificemus 

ac pro nostris viribus primum, secundum et tertium praeceptum prae- 

(licatione misericordiae Dei reote impleamus, cum alioqui totus mundus 21 

contra haec praecepta blaspheraando Deum peccet. Et libenter quoque 

V08 exhortatus sum contra acediam et fastidium. Si enim aliquod doctri- 

nae nostrae pericuhim ijnminet, ab hoc vitio iniminet. Ilaeretici et sectae, 

etsi multum noceant, tamen hoc agunt, ut nos cogant ad sacrarum literarum 

diligontem cognitionem. Sed haec pestis, fastidium verbi, in jo 

iioljis ipsis nascitur et eo plus periculi affert, quauto minus observari 

a nobis potest. Tum autem certa Satanae victoria est, cum nos stertere 

et securi ac saturi esse coeperimus. 

DK TITULO PSALMOruiii (Jraduum. 

Primum quaestio hie est de titulo Psalmorum, cur inscripti sint » 

Psalmi Graduum seu, ut alii vertunt, Asceusiouum. Sunt autem variae

In XV Psalmos graduum 1532/33. [1540.] 13 

Hs] istos psalmos cecinerint in ascens[u ad templum, quia In Eeg. est, i- «6n. «, s 

quod ad templum Salo[moni8 ascensuts per gradus. Sive hoc verum 

sive falsum, nihil ad me. Ego potius non credo, sed tarnen relinquo ei 

•suam opinionem. 6ö êtfjen 'gradus', non possum negare. Nos mane- 

5 mus in simplici sententia, quod arbitramur aliquot psalmos fuisse can- 

tatos per niaiores LLevitas vel qui of[ficium gerebant. Ut apud nos, 

qui canit missam et qui concionatur, est in suggestu, ut omnib[us sit 

spectabilis. Id, quod psalmos pronunciant de altiore loco etc. Ideo 

puto istos psalmos cantandos per eruditos L[evita8, qui soll hos psalmos 

10 cecinerunt, non populus. Nemo seit, quales ritus canendorum psalmorum. 

Necesse fuit, cum tam varii et varii authores, quod fecerint etlid}[e 

ceremo[nien, quia Ingenium, Studium viget; non etc.^ Quia istas res 

cantare^, habent suas cere[monias. Sic apud nos oportet in cenam eat etc.. 

Et qui ad SacLramentum, habeant suum locum. [331.110»] Ista res non 

geritur sine cereLmoniis. Non possumus scire ritum, quem David instituit, 

i est 3 sive o über ei sieht Lyrae 9 eruditos vor cantandos zu 10 ritus 

nochmals vor der Zeile ohne Abkürzungen geschrieben 14 110 c aus 100 

') Erg. vielleicht nos hodie iam intelligimus. ') Erg. volunt. 

Ol] interpretum opiniones, quas non est operae pretium hie omnes recensere. 

Lyra narrat sie dictos, quod Levitae seu Sacerdotes eos decantaverint 

in adscensii seil gradibus templi. Nam in historia Eegum scribitur, i.asn. 6,8 

quod ad templum per gradus ascendebatur. Hos fingit quindecim fuisse 

20 et in .singiilis singulos Psalmos cantatos esse. Hoc verumne sit nee ne, 

haud multum laboro, mihi tamen non videtur veri esse simile. Hoc 

quidem negari non potest, Hebraicam vocem significare gradus seu 

ascensiones. Maneo igitur, quantum fieri potest, in simplicissima sen- 

tentia et iudico sie dictos, quod in gradibus seu editiore loco a Levitis 

25 seu Sacerdotibus cantari sint soliti, sicut apud nos, qui publice in templo 

praecinit aut concionatur, fere est in aliquo editiore aut superiore loco, 

imde facilius ab omnibus conspici et exaudiri possit. Neque enim hos 

Psalmos a multitudine, quae erat in templo, aut a reliquo choro, sed per 

certos, qui praecinerent aliis, e superiore loco cantatos aut saltem in- 

30 choatos esse iudico, sicut quidam alii 'Lamnazeach' titulum habent, -i-i.«,! 

hoc est, praecinentis, de quo alibi diximus. Verum quis possit omnes 

illorum ritus novisse, praesertim post tantum intervallum temporis, quo 

ex usu et memoria hominum deeessere? Cum igitur in tanta multi- 

tudine Psalmorum, vigente adhuc Lege, alii aUis ceremoniis cantari sint 

35 .soUti, pro ratione temporis et loci, nonnunquam etiam pro eo, ut consuetudo 

obtinuerat, sufflciat nobis hoc statuere, quod titulus hie non 

ad doctrinam aUquam, sed tantum ad ceremoniam cantantium pertineat,

14 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 

Hs] fuerunt 25 etc. lila varietas fuit etc. In mettis apud nos 2 versu.? chorui?, 

Eesponsorium 2 vicem versLus. Ergo non magna vis de titLulo, qui 

non ad psalmum pertinet, sed ceremoniam, i. e. qua ratione, quo loco, 

personis cantatus. Ideo iste error non nocebit. Sunt 15 i.sto titûlo. 

Interim mancLamus cum ista sententia, quod fuerint de isto canticorum 

genere, qui cantati per 8upre[mos levitas, Ut Epistolae Pauli apud nos 

Ieg[untur ante Euangelium. Mose unus lib[er est de eodem lectionuni 

genere, ut a prandio legatur. ®cf)tüLer carme[n, poema, quod geiiiad)t 

öon ben ôênpLiieftcrn ju fingen. 

V. 1 i'Ad domi[num': Solemus lib[enter verba Eb[raica praeteriti tem- 

poris transfer[re in praesens, si t[antum comode fieri potest. Licet ipsi 

hab[eant praeteritum et fnt[urum, tarnen videtur apud ipsos praetcrituni, 

ut greci: karacteristicon. Nos amare in inflnitivo, per hoc agnoscuntur 

verlta. Ipsi in 3. persona praeteriti. Ergo si fieri comode, verba prae- 

teriti teuiporis m praesens etc. Si de praeterito tempore intel[ligimus, 

psalmus est exemplum etc.; Si praesentis, est doctrina, Imo exemphun 

et doctrina simul. 

1 versum 13 Nos c aus Ipsi 10 exemplum (1.) hinter praesentis, aber viil 

Strich zu psalmus gezogen est ('i.) bis sinml rh 13 kataristicon 

') Z. 10—17 eracheint im Druck später, S. 16 Z. 30. 

Dr] qualisqualis tandem ceremonia ista fuerit. Apud nos Schola Psalmos, 

quidam e pueris prinios versus, Minister precationes decantat. Deinde 

mane aliquid ex Pauli Epistolis aut Euangeliis, vesperi Psalmi leguntur.' so 

[Sg. B] Neque enim quae publice liunt, sine ceremoniis possunt fieri. 

Ad eum modum in isto populo iusto ordine et certis ceremoniis omnia 

gesta sunt. Nam erant viginti quatuor sacerdotum vices, fieri igitur 

potuit, ut alias per chorum sine populo, alias per partem, nonnunqiuim 

etiam alternis canerent, deinde populus aliquid succineret. Haec certo as 

sciri nequeunt, postquam omnino intercidere: et quia ad intelligendos 

Psalmos parum faciunt, aequo animo ferendum censeo, quod ista non 

plane sciri possunt. Quare etiam hoc omitto, cur et quindecim nuniero 

sint et his potius quam aliis titulus hie sit praefixus. Etsi enim multuni 

laboremus, tamen res manet incerta, et cum nuUa huius rei singularia so 

utilitas sit, frustra laboratur. Hoc tamen etiam admonere volui, (|U()sdam 

exponere l'salmos Ascensiouum pro eo, (juod est ComiilcfiDuum, 

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 15 

Hs] Argumentum est: Invocationem nuxilii divini ad[versus malas lin- 

g[uas et contra damna malae ling[uae, praesertim hereticae, et quae 

docet adversus puram doctLrinam verbi. Et ea tentatio frequens in 

psalmis. Verb[i et crucis tentationes frequentis^simae. Diab[olus im- 

5 pugLnat Ec^clesiam per mendacia, postea per vim. Hae sunt duae 

suae tentaj^tiones, quia ipse 'pater mendacii et homi[cida'. Ergo in toto3ot8,

ICf In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120. 1) 

Hs] nie psalmus de altLera vexLatione, de lingLua dolosa, qûanquam etiara 

potest intelligLi de lingLuis calumniantib[us. Et ubi sunt mendaces 

doctLorcs, sunt etiara ho[micidae. Ista duo vitia sunt coniunota. Sicut 

diabLOlusS Sic tollit quam animae quam corporis vitam et regLunm 

dei et mundi. Ubi hereticus factus, sequitur homicidium. Et non cessat, » 

donec suas hereses confir[mat. ®§ folfit eins nncf) bcm anbern, quando 

a doctLrina excidisti, sequitur blaspb[emia, detractio. Invocare auxLiüum 

dei et confugLere ad misericordiam dei adLversus linguaLm hereLticorura 

vel calumniatorum, in alt[iore parte exer[citationes diaboli. 

ExempUun, quomodo faciendum in ista tentâtione, quando vexa- lo 

mur l[inguis hereticis, videmus non posse nos eruere. Hoc expertus: 

') Erg. 'pater mendacii et bomicida est' [Joh. 8, 44]. 

Dr] mu8, ut dixi, meo iudicio proprie pertinet ad alteram tentationem de 

pestilenti doctrina, quanquam et alteram attingit. Non enim potest 

fieri, quin mendaces doctores etiam crudeles et sanguinarii sint, studio 

defendendae impietatis, et diabolus ideo mendacium disseminat, ut occa- is 

siones caedium exsuscitet, sicut ostendunt exempla tum reliqua Eccle- 

i.a)i(ilt3,4siae, tum illud primorum parentum in Paradyso, mendacio enim decepit 

eos Satan, ut morte perirent. Quia autem, similes tentationes hodie 

Ecclesia patitur, quod undique petitur et oppugnatur mendacibus et 

calumniatricibus Unguis ac sustinet acerbis,sima odia cum omnis generis 20 

periculis, tantum ideo, quia puram doctrinam retinet et in illustrando 

verbo occupatur, Ideo nobis hodie quoque opus est oratione adversus 

illas nostrorura temporum pestileutes linguas, ne noceant tantum, quantum 

volunt. At magnum beneficium est habere etiam prae.scripta a 

Spiritu aancto verba, quibus in hoc periculo pii uti possunt. Sed nunc s» 

ad P.salmum veniamus. 

PSALMVS CXX. 

v.i Ad Dominum, cum tribularer, clamavi, 

et ipse exaudivit mc. 

RECTIVS redditur versus per praesentia: 'Ad Dominum in tribu- so 

latione chuno, et ipsc exaudit me." Quanquam enim llebraei quoque 

di.scrimina lial)ent triuni temporum. tamen quia practeritum est prima 

vox seu thema verbi, lucis causa saepe rectius redditur per praesens, 

ut non solum sit descriptio facti praeteriti seu exemphim, sed etiam 

doctrina, in


Hs] hereticus est suo iiuliciü i)ec[cator et non cessat. Et preae.sertiia auth[or 

heresum fotnpt jelteit »uiber; man roeiS roie man njoUe, non conver- 

tuutur. Debeo quidem eos convincere, ut P[auhis, sed non conveitere. zu. 3, 10 \. 

Si diabLolo in una parte os obtu[ratum, tum semper reift onber ij ort 

5 auf f. Semper inveniunt, quod respLOudeant etc. Hoc possibile, ut vidLeamus 

nostra, conflrmemus et redarg[uamus, ut bLene intel[ligamus. Sed xit. t, v 

ipsi non intelLligunt. Chri.st'is toties confutavit et imposuit eis silentium. 

Sad[ducaei maneb[ant sad[ducaei. Sic Pharisaei, licet fuerint redarguti. 

Arri[us per Athanasium. hoc nobis satis, quod bonae mentes, ut libe- 

10 rentur et intelLligant esse confutatum hereticum. Qui non volunt, 

pec^cant pertinacia, contra illos ageudum consilio^ i.e. oratione; qûamquam 

pro nobis fleri debeat, pro nobis et fratrib[us, tamen maxîme 

urgenda contra p[apistas, quia illum spiritum nuUo modo poss[unins 

6 nostra scheint nostram, c aus nos confirmamus 8 statt Pharisaei steht nochmals 

sad^ducaei 12 debet 13 modo fehlt 

') = vxhre. ') Nämlich nach dem Rat dieses Psalms. 

Dr]diuturna experientia didicimus verum esse, quod Paulus dielt, tales 

15 esse 'suo iudicio damnatos, ideoque post unam et alterara correptionemsit. 3. lof. 

seu admonitionem sinendos ac vitandos esse, quod ita capti sint opinioni- 

bus, ut non possint ab eis deduci'. Atque hoc praesertim in autoribus 

haeresium seu impiarum opinionum experimur, iis nihil diel aut fingi 

potest, quo emendentur. Non quidem spes deflt, futurum, ut cedant 

20 veritati, sicut certum est convinci posse, sed non convertuntur. Etsi 

enim iam iino loco impium os obtures, statim inveniunt, quod remurmurent, 

Sicut non solum Arii et aliorum haereticorum historiae ostendrmt, 

sed etiam nos nostri saeculi exemplis testari possumus. Ergo 

impossibile est, compescere perjjetuo os haereticum. Hoc autem possibile 

25 est, ut eos convincamus et redarguamus. Item ut nostros ab eorum 

errore ceu praesentissimo veneno praeservemus. 'Debet enim Episcopus 

instructus esse, non solum ad docendos simplices, sed etiam ad redar- 

guendos perverses.' His contenti simus, ut nostri praemoniti in sana 

doctrina persistant. Ut autem autores haeresium convertamus, hoc non 

30 speremus. Quoties Christus Pharisaeos non solum aperta Scriptirra, 

sed etiam Dei digito et miraculis convicit? et tamen permanebant in 

sua impietate. Arius coram Probo manifeste concluditur, et tamen po.stea 

errorem suum maiore flducia et successu propagat. Quid de Papistis 

nostris dicemus? an non eadem in eis experimur? 

« Ergo eos, qui non errore, sed voluntate peccant et converti nolimt, 

relinquamus post unam ac alteram admonitionem et pugnemus contra 

eos exemplo Davidis oratione, sicut etiam pro nostris nobis orandnm 

Sutêtg SBette. XL, 3 2 

'^'u. 1, u


Hajcapere. 'Ser luinb Jucftt eng \od).^ Sic diab[olu8. Ideo contra dia- 

bLolum pug[nandum non sap[ientia hu[mana. Si cum ea etc., statim. 

5»ii. e.iaSed cum 'spi[ritibus nequicie', qui bene sentiunt se convictos, sed malitia 

sua non possunt cedere. Cum hac qui non possunt compesci, cogitanduni, 

[SBl. 111»] ut luderen verbo ext[erno et simul oremus, quae oratio tandeni s 

vincit, quae percussit SadLducaeos, PhaLrisaeos, PelLagium, Ar[ium, Cin- 

g^lium et omnes here[ticos, quia, si nolunt aud[ire nos doceutes, cxho[r- 

tantes, sentient nos orantes. Xa^ gebet fol bet) ber lere ft{)en, ad 

tempus insanient, sed tandem extirpabuntur. In ista tentâtione cordis, 

ecLclesiae per .subdolos doct[orcs et fal[sam sufrgest[ionem diab[oli non lo 

praesumamus de virib[us nostris, non de sap[ientia, si etiam verbum dei, 

sed convertere nos isto pulchLerrimo exemplo ad orationem, quia 'non 

e»!). 6, 12 pugnamus contra c[arnem et 8ang[uiuem', jonft rooltien mir luol »ber 

lj2 diabolum o 

•) D.h. er kann immer entwischen; vgl. im Druck Z. 16. 

Dt] est, ne decepti specie seducantur. Praeter hoc nihil reliquuin est, quod 

agamus. Nam autor haeresium diabolus ita lubricus et mille modis li 

Proteus 1 est, ut non possit certo constringi aut capi, una rima obstructa 

decem alias invenit, quibus elabatur, et ceu ventus couclusus omnia 

quaerit, penetrat omnia, ut possit elabi. Contra hunc praecipue pugnatur, 

quando cum haereticis res est. Itaque disputando nihil proficitur, etsi 

disputandum est et disputationibus ministri Satanos convincendi et 20 

redarguendi sunt proptcr reliquani Eeclcsiam. Sed cum verbo externo 

etiam coniungenda est oratio, qua malignus spiritus maxime preniitur 

et urgetur. Haec repressit Arium, Manichaeum, Sabellium, haec Pluiri- 

saeos et incredulam Synagogam contudit, haec nostii saecuh inipiarum 

opinionum autores fregit, quamvis essent ferocissimi. Ita enim fit, ut, n 

qui exhortantes et redarguentcs nolunt audire, cogantur sontire nos 

orantes et daniantes ad Dominum pro sanctificationo nominis ipsins 

et adventu regni ejus. Haec est via unica ad victoriam, ut, etsi ad tempus 

videantur superiores, tarnen eradicentur tandem pestilentes linguae. Ita- 

que saj)ienter agendum est et cautc in hoc periculo ac omnis abjicienda so 

fiducia sapientiae nostrae, etiamsi verbum Dei sit, quod pro nobis habe- 

«»ii. s, ij mus. 'Non enim pugnamus contra carnem et sanguinem, sed contra 

nequitias spiritualcs.' Quodsi agendum tantum esset cum carne et .san- 

guine, sie nostra veliemus munire et firraare rationibus, ut nihil posset 

contradic i. Nunc autem hoc ex])erimur, cum rationibus et Scriptnrac js 

autoritate convicti sunt, tarnen pcrtinaciter retinent errorem suum et 

') Unxre .Atuff. Jid. lf

In XV Psalmos graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 19 

Hs] etll§ etc. Sert ipsi sie vulnorati, si etiam animis concedant, tarnen non 

ooüsequens. ludas tuiift luol, quod t{)et alL§ ein boff)Laftev proditimis 

dominum, et tarnen fecit. 

'Ad DomiLn\im': pulch[rnm exemplum et plLeniim promisLsionibus 

5 et consolationibLUS. 'In trib[ulatione' dicit; quae sit, iufra dicet. Quando 

tribulabar, nuUum habLcbam remedium, frustra laborabLam, exhor[tabar, 

ooniiciebam, quia diab[oln.s non potest capi, in carcerib[us poni et habet 

corda obscssa. 'Parvus grex' apud nos. Illic raaximus. Ego infirmuSüiiMä ss 

et solus vel ecLclesia parva, obruent me heretici et impii doctLores. Post- 

10 quam docui Euangelium, postea ascendo ad deum et pronuncio meam 

miseriam coram ipso. S)a§ ift ein fünft, praesertLim in f)of)en Tent[ationibus, 

ubi pater mendacii per se nos tentat. Pium cor non potest habere freub, 

quando videt Papâm et blas[phemas hominum doct[rinas, quia videt 

12 habere] habet 

Dr]in hoc imicum incumbunt, quomodo eum defendere et quam latissime 

15 propagare possint. Itaque soleo peccatum eorum comparare cum peccato 

ludae. Is non potuit excusare consiUum proditionis, quod contra Christum 

coeperat, et tamen pergebat id exequi, sie enim urgebat eum Satan. 

Ad himc plane modum Satan autores impiorum dogmatum semel appraehensos 

non dimittit nee quiescere patitur. 

20 Ergo oratio addenda est, ergo oratione potissimum pugnandum est, 

sicut David hie pulcherrimo exemplo et pleno eonsolationis facit ae dieit: 

'Ad Dominum, cum tribulor, clamo', quasi dieat: In hoc periculo impiae 

doetrinae frustra eonabar hoc, ut converterentur et errorem agnoscerent 

pseudoprophetae. Satan enim, qui eorda eorum possedit, ita lubricus 

25 est, ut non possit capi. Ad haec ego inferior eram, si numerum spectes, 

nam minor pars a me stabat. Contra iUi, qui me impugnabant, et numero 

plures erant et viribus pollebant. Quid igitur facerem miser ? Hoc scilicet: 

Postquam pro dono meo verbum Dei diligenter inculcavi, postquam 

meos praemonui, illos autem admonui de errore, ascendo ad Deum meum 

30 per orationem et coram ipso pronuncio adflictionem meam ae certus 

sum futurum, ut me exaudiat. 

Sic proponit nobis exemplum suum David, quid ipse sit solitus 

facere, atque haec quidem dicuntur faeile, sed experientia testatur non 

sine diffleillimis conatibus praestari. Primum enim ista iucommoda, 

35 quae a patre mendacii per impiam doctrinam excitantur, non possunt 

spectari sine summo dolore animi, ad eum dolorem etiam aeeedit quaedam 

desperatio medieinae, quod horribihor species est impiae doetrinae grassantis 

quam grassantis flammae aut exundantis fluminis, quod omnia 

subito prostemit ae dejicit. ütrinque igitur adflietatur cor, et metu 

2*


Hs] blasphemari deum, periie animas et conLScientias. Ibi Christianus non 

potest sine dolore vidLcre et audire, leib, quando una conscientia, quid 

f)unbcrt taufent? Hoc adhuc gravius, quando intus in corde niolestat, 

proponit cogLitationes de deo irascente, reprobLante, iudicante, damnante. 

Ibi homo inexpertus vel qui praesumit de sua doetLrina, nihil, parabit 

nisi labLorem, nescit consolationem. Ibi opus, ut dicat: non satis seire, 

i. »ot. s.eredargLuere, sed orandum, ut 'deus det incrc[nientuni', ut meuni EûangeUum 

conservetur et heresis intereat. [931. 111 *>] AudLire et dooere 

gêt noc^ f)in, sed usus et officium fidei ift ?d)mer, convertere se ad deum 

et quod oratio sua placeat et convertere se ad Maiest[atem. quia ibi 

couLScientiae pavidae de indignita[te, peccatis, et roiib ein id}njev Qnfiil)en 

5U beten, quia primum vult sentire suam dignitatem et disputare, 

ÜLtrum bonuni sit eum orare vel debeat. Hec cogitatio ut non .sit. Si 

etiani non dignus, tamen necesLsitas reddit nie dignum et urget. Sum 

quidem indignus, ut deum invocem. Si quis esset scortator in nocte et 

11 hinter pavidae nochmaU conscientiae 15 invocet über esset »Uht fui 

') D. h. Rörer toül lieber faisset lesen. 

Dt] futurae calamitatis et sensu praesentium incommodorum. Ad haec si 

accedat etiam interna tribulatio, ut cor sentiat Deum iratum esse, ibi 

demum impossibile videtur posse orare. Ac sane homo inexpertus et 

praesumens de verbo et doctrina sua nihil sibi parabit quam inutilem 

laborem et infinitam molestiam. Non enim docere satis est, non est » 

i.uor.i,« satis redarguere et convincere, Sod oportet, ut 'Dens incrementum addat', 

ut non solum nos cum fratribus nostris in sana doctrina conservemur, 

sed ut diversa docentes extirpentur ac intereant. Hoc autem solura 

oratione perficitur. Ea autem quam non sit facilis, iam ostendimus. 

Docere verbum, Audire verbum sunt etiam opera magna et divina, ji 

quac requirunt Spiritum .sanctum. Sed usus fidei, nempe sie se conver- 

tere ad Dominum ac orare et praesumere, quod oratio placitura sit et 

Deus eam sit auditurus, longe difficillima res est, propterea quod con- 

scientiae timitlac fere repugnant liuic fiduciae et de niedicina desperant, 

praesertim si accedat conscientia peccati seu indignitatis. Ibi enim fere m 

accidit, ut animus prius secum ilisputct, an oratione aUquid possit profici, 

praesertim ad hanc quaestiouem qui deducuntur, nuuquam orubunt, 

si id ex sensu suae dignitatis metientur. Quin hoc faciendum est, ut, 

((uulis tu sis, hoc in loco negligas et in promissionem potius, in ncccssi- 

tatem orandi, in periculum et causam ipsam intuearis. Ita enim liet, sj 

ut, etsi ab orando tua conscientia te revocet, tamen periculi magnitudo 

ad orandum cogat. .\n enim (cxcmpli causa sie loquor). si ()uis scortulns 

32 prui'Dvrtlin hinter orubunt JI 

'

In XV Psalmos graduum. 1532/33. 11540.) (l's. 120,1) 21 

Hs] intcr eundum in domum cadeiet in aquani, Ibi maxLime orandum, quia 

necesLsitas urj;et, mors instat. Videndum igitur, an res et necessLita.s 

Sit. Ideo ora. Video imptios doctLores et diabLolus perturbLat me. Ideo 

elamo. 

5 2. habemus praecepLtum et promissLionem etc. Dedit verba, poe- 

mata, carmina, syltlabas, literas, quas debLemus orare. Deinde docuit. 

Ego semper ei auffrud ista 3: tu praecepisti, promisListi, docuisti. 

NecesLsitas ma(^t 1 jeer tun, ut obltiviscatur indignitatis, sed conLScientia 

absorbetur in ip.sa necesLsitate et causa orandi etc., Ut homo in pericul[0 

10 constitutus non disptutet, an sit dignus an indigtnus ad orandum. Antequam 

dispLutet, dicit: îlff, hu barntLêrsiger @ott. (Sauer mad^t effeLtt.i 

gütiger ift ein Qiuttx todf, burft feiler [Uteifter. Interim, cum nulla movemur 

causa, necesLsitate, Ibi Wirb lein gtut gebet bmuä. 'Ego clamo 

et invoco dominum.' Unde? 'In tribtulatione.' Si ipsa non adesset, 

14 h)irb fo loenig beten ut id). Sed necesLsitas ift bü§ ferner, ba§: macEit ejfen. 

1 orandum c aus ui'andum' 2 instant 

») Luthers Sprichwörtersammlung Nr. 48, Unsre Ausg. Bd. 61,647. ») Ebenda. 

') Das war vne v geschrieben. 

Dr]est et inter eundum casu de ponte in flumen labitur, in tanto periculo 

ideo non orabit, quia conscientiam peccati habet? Imo, quanto periculum 

et necessitas maior est, tanto ad orandum debet animus esse excitatior 

et promptior. Ad hunc modum in hoc periculo quoque faciendum est, 

20 ut, quales quales simus nos, magis illuc respiciamus, quod Satan per 

impios doctores tantum malorum excitat, quam quod nos indigni simus, 

qui exaudiamur. 

Huc etiam facit promissio, quod in Christo non solum habemus 

promissionem exauditionis, sed ipsa verba, ipsas syllabas et literas, quas 

25 debemus orare, Christus praescripsit. Imo etiam mandatum accedit, 

ut non nostri arbitrii sit orare vel non orare, sed est praeceptum opus. 

Haec cum cogitamus et postea accedit etiam necessitatis seu periculi 

consideratio, tum acuuntur animi et excutitur illae propriae dignitatis 

tentatio et conscientia quasi absorbetur. Sicut in subitis periculis quoque 

30 fit. Cum aut obruitur aliquis in itinere a grassatoribus aut cum periculo 

in aquam mergitur etc. Ibi priusquam quisquam de sua dignitate cogitat, 

prorumpit aut in verba aut cogitationem haue: O Dens, adsis. Hie enim 

verum est, quod Medici dicunt, appetitum provocari acribus condimentis. 

Neque enim melior orandi magister est quam necessitas. Sed dum 

35 nos securi et quasi oculis capti obambulamus nee sensu praesentium 

malorum tangimur, non mirum est, si oratio nostra aut nulla sit aut plane 

langueat. Mihi quidem hoc accidit, ut sentiam me nunquam orare melius

22 In XV Psalmos graduum. Ibi2ß3. [1540.) (Ps. 120, 1) 

HsJOptLimuiu ii'uicdiuui, cum feccris omnia doceiulo, aigueudo, tum audacter 

irrumpc per foras cum üdLUcia et noli dub[itaie: habes opt[imam causam, 

quia nomen dei polluitur, blasLphematur, doctLrina conspurcatiir, g^ratia 

•rfntifi.6,9dei minuitur. Ibi clama: 'SanctifLicetur', ut bie abo[miuationcs, bo§ 

•i'iott^.6,ioêvt5 leib, liegLiium diabLüli! Tui[ca praevalet! Papa praevalet! 'Veuiat s 

regLDum', quia destruitur. [ä8l. 112»] Ista oratio penetrat celLum et 

implet. M[onachi non orant. Sed f)eift: in tribLulatione. Reg[num dei, 

nomen, verbum, fides, conseientia, salus, mors eter[na, vol[untas dei, 

consilinm, pani.s, mala nostra, trib[ulationes jinb in 'pater noster' gc 

malt. 2tnb eitel trib[ulationcs, nomen dei poUui, caritatem amoveLii; lo 

pax, bellum jinb eitel tiibLulationes, bie leren betten. 

SBen? 'Dominum.' XoU alibi quaerere consolLationem. Verbo te 

cünsol[a, te et reliquos, praeter et ultra verbum audendum est, non 

dubitandum; perrumpe per nubes et scito, quod gratis[simum sacri- 

ficium. Est thus. Sieut ELuaugelium praedieare est sacriLficium, similae is 

fucên et flabe[n, thus, quod suavisLsime redolet, est oratio. Ideo facis 

deo SLummum sacri[ficium, op[us obsequiLi, si oraveris. Est de rigidisLsimo 

Dr] quam in tribnlatione. Ea est hoc acre eondimentum, quod etiam in 

Davide famem, ut ita dicam, et appetitum orandi excitat, sicut dicit: 

'Cum tribulor, clamo.' m 

Ergo discamus ex hoc versu Davidem hoc remedio esse usum in periculo 

falsae doetrinae, ut primum docendo se et suos erigeret, Deinde oraret. 

Idem nobis faciendum est, tantum fiducia causae seu necessitatis, quam 

etiam oratio Dominica nobis ostendit. Quia enim polluitur nomen domini, 

quia conscientiae perduntur, quia confessio Euangelii periclitatur, a 

sNaiii). 6. 9 magna profecto causa est, ut dicamus: 'Sanctificetur nomen tuum', ut 

9»otif>. f , 10 Rit finis abhominationum et blasphemiarum, 'Adveniat regnum tuum', 

quod per regnum Satanae quasi opprimitur, etc. Qui ad liunc modum 

orat, is sie orat, ut facile coelum gemitibus suis impleat, Cum alioqui 

extra tribulationem vix impletur os nostrum, Sicut papistarum oratioues 30 

et cantica sunt, qui cum in summa securitate vivant, quomodo orare 

possuntt Hanc causam ostendit David, cum dicit: 'Cum tribularer, 

clamavi.' Oportet enim cs.se neceasitatcm urgentem, ([uae impcllat, 

Sicut sunt nostra et fratrum nostrorum salus, mors aeterua, peccata 

nostra, incommoda nostra, gloria Dei, regnum Dei, Item pax, bellum a 

et cetera, quae omnia i)uloriculuruiii JJ

Iii XV Psalmos gradimui. 1532/3:3. [154U.] (Ps. 120, 1) 23 

Hs] jiraecepto, ut causam coniuuga.s cum praecep[to. Est duplex causa: 

uecessitas dei praecipientis et urgentis mali. Non quaere alium medium. 

Volo ire ad istum hominem, ut pro me oret! bene et te coniunge cum 

aliis et ora, ut sit una vox Ec[clesiae, omnes dLicant 'pater noster'. 

5 Ideo dicitur: 'ad Dominum', ift üufiberLinajfcn fcf)tüer, quia non 

apprehendimus causas et praecep[ta. Olim : ^ä) tnolt gern deum anruff en, 

sed sum ju gering. Ego volo invocare Sanctos. Imo mox terretur 

con[scientia audito nomine dei. Est quidem magnus, tamen ligat te 

praeceptum. Es quidem mag[nus et terribil[is, tamen sum sxib tuo 

10 praecepLto. Ego non erbncf)t, non ftêt bei) mir, ut orem; Ut MonachLi, 

qui opus arbitrarium fecerunt. @§ ftêt niäjt in arb[itrio tuo. Non inspLice, 

quam mag[nus deus et tu parvus, Sed quod ipse praecepît et v[ult 

habere. Imo facis sacrificium odoris suavis[simi et deus urget, minatur. 

Ideo die: In tribLulatione invoco; hoc dicis. Ego indigLUUs, tuum prae- 

15 cep[tum, promisLsio digna et tu dignus, cui obedLiam. Ideo oro non 

in mea dignitate sed dei. Si ego non, tamen dei praecep[tum, promis[sio. 

14 hoc dicis mit Strich zu odoris suavis[8imi Z. 13 gezogen 

Dr] spectum Dei faventis adimimt, et statuamus orationem esse sacrificium 

gratissimum Deo et talem cultum, quem ipse a nobis exigit. Quidam 

de medio cogitant et fratrum orationibus nituntiu-, Id sane non est 

20 repraehendendum. Nam plurium oratio est fortior. Sed necesse est, 

ut tu quoque ores et fias pars Ecclesiae, quae uno ore dicit: 'Pater noster.' i'fattij. r,, 9 

Nequae enim huius aut illius tantum, sed tuus quoque vult esse Pater. 

Diserte autem additum est: 'Ad Dominum' contra illas cogitationes, 

quae et me olim exercuerunt et adhuc liodie, si qui inter Papistas sunt 

S5 simplices, exercent. Sic enim cogitabam: Peccator sum, non igitur 

possum orare ad Deum mihi propter peccata succensentem ; Quaeram 

mediatores, quibus propitius est, Mariam, Petrum, Annam etc. Conscientiae 

enim pavidae audito nomine Dei terrentur. Et sane magna 

est maiestas. Sed non tam magnam fingere tibi debes, ut ideo orare 

30 nolis. Si enim maiestatem consyderas, cur non in hoc consyderas, quod 

ipsa maiestas praecepit, ut orares? Profecto non ita pnsillus aut nihil 

es, quin te autoritas praecipientis liget. Hoc mandatum intuere et com- 

mitte te eins gratiae, qui idmandavit, die: Domine, non est arbitrii mei, 

orem ne an non orem ? (sicut monachi somniabamus). Tu praecepisti, 

35 agnosco igitur me debere parere tibi. Si indignus sum, at praeceptum 

et voluntas tua digna est, cui paream, promissio tua digna est, in qua 

confldam. Oro itaque in dignitate non mea, non Mariae, non Petri, 

sed in dignitate nominis lesu et Dei praecipientis et mandantis. 

31 praecipit B

24 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.) (Ps. 120, 1) 

Hs] Xae ift in lide doniini orare. [Sl. 112»>] Hoe ignoravi Papista, id omnes 

ignorant. Credo, quod multi fueiiut, qui foris piotulerint ista verba et 

tarnen intus habLuerint gemitum conLScientiae, quem non int«lLlexeruut. 

lam de fide, quam taput orationis docemus etc. Pater in deserto: nullus 

est labor sicut orare deum. Si intel^ligis de oratioue sine fide, tftc^ itud^ wax, s 

quia novi, quantus labLor orare horas canonicas, nullus gravior quam ille, 

(juia 1 i}at Jid) mit gtualt biiju fjobcn. Si ad deum, ad credendum deo 

Wollt). 7,7 in oratione, i)"t? aud) wax. Sed quando aliquis se armat: 'Petite' etc., tu 

promisisti, docuisti, hie neces^sitas maxîma reg^nat et nomen taum 

Video poUui. Sine fide est impossibilis oratio, mirb 1 fauer gmig to 

etiam in fide. Dignitas dei praecipientis et urgentis, i.e. tribûlatio nostra. 

Exercete vos ad clancularias preces in cubLiculo, videbitis, quantum 

habêatis tentaLtionum. quando aliquis serio VLult orare, diabLolus pro- 

ponit mira etc. Sed hie die: est not, Is vult mori, illa labôrat in partu, 

extremis. Ibi iam orandum, non cog[ito de raea probitate, et simul i» 

promi.s^sio; tum vincit. Si sine promis^sione dei et tribLulatione, difficilLe. 

10 Sine (hoc) 14 illa] ille 

Dr) Hanc rationem orandi totus Papatus ignorat, et possum exemplo 

meo affirmare, Sicut ego in monachatu nunquam unam orationem Dominicam 

vere oravi, ita quoque adhuc hodie Papistas ne unam quidem 

syllabam in fide orare. Hoc forte factum est, ut Deus audiret gemitus ao 

inenarrabiles cordis mei, sicut credo alios multos fuisse, qui istos gemitus 

etiam habuerunt, quanquam eos non agnoverunt. Sed extra hos gemitus 

nuUa pars orationis recte aut intellecta aut pronunciata est, ut debet 

et ut, Dei gratia, nunc oramus ac reliquos quoque docemus orare. Extat 

sententia cuiusdam heremitae inter monachos celebris, qui dixit Nulluni n 

esse tantum laborem, sicut est labor orandi.* Id quidem verum est, si 

respicias ad orandi legem sine üde, quae tradita fuit sacrificulis. Sed 

magis verum est, cum loquimur de oratione in fide, ut cor reluctetur 

conscientiae et desperationi ac audeat fiducia miscricordiae Dei. Quanquam 

difücultatem hanc mitigat non .solum promissio orantibus facta, » 

item mandatum, sed etiam necessitas, quae nos urget. Quod autem ad 

ipsain rem attinet, oratio sine fide vere est impossibilis. Ilaec enini iluo 

orationem faciuut efficacem, promissio Dei et tribulatio. In his exercete 

«aitii. », c voß et asuefacite vos etiam ad clancularias preces 'in cubiculo', sicut 

Christus praecipit. Quodsi Satan eam orationem, sicut solct, conatur >» 

impedire, discite oculos daudere et dicere: O Domine, ecce hie 

tribulatio et angustia. Ego hie [®fl. C] periditor, ille frater meus sie 

periclitatur, sie vexatur a Satana, non patitur tempus, ut de me cogi- 

') ViUie patrum, V, VI, -J Agatlton; Migne 73, 941.

Usl 'Invoco' : âö 

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,1) 25 

ift «L^mma sapLientia : fluc^§ jum ^LC^flOtt äuejelauf f en. 

er ml summaiu audLaciara, pertTtictam frontem^ in suo praeceptto 

promissione; hoc sacrificium vult, quia dicit: 'Exaudit me ^^^^^^^ 

malmo- 'auditor precum.' Hoc nomen ei reUnque. Si est auditor, debctCf.65,. 

5 etiam orari a nobis. Nunquam est oratio dicta, quae non sit exaudita, 

quia 'exauditor precum'. Ut hie: 'cum, exaudit.' Hoc in consoltationem 

ut, cum oraveris, certus sis te exaudtiri. ®a^ Amen gebort brauff, Ut 

Sic jditeujft ut ille: 'EtexauLdit.' Ipse^ in corde novit hoc, quia promittit , 

praecipit, docet. Et exemplis ostendit. Hoc accipe. EpithLcton dLivmae 

10 maiestiatis, quod 'auditor' omnium gemituum, qui fide etc. Si non ht 

statim, tamen suo tempore; si non modo, [«1.113*] Act mehore; si 

uon per illam personam, etc. Hoc Bertnhardus pulchterrime, nee mehus 

dictum: Fratres, cum oratis, nollte dubtitare de oratione vtestra, sed 

') Martial 11, 27. '') David. ») OoU. 

Dr]tem, simne bonus an dignus, adiuva me in tempore secundum verbum 

15 tuum etc Hoc modo considerata causa et promissione vmcitiu- Satan. 

Et ad hanc rationem orandi invitat nos David suo exemplo, non solum 

in periculo impiae doctrinae sed in omnibus tribulationibus. Ac placet 

Deo si hie flducia misericordiae et promissionis bene sis impudens, 

secundum hoc, quod sequitur: 'Et ipse exaudivit me.' Quasi dicat: 

ao Hoc modo declarat Dens sibi gratam esse orationem nostram, quam 

suscipimus flducia promissionis et misericordiae eins, quod eam exaudit. 

Atque hie vide, ut hoc nomen Dei diUgenter discas, quod David hic ei 

tribiüt- 'AVDITOR PRECVM', ac cave, ne, cum oras, per diffidentiam 

hoc nomen ei eripias, sicut plerumque facimus. Nam sicut Germanico 

25 proverbio dicitur flnem commendare omnia, si bonus sitS Ita plenque 

in concludenda oratione peccant ac orationem vitiosam reddunt. Cum 

enim addendum est Amen, dubitatio, quae in cordibus est, Amen mutat 

in negativam, quod nihil sit. Contra hanc dubitationem David hic nos 

conflrmat suo exemplo et praeter promissiones, quas habemus, propomt 

30 suam experientiam, ut nos ad orandum in flde excitet, ut statuamus 

Deum certo nos auditurum esse, siquidem est auditor omnium gemituum 

eorum, qui in üde orant. Quod si non tam cito audit, audiet suo tempore, 

si non audit eo modo, quo tu vis et optas, audiet meliore, si non per 

hanc personam, quam tu optas, faciet per commodiorem etc. Sic dicit 

35 Bernhardus alicubi, nee memini me quidquam legisse in omnmm recen- 

tiorum scriptis de oratione aut pulchrius aut magis pie dictum: Fratres, 

inquit, noUte dubitare de oratione vestra, sed scitote, quando verbum 

14 me fehlt B 35 quiddam B 

') Spriehivörtersammlung 460, ünsre Ausg. 51, 660.

26 >n XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120, 1) 

Hsjcerti, quam primum per üs, mox scripta coram ocluUs dei, et certi eam 

exauditam; Et aut flet hoc, quod petitvir, aut expedit non fieri. Sic 

dei respousum: fiat, quod petitiir. Si non possum redimere mulierem 

in abor.su, fiat tarnen oratio exaudita. 2)n^ jol man oiüis je^cn, Ut orans 

fe^ Amen braiiff, Ut hie: 'Et exaudjvit me.' Ideo nemo tam bene orat s 

ut cinfcitig Dnj(ûlb, SunQe Oold, hoc nihil dubitat. Ipsi loqûuntur de 

celo ao UbLeuter vellcut e.sse in eo. Est vcra et plerophLora oratio; pueri 

Jollen a nobis discere, econtra nos; forma [m discant a nobis, et vim et 

efficaciam ab ipsis. ®aö mad)t ünjei natura perversa. Ideo fomen Dnjet 

9 efSciam 

Dr] per 08 erumpit, tunc oratio vestra scripta est in oculis Dei, et aut fiet, lo 

quod petitur, aut expedit non fieri.i Quid potuit dici magis Chri.stianum ? 

quid consolatione plenius, quam quod Deus tauquam Eex quidam nuini- 

ficentissimus ad omnes supplicationes nihil aliud respondet quam: Fiat, 

quodjpetitiu- ? ;;. : 

Sed inquis: Saepe fit diversum. Quoties oratur pro gravida et is 

parturiente foemina, quae in partu moritur ? An enim lacobum non putas 

orasse pro sua Eachel in tali periculo occumbentem ? Sic oravit David 

maxima spiritus contentione pro filio ex Bathscba, sed oratio i'rustra fuit. 

Eiusmodi etiam inter sanctos innumera quotidie exempla videmus. 

Eespondeo: Utcunque sit, hoc primum statuendum est, Deum esse jo 

auditorem precum. Hie titidus Deo nunquam est adimeudus, Sicut 

in hac tide prima pueritia puk'herrime orat, quae sie de Deo credit, quod 

audiat et largiatur omnia. Haue fidem sine dubitatione in pukîerrima 

plerophoria pueri retinent; quare eorum orationem et probo maxime et 

saepe milii ad exemplum propono. Quanquam enim pueri formam ai 

orandi et verba a nobis discunt, tarnen nos recte ex ipsis disceremus ora- 

tionis efficaciam, propter nostrae naturae perversitatem et malam in- 

stitutionem quoque. Etjxo hoc primum sine exceptione est statuendum, 

quod^nostra oratio sit exaudita. 

Secundo, exauditio sie est definienda, non ut Deus semper faciat, so 

quod nos optamus, sed ut faciat, quod nobis est utile. Nam Deus e\ini 

bonus Sit, nihil potest darc, nisi quod bonum est. Nos auteni saepe pro 

lil)eris,' saepe pro aniicis, saepe pro nobis ipsis uranuis. non cjuod est 

bonum, sed quod nobis bonum esse videtur. In talibus Deus etiam tum 

cxaudit, cum non facit, quod nos petimus. Itaque in oratione Dominica n 

priuH i)r() sanctificatione nominis, pro adventu rcjini Dei, j)ro vohnitatis 

8uae implctionc oratur quam de nostris et vitae nostrae eommodis, ut 

') Sermones lie tempore, Mujne, Bd. ISS, WO.

In XV Psalmos gnuluuin. 1532/3:5. [1540.] (P.s. 120, 2) 27 

ils] onitiorics |o fiiuer. cousolatio posita, exauditas esse nostras preces statim, 

ubi factae. 

Dixinuis 1j[uiic vei'S[um indicere arg[umentmn liiiius psalmi, qiiodv. 

orat pro pura d[Octrma et S[ancto verbo adLversus bereticas linguas; 

5 deinde esse psalmum exemplum non soluin consolationis, sed imitationis, 

ut sciamus et persuasi simus, ubicunque ortum verbum, mox venire 

f[ures et latrones, ne apiid nos videatur novum, .semper ita fuit. Cavere 

nou posLSumus, quin Satan inter f[ratres, quin Oriente ver[bo Satân 

adsit medio. Ideo non dormitandum, sed assid[ue vigLÜandum, verbum 

10 dei urgendum, quia tentator non dormit, 'pug[nandum contra spiritualia'. sw. 6,ia 

Sic inter fratres Cain et AbLcl et omnes domest[icos SLanctorum patrum, 

IsmaelLem, IsaLac. Quia diab[olus est inimicus dei, persequitur deum 

9 medio] meo 

Dr] scilicet in talibus Dens non faciat, quod nobis videtur esse bonum, sed 

quod vere sit bonum. Eecte igitur traditur discrimen rerum petendarum, 

15 ut in iis, quae ad gloriam Dei et salutem nostram pertinent, sine con- 

ditione statuamiis nos exaudiri, contra in iis, quae ad hanc praesentem 

vitam pertinent, etiam speremus liberationem, Sed cum resignatione 

nostrae voluntatis in vohmtatem Dei, ut in talibus Deus faciat secundum 

quod ipsi videtur et nobis utile est. Ipse enim seit, quid sit bonum, nos wöm. s, 2« 

20 non scimus, Sicut Paulus quoque dicit. Ad hunc modum salvandus Deo 

3s 

nostro fideli et bono est titulus, quod sit 'Auditor precum', Sicut hie 

David de eo concionatur. 

II. Domine, libera animam meam a labiis v.2 

iniquis et lingua dolosa. 

Haec est propositio Psalmi, orat enim pro doctrina et sancto verbo 

adversus haereticas linguas. Dixi autem initio Psalmum hunc non tantum 

esse accipiendum pro exemplo ad imitationem seu doctrina m, ut 

discamus, quid in hoc periculo feceritDavid et nobis quoque sit faciendum, 

sed etiam accipiendum esse pro consolatione contra ingens illud scanda- 

30 lum, quod, iibicimque sana doctrina efflorescere incipit, ibi mox fures 

et latrones exoriuntur, sanae doctrinae hostes a Satana excitati; Ne 

scilicet nobis videatur novum esse, quod orto Euangelio Anabaptistae 

et similes pestes religionis exorti sunt, sed ut vigilemus excussa securi- 

tate, cum videamus eum, qui nos tentat, neque dormire nee cessare, et 

36 'pugnemus contra spirituales nequitias', cum quibus semper sanctis bellum epij.«,!« 

fuit. Abel hostem habuit Caynum, Isaac Ismaelem, lacob habuit hostem 

Esau. Huius inimicitiae autor Satan est, qui Deum et verbum eius perse- 

2

28 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,3,4) 

Hs] et verbum eiu.s cede et mcnrtLacio. Ideo pfârret non cotr[itet se vocatum 

I. Um, j,j ad securitatcm vitac, scd 'didactikos' et per.severans in doctLriua, verbo do- 

V. 3 

cendo et argLuendo. Quando abest verbum, omnia in pace quam pessîma. 

[Sl. llSb] i. e. meipsum. Nos accipinnis pro 'anima' pronomen. 

'a labiis mcndLacibus', et er fd)tlt6, quod Hegen \ i. e. docent falso, trieiicu 

mutabLili rethoLriea et amplificant, buên et |rf)mucfen, bas '\\unb et |d}aub. 

In ista tentâtione certo expêrimus adversario.s verbi. Si non AnabLapti- 

stae, SacraLmentarii diabLolici, tum rustici et contemptores et qui diversum 

docent. et in corde diabLolus. Orabis, exercebis verbum et coniunge 

orationem. 

' Quid dabitur' : Iste versus apud patres aliter interpretatus. Aujitusti- 

nus se ma«erat et exercet praesertim in Confes^sionibus. Sic intelLÜgit: i.e. 

quo remedio liberaberis cadem ipsa?^ 'Da mihi sagrit[tas potentis' etc., 

»nenn id) bie êtt! hoc longe tractat et exponit ELuangelium et verbum, 

11 aliter über (versus) 14 exponit mit Strich zu sagitLtas Z. 13 gezogen 

') = lügen. ') Nämlich lingaa dolosa. 

Dr) quitur, non caede solum, sed mendacio quoque. Haec scire magna con- u 

solatio est, ne in talibus periculis despondeannis animum, Sed cum 

primum ad ministerium verbi vocamur, contra hoc periculum nos confirmemus 

et summo studio caveamus securitatem, quam mendaces linguae 

et dolosa labia non permittunt. Itaque contra mendaciter dialccticantes 

et dolose rethoricantes debemus parati esse, non solum ut strenue recla- »o 

memus et obiurgemus eos, sed etiam ut diligenter oremus ac meminerimus 

a Davide nobis ostendi hie Dominum liberatorem, qui solus in tali 

periculo nos servare et perdere adversarios possit. Coniungi enim debent 

exercitium verbi assiduum et oratio. Hebraismus est: 'Libera animam 

meam', id est, me ipsum. u 

V.» III. Quid detur tibi aut quid apponatur tibi 

ad 1 i n g u a m d o 1 o s a m ! 

V.4 IUI. Sagittae potentis acutae cum carl)uiiibus 

desolatoriis. 

Ili versus, cum facilem sententiam habeant, varic tractati sunt a 3« 

l)atribuK, propter ineptam versionem. At praecipue Augustinus beiic hie 

HC macerat. Quid dabitur tibi, exponit, id est, quo remedio liberaberis 

et respondet: Appone vel da mihi sagittas, hoc est, Euangelion, et ciuu 

hoc carbones, hoc est exempla patnini.' n;i('c inultis disjjutat. «od nos 

') tMarrationu in I'ialmot, Mignt 37, 1600. 

t

In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 120, 4) 29 

Hs] et cum hoc exempla SLanctorum patriim 'carbones' vocat. Istas pia.s 

cogLitationes et speculationes patrum sinamus valere, quantiim etc.: 

non sunt heretica, sed non propria. Non est hereticus dicendus, qui per 

Cataclu[esin afleitetc,; sunt b[onae dementationes bLonorum hominum. 

5 Est ineptia quaedam S[anctonmi valde tolerabilis. toleremus istas. 

Sed propria sententia: 'Quid facit lingLua ?' excitat seipsum et parat sibi 

occa^sionem aceusandi istam lingLuani. Vis scire, quid faLciat? dat mihi 

mahmi mag[num, deinde addit tentat[iones, urget, exercet! Eespondendum 

per accusationem, captata oc[casione per quaestionem. 

10 Ipsa lingLua est sagit[ta, cum carbLonibus, lunipcLris. Non est abusus, v. 4 

sed proprius. duplicibus imaginibus depinxit pestÜLentem lingûam, 

mendacii et doli, quae reth[orica et dial[ectica. Sunt sagittae et sunt car- 

bones. Ibi proprio depicta, quasi per imag[inem, vis ling[uae hereticae, 

quomodo deus inspiciat et omnes spiLrituales homines. (2tnb ein fd)arffev 

15 pfteil, quem exercitatus miles fd)euft. Diab[olus est exercitatus, bellLum 

gessit a principio mundi cum tota EcLclesia. Sepe victus, sed semper 

redit. [581. 114»] Multa belLla cum AbLraham, Adam, lacob etc., sie semper. 

quo maiores viri, hoc atrocius cum eis congredîtur. 6r i[t ut bônus 

5 sanctorum] ss [sonst = s|piritus sLancti] 7 Vis c aus Qui 12 quae] qui 

13 vim beretice 17 Hier etc. steht Christo 18 quo] qpö 

Dr] ea sinamus valere, quantum valent; etsi enim propria non siint, tamen 

20 neque haereticum nee noxium est, in loco non proprio bonam sententiam 

per catachresin afferre. Sunt, ut sie dicam, hae tolerabiles ineptiae sanc- 

torum, nos tamen, sicut interpretes decet, propriam sententiam sequemur. 

Sic igitur reddendi sunt hi duo sequentes versus: 

Quid poterit in te lingua dolosa? aut quid efficiet? 

2i Est ut acutae sagittae potentis, iit ignis in iuniperis. 

Interrogatio eo pertinet, ut se excitet et quasi occasionem instruat 

accusandae linguae dolosae. Sicut profecto gravissime describit duabus 

insignibus similitudinibus, quam pestilens res sit impia doctrina et quid 

de ea Deus et spirituales homines iudicent. Primo comparat eam sagittae, 

30 non obtusae, sed acutae, deinde quae eiaculatur non ab imbelli, sed a 

robusto, ut utrinque periculum sit, et ab ipsa sagitta ad penetrandum 

apta, et ab eo, qui telum magna vi torquet. Igitur diabolus, haereticorum 

pater, hie nobis proponitur tanquam miles exercitatus et potens, qui 

contra Ecclesiam a conditione humanae naturae pugnavit, et quanquam 

35 saepe sit victus, non tamen cessat, sed redit gravior et cautior, et quanto 

isti instructiores, sanctiores et doctiores sunt, cum quibus belligeratur, 

tanto ipse incumbit fortior, tanto aggreditur eos atrocius. Igitur Spiritus

30 In XV Psalmos gradiiuni. 1532,33. [1540.] (Ps. 120,4) 

Hs] ftiger. Ecclesia loquitur secunrtiim sensum infirmitati.';, qiiia revera, si 

specte.s a(lLver.«ariorum maliciam, potLentiara, tarn pleniLtudineni viven- 

tium, videntur oppressiui lianc arme Ec[clcsiam. Et sie .semper fnit 

fa[cies EcLclesiac, quasi infirmior esset et diab[olus potentior. Et Pâuhis: 

2.»or.i«. s'Virtus in infirmitate perficitm'. ])ial)Lolus miii? (libbor jein, tiiiirupliator, •- 

sed semper ante victoriam. Sie videmus nostro exemplo. Adversarii 

praeferun[tiir viribLUS, diligLcntia, peiseverantia, pertinacia, quia diabLO- 

lus est. Eeele.sia dicit et uos: luva, — quomodo simiis einfeltifl contra 

maliciam, parvi, modi^ci contra multitudinem, infirmi potentiam, Sint 

anatiii.s.ao docti et anfêmjLCV, nos 'dispersae oves'. Ideo 'lin.ij[uam here^ticam' jd)ncit !^ >o 

s. lim. 2, 17 Ut PLaulus: 'Cancer' etc. Si Sch[wermenis ()tc aiiff temc et nou adcsset 

fidelis DLOctor, qui wljetet, |oIt 1 Wuftcn leien in 3 diebus. Si admitteretnr 

cum pio ÜLOctore, ev jol l)l)nx 511 id)oiicn mari)en, qiiia vul.sns est 

?/8 üier quia diab[olu8 est sieht non potest cessare 8 (simpl[ices) einfeltig 

') = schneide ab. 

Dr] sanctus loquitur liic secuudum carnis sensum, hoc est, secundum cositationes, 

quas in periculo hoc habent sancti, et vocat impium Doctorem n 

sagittam in manu potentis. Si enim spectes advei-sariorum multitudinem, 

audaciam, glorias, studia, conatus, pertinaciam, ingeniorum celeritateni, 

vafriciem, qua ehuluut aut calumniantur sancte dicta, videntur opprossuri 

Ecclesiam, quae multis modis inferior et infirmior iudicatur. Satan itaque 

ceu telum, quod nulla arma sustinere pos.sunt, videtur triumphaturus ao 

esse, Sed si (inem exi)ectes, contrarium experieris. Sicut enim Ecclesia 

propter infirmitatem, ciini multitudinem hostium ac siiorum paiicitatem 

considerat, turbatur ac ruinam metuit, Ita Satan inflatur successu, cum 

videt ad primum conatum omuia procedere. Kam doctrina impia 'scrpit ut 

».ttin. 3,1; Cancer' et maxiraa incrementa in horas sumit, ita ut in bene eonstitutis » 

Ecdesiis, qualis, Dei gratia, haec nostra est, si cui fanalico locus doccndi 

permittatur, sulüto omnia subvertantur. Sic perrumpit sagitta haec. 

Cur? quia impellitur a Satana et vulgus est ceu officina Satanae, propter 

fastidium et eontemptum quotidiani. Quia autem hacrelicl a veteri 

et quotidiana ratione docendi discedimt et sernjicr nova afTerunt, fit, 30 

„quod Moses dicit, 

j^jjjj,^ 

perrumpant. 

ut 'ebrius aiiiuehciidat sitientcni' et sagittae i.stae vi 

Porro in Script ma u.-ilatus «luoqiie tropuR est. ut sagittae appellentur 

Vi 4S.6 ^'•'•bum, Sicut patet ex Psalnio IT). Et mala liugua proverbiati ligura 

dicuntur sagittae ex aliena pharetra, aut sermones aut consilia ab aliis 1% 

HUggesta. Proprie autem falsae doctrinae hoc nomcn convcnit. quae. 

'Jd fmatiu A


Hs] (liaboli, vüescunt ei assidua. Eot^tensis Ijat beit forteil, offert nova, ideo 

.s armat 

perrumpit. %a^ flogt Bcclesia: sunt vakle acutae, fcf)euft ut diabLOlus, 

est quam diab[olus. Verbum vocatur sagLitta in sac[ris literis, lingLua 

mendacii est sagLitta, et acuta et »not jiujevuft, gcjd)erfft a diabLolo, quia 

sua per scrip[turam, exemplum patrum, per similitudines. Num 

credLendum, quod corpus et sanguis in pane? Quantum idolatriae com- 

mittes, si solum p[anem adores! ^ns finb sagLJttae acutae et valide iac- 

5 armat(ain) 6 sanguis] vinura 

Dr]ut dixi, facillime penetrat. Sic^ Munzeri sagittae erant seditiosae voces, 

quibus iusta imperia abolere nitebatur, incendebat animos simplicium 

10 exemplo Gedeonis, losua et similium, qui divino mandato Phiüstaeos 

eiecerunt e terra. Commemorabat magistratuum vitia, quod aut verbum 

persequerentur, aut secundum verbum uon viverent. Igitur docebat 

nullam eis deberi obedientiam, non deberi censum etc. Hae sagittae 

simplicium animos confodiebant. Anabaptistarum sagittae erant Bap- 

15 tismum esse efücacem in credentibus, Pueros non credere, Ergo non 

baptizandos esse. Item, Prius docendos esse homines quam baptizandos 

secundum sententiam: 'Ite, docete et baptizate omnes gentes,' Pueros, iij!,uti). 2«, i9 

antequam doctrinam possunt intelligere, baptizari. Ergo rebaptizandos 

esse. Quidam dignitatem baptismi elevabant, quod aqua nihil faceret 

20 ad remissionem peccatorum, quam tamen Christus immediate coniungit 

cum Spii'itu in regeneratione, Johan. 3. Hujusmodi sagittis conflxa Sofi- s, f. 

imperitorum pectora, quantumvis stultos errores complectebantur. Idem 

nobis usu venit cum Sacramentariis, hi etiam sagittas suas habent, quibus 

multorum corda sauciarunt. Btsi autem cordatis imponere non possint, 

2:, qui sciunt in millius hominis iudicio, sed simpliciter in verbo Dei esse 

acquiescendum, tamen quia sagittae acutae sunt, incautos et imperitos 

vulnerant. Congerunt similitudines: 'Ego sum Petra,' 'sum Vitis,' 'sum goÄ!'!'* 

Via,' Postea volunt ad eundem modum intelügi verba Christi: 'Hoc est^"""'*" 

corpus meum,' id est, Signum vel figura corporis. Haec pingunt et ornant äRattii. sc, se 

30 Patrum sententiis. Aiigustinus definit Sacramentum esse sacrae rei 

Signum^, Igitur hie est Sacramentum corporis Christi, hoc est, Signum, 

non ipsum corpus. Sed quaeso te, quid dicturi erant, si aut hanc Augustini 

sententiam non haberent, aut Sacramenti appellatio Coenae domini nimquam 

esset indita ? Sicut etiam in prophanis scriptoribus videmus, quam 

35 longe aliter appellatione Sacramenti usi sint.* Haec fere praecipua sunt, 

quae miseri ad verba Christi evertenda afferunt. Nam quod Patrum testi- 

') Die folgenden Beispiek ohne Vortage in der Handselirift. ^) Ejiistolae, 

Migne 33, 528. ') Z. B. Oicero, De republica 2, 35, 60.

32 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (ISJO.) (Ps. 120, 4) 

Hs) tantur per arcuni diaboli i. e. os mendacü. Idt'o si tu non liberas a ling[ua, 

tum succumbemus, ipsi vineent. [SI. 114''] Si ego non vincar, tarnen 

fa^cio iniafjLineni propter alios; lacerant et perturbLant et dissipLant 

Ecclesiam, quod hOLmines l)rr lüCvben, nescLiunt, utri credant. Ego doceo, 

quantuni possunuis. CetLerum, ut oremus. Non est opis nostrae, redinieie 

ecLclesiam contra perturbLatores, nisi deus iuverit. Debet Sl^nifcv ^Levr 

©LOtt TOLimjCt et CingLÜo nn topff' vel convertit adherentes. Siôv iol? 

7 tu 3 nach dissipant nochmals et 4 utri e atis cui 

') iV^. greifen. 

Dr] monia converrunt et magno conatu nituntur ostendere veterem Ecclesiam 

sie sensisse, quem liaec ita moveant, ut iileo a Christi verbis discedat ? 

Cum praesertim non hoc sohim probare possimus, veteres etiam eo modo, lo 

quo nos, de Sacramento esse locutos. Sed, si quis simpliciter veterum 

autoritate nitatur, eum necessario multa prol)aturuni, quae manifeste 

cum Sana doctrina pugnant. Periculosa itaque haec via est, ideo Christi 

verba depravare, quia veteres de iis aliter videntur esse locuti, quam nos 

solemus, qui dicimus Christum, sicut verba sonant, cum panem dedit, de- is 

disse corpus suum, et cum vinum dedit, dedisse sanguinem suum. Ita 

enim nobis de his verbis iudicandum est, sicut iudicarunt Apostoli, cum 

haec verba ex Christo audirent ; 'Accipite, comedite, hoc est corpus meum.' 

Non est cogitandum, quid ille aut alius dixerit, cum res nondum veuisset 

in disceptationem, longe enim aliter videmus locutos patres in discepta- w 

tionibus et extra disceptationes. Deinde illis ipsis temporibus patrum, 

quorum autoritate nituntur, bona pars sanae doctrinae depravata fuit, 

sicut testantur Origenis in Cireca, Augustini et Hieronymi in Latina 

Ecclesia libri. Quod autem haec nostra sententia Sophistaruni argutiis 

implicita et ridiculis quaestionibiis prophanata est, quas Sacramentarii »s 

lascive exagitant, quid ad nos, qui sine disputatione retinemus Christi 

verba et ea merito praeferimus omnium hominum opinionibus et iudiciis, 

etiam veteris Ecclesiae, sicut ipsi vctorem Ecclesiam appollant 1 Cum 

tarnen fateri cogantur multa veterum dicta nostram senteutiam probare. 

Ea quoniam Sophistice interpretantur, hoc ipso ostendunt, quam nobis so 

facile sit, si hoc modo liberet, idem facere in interpretandis iis, quae ipsi 

adducunt. Sed accidit eis, quod (Jraecus Poeta dicit: 

86' Siiixog Xdyog 

voaibv Iv avTM tpaQfidxoäv Seixat acoipütv.^ 

Et tarnen non bene munita corda ceu sagittae penetrant, decipiuntur si 

enim simplices magnirica specie et fuco. quo sua pingunl honiines oiisli- 

') KuripidfS, l'hominsiir •/"//.

In XV Psalnios graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 120,4) 33 

Hs] Sunt sag[ittae nocentisL.simae, quae iaciilantur tanqiiam a gyânte, 

ididvff 

et geiiialticj c)efd)ofien\ i. e. multos pertuibant et oceidunt. ßr ift 

oin ftavdev J[euffel, qui sagittat; non stipulae. Sic Pâulus: 'AppreliLen- gpi, e.ir. 

dite', omnia 'Ignita tela' etc. istis vocabidis reddidit totum versum istimi. 

5 Sunt tela acutis[sinia, validi.SLsima, Deinde etiam ignita, 'cum car- 

bLonibus.' 'luuiperorum' : jinb feuerpfeil, fd)ar^ffLe, geioaltLige gefcftoffen et 

3linbcn an et bornen line ber ^^Lûffel. CarboLnes non sunt nostri, sed 

quasi ift Itcd)te Ii:>l)e, Ut 18. psalmus: 'fulgura cum carbonibus'. Vocat

34 In XV Psalmos gradiuim. 1532 33. (IMO.l (Ps. 120,41 

lls] et spargit. [SI. 115»] Ibi non solum ignis in spinis, sed lunipLeris, ubi acce- 

Mnat.lfi'se dit unctuositas. PLaulus ad fab[rum; ut Ka[rlstadiiis cum'tuto'^ CinpLlius 

fani et ignem lücttev, postea Anabjâptistae. wSic currit iste ignis istius 

linguae et telorum. 2)aö ift pictura. hoc conqueror, quod liabLet ling[ua 

liereticoium tantum successum, et siibitiim. PLaulus cum vertisLset s 

dorsnm a suis Cîvitatibus et vix paucos niaximo labôre couverteLiet 

ad fidem, Mox introLierunt psLeudoprophetae totae Ecclesiae, subverte- 

«W. H, i'j batur tota Asia. ToiiLtra tarde accenditur itriiis SL])iiitus sâucti; econtra, 

quia invenit mateiiam idoneam. Ideo burncto licd)tcv lüd)^ ut ein biivr 

ftro et fett tifern I)oI^, habet in natura fomentum istius ignis, i. e. ratio lo 

est plena pinguedine, quod libLcnter admittit ista tela; non habet pro 

telis, — pro snavis^simo igne e celo misso. Ista semper fuint, quae multo 

lab[ore edifLicamus, illi subito subvertunt, quia inveniunt opercuhini 

dignuni, parati homines ad audiendum placentes sibi. Ideo vertitur 

semper ad nova. A veritate autem, — sed veritatem, i. e. ampLlectuntiir. is 

'J Ka[rIstadiuR c aus Si 5 tantum] tii successum) siico«iim 10 fomotiini 

') = TovTo. Zur Saclie vgl. Unsre Ausg. Bd. •2.% 107. ) = loh. 

Dr]tationem de Coena domini movit, cum particula xovro eiusmodi ignem 

excitavit, qui nc hodie quidem recte sopitus est. Postea accesserunt 

alii, qui quasi oleum alYuderunt, ut ignis illovum teloruiu magna celeritate 

in vulgo tanquam in silva iuniperorum cuneret. 

Est igitur haec pictura qnerela quaedam, quod Haereticorum lingna »o 

«Pfl. N, i»tanto successu et tam subito omnia pervagatur, Sicut Paulo accidit. qtii 

cum po.st maximos hibores midtas ecclesias foeliciter instituisset, statini 

postquam dorsum vertit, tota Asia a pseudoprophetis subversa est. 

Hui IIS niali quae ca\i.sa est, prae.sertim «um ignis Sjiiritus sancti adeo 

tarde accenditur? Maec nimirum, (|uod liacretici a verbo discedunt et sä 

ea afiferunt, quae rationi couvenire videntur. llaec est pinguedo illa. 

quae facile ignem capit et (iiiae in natura sua liabct fomcnta ignis. Ilaciiie 

libenter fovet illa tela et ea habet pro

In XV Psalraos gradnum. 1532/33. [1540.) (Ps. 120,4) 35 

IIa] sed facile fastidiunt. Hoc dknintur in nostrara consolLationem, quod 

lingLua feiiev an,5iinb. Ideo habet feiiev fort), habet ignem, ift vot. Ignis 

b[Onus est verbiun dei, est fldem docere in popiûlo. Pessimus ignis est 

cum flammis iunipcLrorum. Hec cogimur ferre, nihil possnmws facere, sed 

5 rident, proficinnt in peius. PLsahnus: Sßenn tri) mirf) biubev äunie, nihil, is.e 

sed quo plus dico, plus rident, sed consolor me istis exemplis, sie seniper 

factum. Deo gLratias Interim, quod possumus eos ind^care: Ista d[icun- 

tur non sana, sed diab[Olica; - quod incolLume nostrurn iudicium de 

puritate doct[rinae, quod video igLnem in lunipLCris et sagLittas diabLoli, 

10 quamquam conformes ad rationem naturalem, [331. 115''] sed sunt sagLittae 

igLnitae diab[ol), quo incedit ELuaugelium et cor. Sed video eos sag[itta8 

diab[oli, uon admittunt ista dog^mata tanquani salutaria emplastra, sed 

sunt incendia in regno; ibi mögen (cffrf)en et deus mu5 geben regen, ut 

etc. Istae sunt 'pugLnae spirituales', de quibus mundus nihil. Ibi deu.sepi) e, 12 

16 non soluni largitur, sed ipse iacit, quia non pugnamus cum aeqaalib[us 

ut in corporal[ibus pugnis, sed dos inflrmiores, pauciores, simpLÜciores. 

Uli instructi multitudine, potentia exhortatores, exagitat eos diab[olu8. 

1 Hec c aus lila S quod mit Strlcli zn Deo gratias inlerim /i. 7 ijezogen 

II) pauciores] paucios 

Dr] Hic igitur ignis bonus est, quando verbum Dei et fidem docet in Ecclesia. 

Contra est ignis malus, quando discedit a verbo et docet, quae rationis 

20 sunt. Haec videre et ferre cogimur, quod, si quis se opponit et eos admonet, 

hunc rident et capitali odio persequuntur ac quotidie in peius proficiunt. 

Consolemur itaque nos his exemplis, quod haec sie praedicta, scripta 

et picta sint, isto Psalmo teste, et agamus Deo gratias saltem pro isto 

populo, quem adhuc retinemus, Deinde etiam pro dono. quod possumus 

95 iudicare tales doctrinas esse Satanae sagittas, quantumvis sint speciosae 

et couveniaut cum sapientia et iustitia carnis, Item cjucd sint ignis vehemens, 

qualis in iunipero solet esse, ad quem restinguendum omnem 

operam omnes conferre debemus. Hae sunt spirituales istae pugnae, qtias 

mundus nescit, longe maiores quavis corporali liicta, ubi committuntur 

30 fere pares cum paribus. hoc est, homines cum hominibus. Hic non solum 

pauciores cum pluribus instinictissimis malitia et potentia committimm-, 

Sed etiam cum Satana et spiritualibus nequitiis, a quibus illi urgentur, gpi).6, 12 

pugnamus. Itaque opus nobis est auxilio Dei et praesidio Angeli Michael, 

qui illos deiciat, siciit in Apocalypsi est. Atque haec est causa, curoif. 12. 

35 oratio et gemitus piorum iu tali periculo sint necessarii, ut dicamus: 

O domine, nos quidem libenter docebimus, Sed tu quoque nos adiuva. 

Spem hanc habemus in tnnto successti et tauta celeritate propagandae 

3* 

7

36 In XV Psalmos graduura. 1532/33. [1540.1 (P>. 120.4) 

^ ""] Ibi oportet 'MicliaLcl adsit cum sûis angLclis' et draconeni. â§ muffen 

tl)im y:emitu.s .';i)irituales: Domine, lihLenler; Video^ quod eiront, non 

2 aor. 12,» po.ssuni autem praevalere. Sed Iiat md)t not: 'Viitiis per intiiniitatem'. 

Quod cito fit, cito etc., nulla herCLSis diu. Cain, Ismael. gentcs, ludei 

»(. läs.aiinb weq, âbft iani etiani cadit. 'Multi expugLnant, sed non praevalent'. 

'"Iunip[eri': i. e. sunt tela ignita. 

Dr) impiae doctrinae, ut, quod cito fit, etiam cito pcreat', Deinde nulla uuquam 

haeresis ad extremum vicit, Sed mansit victoria verbi. Cayn, Ismael, 

Arius, Manichaeu.s et alii omnes periere, .sie periere gentcs et Iiulaei 

i.*ttr.i.3s resistentes Euangelio, Papatus nunc etiam ruit, 'verbum autem Domini lo 

tM. 1». anianet in aeternum', secundum auream illam .sententiam Psalmi: 'Saepe 

expugnavenmt [Sg. D] me inimici mei, SED NON PRAEVALUERUNT 

MIHI.' 

* Sed hie forte in mentem venit, quae fuerint istae haereses .seu 

dolosae linguae tempore Davidis, contra quas hoc loco orat. In regno is 

2nm. 16. 15; i erat Ahitophel, erat Semei, crant alii multi. qui ei maledicerent et vafris 

consiliis iueeuderent subditorum animo.s contra eum. Sed .satis apparet 

Davidem de graviore periculo loiiui. llic it;itur quaeritur, quäle id fuerit. 

Etsi autem historiae sacrae .satis ostendunt, qiuintum semper negotii 

3". 1. 4 fuerit veris Prophetis cum falsis Doctoribus, sicut Hieremiae historia «) H'dtuirr, .f\4linfV, K. ') Her Ihiirk iim hin lii.t pn-ciitioni S. 37 /.. Jl tiln\f 

\'iirlitye in i/rr Untulsvhrip, itho XiituI \'f>t Ditlrich».

In XV Psalmos giiiduiiiii. 1532/33. 11540.] (l's. 120, 4. 5) 37 

Hb] 'Heu mihi, quüi 'ncolo': Istuni ver.sum cxpo[suerunt de desiderio v. .i 

resolutionis ex isto corpLore et hoc trib[iieiuut peifectioni MonastiLcae: 

quando diu vixi in obedientia, et cupit mori et recipere suum praemium. 

Nihil. Hie nihil est, quod possim praestare, nisi ista 3: doceo, oro et patior. 

5 Docendum, ut verbum nianeat in piiblico, orandum, ut conservetur 

et vincat. Interim donec, ferenduni est. Oranis ser[vitus ferendo snperanda 

est. Oportet me ferre quoscuuque hereLticos, qui venturi sunt, sive 

6 donec mit Strich zu orandum bis vincat yi. 5/6 gezogen. 

Dl] loeo David graviter refutat. Huius plaeraeque aliae fuerunt simifes. 

Neque enim, sicut in Hieremia quoque videtur, hoc solum accidit, utscr. 11,10 

10 Gentium Deos ludaei colerent, sed relicto templo currebant ad ea loca, 

in quibüs patres olim sacrificarant, cum Dominus sacrificiorum et oratio- 

nis locum designasset tabernaculum constitutum in Hierusalem ; 

Quidam 

deligebant sibi proprio consilio hicos et colles, in quibus sacriflcabant. 

Haec omnia quia erant contra voluntatem et verbum Dei, magno autem 

15 studio ab idolatris flebant, necesse fuit, ut pii contra docerent, ne homines 

aut sibi deligerent rationem colendi Dei aut aliam rationem iusticiae 

sequereutur, quam quae per sanguinem Filii Dei obventura esset, quem 

Joannes ideo 'Agnum' appellat, quod esset futurus hostia seu victima, 30I). 1, 29 

qua expiarentur peccata totius mundi. Ita videmus eadem semper fuisse 

20 certamina de iisdem rebus inter falsam et veram Ecclesiam, eadem quo- 

que pericula. Quare iisdem remediis nobis quoque utendum est, ut primum 

per sanam doctrinam vindicemus Christo gloriam suam et homines 

hortemur ad Studium verbi, Deinde, ut cum Davide oremus contra linguas 

dolosas et labia iniqua. lam subiicit Propheta querelam precationi. 

a» V. Heu mihi, quia incolatus meus prolongatus est, habitavi v.s 

cum habitantibus Cedar, multum incola fuit anima mea. 

Praeterquam, quod haec male versa sunt, etiam versuum ordo cou- 

fusus est, quare sie reddemus textum 

Hei mihi, quod advena sum in Mesech, 

30 quod habito in tabernaculis Kedar. 

: 

Hunc versuni exposuerunt de desiderio resolutionis ex isto corpore, 

quasi petat 'dissolvi et cum Christo esse,' ac tribuerunt hoc Votum proprie ^dh. 1, ^3 

Monachis. Sed non impropria solum, verum etiam inepta et absurdissima 

haec sunt. Sententia enim haec est: Commemoravit hactenus periculum 

36 suum et Ecclesiae ac petiit liberationem. Nunc querelam subiicit, quod 

Ecclesia sit in medio hostium, impugnantium doctrinam vi et dolo. Sic

38 In XV Psalmos grailuum. ir)32;33. [1540.] (Ps. l->0,5) 

Hb] Pelag[ianos sive Ai'Lrianos, Sicut AnabLaptistas, SacraLiiientarios et 

apud nos Epicureos. E.eo porto, baö mir I[ci[i et leln'ii roede tf)ut, cum 

Video iiou soliim persec[utioneni ver))i \i et dolo, [Söl. 116 »] sed conteiup- 

tuin, magnif[iceutiam et risum, ut NobLÜes, ÜLives^ et rustici. @6 tl)ut 

cini- moiblidi, valde majriia et mala crux. Oportet videie te ifjnita tela s 

9)ijui. 7,s4 et carbLOues. Ideo dicit: '^d) Inn ein elenbcv houio', ut PLauluM Ko. 7. 

Ego miser pastor. Ista coactus videre et fene. ExpLCcta dominum, \ 'li- 

liter age, i. e. infelix sum. Ego miser. Quare? quia liabito in meseeli et 

habito cum tab[ernaculis Cedar. EbLraei vocant Kedar AKabîam. Et 

arab[um Eb^raei linguam vocant ling[uam Kedar. Et sati.s frequen.s hoc lo 

i.OTo|t«,isf. vocabLulum. Lsmacl habet 12 duces. Inter ceteros praevaluit Keder. Aga- 

reni, Moab sunt arabes etc. Mesech putat Felix* Italiam vel Hethruriani. 

tif«. S8, a; 15 Ego puto populos Aciuilonares, Ut in EzechLiele Tubal. lam vocamus Me 

Sattern, unde venit Maho[met noster. Ego grammaticam profiteor ignorare, 

quia perierunt vocabula rerum, non omnia in germanico habentur. quae is 

tamen iu vigore. Non habemus linguam lat[inaui, grecam perfecto in 

omnibûs vocabulis. Sive ergo Hetruria sit, non credo tamen. Ego 

') Dietrich hat die Ahkürzung fahch ergätut zu centauri, vgl. u»tfii im I>riick X. '25. 

•) = einem. ') Felix IVaiensis, lyl. Jocher, GeMtrtenlexikon II, ööl. 

t)r] igitur dicit: In lioc periculo nihil est, quod possim praestare, quam liacc 

tria, Primum, quod summa cum fide doceo, Seoundum, quod maximo 

studio oro, Tertium, quod patior. Doceo, ut verbum maneat in publico, vi 

Oro, ut verbum conservetur et vincat, Interim autem, donec vincet, 

ferendum est, quicquid accidit. Qui hoc non vult facere, necesse est, ut 

succumbat. Sic nostro tempore sustinuimus Sacramentarios, Anabaptistas 

et Epicureos. Sustinuimus (iu()(|uc oppressionem verbi factam 

vi et dolo. Et inter nos (luixpic multi sunt, maxime nobiles Centauri, i» 

qui sectirissimo animo non sobini conicmnnni totuin ministerium. sed 

etiam optarent abolitum esse. Ilaec saue acerliissima sunt (tninibus piis. 

qui ea videre et feiTe coguntur, nee mutare possunt. Ideo dicimus cum 

Daviilc: 'Hei milii, sum incola Mesech.' 

Cedar est Arabia, quae ludaeis ad Meridiem tuii, Mcsccli sunt tjui w 

dicant Italiam esse, sed mihi videtur esse populus, (|ui ludaeis ad Septen- 

trionem fnit, sicut hodie sunt Oricntaics Tartari. Porro utcrque iioi)ulus 

ferox, barbarus, crudelis et sine omni Immauitate est, practcrquam qiunl 

ad- fugara aptus est et in tabernaculis scu plaustris Nomadum morc 

vivit. Per metonymiam ita(|ue his po])uiis signiflcat hostes Ecdesiae, s» 

3i Noumduni A

hl XV Psalmos frraduum. 1532/33. (1040.) (Ps. 120, 5) 39 

Hs] jmto inter filios laphet, L l)i iam oiieutales pop[iili, Ünttem. Vûlt ü[iceie: i.bjoIc lo.a 

liabito inter ArabLes et tattaro.s. Arabes \o wol aU ^^LOttevn bos DoI[f, 

popLiilus rapinae, Virtus armentarii; fofjren bfl i)CX etc., non edif[icant, 

fohmt teriam ut nos, leben ut iii()e, non curant do[mos, popûlus rapax, 

5 ferox, man !an l)I}m iiidit üicl ftefen, ideo non edÜLicant. Sic MahLomet, 

TuiLca. Et conti atus ex 5UabLCin et Jat[tern. Xa fompt Ijer 'Taber- 

naciil aKedar' in Canticis: Est 'simillima taberLnaeulis Cedar', non habet 6o6ci. i, s 

liic mansionem. VLult .significare cum istis pop|ulis ipsum miindum. 

Nostri Turcae, arabLe.s etc. sunt Mingua dolosa et ignita'. [331. 116t'] Ex 

10 TLurcis et ArabLibus est inimicus noster hereticus. Mesech, KedLar, 

CingLlius sunt nostri tattern et Moscliab, qiiia, sicut iste pop[ulus habi- 

tabat vicinus 2at[tern et MoscliLab, .«ic nos liabitamus. Summa: cogor 

me solari patientia et conso[latioDe scripLturae. iOtag beten, lejen et bulb 

f)aben. Interim docemus, invocamu.s et exp[ectamus. Vel[lem lib[entius 

IS doct[riuam piuam sine liereticis, pulcherLiimam faciem Ec[c]esiae, con- 

sentientes pastores. Non fient. Orandus dominus, ut ipse faciat. Interim 

ferenda ista mala scandala. Ideo canimus: 5Wi, infelix homo sum. Est 

miser[rimum genus vitae; si spectes exterLuam faciem, fol ber ^^[eujfel 

ein prebtijer etc. Si nihil spectarem quam turbas, vex[ationes mundi, 

20 Sat[anae et herLCticorum, non velLim coronam. Turcae, heretici ti)un erft 

ben red)ten idiaben, sunt proxLimi vici[ni et domestLici. Ego secundum 

exterLuam speciem sum miser et habito etc., finb rapax et ferox popûlus, 

qui nocet semper. 

11 über Cing[ steht Cinglius 20 erft] cft 

Ur] quos et Ecclesia tum habuit et postea in novo Testamento habitura erat. 

25 Malo enim in genere exponere, quam ut tanquam prophetiam ad nostra 

tempora accommodem, Quanquam verum est Ecclesiam hodie habere 

hostes Cedar et Mesech, hoc est Turcam et Tartaros, eultores Mahometis. 

Sententia igitur est: Cogor me consolari spe et patientia, libenter vellem 

Ecclesias esse pacificas et pastores inter se consentientes. sed hoc non 

3(1 fit. Itaque causam totam commendabo Deo per orationem et docebo 

fldeliter. Interim ferenda sunt scandala ista, ut in bono vincamus malum. 

Videmus igitur miserrimum genus vitae esse docere, quia ibi praeter alias 

calamitates, quae in Doctores ab infidelibus congeruntur, etiam hoc 

ferendum est, quod falsi fratres doctrinam comimpunt et Ecclesiam per- 

35 turbant. Sed propter Dominum in coelis ferimus ista et canimus cum 

Davide, quod habitamus apud Mesech et Cedar, rapaces et feroces 

populos.

40 Iii XV Psalraos graduum. 1532.33. [1540] (Ps. 120,6) 

y'] 'Multum mcojla': lani iiulicat, quid eiun mordeat. 3^) "l"^ 'öiuj 

{ein cum istis Tûrcis et ArabLibus, inter ista scandala et pertnrbLationes. 

6? llilfft übex iiirilt. quaiulo diabLohis non vicit multLitudine et inagLui- 

tudine tentationis, tedio et assiduitate. Et nuilti inexpertes spi|^ritualium 

pugLnaruni in ])iin(i])io jjujrnant. s('erturbari. Haec Satanae est malignitas. Itaque abiciamuR 

prorHUK spem pacis, dum hie vivimus, et certi sinius, si hodie vincimuR 

unum genus tentationum, cras secuturum aliud. Si hodie Anal)apti- 

stae, Sacramcntario. Munzcrano unum argumentum solvis. cras excogitat » 

et atlert alia decem. Est enim Satanae pectus foecundisisimum meudacii.s.

In XV Psalmob gnuUiuui. 1532/33. 11540.] (Ps. 120, 6. 7) 41 

Hb] erat rc^Lnuni i" snimina pace, e(lil'[icabantur miilta tonip[la et altaLria, 

vigcbat cultus! Ergo dicimur i^llperbi, iuimici pacis, quod solum esse 

Magistri, habere SLpiritum S|anctuni et ipsi nihil scire.^ Sic impingunt, 

qiiod perturbemus ec[cle,siani et nolinnis cedere. Corani deo, con[Scientia 

5 iiostra sie, qiiod gloriari tilios pacis, paratis[simi ad eam, pura doct[rina, 

et ipsi perturbLant pacem ; qui iactant cha[ritateni et paceni, sunt ext[remi 

bostes eins. Ipsi 'oderunt PLacem' et nos accusaut Oportet 'me cum eis 

esse'. @e{)Drt ad consolLationem, quia contrarium auditur. Ipsi sunt 

pacis, nos econtra. Ideo oportet conLScientia sit certa; vellem paceni 

10 pura, paratissima couLScientia, — te seditLiosum accusant. Ibi sese laudat 

de pace! Ipsissima veritaLS. Scilicet con[Scientia mea: Ego fllius pacis. 

Sic ipsi libLcnter haberent paceni, ut tacerem et eos sinerem locjui. 

'Cum loquor': \o tüolt td} tüol pacem diu^turnam a Pap[a impet[rare, v. 7 

CesaLre, Episcopis, PLrincipibus, et sinere, ut ipsi loqLuantur. Sed baruber 

'» gljetö an. Non pos[Sum tacere. Pet[rus: 'Quae vidimus'. 'Ite, praedicate' «w^-ao ^^ 

etc. 'Qui me confessus'. 'Servus piger abscondit'. Ideo alius taceat, egoOT"'«»„'

42 In XV Psalmos graduum. 15:«/33. [1540.] (f's. l'Ai. 7) 

HB]tatcm! Est error. Ista scandLala, quae grassantur per orbeni, tfiun cim 

\v\)e. Tu uniis es, qiii frustra (|uaererc non cessasti. ut nou excitaretur 

tiirb|âtio. T't ErasLimis: quaiulo nulluni tarn uiafjnuni, ab.stinencUini 

a medicina, t|uam tanpatiir; Ut pleriqûe niorbi tales, ut non tangautur. 

Sic SapLientes hoLnünes diount, et quando couL-scientia pii: seandahini » 

11100 et odium verbi iuconiprehensLibile. [Sl. ll?»»] Iûni nou melius, nunüiif. 

11, 3if. quam incepisse? ut sub PapLa pax. Christus: 'In pace sunt'. lila pax 

>nar ba, sed non nianet. 'Venit for^tior'. êr niad)t ein vunipel etc. 'Sa 

ntuS njol etc. Ideo con.solLatio nostra est: Si centum luilia scandLalizentur, 

lompt ber I)er: 'Ego loquebar'. Nos nihil aliud fecimus, qui accii- m 

samur heretici. Non vitam, opera accusLare possunt, Sed doct[rinam, 

— et coguntur tarnen fateri non fal.'âni, sed novam. Ideo culpa non est 

i grassatur 4 uiiiganturj taiig.itur 12 lulsuiiil reram 

ür] Sit ceu ignitus carbo, qui non potest teneri, sed cogit ad aperiendum os. 

Hinc igitur illae turbae oriuntur, quod tolhint mandatuni Dei et nos 

tacere voluut. Sed cur ipsi nou potius sequuutur nostra ? Sit igitur in is 

tali periculo liaec nostra consolatio, quod sumus paciflei, etsi ipsis oeca- 

sionem turbarum dedisse iudicamur. Non faeile est superare scandala 

illa, cum aut Satan aut sapientes homines ea exaggerant et cau.sam in 

uos reiiciunt, quod nos ea excitaverinius pertinaciter resistendo, cedendum 

fuisse potius, quam ut sie animi exacerbarentur, Sicut Erasmus in Diatribe so 

sua disputat esse plaerosque morbos, quos praestet omnino non tangere, 

quam cum tanto periculo medicinam tcntare.' Sunt haec sapienter dieta 

et nos ipsi videmus satis incommoda talium scandalorum, videmus contemptum 

gravissimum verbi, videmus licentiam et disciplinae dissolutionem, 

quae sub Papatu tanta non fuit. Sed quid ista ad nos! Quod » 

enim loquimur, quod pugnamus verbo, facimus iussi nee licet nobis de- 

trectare autoritatem iubentis Doniini. Hie igitur fit. cûod Christus in 

tu! 11, Jif. Euangelio dicit: 'In pace esse domuni. cum fortis eam solus tenet, Sed 

cum venit fortior, tum moveri turbas.' Cur autem fortis non potius cedit 

fortiori 

Ergo haec nostra est consolatio, quod quantumvis pluriinum turl)a- 

runi in Ecclesia est, nos tarnen conscientiae nostrae testimouio nitimur, 

quod nihil aliud faciiuus. ([uani (luod Uxiuimur. Id autem facimus non 

nostra voluntate, sed iussi legitima vocatione. Ergo non vitam, nou 

opera nostra accusant, sola doctrina culpam sustinet, quae non nostra, w 

sed Christi est. Si igitur indignantur ideo, ((uid ad nos? Oportet enim 

nos loqui, oportet contiteri Dcum patrcm, filium eins Christum lesum 

19 pertiiiaciuH H 21 praesUt li 

) Untre Ausg. Bd. i«, «jr. 

so

In XV Psalmos graduum. 153'i/33. [1540.] (Pb. 120, 7) 43 

Hs] nostra iJerturb[ationis. Sed iiulc venit, fjiiia loqninnir. Vel non audire 

vohuit vel commiscere cioelum et ter[rani. Sed oportet loqui, t'onflt[eii 

Eniangelium, bapLtismiim. Nisi deus debet amittere regLnum suum, — 

3oI IUI turbatio c]()eu, fo ift'ö [lejfev, ut C[oelum et têrra, Restes, prin^cipes 

s tu l)iniffen et aü nistLici ,îi ftio tuevben, quam 11t reg[nuni et gloria dei. 

Eras[miis et alii sunt Epic[uri, qui argumentantur ab visibil[ibus: quanta 

est turba, malum seciitum ex isto ELuangelio. Unde? Est vestra loquela, 

ergo oportet vos tacere. Aperi oc[iilos et vide perturb[atioiiein in Papatu, 

tot monstra, aboLmiuationes, errore.s, non audiebatur 1 verbum purum. 

10 Si recitabatnr in pulpito, mox con.spureab[atur per glossLas. Nulli servati 

per doct[rinam Pajie, quia mera raendacia. Ibi nihil videtur, tum con- 

spurcata universa doctLrina, tantum mansit verbum ad lectionem et 

bap[tismum. Sic quotîdie abLominatione eins dog^matis perierunt, qui 

t)r] et sanctum Spii'itum, Oportet, ut liomines pure doceantur, non solum 

1* de usu Sacraraentorum, sed etiam de substantia, quid vere sint, quid 

non sint. Nisi enim haec doceantur et explicentur, quid remanebit de 

regno Christi ? Quare potius, quam aliquid regno Christi et gloriae eius 

decedat, ruat non solum pax, sed coelum et terra. Hoc periculum sa- 

pientes isti non vident. Itaque tanti faciunt istam necessariam iacturam 

20 trauqnillitatis, quae sub Papatu fuisse visa est. Nos contra amplificemus 

gloriara Dei et fructus, qui nascuntur ex pura praedicatione, et contemnamus 

istas voces, quibus nimis moleste nos onerant Epicuri Lsti, qui 

nihil quam pacem et tranquillitatem laudare possunt. Videte, inquiunt, 

quot subito mala emerserint. Unde? Nimirum ex doctrina Euangelii. 

25 Nam ante eam nihil tale fuit, non fuerunt Sacramentarii, non Anabaptistae, 

non seditiosi, nunc ista sie invaluerunt, ut nuUus eorum videatur fiuis 

fore. Quid igitur suadetis ut faciamus? Tacete. Ad hoc consilium de- 

currunt isti admiratores tranquillitatis et Epicuri, sed aperi tu oculos 

et non solum intuere in ista incoinmoda externa, sed vide etiam, quae 

30 fuerit turbatio in Papatu, quot et quanta monstra impietatum fuerint. 

Nusquam unum verbum purum audiebatur de peccato, de gratia, de 

merito Christi et de iide, de exercitiis sanctorum operum, de magistratu, 

de aliis vitae generibus. Omnia erant conspurcata pestilentibus glossis. 

Ad haec quanta fuit prophanatio missarum? quanta impostura indul- 

35 gentiarum, purgatorii et similium ad quaestiim excogitatarum abhomina- 

tionum ? Mihi quidem iutuenti in regnum Papae, quäle fuit ante praedica- 

tionem Euangelii nostri, videntur homines studio et ex composito ab impiis 

doctoribus obiecti Satanae et aeternae damnationi. iâm quod ad mini- 

sterium attinet, tota doctrina iacuit praeter textiim Scripturae, qui 

*o negligebatur, et administrationem Sacramentorum, quanquam'âlterum

44 1" XV Psalmos graduuiu. 1532/33. (1540.] (Ps. 120,7) 

Us] vere servati per Euangelü textuni. Elige vel illas tiirbas veras EcLclesiae 

vel externas et scandala. Praestat retinere loquelain verbi dei, quam 

aniisso eo habere paoem etiam celestem. Non velini in paradiso sine 

verbo. Econtra si in inferno, modo \erbum dei, iit sumus. Ideo si 8ap[iente8 

iiidicaiit de reb[iis istis, nihil; intelli^Liint tantiim de vi.sibLÜibus etc.; 

sed iu.sti non intel^ligunt, non eurant. Sed volo Hb[entins, baS' ein Cing^lius, 

KLarlstadius et MLînzer tumultuar[entur, quam totam Eccle.siam destitui. 

In Papâtu nihil videbatur quam cacationes monaohorum. [S8I. 118»] Ista 

Vera scandâla non vident, quae in spiritu. Nostra consol[atio: Nos non 

SHoiti). 18,7 causa turbationis, scandLalorum. 'Necesse est, ut sint .scandala.' Oportet, 

dico, fieri CingLÜos, Ep[icuros. Beatus, qui non causa: 'Veh.' Ibi 

secura con[Scientia, vivo in medio .scandLalorum, sed consolor nie, quod 

sum pacis, sum et loquor, quod nihil quaesierimus quam cha[ritatem, et 

Zu 8 am oberen Rand der Seite steht ps. 121. 13 quam o 

Dr] non solum mutilatum fuit, sed nunquam de vero eius usu recte homines 

edocti sunt. i.s 

Hie igitur iudica, utrum praestet. Sunt euim turbae istic, sunt hie 

o 

in inferno vivimus et tantum nos consolamur spe, quam verbum Dei 

nobis ostendit, atque hac spe vincimus omnis generis incommoda et 

cruces. Assuescendum itaque est, ne cum Epicureis tantum intticanuir 

in visibilia scandala, et scandala invisibilia (quae tamen maxima ac 

aeterna sunt) negligamus, ita fiet, ut istae turbae ])er sectarios excitatae js 

leviores esse videantur. (Jptabile quidem erat, nihil turbarum esse, .sed 

cum id obtineri non possit, praestat mille Anabaptistas, mille Sacramen- 

tarios, mille seditiosos excitari, quam ut siinul per oinnes Ecdesias sit 

confusio et impura doctrina. Nunc enim etsi est confusio, tamen quaedam 

Ecclesiae recte sunt constitutae, quae sub Papatu et in ista pace non lo 

erant. Nunc saltem in certis locis docetur pure, Sacramenta pure ad- 

ministrantur, cum illis temporibus nus(iuain aut doceretur aut Sacramenta 

administrarentur pure. 

Retineamus igitur lianc consolationeni, (luam nobis hie ostendit 

Spiritus sanctiis, et

In XV Psalmos graduum. 15:J2/33. [1540.] (Ps. 120, 7) 45 

H*] hoc ostendimus max[inia patientia. Si voluissenius facere, quod Tûrca 

et C[esar gern o^'tfjan, tnir lüoJten in 1 iav tnljev aitiic()ten quam ipsi 10 

etc.; sed quaerimus pacem; 2. loquimur et pure docemus gLratiam et 

red[ucimus opera in suum ordLinem. Sed nolunt audire, ba g{)et Iied)tev 

5 lod). Ideo debemus g[ratias ärgere, quod »[piritus SLanctus dicit ad nos: 

Non es reus in istis scandalis. Ideo beilaut, quia tu loqueris. Si hoc 

test[imonium habes in spintu nostro, quod turbaLtio orbis sequitur ad 

purum verbum, tum culpaLm conücio in collum Christi: tu es causa; 

\o tvegt^ bei" ledit man. Tum con[Scientia secura et Christus securus; 

10 ergo orandum et (}alten cum verbo et in gebult geben: Si impingunt nobis, 

ut letemur in .«[piritu S[ancto, qui dicit nein et propter solum verbum 

dicit omnia fieri. 

6 bellant c atis pellaiit 

Dr] omni .studio quaerunt. In hoc numero, Dei gratia, no.s hodie sumus, ut- 

cunque de nobis aestimet mundus. Quodsi animus fuisset, augere aut 

15 fovere turbas, quam facile nobis fuisset cum iis sentire, qui nostram 

doctrinam aut impugnant, aut nova afferunt ? Sed nostra cura unica fuit 

et adhuc est, ut homines syncere et pure docerentur de merito Christi 

et gTatia, Item de gratiae quasi pignoribus et signaculis, quae Sacramenta 

vocamus. In hoc studio quoque precabimur Dominum, ut nos 

20 usqiie ad ultimum .spiritum conservare dignetur. Amen. 

Ad hunc modum pingit Psalmus hie haereticos et verae Ecclesiae 

fortunam, ut scilicet armemus nos contra baec pericula et agamus Deo 

gratias pro hac sancta consolatione, quod quidquid tumultuum excitatur, 

id non imputat iis, qui docent, sed verbo, verbum autem est non nostrura, 

ii sed Christi. Itaque possumus securi esse, quidquid tandem ex sana 

doctrina sequitur; qui amant pacem, taceant sane. Nos autem loquamur 

cum ftducia magnalia Dei, et non erimus inobedientes in vocatione nostra. 

Si excitantur malae linguae et turbationes, cum Davide contra eas orabimus 

et securi Deo commendabimus Ecclesiam suam. Is verbum suum 

30 .servabit Ecclesiae suae et iinpias linguas eo incendio extinguet, quo 

ipsi putant Ecclesiam conflagraturam esse. Amen. 

2'j loquenmr B

46 I" XV Psalraos graduum. 1532:«. |ir)40.] (Ps. 121, 1) 

IIsl 18. Novemli. 121. Fsiilmus. 

1. psalnius {iraduuni, ul andistis, fnit oratio pro conservaiula 

pura doctriua advcisus ling:uas haereticonin» et alianmi omniuni opinionum 

impiarum, qviae est maxLima et piincipalis pu

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ph.UI,1) 47 

Hs] quotidie ventis rerum visibilium, tristiciae, laetitiae, gloriae, ignominiae 

et Omnibus istis rebus movemur, quae nobis incutiunt passiones aniniorum, 

spem, fiduciam, diffldentiam, pavorem. Ergo i-stis proceUis urgentibLU.s 

opus resistere sola exhortaLtione verbi et urgenda fides in verbuin. Sie 

5 ergo docet psalraus in hac vita exercendara fldem, non .solum docendam, 

sed exhortandam. 

'Ego levo ocLulos meos ad montes': Oculi mei levantur ad illos mon- 

tes auxüiares, salutares. Est Antithtesis in verbis istis: montes auxLiUares. 

Imo totum psalmum per Antitlitesin oportet intelligi. Quandocunque 

10 docetur fldes etc., Caro dicit: Seiifiel tutt ön^ tveQ füren, qnia caro sim- 

pliciter in contrarium vertit. Caeteri, qui coeperunt servire deo, in- 

gruentibus tentationibus et examinibus fidei, unus currit buc, alter lUuc, 

currunt ad Eegem, amicos, aurum; Si favorem, ad favorem, gloriam, 

Alii in P.eth El, Beth Auen, Gilgal, lucos Samariae, Christo. Infinita^soi'le^».!» 

15 solatia et auxilia sunt, quae qnaerit cor humanuni in necesLsitate positum. 

Et tarn stultum, ut undecunque citius quaerat auxiltium quam a deo. 

3 urgentibnis proceUis zu 7 'Levo oculos meos ad montes' r 8 auxtiliares 

mit Strich zu auxüiares am Anfang dieser Zeile gezogen 14 Beth Kl c aus Bethel 

15 sunt IS citius o 

Dr] Inde sequuntur passiones graviores, nempe aut seci;ritas aut desperatio. 

Ergo his flantibus proceUis necesse est, ut resistatur exhortatione verbi 

et ut urgeatur fides in verbum. Ad hunc modum intelligo hunc Psalmum. 

20 quod Sit quasi doctrina, qua monemur in hac vita fidem assiduo exercendam 

esse exhortationibus, ne occupati curis hiüus seculi obliviscamur 

aeternorum bonorum. 

I. Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi.v.i 

Quod dicit de montibus auxiliaribus, includlt antithesin, sicut omnis 

26 doctrina fidei et promissio antithesin secum affert, si carnem consideres. 

Promittitur piis futurum, ut Dominus ipsis adsit. Sed si speciem consideres, 

etiam Christus in cruce videtur desertus esse. Ad hunc modum 

etiam per hunc totum Psalmum bella antithesis indicatur, quasi dicat 

Propheta: Ingi-uentibus tentationibus et examinibus fidei unus huc, 

30 alius illuc currit, quaeruntur varia solatia, auxiUa varia, si amicis indicatur 

opus esse, curritur ad amicos, si principe, ad principem. Sic videas in 

meo populo alios in Bethel, alios in Gilgal, alios in Bethaven currere, 

tanquam ad salutares montes, Sicut sub Papatu quidam Eomam, alii 

Compostellam, alii alio curiebant, sunt enim inflnita patrocinia et solatia, 

35 quae cor in difflcultate positum credit et qnaerit. Et quod mirura e.st,

48 In XV Psahnos graduum. 1532'*^. |1540.] (Ps. 121, 1) 

lls] Ideo psalmus ille est laus et exhortatio fidei, ut on# gett)e{)nen ad imum 

locum et inontos et vertamns fidem et spem ah aliis montibus et patro- 

ciniis. Ideo oculo obliquo videt ad eos, quia apuil alios inontes auxilia 

quaenmt. Sie nos: Is factus Carth[usianu8 etc., et aliud nihil qiiaere- 

banius quam patroeininni fontra peooatuni, mortem pro salute eterna ' 

impetiaiida. Istos metus et afflLictiones conscientiae volebamus averteie 

per patrocinia Sanctorum. Vadant illi, quo volunt, abhorreant montem 

Siou, ubi solus adiutor etc. Ego maneo in uniea religione. fide, (\uiie est 

in montibus illis auxiliaribus. Et per hoc vocabulum auxilii reprobat 

istos montes, qui [331. 119»] habent magnam speciem iuvandi, Ut in Sama[ria •» 

Baal maiorem speciem iuvandi quam deus in Hierusalem. ut in Tere. 44. 

5fr. 4i,i6it. CL^P-: 'Non aud[iemus rationem, quia quo die etc.; libemus ergo etc., 

I. jfBii. 16, 31 ff. 

et liberabimur a malo' etc. Deus sie tentat nos, ut videat, an sit recta 

fides. Sinit iuvari nos per idola, sed in fine videtur. Sic Ahab: 'Placabo 

/ psalmus ille est o zu 3 Moiites r 3 .tuxilia o 10 qui c nus quae 

zu 10 neben der Blallziffer 119 steht (121) =:ii 11 lere. 44. r 14 nos o zu 14 

Acliab r 

i)r]orania alia patrocinia et solatia facUius ac citius admittit quam unicum n 

et [Sg E] verum patrocinium solins Dei. Ergo liacc laus est fidei, (luod in 

periculis respicit ad unicum montem salutarcm, qui est in Hierusalem. 

relictis aliorum montium praesidüs. Ad hunc modum obliquis oculis 

quasi intuetur impios, qui descrta fide et vero patrocinio misericordiae 

divinae, quod tum in Hierusalem erat. f|uaerel)ant .'âlutem in aliis s« 

montibus. 

Simile est, quod in Papatu vidinuis. Ibi erant variae Monachonim 

sectac, unus Augustini, aliu? Benedict i, alius Francisci regiilam ain- 

plectebatur, nihil autem votis illis quaerebatur aliud quam stdatium pro 

Salute aeterna impetranda. Metus irae Dei et affectus con.scientiae vide- -,,1 

batur per solatia illa posse curari. Tlaec perpetua nat\irae hiimanac 

est consiictudo omuihiis temporibus. Dicit iiiitui- David: Alii desermit 

templum, abhorrent a monte Zion, ego autem iikiuco in via simplici verae 

religionis et fidei, quae est in monte salutari, (|nem ijtse Dominus con- 

Htituit. Vocat autem montem sahilarem, ut reiiciat et damnet alios so 

montes, qui speciem quidem auxilii habent, sicut sunt visibilia auxiUa 

in idolatricis cultibiis, sed tamen verum auxilium lutn habent. Sic 

ludaei dicebant, liaal prae.sentius iuvare quam Dominum in tempio. 

3rt.44, icfl. Itaque apiul Hieremiam clamant: 'Keginae coeli sacrificabimus, sermonem 

autem tuum non faciemus. a (|Uo enim die cessavimiis imino- jj 

lare Heginae coeli, ap])racheudit nos gladiiis. lumes' etc. Ita reliclo lemj)!«» 

et vero cultu ail impielatem devolvebantiir.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 121,1) 49 

Hs] Deos SyTiae',Damasci, deserto deo in Hieru.saLlem. Sic omne.s. Et tarnen 

vocantur 'auxiliares montes' apud impios, sed revera non sunt, quia 

auxilium tantum momentum durat. Sic aunim est deiis, iuvat, facit 

superbos et securo.s honünes, .sed roic nimpt ein enbe? in fine bleibt Mamh 

mon ba I)inben et Adorator eins in inferos detruditur. Ideo in tempore 

tentatLioni.s relinqnunt et omnia .sunt incerta. Ista vi.sibilia adiutoria, 

quae sensu comprehenduntrr, mirab[iliter vexant honiine.s, ut dei obliti. 

Sed hie veri montes, ubi Dens eternus habitat, qui 'non mentitur', quiiit. i,a 

non titUlat, ut idola, sed explet animum aeterna laetitia, 'ut nemo toUat' 3o^. le, n 

10 etc., ut Christus. Mundus etiam gaudium, sed est ein tanfe ûr {)od)me§, 

Est gaudium, quod durat momentum. Sed siuite quaerere mundum sua 

gaudia, Vos apud me; contristabiraini, videbimini apud mundum deso- 

lati, 'sed videbo vos, et gaudebit cor vestrum etc., nemo tollet'. Hoca»« le.aa 

docet hie versus, fides discat, quod 'fld[ucia est rerum invisibLÜium et Sebr. u, i 

15 expectandarum'. Non est speculatio tantum de rebus visib[üibu8, sed ex- 

Dr] 

zu 3 Montes auxiliares impiorum r 3 durat zu 3 Aurum deus r ö detru- 

ditur 8 babitat 9 ut idola o über ut nemo tollat steht a credentib[us 

zu 9 loh. 16. r zu 10 Gaudium mundi r 11 gaudium erst später ergänzt aus g[, 

dementsprechend ein ursprungliches q dann ergänzt zu quod über Sed itsw. steht Inquit 

Cbristus ad discip[ulos zu 11 f. lob. 16 r 13 cor tollet o zu 14J15 Fides r 

15 visibLÜibus c aus invisibîlibus 

Sed cur, inquis, facit hoc Deus, ut idolatria et impii cultus foelices 

sint? Nimirum ideo, ut tentet nos, an fides nostra vera sit, an secundum 

Decalogum vere credamus et colamus unum Deum. Foelix quidem est 

idolatria, sed ad tempus. Sic Achas: 'Dii Eegum Syriae auxiliantur eis, i-san. le.aiif. 

ao placabo igitur ego quoque eos, et mihi aderunt.' Sed quid textus dicit! 

'Dii Syriae fuerunt ei ruina et universo Israel.' Hie flnis est istorum falsorum 

patrociniorum. Sic auxiliatur hominibus aurum seu Mammon. 

Est magnus Deus, qui saepe liberat, exhilarat, inflat, superbos facit, sed 

quamdiu ? .scilicet dum hie vivimus. In morte autem non deserit solum 

26 cultores suos, sed in infernum demergit. Quicquid igitur humanorum et 

visibilium solatiorum est, omnia incerta sunt et destituunt hominem, et 

tamen mirabiliter vexant corda et in eas dediicunt tenebras, ut nihil 

curent Deum, qui Deus est aeternus nee titillat vanis solatüs, sicut mundi 

patrocinia, sed implet aeterno gaudio, ubi econtra mundi gaudium vix 

30 puncto temporis durat. Sic enim dicit: 'Vos iterum videbo, et gaudebit S"')- •«. •« 

cor vestrum et gaudium vestrum nemo auferet a vobis'. Discamus 

igitur mauere apud Deum nostrum et invisibilia lila solatia. Quodsi aliquid 

patiendum est, si desolati et sine gaudio esse videbimur, erit cum 

Deiis se ostendet retinere curam nostri, et ipsi nos iudicabimus 'passiones «öm. s, ja 

SutêtS äöette. XL, :j 4

50 lu XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 1) 

Hs] pectandarum toto cortle, qiiae creduntur, ut sunt bona conscientia, 

laetus animus, invicta fide.s contra mortem, paupertatem, ignominiam 

mundi et odia diaboli, scandala et errores, fe[t ft()en. Natura fidei volun- 

tas, quae pendet in verbo, quod praeseribit invisibilia gaudia, auxilia 

et patrocinia, et sie tarnen: quae expectes, habes; venit auxÜLium de 

âb. 8, 3 monte, sed gilt t)arven£i. 'Veniet, et non tardabit.' Sed non signat horam, 

locum, personam, quia auxÜLium invisibLÜe. 'Veniet': irivb geiüiiltcf) 

!omen, 'et non tardabit'. 

(iBI. 119 b] Ideo exh0[rtat suo exemplo, ut sciamus fidem rerum in- 

vcbr.u, 1 visibLÜium et expectandLarum, ut Eb. bene definivit. 

'Oculos': SSo l)in? 'ad montes'. Quales? 'Unde venit'. Ibi auditis 

carere auxilio, pendet in montib[us quasi destitutus. Sed quomodo 

depingit fidem ? 'Auxilîum' nominat, sed et nominat invisibile, quod 

nondum habet, sed addit expectationem : 'veniet'. Non video, qiiomodo 

liberaturus sit me a peccato, morte, et cor palpitat in tribLulatione mundi. 

Sed tarnen paratum est auxilium, ego expecto, credo affore aux Milium, 

XU 3 ff. Natura fidei r 6 über undeutlichem \eniet nochmaU veniet " geltiijlK^ 

c au» getsiäti^ zu 10 Eb. 11. r 11 venit o 13 sed o 15 sit me o 

Dr] huius vitae non esse similes gloriae in nos revelandae', sicut Paulus con- 

solatur. 

Haec igitur sententia est huius versus, ([uod fidos sit notitia renim 

invisibiUum, et tarnen exspectandarum, ne sciUcet existimemus eam es.se so 

puram speculationem, qualis est Thomae de Angelis. Sunt res expectan- 

dae, quas experimur, nempe bona conscientia, laetus animus, invicta 

fldes, quae contra paupertatem, invidiam, scandala mimdi, contra errores 

et ipsam etiam mortem consistit. Ad hunc modum fidei natura discenda 

est, quod scilicet sit voluntas seu notitia seu expectatio pendens in j» 

verbo Dei, quod verbuin ostendit et monstrat invisibilia auxilia, quae 

certa quidem et inlallil)ilia sunt, sed tarnen expectanda, quae etsi tar- 

dabunt, tarnen venient. Non signandus est eis locus, non tempus, non 

persona, sunt enim invisibilia, et tamen certa. TIuc proprie i>erfiuont 

verba Psalmi: 'Levo oculos meos ad montes, unde milii auxihuni venit.' jo 

Hie ostendit se carere auxilio, et tarnen spe auxilü respicere in montes 

et expectare invisit>ile patrocinium. 

Ad hunc modum nobis (|uoque facieudum est. Non video, (juid edam, 

quid bibam, unde tolerem sumptus, non video, quomodo periculum igno- 

niiniae evadam. Cor igitur palpitat, tanquam destituti simus omni auxiHo. jj 

llic sentiendum est, auxilium certo esse praeparatum, etiamsi nescimus, 

quando futurum sit. Ergo iredamns et expectemiis. Sed hie diseitur, 

quam difficile sit credere, cum contra quae videmus, audimus, sentimus,

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 121, 1) 51 

iis] et veniet certissLime. Sed qnando, nescio. ßv ivirbs \o luol Ireffen. Sic 

nos hodie. Cum PapLa et CaesLar statuisset nos eradicare, eramus in 

periculo maxLimo et in ocnlis liominum nihil erant quam videre gladium, 

bombLardae, ibi extremuK pavor omniLum pericuIoLruni. â eö gêt nid)t 

5 onbetö etc. ; cor huma[num, quando audit minas, Tunc iudicat secnndum 

quod videt, aiidit, et cor appreh[endit, esse desperandnm, non expectandum 

auxLilium, sed faciendum, qnod suadet niundus et diab[Olus, 

©nebigev fjerr 93npft. Sic consulit ratio, quia non potest ad invisib[ilia 

se transferre. Sed fldes: Ducant exercitus, tarnen ideo non faciemiis, 

10 quae praescribunt, Sed levabimus oculos . 

etc., ubi est certis^simum 

auxil[ium paratum, et erit certum, quod veniet. In hoc verbo descrip[Sit 

naturam et formam fidei. 'Et est', Ep[istola ad EbLiaeos. ««it. im 

Tn montes': Quaestio grammatica: quare non dicit: ad deum, 

et non unum montem, sed duos appellat 1 videtur fovere idolatris, quia in 

15 singulis montib[us capel^lae et replebLant terram altarib[us. 

1. 'montes' dicit, non simpliciter 'ad deum' ut alias: 'ad te levavi' ; 2o6. 3, ir, 

Item 20. ps. : 'Mittat tibi'. Cur non 'de coelo 'dicit ? cur 'de monte' etc ? ^j. so, s 

zu 5 appl[îcat ad Turcam et intestina bella, quae minantur r 6 quod o S ad o 

Dr] aliquid nobis constituendum est. Ego saepe in gravissimis periculis fui, 

cum totus quasi mundus in meum caput conspirasse videretur, neque 

20 enim cessabat hostis mens et Christi mei, Papa, concitare contra me, 

quidquid usquam potentiae et terroris erat. Hie mundus et ratio potius 

consuleret, ut tacerem, quam ut cum tanto periculo docerem. Nusquam 

enim videt auxilium Domini, quod invisibile et ab oculis mundi est abs- 

conditum. Igitur tantum cogitat, quod videt, scüicet interitum. Taceo 

25 autem hie de meo animo, de flde et spe, quanquam etiam saepe periculis 

his turbatus sum, hoc tandem res ostendit auxilium invisibile et absconditum 

a meis et totius mundi oculis apparuisse, tat non solum nihil mihi 

accideret ab hostibus meis potentissimis, sed ut quotidie per novas occa- 

siones verbum EuangeUi latius et fortius propagaretm'. Cum igitur caro 

30 invisibilia spectare non possit, assuefaciamus nos, ut in omnibus peri- 

culis fides dicat: Levabo oculos meos in montes, ibi est auxilium certum 

et paratum, quantumvis id non videam et caro seu ratio diversum videat 

et expectet. Sic pulchre pingunt haec verba fidei formam, qualis sit et 

quid Sit. 

3s Sed quaeritur hie, quare dicat 'ad montes' et non: ad Deum, deinde 

cur in phirali loco loquatur et non unum montem dicat, haec enim plura- 

litas videtur patrocinari idolatriae. Ad primam quaestionem sie respon- 

deo, hunc locum et similes (ut: 'Mittat tibi auxilium de sancto') pertinere*!- ao,3 

31 inl ad B 

4*

52 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,1) 

He] Hanc theolLOgiam nosti; bistOLriam vetLeris testaLmenti huc vos applicate. 

j.wo|tao,2i [Sl. 120»! Dens vult orari secundum etc.: 'In quocunque loco fecero memoriam' 

etc., tu non fac mihi altLare. Ergo omnes ludâei erant alligLati in om- 

nibûs reg[ionibus, ut vertLerent oculos et cor ad Sion. Non placuit oratio 

in BabyloLne, Eoma, AegypLto placuit, sed quando orabant ad illuni ' 

deum, qui in monte Sion habitabat, ubi fixerat suum taberLnaculum 

*f. 133, u et dixit: 'Hie habîto, qnem^ elegî'. Ideo omnes prophetae damnabant 

reliquas religîones. In Samaria non vult audire, etsi ibi suum nomen 

i.»6n i2,v8 invocabatur. ludei illic dixerunt: 'qui eäuxîsti nos' etc. Sic Eex impius 

nominat verum vocabulum dei: 'qui eduxListi', quare non placet? tamen lo 

eundem deum, quem ludei in Ierus[alem, appellat eum et eodem vocabulo 

et forte religiosius et ferventius, Ut solet impietas esse religiosior, Ut 

«pg. «,7 meeum actum, — quare non placet, cum 'dies et noctes laboret', ut 

Pau[lus dicit ? Quia isti montes non erant electi, deus non fecerat memoriam 

sui verbi, deus dixLcrat, ut lerosolymam venirent, vel, si non, «» 

ut corde et oculis verterent ad situm lerosoLlymae. Sic Daniel aperuit 

Don.«,ii fenestram. i. e. Vult deus adorari loco a se nominato, quem ideo pro- 

ponit, ut prohibeat omnes arbitrarias devotiones et religiones, et* eligat 

1 vos o 9 nos o über Rex impius steht lerobLeam 12 über fenrentias tUht 

btunfliget 14 fecerant IT nominato über -o-ato ideo] ^ faUch ergänzt zu non 

') Nämlich in monte. ') Zum Sinn ergänze si quis. 

Dr]proprie ad nostram Theologiam, quae docet, quod Deus velit audire, 

coli, expectari, orari secundum verbum suum, et non secundum nostras w 

cogitationes. Sic dicit in Exodo: 'In quocunque loco fecero ego memoriam 

j.»iof«so,j4 

nominis mei, veniam ad te et benedicam tibi.' Erant igitur omnes ludaei 

alligati, in quocunque loco seu regione essent, ad templum Hierosolymitanum, 

ut etiam domi suae orantes verterent oculos ad Zion. Placuit 

quidem Deo oratio bonorum in Babilone procul a templo et Hicrusalem. ss 

sed ita, quia cantabant et orabant ad illum Deum, qui in monte Sion 

habitarat atque ibi suum tabernaculum fixerat. Atque haec causa fuit, 

cur damnarent Prophetae sacrificia et reliquos cultus in aliis locis insti- 

tutos aut factos. Neque enim satis fuit dicere: O Deus, qui ex Aegypto 

i.«tn.ij,»»Pop»iluni tuum eduxisti, sie enim nominabat Deum Hieroboam quoque, jo 

vero Dei vocabulo, et orabat fortasse plus aut ardentius, quam qui in 

Hierusalem et templo erant. Sic enim solet hyprocrisis, et idolatria multo 

est ardentior quam vera pietas. Cur autem non placuerunt Deo tales 

orationest Ideo scilicet, quia alii montes non erant electi, non habel)ant 

verbum Dei. Nolebat itaque Deus audire preces nisi in Ulo uno loco, n 

ut «altem oculis et corde verterent se Hierosolymam, si corpore non 

D«n.«, M poKsent ibi esse. Itaque Daniel in Babilone oraturus vert«bat se Hieroso-

• 


Hb] cultum, qui sibi placet, tum deo non placet. quis coinmisit\ ut cultum 

voces a deo non praeceptum ? Iste popLulus cogitur etc. Nos liberati a 

periculo externorum locorum. Nos in fide et veritate, noster locus est 

lesus Christus, quia deus statuit nihil audire nisi per hunc. 'Per huncsett.ia.is 

6 offerimus vittulos labiorum nostrorum.' Extra Christum nihil est, ut 

oremus, spcremus, religiosi simus, vivamus. Hoc est etiam servandum 

pro doctLrina servanda, quia futturae religtiones, qui extra Christum 

volLimt deo servire. Arrtius, GalLatae 'evacuati a Christo', quia cepLcrunt®»!- 5.4 

credere Circumcisioni. [»1.120»] Sic Monachi, quia eorum oculi non 

10 spectant ad montes saluttares i. e. Christum. Ideo nuUum sanctuartium 

quam Christus, ut illi^ hoc unicum in Monte Sion. hoc' i. e. ratio, 

quare vocet 'montes' etc., quod suam orationem Agit in locum sanctum 

a deo consecratum et haeret sua fides in Tabernaculo, ubi habitat nomen 

dei. Si alibi, tum assumptum nomen dei in vanum. Antea in Silo, Gibeon 

gebracht" 

. 

zu 4/5 Eb. 13. r 12 über figit steht Agit, dirigit 13 Tabt erg. zu Tabernaculum 

) Im wmlichm Sinne: die leiden Begriffe cultum und non praeceptum „zusammen- 

^) Nämlich ludaei. ') Nämlich sanctuarium in monte Sion. 

Dr] 15 lymam, non tantum quod Salomo in oratione sua orarat, si quando pulsii.«ön.8,48 

iji exilium ad istum locum orantes se verterent, ut exaudiret eos Deus 

et reduceret in terram, Sed quia Deus simpliciter vult orari in loco, quem 

ipse elegit, ut omnes arbitrarias devotiones et vagas prohiberet. 

Kos in novo Testamento sumus liberati a vinculo externorum loco- 

20 rum, sicut Christus dicit: 'Erit tempus, cum neque in hoc nee illo monte 3»^

54 lu XV l'salmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 121, 1) 

Hs] habitabat. ubi erat tabLernaculum. Illic exaudiebat et oontulit benedic- 

tiLonem. Si nomen eins non liabjîtabat. lam nomen ilei hab[itat in 

Christo; ubi Cliri.stus, ibi Ecclesia; ubi Christi verbum, sac[raraentuni, 

baju^tismus, ubi orandum, ba^ jinb nostri montes. 

'In montes': Principaliter vocat. Ebraei dicunt reverentiae causa, j 

Ego puto euni intelligere 2 montes, Sion et Moria, quia Jerusalem est 

montosa Civitâs. In meridie habet montem templi et in altera part


Hs] diversuni iudicat, tarnen incum adiutorium, quid deiis loquatur ad istas 

despLerationes. Caro dicit sensum inferi. Non, sed aliter, quia paratum 

tibi auxiliiim. Si 'pauper, — divitias habes'; times mortem, — fldiiciamastor.s, 10 

vitae; peccatum, — certam iustLitiam; tantum credas et scias invisibilia, 

5 tantum sustine interim contraria et tamen constantis[sime credas, Invisibile 

expectes. Interim, dum expectas, 'leves oculos', [531. 121«] non 

econtra, i. e. nolito consenti'-e cosinitioni oculorum et aurium. Non: (3if}e, 

peccasti, — moriendum, muft inn bie Ijcih ! non huc vide, quia suggerit 

cor oculis, auribLUS. Istae cogitationes in cor veniunt, ba§ f)eift caput 

iii gelênget et oculos nibbev gefd)Iagen. Sed respicite et iudi[cate, quid 

is dicat: 'Auxilium venit' etc., i. e. in Christo tibi repositum auxil[ium 

invisibile, quidem ad tempus, scilicet certissimum tempore suo. Ergo 

non es sine auxilio invisibili et exp[ectatione. Sine auxilio visibili. 

Sine opib[us es visibil[ibus, econtra nos. Sic Emph[asis in singulis 

15 verbis. 

7 üher cognitioni steht cogitationibus 8 über huc steht illuc 

Dr]lum, crucem et omnis generis incommoda. Igitur vocat non auxiliares, 

sed desolatorios montes, cum videt se propter religionem premi odio 

mundi, paupertate, tentationibus carnis, pavoribus etc. Haec videtur 

esse desolatio, proiectio a facie Dei et descensus ad inferos. Contra hoc 

so carnis iudicium pugnat fldes, et iudicat non secundum hoc, quod sentit 

ac videt, sed secundum verbum, quod Dens loquitur, id iubet credere 

invisibilia et plane, ut sie dicam, fieri invisibilem, ut 'in paupertate cre-3fl"- S'to 

das divitias, in tristitia laetitiam', in desolatione auxilium, in abiectione 

certissimam et aeternam gratiam, Sicut David hoc in loco facit: est 

25 oppressus malis, nee in iis sentit auxilium, et tamen dicit: 'levo oculos 

meos ad montes, unde auxilium mihi venit.' Levandi igitur oculi sunt, 

non figendi in praesentia incommoda. Id enim est assentiri oculis et 

auribus, id est, audire carnem tuam, occinentem de ira Dei, de desertione, 

de magnitudine periciili, unde non sit exitus. Levandi igitur sunt oculi 

30 ad montes Dei et arrigendae aures ad vocem Domini, quae dicit ac promittit 

venturum auxilium de istis montibus, quod etsi invisibile est ad tempus, 

tamen est certum et paratissimum. Qui in opibus, gloria, dignitate con- 

stituti sunt, hi non sunt in invisibilibus, igitur facile efferuntur animis. 

Sed qiii his destituti laborant in corpore et animo, hi levare debent oculos, 

35 ut auxilium, quod invisibile est, eis flat visibile, secundum quod in verbo 

promittitur. 

Sunt igitur haec verba hominis experti in spiritualibus, qui sensit, 

quod nos sentimus, quod scilicet sensus nostri gravantur, cum in desertione 

non videmus auxilium, cum non divitias sed paupertatem, non gloriam

56 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Fs. 121,1.2) 

Hs] 'Levo': 'f)eb auff. Sunt veiba hominis cxperti, quia sens\is nostri 

gravant nos, eor paviilum se in praesentia*, non vidct aux[iliiim, sed 

econtra non opes sed paupertatem, non gloriam sed innoLminiam. Ideo 

Ijengt ct>r eaput uibbev et cofritat sensihilia, tenena. Tiiiiiibbcr: 'Levo'. 

Verbura eins Celeste pionütLtit invisibilia parata auxilia. 2aC' ift naturani » 

fidei red)t geben in exeinplis. 

Exponit, qui sint 'niontes': 'a Domino', i. e. 'montes'. Non intel[lifro 

montes secundum visum. Se miift CLarnalis, prudens lang ju êruLfaleni 

gt)Cn, ut dieeret ocluIus, aiires, quod essent SanLcti montes in leniLsalem. 

Sed verbum domini ibi, quod dixLit: hie habitât, Ibi non habitat. Hie i« 

volo inveniri, non in celo. Sic in Christo invenies deum, extra eum ne 

in eoelo eum invenies. Ideo non in.spice monlem ut vacca*, sed videt' 

S[anctum Domini habitaculum, i. c. de montibLUs dominicis, sacro, 

celesti monte venit, non est lutuni et arena, sed sedes, throniis divini- 

tatis. Ergo 'veniie auxîlium a monte'. Est a deo. Sic in Christo, qui est i» 

ecM. 4,16'thronus', ab illo, in illo invenies omnia, extra eum niliil. 

J über ezperti tte?U exer^citati, tooluerjud^t 3 non (1.) o non (2.) vor der Zeile 

S über c[ ateht camalis zu 12 bis 15 noctu ante Sablbatum post purifpcationis 3. hora 

mane rnina magna r' 12 über vacca steht novam portam 14 über di'" nochmals 

divinitatis 16 über in steht fac notum: scilicet 16 enm o 

') Erg. dirigit. ») Vnsre Ausg. Bd. 3.3, 684 zu 477, 18. •) Erg. David. •) Ein 

gpätere$ ähnliches Ereignis tcie U. A. Tischreden 1 Nr. 333. 

Dr] sed ignominiam patimur. In his incommodis cor est ceu gravissimum 

pondus, quod oculos et caput deprimit, ut praeter terrena nihil cogitet 

nee videat. Hortatur itaque suo exemplo, ut tum levemus oculos et 

respiciamus ad invisibilia, quae verbum promittit, quod sint paratissima. » 

Ad hunc modum explicat Psalmus hie naturam fidei. Nunc sequitur 

quasi expositio, de quibus montibus loquatur. 

T.2 II. Auxilium meum a Domino, qui feeit coelum et terram. 

Loquor de montibus, non quos oculi carnis videiit. Quis enim aut 

tarn acutum cernat, aut tam possit esse sapiens, qui oculis videat, quod s» 

mens Moria «it mons sanetus t Cumulum terrae oculi vident, sanctitatem 

non vident, quae in eo posita est, f|uod verbum Domini ibi est, quod 

DeuH dixit se ibi habitare velle, quod memoriam sui nominis in eo loco 

(lonstituit, quod ibi et non in coelo velit inveniri. Qui enim ab hoc loco 

aberravit, etiam in coelo Deum non potuit invenire aut apprehendero. so 

Sicut postquam Dens in Christo liomine se revelavit, recte dieimus 

et credimuK, cpiod, qui

In XV Psalmos graduum. 1582/33. (1540.] (Ps. 121,2) 57 

Hb] 'A domino', seil. habLitante in müiitib[us, habitante in Christo, 

'qui est factor celî et terrae'. [S3I. 121i>] Amplif[icatio et confutatio: qui 

adorant Mammon. Quali.s deus ? In tempore fanüs tft ev ein md)t, i. e. 

trecf!5 rvexd, iu estivo tempore, in deserto nihil iuvat, et tantum corporalia. 

5 Quid iuvaret, quando solicitor per mortem et video me devorare? Est 

factor leticiae particuliaris, ut non dnret 20 anuos et non habet unum 

momentum ficf)ev. Sed fides mon[tium habet aliud aux[ilium ab eo, 

'qui fecit' etc., qui non solum cudit monetam, facit argLentum et aurum, 

fruges, aquam, CLarnem, caseum, buty[rum, corpus et vitam meam, 

10 sed rLemissionem PLCCcatorum, iustitiam, fidem, leticiam, pacem cordis, 

Dat veritatem, vitam temporalem et eter[nam, quia 'c[oelum et terLram', 

i. e. universam creatûram, angelos, homines, eter^nam VLitam, largitur 

2 'qui' mit Sirich zu 'domino' Z. 1 gezogen zu 213 Mammon r 3 et o 

5 über Quid steht ei in minimo non 8 über facit steht in montiblus creat 

Dr] se credere in Deum, conditorem coeli et tenae, tarnen revera credunt 

in idolum cordis sui, qnia extra Christum non est verus Dens. Ergo 

IS David intuetur montes istos Hierusalem non carnis oculis, sicut vacca 

stabulum suum, sed oculis spiritus, quod Dens per verbum suum ibi 

habitat. Itaque isti montes non sunt amplius hitum aut terra, sed sunt 

Dominici montes et plenitudo divinitatis, ita ut extra hos montes nihil 

Dei possit inveniri; ergo recte dicit auxilium ab his montibus, hoc est, 

ao a Deo ibi habitante, Sicut nos Christum credimus esse 'thronum gTatiae',««''«'!« 

in quo inveniuntur omnia, extra eum autem invenitur nihil. 

Quod autem non simpliciter Dominum dicit, sed epitheton addit: 

'qui fecit coelum et terram,' significat Antithesin, ad refutanda alia 

praesidia, quae homines quaerunt. Mammon etiam Dens est, hoc est, 

2s tanquam Dens colitur ab hominibus et iuvat homines aliquando. Sed 

quid prodest in annonae penuria? Nemo sane ventrem esurientem 

exatiabit pecunia, sie quid prodest in siecitate ? quid prodest in morbo 

corporis ? Si igitur Mammon in his eorporalibus malis iuvare non potest, 

quid faceret, cum conscientia perturbatur peccatis et morte ? Est igitur 

30 Mammon factor laetitiae usque adeo particularis, ut non possit esse 

particularior, tantum delectat oculos, sicut picta tabella, adeo ut etiam 

in proverbium apud Germanos abierit, sermones de pecunia tristes esse, 

ubi econtra nugae de levissimis rebus magis exhilarant.i His igitur et 

similibus auxilüs, quae mundus quaerit, opponit David Dominum, qui 

.15 non solum aurum et argentuni fecit, qui non solum fruges, aquam, sed 

coelum et terram fecit, hoc est Angelos, homines et universam creaturam, 

19 montibus venire B 35 sed] et B 

•) Wohl Wander 1, 1494 Geld 616.

58 lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,2.3) 

Hs] angLelis et ho[minibus orania eius, peccatum, iustitia, vita, mors; i. e. 

verum auxilLiuni e.'it omnipotens et certum omni raomento et in eterLnum; 

est certum auxLilium. 'S'as tliut Sßammon nidit, ex paupêrtat«! et daret 

etcrnas divitiâs, eê- troft in eorde, pacem conLScientie, securitatem, 

letitiam, post hanc vitam eternam, in hac vita superbum anim[um. s 

contempto[rem tyrannorum et furiarum mundi; et qui^ non sit incertus. 

sed perduret. Sic se accendit*, suam fldem. Si ba^ i)eU funnen 33auen 

nuff gelt p[rincipe.s. Eejres, cum ista incerta et durent ad momentum, 

cur ego non lidam in cum, 'qui fecit' etc. et quidquid mihi opus pro hac 

et futura vita! tantum ista duo annexa, quod invisibilia et expect[anda. lo 

Interim ieiunandum et expLectandum, eä tüirb cjemiflid) Ijernad) tomen. 

4 diTili[a8 c aus pi [Ditiographie vom vorhergehenden paupiêrtate/ 5 vita o 

7 über baS êil sieht homines 

') Erg. etwa quod duceret. ') = vorher, d. h. im Erdenleben, •) Nämlich 

animus. ') Nämlich propheta. 

Dr] et praeter haec remissionem peccatormii, fldem, iusticiam, laeticiam 

et pacem cordis cum ipsa vita aeterna. Hie est, inquit, auxilium meum 

omnipotens et certum, de quo dubitare non possum, quod uno momento 

oculi me fallat. Ab hoc Domino peto auxilium, qui potest dare non tan- u 

tum sanitatem paucorum annorum, sed aeternam vitam cum securitat« 

conscientiae, et post hanc vitam. In hac autem vita largitur contemtum 

mortis et omnium furiarum mundi. 

Ad liunc modum inflammat se Propheta et aeuit fidem suam nobis 

in exemplum, ut nos quoque nostra dona et spem nostram amplificemus. »o 

Si enim rustici possunt amplificare nummos suos, qui ad momentum 

durant, et in levissimis periculis iuvare non possunt, si possunt efferri 

et inflari propter opes, cur nos non etiam inflaremiir fiducia tanti Dei, 

qui coelum et terram creavit, qui omnia habet in sua manu, quibus 

opus est ad hanc \'itam et futuram ? Sed quia invisibilia haec sunt, >» 

ideo a nobis fere neglipuntur. Discendum autem est, ut, etsi ieiunandum 

et carendum aliquandiu hoc auxilio est, tarnen speremus certo ventnrum 

esse. 

''•8III. Non det in commotionem pedem tuum. uc(|uc dormitet, 

qui cust odit te. m 

Hectius lepuntiir haec in futuro: 

Non (labit, ut moveatur i)08 tuus, neque dormitabit, qui custodit te. 

Coliaeret nutom hie versus cum superioribus; quia enim instituit Propheta 

'J8 non feltlt A

Hs] G.Novemb. I 

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 2..3) 59 

'AuxiliiiiTi meum a d[omino, factore': ExhoLrtatur Istam f[i(lem 

esse argLiimentum hiiius psalmi. Nunc quae seq[iiiintiir, sunt eadem et 

facilia, quia potissimum positum in bis 2. Aliud nihil agit, quam instat, 

urget, hortatur et non desinit admonere ad perseverantiam in fide. Et ne- 

i cessaria est ea adhort[atio, non .solum pro aliis, sed nobis [Sl. 122»] propter 

praesentia pericula et vexat[iones, quae nos contristant; Invisibilia sunt, 

quae nos consolantur. Ideo dum durant ista praesentia, quae vexant, opus 

semper verbo urgendi ad perseveran[tiam et patientiam. (S§ t{)ut§ nicf)t 

nisi experientia doctrinae adiuncta. Conspectus liuma[nus est brevior, 

i quam ut videamus ista, quae deus videt super nos. Cor non potest susti- 

nere flnem istarum praesentium tribul[ationum. Ideo semper quaerit 

finem et modum, quomodo potest redirai. Ideo opus exhortLatione: 

I)olt feft, Ut sie brevitatem cordis et pusÜLlanimitatem extendat et magnificet, 

quia ipse, qui videt flnem nostrae tribLulationis, ille loquitur, hunc 

15 oportet audire et non nos, qui tantum videmus principiura trib[uIationis. 

Ideo non iudicandum secundum cor nostrum, quod non arripLit quam 

principiuni, pavorem; verbum autem dei non compreliendit. lam videbi- 

mûs, lote er ein rethoricam toivb anrid)ten et exhortationem treiben 

usque ad feinem psalmi. 

zu 6j7 Distingue am oberen Bande 9 nisi adiuncta experientia doctrinae adiuncta 

lOjll über eustinere bis tribulLatlonum steht quaere exempla 16 quod] quae 17 non fehlt 

Dr] 20 exli'^rtationem ad fldem, hoc agit, ut bis ceu promissionibus instet, lugeat 

et hortetur ad retinendam illam flduciam in auxilium divinum. Est 

autem summe necessarium adhortari et urgere non solum alios, sed etiam 

nos ipsos propter illa visibilia et instantia pericula ac vexationes. Quia 

enim ea, quae contristant, praesentia sunt, contra quae con.solantiu', 

25 sunt absentia, ideo opus est, dum diirant praesentia, quae vexant, ut 

verbo excitemur ad perseverantiam et patientiam. Est enim haec ex- 

perientia coniungenda cum doctrina. Nam oculi nostri multo sunt obtu- 

siores, quam ut possint ad invisibilia ista pertingere et flnem praesentium 

afflictionum videre. Hinc flt, iit natura semper circumspiciat de modo, 

30 quo liberari possit, et dum eum non videt, sicut est absconditus et invisi- 

bilis, cruciatur. Opus igitur est exliortationibus, ut ista (liceat enim sie 

loqui) naturalis brevitas seu angustia cordis nostri dilatetur, magnificetui 

ac prolongetur. Hoc potest is, qui videt flnem nostrarum tentationum. 

Eins verbum est audiendum, nostrum cor non est aiidiendum, quod 

36 tantum sentit et videt principium tentationum, et doloris finem non 

videt. 

Ehetoricatur igitur Spiritus sanctus iam, ut exhortatio flat illustrior. 

Atque hie primum monendum est, nisi contrarium fieret ac sentixetur,

60 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.] (Ps. 121,3) 

H6] V. 3 'Non dabit' : Nisi contrarium videretur, f rustra fieret ista exhorLtatio. 

Si mox daret pecunias, victum, quamprimum incipio indigere, nuUa 

opus doctrLina. Si dLiceret rustico: quando Seminar, babebis pecLuniam; 

Sic si principi: habebis ditionem Sax[onicam, — cum iam res sit in manu, 

non opus fide, exhortaLtione, verbo. Idee oportet neces^sitate et absentia s 

istorum omnium, quae urgemus per verbum et fidem. Ideo ratio dicit: 

Pes data ambLulando. Omnes, qui credunt deo, — non solumlabatur pes, 

sed penitus etc., ut ille: igd) îê, qui servit deo, gl}et§ »bei. Sed ibi adhibendum 

verbum dei. Xecesse est tribulari per multas tribLulationes. 

Quod est remedium ? Sic distingue, fac dialecticam : Tribulatio est ibi, lo 

i. »or.4,17 sed tantum in principio. PLauhi.«: 'Breve, momentaneum et leve', ^dimale, 

furje vidêt dominus. Est ut punctum, tantum oportet iudices secundum 

verbum dei, non tuum sensum. Si hoc, tum est infinita, ratio ex puncto 

zu 1 'Non dabit' r 2 Si c aus SBenn über daret iteht liberLaret a peccato etc 

3 über doct|rina ateht adhurtiatione, promis^sione 

Dr] frustra esse hanc exhortationem. Si enim statim cum tentatione finis 

etiam adesset, aut mox, cum egere ineipimus. Dominus daret, quorsum '» 

esset opus promitt«re aliquid T Ergo neque doctrina necessaria est in iis, 

quae ante scinuis, nee exhortatio, ubi sumus extra periculum et tentationem. 

Quod igitur dicit: 'Non dabit Dominus in commotiouem pedem 

tuum,' manifeste significat hanc solicitudinem, quod animi in tentatione 

periclitantur, ne prorsus pereant et deserantur. Hie igitur exhortatione » 

est opus, ut fides non plane extinguatur. Eatio iudicat se deseri et ex- 

peritur, quod quidam liomo mUitaris dicere solebat, nemini plus pericu- 

lorum et incommodorum accidere, quam qui Deo et Cae[S?9. F]sari fideliter 

servirent. Hoc cum ita fit, verbum fidei adhibendum est. Id primum 

pronunciat, Omnes. qui in Christo volunt pic vivere, persecutioneni pati. " 

Proponit Christum cxemplum, qui per crucem intravit ad gloriam. 

»6m. », 17 Monet noK oportere conformes fieri imagini eins, hoc est, 'simul pati, si 

etiam voluraus couglorificari.' Ergo parata sunt incommoda et cruces. 

Deinde etiam hoc ostendit verbum, quid faciendum et quae remedia 

(luaereiida sint in talibus afflictinnibus. quod scilicet sit verbo atten- w 

dendum; hoc distinguit tentationcm in initium et tinem, hoc est, promittit 

t

In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,3) 61 

Hs]facit matheLmatico lineam infinitam, qxiia dicit: Non video finem, ubi 

acquiram pecnuiiam, concipiam gaudiurn, eripiar ex tanti.s odiis, malis, 

turbationib[US. 

[SBt. 122 •>] Sed dominus dicit: Apud me tua trib[ulatio est pLunctum, 

6 momeutum, una gutta, scintiUa. Sed ratio: ego sentio. Dominus: ego 

melius \ei)t quam tu. Ideo medium, ut secundum verbum dei iudica[re8 

de tentatioue et dîceres: est punctum, ein Übergang. Sic dicitur de 

S. AthaLnasio, cum perseqLueretur eum lulianu.s et iiTueret tanquam 

tempLestas in EcLclesiam. Ibi atre nubes, ut vid[eantur rapere etc.; ipse: 

lu ille tempestLas; sie contemptsit. Est 1 parva nubecula, inquit. Illam 

maxLimam tentLationem CLaesaris et ImpLeratoris EoLmaui, quae vide- 

batm- rationi mare. Et bene dixit, et sicut dixit et credîdit, .sie fiebat. 

lulîanus non dici credLidit. Ideo spectemus promissionem et non pen- 

2 eripiar c aus eripiatur 12 Et bene dixit mit Strick zu nubecula Z. 10 gezogen 

13 über promissionem iiekt promittentem 

Drj'Neutiquam sunt condiguae passiones gloriae, quae in nos revelabitur.'äRöm.s.is 

15 Hoc iudicium verbi sequendum est et non tuus sensus, qui malum iudicat 

esse inflnitum et vere ex Mathematico puncto infinitam spheram seu 

lineam infinitam facit. Adeo est nostra ratio indocta in divina et coelesti 

illa Matbematica, quod Dens momentum, punctum, guttulam, scintillam 

esse iudicat, hoc ipsa aeternitatem, inflnitum mare, incendinm esse 

20 definit. Atqui inquis: Ego sie sentio et experior, sit sane ita. Sed utrum 

putas ? an tu rectius sentias, an vero Dens certius et melius videat ? Ergo 

hoc faciendum est, ut non iudicemus secundum hoc, quod sentimus, sed 

secundum quod pronunciat et iudicat verbum seu ipse Deus in verbo suo. 

Ad hunc modum ostendunt historiae. Cum lulianus persequeretur 

25 divum Athanasium et exitium ei minaretur, dixisse Athanasium, esse 

periculum id simile nubeculae, quam paulatim sol consumit.^ Quid potuit 

quaeso dici contemptius de vi tanta, quam moliebatur caput Imperü 

Eomani, quam rectius mari et infinito incendio comparares ? Sed sicut 

Athanasius dixit et credidit, ita quoque factum est. Nam lulianus paulo 

30 post in solitudine quadam in Persis trucidatus est, Athanasius autem 

mansit incolumis. Huius exemplo nos quoque dlscamus nostra pericula 

aestimare et spectare verbum promittentis, ne ex nobis et sensu nostro, 

sed ex promissione Domini pendeamus. Mors, pestis, fames, odium, quo 

mundus nos odit, ignominia et alia similia mala sunt sane mala et recte 

35 comparantur ingenti ac horribili tempestati. Hie si rationem adhibemus 

in consilinm, succumbimus. Sed levandi sunt oculi in montes et audienda 

') Rufinus, Hist. eccl, J, 34 ; Migne 21,502.


Hs]deamus ex nobis. Sic tum distingLue: Hie est tempestas, 53Jeer est mors, 

pestes, mundus, fames sunt liorLribiles nubes et tent[ationes. Item sentio 

pavores cordis, est perturbatio intelLlectus: 3Bo ()in? 

Si confero rationem 

liULmaiiam cum istis temp[estatibus, submer

In XV Psalmo8 graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121,3) 63 

Hb] Si Christus nihil est, tum fugiam etiam minimum malum. Sed hoc est 

mendacium; quia deus est, Christus, conservator, ergo non iudicandum 

secundum tentLationes in seipsis, sed in qualitatis praedicamento, fo 

ttiirb praedicamentum quantitatis ju ntd)t. Durum est, relinquere vitam 

5 et tradere corpus caruifici, amittere prolem, uxorem, principis favo- 

rem; est aliquid comparative etc. äßen bn e^ enntter iec()net§, iftö gro§; 

Si 5u üLttJeim tjtevvn ©[oti iî t"Bi nihil fit. [931.1-^3»] Araisisti patrem, 

bene; amitte etiam vitam, corpus! ego adhuc vivo, regno. 'Confide, anatiri. 9, 

Uli'. 'Si ad tempus te relinquo', etc. Sic in Esaîa pulcher[rimus tex^tus. 3ef.M,7 

10 'In momento', ut Pau[lus, 'vide illic'. ^-in meis oculis, dicit deus, est2.fiot.4,x7f, 

punctus. Ideo respiciendum ad loquentem et respLCctandum, tum flunt 

etiam omnia punctum. Et ubi furuber ift, etc. Si vero spectas ad te; .si 

te mordes mala ling[ua, ßl'i'ii*^^ totum corpus. Si rustLicus me fauev 

anîf)et, totus aninius, totum corpus indignatur, male. Sed specta illum, 

16 qui etc. Hoc dico pro j)raeambulo istorum, quae seq[untur. In adverLsitate 

semper inspiciamus et iudi[cemus. 

Ideo Theol[Ogia est infinita sapLientia, quia uunquam potest edisci. 

lam laetus sum, cras venit tentatio, hodie vivus et sanus, cras mors 

6 red^netä c aus tec§t 8 vivo über (tlivo) zu 10: 2. Cor. 4. r lt> nach in- 

spiciamus nochmals semper zu 17 Theologia r 

Dr] iudicandum secundum cor nostrum de cruce, sed secundum praedicamen- 

80 tum relationis, hoc est, conferendum cum Dei auxilio; ita fiet, ut prae- 

dicamentum quantitatis totum absorbeatur. Tentatio magna est in 

carne morbus, intollerabile est mori, proüei in ignem etc., magnum est 

amittere uxorem, liberos, si tantum in te intuearis. Sed comparative 

haec intuenda sunt, respectu Dei omnipotentis, quod, etsi amisimus haec, 

35 tamen Deus adhuc regnat ac vivit, qui etsi ad modicum affligi sinit, tamen 

nos beare vnlt. Sic in Esaia dicit : 'Ad momentum dereliqiii te.' Hoc mo- %e\. n, 7 

mentum carni videtur iufinitum quiddam, Sed, ut dixi, carnis oculi 

fallunt. Igitur iudicium faciendum est ex promissionibus rerum invisi- 

bilium et videndum, quid Deus in verbo suo dicat. 

30 Hoc est fidei exercitium, de quo David hoc in loco nos admonet, ut 

discamus respicere ad promissionem et verbum ac iudicare secundum 

oculos sursum levatos, non secimdum praesentia. Experimur autem 

hie Theologiam esse inflnitam sapientiam, quae nunquam plene appraehendi 

aut perdisci potest. Yidemus enim mutationem, quam subiti 

36 casus afferunt. Hodie recte valeo, cras morior. Id periculum facit, ut 

coelum et terra angustiora esse videantur, quam ut nos possint capere, 

et tota creatura fit nobis quasi internus. Sic caro solet, quam etiam 

20 est conferenda B 

ä

64 In XV Psalmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 121,3) 

Hs] propinqua ; esca facit angriistum mimdum. Quis facit t Caro, diab[Ohi.s 

blejct mit 511. Nihil video. nee deum etc. 2)ae ift meudaeium, est iudiciura 

carLnis et diabLoU. Si vero credit dLCum vivere, Christum et in cou- 

.spêctu eins mortem, trib[iilationem esse nihil, Amissio prolis. favoris, 

omnium reriun nihil. Quid enini omnia ad eompaia[tionem dei etc.? s 

Si quis novit hanc artem, oportet experientiis et usu istarum rerum 

fieri Theologos. 

'Non dabit': i. e. sinet te subverti. Ratio quacLiit: non solum pedem, 

sed extreme conculeari et conspurcLari sinis me. Deus, quid feceriK 

Christo fllio, prophetLis, SLanctis Marty^ribus quotid[ie, Ecclesiae, uni- 10 

cuique lusto. ünde AdagLium: ê ergev \ä)alt, junbeLi', 3^ erger bub[en, 

ic bejjer etc.^ Ideo dicit mmidus: (iJIaub, locr ba gletubt, ^di je{)e lüot etc. 

rustici sie: loer loil G{)rtftcu fein! Ergo contrarium verum* Videtur dominus 

dare in commotionem, me conculcaLie. Videtur sie facere, sed non 

facit; üt secunduni sensum, sed coram eo est S[umma gloria; mors, quae n 

infertur, est coram eo et angLclis eterna vita, contemptus est gloria 

nostra. â, lieber, sed non vides, sentio aliter. Vis iudicare, sicut sentis; 

10 über quotid[ie tteht niulta milla 14 dare(t) 

') Wander 4, 83 Schalk 78; Unsre Ausg. Bd. 19, 2ii9, 1. 

Dr] inspirat Satan, ut non Deum, non vitam videat, sed intinituni malum 

esse iudicet. Atqui hoc non iudicium, sed mendacium carnis nostrae et 

diaboli est, contra quod pugnandum est et credendum, quod etiam in » 

morte nostra Deus maneat et noster Rex Christus vivat, in cuius conspectu 

mea mors cum omnibus tribulationibus et periculis sit unum 

nihil. Quid enim morsT quid liberorum amissio et similia sunt, si ad 

Deum conferast Sed hanc artem quis satis didicitt Loqui et docere 

aliquo modo possumus, sed experimentis et usu oportet fieri Theologuni, « 

ut cum Davide affirmemus: Non dabit pedem tuum in commotionem, 

hoc est, non sinet te subverti. Caro enim reclamat, quia sentit non solum 

moveri pedem, sed se prorsus conculeari. Vide ülium Dei, quid passus 

est? Vide loannem Baptistam, Mariam, Apostolos, Prophetas, quid 

passi sunt? Vide hodie Ecclesiam, quid quotidie patiaturT llaec ex- so 

perientia proverbio locum fecit, quo dicitur: Quo quiscjue neqnior, eo 

foelicior. Itaque mundus metu horum periculorum discedit ab Euangello. 

Ita «•oiitrariuin aiqtaret ab eo, quod in hoc loco David ]ir()niittit. videtur 

enim Donünus darc pedem in commotionem. Seil videtur taut um, revera 

non facit, ac videtur earni, contra spiritus et fides iudicant hanc esse » 

exaltationem coram Deo et gloriam, imlicant mortem, quao ob confes- 

sionem Euangelii subitur, esse initium melioris et aetcrnae vitae, Ignominiam 

iudicant esse inaestimal)ilem irloriam in oculis Dei. Hoc est fldei 

86 iuiticare A


Hsjtum opu.s, ut sis Christianus. Si vis habere ut mulus et aziniis: 'Ne' etc., 

sed Christiani, qui possunt vertere omnia mala in bona. 

[SBl. 123''] 6§ t)eift in concul[catione platearum secundum sensum, 

sed secundum deum elevari s\;per astra, supra gloriam omnium prin- 

5 cip[um, et equalis gloria ang'Lelorum et filiorum dei. Si uon vis credere, 

Ia§ biLeiben. Si cred[is vero illum punctum glorie, honoLris et deliciarum 

huius mundi, — quando ünis huius PLuncti et noluisti uno momento 

temporis dolere, dolebis post punctum glorie et 0[mnium bLonorum 

linea inflnita superfleie et corpore, Infi[nita in long[itudinem, latLitu- 

lu dinem et densitatem sine flne. â {)et xd) bie meti gelt etc. Nos loquimm' 

credentibLUS, non sentientibLUS. LazLarus egrotat ad p[unctum etc.ji'ur. k., iff. 

In sempiterLua misericordia vivit. lUe, qui epulatus ad PLunetum, tor- 

quetur sine fine necunaLm guttulaLm contingit. 'Sa distingue. lila per- 

tinent ad grandLia mala, scandala, quae nobis ii-rogantur per Sâtanam, 

15 mortem, mundum et omnes adver[sarios, ut dLicamus: lila omnia facio 

unius puncti, video maiora, credo infinita, deum et suum verbum, bavauff 

tuag id)^. Et Interim absorbeo mare malorum et imperium tLotius mundi. 

13114 pertinet 14 irrogatur IT mare o 

Dr]iudicium, etsi caro aliter sentit, sed ex sensu caruis non est faciendum 

iudicium; quorsum enim pertineret doctrina verbi et huiusmodi exhor- 

20 tationes et promissiones ? Igitur malum est convertendum in bonum, 

et ubi caro concludit se dari quotidie in conculcationem luti, ibi fides 

secundum verbum pronunciare debet, aequari se Filio Dei et conformem 

fieri Christo; credenda enim sunt liaec tanquam invisibilia et etiam in- 

sensibilia, non videnda et sentienda. 

25 Qui autem non volunt credere, sed sequi sensum, hi punctum gloriae 

et deliciarum huius mundi eligunt. Sed quam misera eorum erit conditio, 

cum post momentum illud vanissimi gaudii excipientur aeternis doloribus 

et lachrymis? Quanto erat melius ciim Lazaro aegrotare et egere adam-ie, iff. 

modicum, quam cum divite hie abundare et istic torqueri in aeterna 

30 flammaf Pertinet igitur haec doctrina ad eos, qui credere volunt et 

non sentire, ut distinguant inter pericula sua et Deum et ut oculos non 

tantum defigant in calamitatem praesentem, sed levent ad auxilium 

invisibile et in verbo promissum. Nam pericula illa, quibus credentes 

expositi sunt, sane movent pedem, Sed fides facit, ut pes non moveatur 

35 ad lapsum, sed ut quasi transiliamus scopulos illos periculorum et con- 

feramus punctum afflictionis cum aliis, quae inflnita sunt, sicut et ipse 

Deus, eins potentia, gratia, denique aeterna vita, quam promisit cre- 

dentibus in Christum. Haec .scire necesse est, ut nos et fratres nostros 

consolemur, dum propter verbum odio habemur, contemnimur, .spolia- 

fiutêtl Sffietle. XL, 3 5

66 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540] (Ps. 121, 3) 

Hs] Simft ift^, qui novit ; statim dieitur. Tarnen necesse scii'e omnes et fiatres 

consolLari, quia conteinnimur et aceiLrüno odio perseq[Uimtur. Si immergor 

et inducor bis scandalis, superant ista scandLala, odia rationem meam, 

viitutem. Ideo die: tucnn bii, tob, nod) jo bitter, tarnen non es deus. 

Ideo ex animo confidere discamus; qui nescit, glje t)in et i)ab ein ton^ * 

4f.75, »jur f)od)me«.^ Etiam 'bibent omnes pecLcatores terrae CalLicem', nos 

bibimus.^ Non deserit te deus, ut movearis. Si autem moveris, cogita, 

quod Sit exaltare ete. Non solum iuvat eternaliter, sed etiam temporaliter. 

Si princeps vitam illani non potest reeuperare etc., Sed quando 

in fine, ad^versarii TurLcae quae possunt reeuperare? Ut hodie NobLÜes w 

sunt in superbia, contemptu literae. CI^ luivb tomcn, bas man für 100 

ebel|_leute ntd)t ein I)eI[Iei" geben, llle contemptus non transibit inipiinitu.s. 

Ideo iuvat etiam temporaliter. ludei erant captivi in Bab^ylone, et 

multi moriebantnr, reliqui sunt temporaliter liberati, et superbis[sima 

1 Tameu (iiescit) 4 titlet c aus Q^ y potest reeuperare o 10 11 literae hinter 

Nob|île8, aber mit Strich hinter contemptu eingewiesen 11 für fehlt 

') = Sprichwörtersammlung Nr. 113, ünsre Ausg. Bd. 51, 649; Thiele S. 127 ; ümre 

A%isg. Bd. 45, 479, 24. ') Vgl. unten im Druck Z. 21f. 

Prlmur, occidimur. In bis maus quo curremust vincimt enim omnem vir- >* 

tutem rationis et natiuae nostrae. Huc scilicct, ut dicamus, Deum esse 

maiorem, (juam sunt incommoda nostra, Non ideo Deum raori et perire, 

si nos pereamus. Itaque conlidendum est ex animo in eins bonitate et 

potentia et exaltandus sensus spiritus (ut sie dicam) super sensum carnis 

et cordis nostri. Hoc qui non volunt facere, fruantur .sane suis vohiptatibus, 20 

mi. »büc tamen expectent futurum, ut 'feees calicis epotent', ouius parteiu 

tantum pii bibunt, sicut Propheta loquitur Psalmo septuagesimo quinto, 

Quanquam etiam piis boc saepe eoutingit, ut adiuveiitur eorporaliter. 

Neque enim sie suos prorsus negligit Deus, ut nunquam in bae vita 

'/gjn'juôstendat se eos respicere. Sic David pulsus regno, regno restituitur, « 

Ezecbias implicitus lactali morbo, revalescit, populus ludeorum, dissi- 

patus inter gentes, redueitur. Sed bic quoque lidei suus locus est, ul 

auxilium id cxpcctetur; neque enim statim adest, cum eo nobis opus 

est, aut nos id adesse optamus. Sicut autem sancti in talibus periculis 

adiuvantur, ita etiam impii non sempcr florent, sed etiam in bac vita ;io 

saepe borribiles inijjietatis suae poenas dant. Insultat nunc nobilitas 

nostra miseris pastoribus Ecclesiarum et omnia studia literarum illibera- 

liter contemnit et odit; mibi autem dubitim non est futurum esse, ut 

imu8 coelestis pastor ceutum tabl)us nohilibus anteferatur. Sic Pupatus 

longo tempore floruit, sed experimur inultuiu de veteri potentia et opibus jj 

'i5 renpicero B\ rctpuere A 26 Kzchins A 34 coelestis] Ecrlesiae Jl

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 3. 4) 67 

Hs] Bab[ylon inar ,ûvi|fen. Sic Eo[mani superbiebant. Sic temporaliter 

.-. 6in 

et eternaliter est [SSI. 124»] pLunctum, quocl pü leiben vel alii impii gau- 

(lent. 

'Non dormivit': est copia, 'custos tuus'. ®inb eitel mendacia.v. 4 

lüol Ijuttev. Ipse vigilat, custodit, maxLimus titLiilus. Nuni hoc 

cuhtodire est, quaudo in car[cerem conÜLCimur, quando Car[nifex ligat 

raanus, diabLolus me macerat et crucif[igit fLilium dei et decollat S. loh[annem? 

%a^ mag barbaria fein. 'Ciistodia' extrema^ est, opes SLumma 

paup[ertas.- 2)a§ mag AiitiphLiasis.^ Theo[logia ift eitel antipli[rasis. 

10 Seeundum CLarnem deus est derelictor, sed secundum spiritum et pro- 

misLsionem siiam est custos. ISTon custodivit lacob, quin amitteret i.TOoiesj.as 

lilium losLcph, et tarnen sie, ut fleret princeps in Aeg[ypto. Non custodit 

te, quin moriatur filius etc., quin vexeris morsu diabLoli, peccati. 6§ ift 

IDibber* ®ott ha. quid! Ire 'ad montes', ubi 'hab[itat' etc.; ibi inclinabis 

15 aurem et audiLCs, quid dicat Christus, fo I}oreftu anber§: non derel[inquo. 

4 mendacii 5 Sin c aus In 

') Ei'g. barbaria. ') Sinn: mit demselben Recht kann man die ijrößte Armut 

Reichtum nennen. ') Erg. feilt. ') = weder, d. i. nicht. 

ür]etiam decessisse et manifestas poenas impietatis eis imminere. Ita etiam 

corporaliter seu temporaliter exercet Deus iudicium suum pro piis contra 

impios. Tauto nos debebamus fortius niti verbo et sperare auxilium 

levatis oculis ab hac sensibili miseria ad invisibilem opem. Quae se- 

20 quuntur in Psalmo, habent prorsus eandem sententiam, voluit enim 

Spiritus copiose consolarl et exhortari Ecclesiam. 

IV. Ecce non dormitabit neque dormiet, v.4 

qui custodit Israel. 

Haec quoque sunt verba mendacia secundum carnem. Num enim 

25 hoc est custodire, cum in carcerem coniicimur et tradimur lictori cremandi? 

ciim exercemur a Satana et mundo variis incommodisl Imo 

cum ipse Christus afflgitur cruci ? cum Baptista ad arbitrium meretriculae 

truncatur capite? An non extrema barbaria est haue appellare custo- 

diam, ubi summa desertio est ? Caro itaque antiphrases esse iudicat, 

30 ut per Deiim custodem intelligas desertorem. Igitur sunt haec verba 

Spiritus et fldei, non carnis nee sensus. Secundum carnem enim non 

custodivit Deus patriarcham lacob, cum periret loseph crudelitate 

fratrum, et tamen postea res ostendit sie custoditum esse, ut loseph 

tantum non rex Äegypti fleret; sie non custodit nos Dominus, quin 

35 moriendum sit, quin videamus funera uxoris, liberorum, parentum, 

quin divexemur quotidie a Satana, quin variis iniuriis afflciamur ab 

5*

68 In XV Psalmob graduuni. 1532/33. [1540.] (Psal. 121, 4) 

Hs] sed vigilo etc., custOLS, vigil, qui non dormit, stertit. Sed secundum 

sensum: |oIt ev nirf)t fdilaffen? neque habet anres, oc[ulu8 palpit[at, 

tu. MS, s(. Scilicet est, de quo dicitur: 'Aui'es habent' etc.; .sie secundum sensum. 

Sed g[ulben, dênarius habent aures, MaLmmon statim subvenit, Prin- 

eeps audit, deus non audit. Ille auditus, oculus Îam[monis est punctus, 

non diu manet, quando autem mors adest. Contra deus ad tcmpus videtur 

non custodire, non vigilare, sed semper etc. In spiritu ji^c auff t)f)n; 

quando dormis, is est tuus custos. '3)a§ f)cift in fide. Sed si non faceret, 

jinb mit Ubel.^ Nos scimus, quod custoLdia divina sit omnipotens super 

nos, quia ex scripLtura habemus hoc principium: Eegj^num diabLoli est 

mortis, PLeccati. Stante hoc principio sequitur, quod diabLolus omni 

momento noceat. In morte sumus simpliciter etc. Ego doceo, lego, 

scribo, exerLceo totius corporis ofLÖcia et oninium .sensuum actiones, 

dormio. Unde ista etc. ? Mimdus: fortuita. ThcLologia: nisideus custodLi- 

ret, quando dormio, [931. 124'>] tum omni momento amitterem oculuni. 

1 dormit] rigilat [Flüchtigkeit] 2 palpif[at] palp.it 7 vigilare] dormire 

') Erg. boTon. 

Dr]ingrato et malo mundo. Hie ubi apparet custodia? ubi apparet Deum 

super nos vigilare ? Igitur levandi oculi sunt ad montes, ubi mandavit 

verbum, ibi auscultandum est, quid loquatur de sancto templo suo, 

nempe, quod non sit somnolentus desertor, sicut iudicat caro nostra, 

Sed custos et vigil, qui pro nobis excubat. Hoc verbum fides amplectitur -'


Hs] corpus, vitani. lila fiunt ad eouflrinundani istam (loct[rinam: RegLninn 

sat|anae esse mortis. Ideo seniper sumus in regne occisionis, peccati. 

Illum coniicit in PLeocatum homiLcidii, etiam S[anctos, ut David, Ut 

discas, rcg[nuni diab[oli in mundo ad peccandum et occidenduni. Si non 

6 occideris, non laberis in pLeccatum, si b[0uum cogLitas, venit ex custodia 

dei, quia diab[olus non cessat mendacio et liomiciLdio persequi. Non 

cessat, donec corpus mortaum et anima üerloni. Ergo vult mendacio 

nostram animam ab aeter[na VLita, homicidio tollere a praesenti. Ergo, 

quod illa non flunt vel non tarn sepe, non est beneiicium virtutis, pruden- 

10 tiae nostrae, sed beneflcium vigilantis, custodis. ®a§ gf)et expeLrientia 

\o, posito hoc principio, quod reg^num diab[oli etc. Ideo raundus obrutus 

beneflciis dîvinae misericordiae custodientis uos a morte sine inter[mi.s- 

sione. Hinc: 'Misericordia domini plena est terra', quando bellum, est*'-'^-* 

punctum mali prae illis, quae vellet diabLolus. In uua hora occidLeret 

Dr] 15 nos docet per nostram experientiam : nisi vigilaret Dens, cum ego dormio, 

nisi esset sollicitus, cum ego nihil eure, nisi defenderet et custodiret 

me, cum ego securus sum, fieret omni momento, ut moreremur, amitteremus 

loquelam, oculos, aures, manus, pedes etc. Quod igitur haec nonnunquam 

accidunt, ut praeter spem iixor, liberi, amici moriantur aut 

20 implicentur magnis periculis, argumento est, quod Diaboli regnum est 

regnum mortis et peccati. In hoc regno quia vivimus, dum in mundo 

sumus, accidit, ut etiam nolentes saepe in peccata coniiciamur. Sic 

David homicida et adulter fit, ut discamus regnum diaboli esse in lioc 

mundo ad peccandum et occidenduni. . Quod igitur adhuc spiramus, 

20 quod non quotidie in gravia peccata incidimus, est iUius custodis, de 

quo hie David loquitur. Hoc concludit Theologia et pii credunt; ex- 

periuntm' enim suo et totius Ecclesiae exemplo, non quiescere prius 

8atanam, qiiam aut animam aut corpus occiderit. Animae exitium 

quaerit per mendacia, per impiam doctrinam et cultus impios, corpori.s 

30 exitium quaerit infinitis conatibus, quos videmus quotidie in nobis et 

aliis. QiTod igitur illa aut non fiunt, sicut conatur, aut non tam crebro 

flunt, est beneficium non Satanae, sed huius custodis nostri et vigilis. 

Sic experientia quoque nos eo deducit, postquam hoc principium 

positum est, quod regnum diaboli sit regnum peccati et mortis, servari 

35 SUDS sine intermissione a morte et aliis periculis tum corporaUbus tum 

spiritualibus beneflcio Christi, in cuius regnum per Baptismum et fldem 

translati sumus. Hinc oriuntur illae magnificae praedicatioues Propheta- 

rum, quibus canunt, Misericordia Domini plenam esse terram, miseri- *f- 33, s 

cordiam eins durare in aeternum et inflnitam esse etc. Nonnunquam 

35 suos] nos B

70 In XV Päalmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 121, 4) 

Hb] totum genus bu[maiiuin. Non solum unus error etc.^) Sed quod illa 

non fiiint, ba^ f)eift: 'Non dorLUiit'. Si is non custod[b-ct. ]oU btr§ gI}Cn! 

Repetit: 'Eccc'. P^ropheta vellet libLenter incul[care et urgere. 

^fl fveilicf), 'non dormit' etc., scilicet in spiritu. lam nominat singulariter 

58Lnjev ^lît @i_ott est vigil Civitatis, orbis ter[ranim, iiniuscuiusque s 

hOLniinis, q[uanquanai mediantibus parentibjû.s, principibus, servis, 

aneillis, angelis. Sed nihil essent in custodiendo, uisi haberent dei suprcLniam 

curam. AngLeli etiam non fa[cerent. Sed utitur illorum ministerio 

ut pane et vino, qiiae non fierent. P[anis custodit, sed .sine deo.^ Parentes 

etc. Ideo 'custos iLsrael, bev miis md)t fd)I[afen', sunt verba fidei. Secnn- lo 

dum carnem: Non solum steitit, sed caret oculis, sensu, sed nihil est, 

non videt. Eatio non iudLicat secundum verbura, promissorem. '2)a§ 

ift nu doctrinaliter gejagt. Tarnen est amplificatio et copia prophetica 

contra malum, quod dicitur incredulitas, iudicium carnis. Prophetae 

noverunt, quanta res sit, deo credere. Ad[versarii. ubi aud[i%-erunt u 

10 custos c aus cu8toct 11 stertit] starit 

') Siti>i: k'ime einmal vor, tcenn Gott nicht die Welt behütete, sondtm alles teure 

roll ton Irrtümern. ») Erg. non. 

Dr] sane succedit conatibus Satanae, ut subitis periculis homines obruat 

et perdat. Tales casus nobis debebant esse argumenta et exempla eorum 

malorum, qnae singulis horis quidem optaret facere, sicut conatur, nisi 

impediretur custodia nostri vigilis in coelis. Nam quod ad potentiam 

huius hostis attinet, crcdo eum una hora posse occidere, quiccjuid honii- »» 

nuni in terra vivit. Si igitur hoc potest et conatur faccrc, cur non lil f 

nimirum quia noster custos vigilat; sed credenda sunt haec, ideo addit 

particulam 'Eccc', ut appareat Prophetani in eo esse, ut lianc custodiara 

bene incuUet animis nostris. 

Sed hie monendum est, Deo tribui lianc custodiam vitae nostrae, a» 

regnorum, pacis, urbiuni, cum tarnen cam faciat mediantibus ]>rinnim 

angelis, deinde principibus, i)arentibus, familia etc. Fit autem id ideo, 

ut statuamufi ista media niliil valitura esse in custodiendo et curando, 

nisi supremam curam lionun ncgociorum snsciperet Dens; utitur itaquc 

ministerio angolorum et principum sicut pane et vino. Nam sicut pauis j« 

et vinum per sc vitam non conservant, alioqui nemo moreretur, et tamen 

proptcr Dei ordiiiationem et naturae nostrae couditionem ad conserva- 

tionem vitae sunt neccssaria, ita quoque angelorum, principum et alio- 

inim mediorum custodia per se nihil esset, nisi custos Israel vigilarct 

et custodirct. Ilanc custodiam quia verlium revelat et spiritus credit, caro j» 

non videt, Itaque secundum Antiphrasin exi)ouit vcrlia liaec: 'custos 

Israer, id est, descrtor non dormitat, id est, uou solum altissimum soni- 

:

In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 121, 4. 5) 71 

Hs]fldera, putant se intelLÜgere. [581.125»] Ipsi tantum cognitionem de 

histOLi-ia, sed fides: in extLrerais et omnibus malis durare et retinere verbum 

vitae, rhu., superare mortem, diabLolum, odia et contemptum*''" '21 

mundi et transire cum gLaudio et fid[ucia; est fides victrix mortis, 

5 mundi et OLmnium malorum. 

'Dominus': er muö \db tf)un, si etiara angLelos habLet. 

'Est umbra': i. e. super tuas res, quas geris. Est speculatio de sini- 

st[ra et dexLtera: i. e. dominus est super nos secundum spiritum, sed 

C[aro, diab[olus; i. e. in superiore parte non deserit nos. Econtra, sed 

10 iam: tDO^ bu t()uft, i. e. si praedicas, wixb btv feiner, si praeceptor. In 

omnibus tuis rebLUS occurnmt adver[sarii, prennt cura penuriae. 

Istas omnes res gubernat. Et est 'umbLra', i. e. protegit te ab estu. 

lila omnia nihil valerent, si non desereremur. Si solis estus non ureret: 

significat adesse estum et vexationem. Ergo non negat, quod sis desertus 

9 Buperiori 

Dr] 15 num dormit, sed prorsus omni sensu caret et est nihil. Eatio enim tantum 

iudicat secundum puncta et principia malorum, non secundum verbum 

et promittentem Deum. Quia autem Prophetae norunt, quam difficile 

Sit ita credere, ideo tanta copia contra incredulitatem et iudicium carnis 

exhortantur. Hodie videmus fere coutemni ista. ludicant enim fidem 

20 tantum esse cognitionem seu notitiam aliquam historiae, sed fides pro- 

25 

prie Cot, quae in extremis malis durat et retinet verbum vitae atque 

sie superat omnem vim diaboli, omnes pavores et pericula omnia, per 

quae cum gloria et flducia penetrat ad immortalem vitam. 

Y. Dominus custodiat te, Dominus protectio tua ^'•• 

super mauTTm dexteram tuam. 

Etiamsi ministerio angelorum defendimur, tamen ipse Dominus, 

inquit, custodit te et est umbra super manum dexteram tuam, hoc est, 

super tuas res, quas geris. Ita enim simplicissime expono nee probo 

illam sententiam, quod Dominus sit super dextram secundum Spiritum, 

30 Diabolus autem super sinistram .secundum carnem; simpliciter enim 

significat: Dominus gubernat res tuas; si doces Ecclesias, si facis opus 

vocationis tuae, ut pares victum tibi et familiae, multa occurrunt incommoda, 

adversarii te premunt, vicini invident etc. Hie erige te et crede, 

quod omnes res tuas, quas tu geris et pateris, gubernat Dominus ac 

35 te protegit. 

|Sed hie iterum memineris, quod supra dixi, frustra ista dici et doceri, 

si non desereremur. Igitur eo ipso, quod docet de custodia et promittit 

^-^

72 In XV Psalmos graduum. 1532/3H. [1540.] (Ps. 121, 5. 6) 

Hs] a se. Et ipse novit, quod sis temtus in corde, moreris, concedit totum 

argLiimontum. Sunt mala, trib[iilationes. Sed crcde mihi, quod sim tua 

lunbra, custos. Ego maior quam estus, desertio, furor diabLoli. Sic in 

me habes fid[uciam: qûldquid gesseris, ego custodiam. 

V.6 'Per dieni': lUa sunt nota. Nostis etiani philosophos dicere, (juod ^ 

luuae lux ]ib[enter frigidat, verberat frigore et humore, tl)itt capîti 

tt)ef)e, sie solis radius per diem. @r rafft omnes tent[ationes auff ein 

f)auffLen, er mad}t universalem: ße cjf)c bir, tnic e§ tüolle, nihil est, quod 

possit tibi nocere, i. e. qûidquid te lescrit, sive sol per diem, sive mimdus, 

3ti. 42, 3 diabôlus etc. â, 'percutit' te, bene, Esa.: 'ad punctum', Sed non sicut lo 

vult. Si nirf)t t()ct et diabLolus habLeret potestatem, pungeret te eterna 

plaga, stimulo. Idco permitto principium vulneris, doloris. Gr fol nOer 

md)t tt}un, quod int jijnn. Potius terremur maus quam patimur, sunt 

pictirrae malorum. Si etiam morior. non est mors, quia mea mors est 

potius terror vitae, non amissio vitae. 

S «] per [Hörfehler] 10 Esa. o 

D"") de gubernatione, i'atetur sentiri desertionem et neglectum, quasi Deo 

non simus curae. Pertinet igitur ad consolationem, quod hoc modo 

Bens ostendit se scire nostra incommoda et tribulationcs nostras ac 

iubet, ut credamus, se esse no[Sg. GJstram umbram, quae tegat nos. 

Quanto autem Dens est maior quam pericula no.stra. etiamsi extrema » 

sint? Igitur habeamus in ipso laetitiam et fldnciam, qui promittit se 

nostri curam habiturum in omnibus, quae gerimus. 

V6 VI. Per diem sol nun uret te nee luna per uoctem. 

Non sunt hie quaerendae peregrinae sententiae; lumen lunae vehementer 

nocet, affieit enim corpora non solum frigore, sed Inimore i|uoque, 2J 

De sole constat. (juani debilitat corpora. Signiticat igitur in genere per 

lumen solis et lunae omnes tentationes et pericula omnia, quod in illis 

velit nobi.'^rum esse, nos iuvare et liberare, etiamsi ad imnctum videamur 

soli aestum liunc ferre. Si enim soli essemus, tentatio esset aetcrna. neiiue 

enim in nobis tantum praesidii est, ut possimus durare perpetno. Nunc >o 

patitur Dens, ut principium furoris Satan in nos evomat, hoc autem 

non patitur, ut tantum noceat, quantnm cupit nocere. Quia igitur habemuK 

hane umbram, debemus initia dolorum patienter ferre, certi, quod, 

ctiani cum morinuir. tarnen vita nostra sine periculo in Christo abscon- 

dita sit et superatura sit eonatum Satanae. »* 

i»


Hs] [S8I. 125''] laiii in ParabLOlis et allegLoriis, lam proprie sine Alleg[Oria: v.7 

'animam', i. e. bcn leib et leben êift. 'Dominus' etc.: quando morior etc., 

secundum faciem moreris, sed nou coram deo, i. e. tjmer für et für. 

'Intro[itnm': SSo bii gl)eft et fttjeft, in domo vel extra. Sive faciasv. 8 

5 aliquid, sive cesses. 'Egredi' fjeift Ire ad opus, 'ingredi' cessare, Vespere 

delect[ari. Et ps. 107. i.e.: sive quiescas, sive agas, adest dominus. spmot.ih. 

Nullo tempore, loco, persona, functione debes etc. ^niS f)eift universaliter 

§u jamen jiegen. Ego factor coeli et terLrae. Ideo custos tui corporis, 

animae noctu, die etc. et propulsator OLmnium malorum. ®a§ lêift 

10 docere fLidem, non est frig[ida qualitas in anima, ut SopLhistae et Sch[wer- 

meri; nullus PapLista potest docere, quid fides. Si audit, non afflcitur; 

si dixeris ei, doce ad lap[idem, truncum. 

2 animam o 4 ftlêt S tui c aus tuae 12 doce c aus dicis 

Dr] VII. Dominus custodit te ab omni malo, custodiat ^- 

animam tuam Dominus. 

15 Quod proximus versus per Allegoriam dixit, hoc nunc simpliciter 

et sine flgura dicit. Anima vitam signiflcat. Etsi itaque occideris 

propter verbum, tamen non morieris, quia Dominus custodit animam 

tuam. Secundum faciem et sensum carnis moreris, sed non .secundum 

veritatem, quia vita tua vivit, nempe Deus etc. 

20 VIII. Dominus custodiat introitum tuum et exitum ^-^ 

tuum ex hoc nunc et usque in saeculum. 

Hoc est, quacunque iter facis, domi, in agro, semper tecum ero et 

custodiam te. Egredi signiflcat ire ad operas, Eegredi signiflcat ab opere 

ad quietem ire. Sententia igitur est: Quicquid facis, semper tecum 

25 erit Dominus: nullo loco, nullo tempore, re nulla, non facto, non per- 

sona, non opere ullo perire te sinam, sed semper adero custos tuus, qui 

sum Deus coeli et terrae. Ad hunc modum docet Propheta per hunc 

Psalmum fldem non tanquam mortuam affectionem vel qualitatem, sicut 

Sophistae, sed tanquam maximum opus et motum Spiritus sancti, quo 

30 iudicamus secundum verbum, contra quam sentimus, videmus et ex- 

perimur, item quo vincimus omnis generis pericula. De hac flde nihilo 

rectius disputant et iudicant Papistae quam caecus de coloi'e. 

16 dicit ur B 

'

74 In XV Psaliuos graduum, 1532;33. [1540.] {Vs. X22, 1) 

Hs] Psalmus 123. 

'Laetatus sum': 

^•> TitLulus indicat bunc psalmum esse canticum vel poema optiiiii 

poetae et SLiimmi, scilicet Davidis. scitis autem hoc esse verisLsinauni 

I Sot la 4 'quantumvis sit unus Spiritus', ad Cor., 'tarnen non sunt eadem opera', s 

sed diversa, quae opLerantur per diverLsa orga^na. Ideo idem ELuangelium 

diverse resonat per diversa Organa. EsaLias est letior et alaLcrior lereLmia, 

Assaph obscurior, SaloLmo est eloquentis^simus, sed tarnen quidam 

novator. Ipse David est optimus, qui proxirae adcedit ad phrasin M[0si. 

Ideo facile invenire discrimen inter Davidis et alia poemata. Sic in lo 

diversis doctoribus Ecdesiae, aliter Augustinus, Anib^rosius, Hiero^nymus 

sapit. AttempLcrat sese, sed diversis t'ormis organoruni. Is est 

Davidis psalmus, et digniis psalmus hoc auth0[re. Estque leta g^ratiorum 

aLCtio pro dato verbo dei, quae virtus quam sit rara, scitis. Et quam 

frequens et quantus contempLtus verbi. Donum max[imum, habere is 

1 \22 c am 123 zu 1 Ps. 122 und Infra fol. 129 r zu 7 zu aUy alelit ala- 

crior r 9 über M steht Moysi zu 13114 Gratiarum actio pro verbo dei r 

Dr] PSALMUS CXXII. 

Laetatus sum. 

ETsi hi Psalmi nomen autoris non habenl additum, tamen ipsa 

orationis forma satis ostendit Davidis esse, optimi et summi Poetae. 

Sunt enim Psalmorum scriptores etiam aUi, ac habent inter eos non äo 

postremam laudem filii Korah, Asaph obscurior est, Salonio nimis est 

üguratus et quasi novator verborum. Sed David ad sermonem et sapien- 

tiam 3Iosi accedit proxime et mire suavis atque elegans est. Itaque 

recte habetur Psalmographorum Priuceps. Accidit enim hie, quod Paulus 

i Sot. 12, < in CorinthÜK disputat, etsi enim unus et idem Spiritus per sanctos Pro- -a 

phetas locutus est, tamen ([uia diversis organis utitur. etiam cum eadem 

dicit, dissimili oratione utitur. Sic idem Euangelion omnes Prophetae 

praedixemnt. Sed quanto alacrior est Esaias reliquis Prophetis? Sic 

inter Ecdesiasticos scriptores, quos habenuis, etsi eadem tractant, tarnen 

quantum differl al> Angustino Hieronymus? Ita idem Spiritus, idem ju 

Operator, attcniperat se diversis forniis et soluta et non sohim 

mira elegantia verborum, sed etiam rerum gravitat« condita. 

nie igitur Psalmus hoc autore jilane dignus e.st, est enim gratiarum 

actio pro dono verbi Dei. llaec l;iuto est rarior virtus, quanto verbum « 

in mundo contemptius est, non solum a]>ud homines indoctos, sed etiam 

:

In XV Psaluios graduum. 1532,1533. [1540.) (Ps. 122, 1) 75 

Hsjtimorem dei, libLenter aiidLÜ'e conciones, interes.se fabLulis de dei factis 

."i 

et verbis. quid nunc nobiles, cives, nist[ici, docti vidLcnt? 'In unumwom. a 

omnes, iusti[ficamur', non solum contemnunt, sed perseq[uuntur atroLcibus 

odüs et blasplaLcmiis intol[erabilibus. Ideo raro lucet ista virtus [93(. 126»] 

ut hesperus inter nebula.s. 

Is psalmus non canitur istis trvmcis Papistarum, sed electis animab[us, 

qui habent gaaidLium de visita[tione praesenti dei, 'qua visitat per viscera ßuf. i, 

inisericordiae oriens' etc. 'Sa^ r{}umbt Paulus pro singulari dono, Cor.:i.«or. 

Nobis datum, non solum dona, .sed cognoscere ea. Hoc ipsum maxLimum 

10 donum, reputare verbum dei. HabLcmus omne.s, sed differentia maxima 

est, verbum dei habere et sentire se habere. Videbis, quomodo hie 

gestiat trip[liciter de amplis[simo et magniflcentiSLsinio dono verbi; 

eo ablato mundus est internus. Sint omnes divites, sap[ientes, ELCgentes, 

6 non zu 6^. Contra fastidium et contemptum verbi r su 7j8 Luc. 1. r 

zu 8 1. (caus2.) Cor. 2. r 10 (h.ibere) differentia lOlll maxima est un(en 

11 habere o 12 magnicentis^simo 13 ablota 

Dr] apud eos, qui sapientiae etdoctrinae laudem sibi vindicant. Itaque saepe 

15 audiuntur blasphemae voces, quibiis hoc donum Dei summum üifamant, 

cum non solum contemptim loquuntur de Euangelio, sed etiam salutari 

doctrinae imputant, quicquid Satan per sua membra incommodorum 

excitat, sicut sunt seditiones, sectae, avaricia, libido et similia. Est 

igitur inter rarissimas virtutes haec numeranda, quod saltem aliqui sunt, 

20 qui reverentur verbum, qui libenter audiunt conciones, qui libenter de 

Deo et factis eins fabulantur. Sentiemus ergo hoc Canticum esse scriptum 

non canibus et porcis istis, Papistis, haereticis ac persecutoribus verbi, 

sed electis animabus ac piis mentibus, quae summe gaudent de praesenti 

visitatione, qua 'Oriens ex alto visitat nos in umbra mortis positos persiut. i,

76 In XV Psalmos graduum. 1532 1533. [1540] (Ps. 122, 1) 

Hs] Iviriste, sint domiiii, medici. sed adfer unicuni, qui conservat laetjâm 

coDLScientiam, Propicillin deum et uni^ver.sam religLioneni, ex qua fluunt 

cetera dona. Quando veibum ablatum. niilhim momontuin staret mundus 

sine Christo. Oportet verbuin manere, donec revelentiix filii dei, bie 

miifjen une {)a(tcn. Sunt res spirituales de celo revelatae, non crevit in s 

Immano corde nee in etui luÜLlen. Ideo oportet dari e coelo. 

Eo tempore nondum templum conditum. Sub David stabat taber- 

ua[Culuin Mosi. qLiiamquam hoc ipsum variebat locis, aliquando in 

Silo. Et sie mutabat hoc tabLeruaculum locum. etiam triburu. Nihilo- 

miuus habLcbat tarnen proinisLsionem annexLain: Ubicunque fuerit lo 

2.ivo(f2(i.24 nieum taberLnacuhim a MoLse erectum, ibi hab[itabo, 'inveniar'. 'ITbiL- 

cunque fecero memoriani' etc., Exo. Cum esset ergo in Silo, tribu Eph^ra- 

im, ibi audiebatur verbum dei, inveniebLatur deus fide et cultLU. S)as 

ÄapLttel ju (Silo. Postea irato deo propter peccata sacerdotum et 

3cr. 7, 14 populi vastata est Silo, ut lercLniias, vide illic. Postea aliquamdiu fuit ^ 

1. «8n. », 4 apud labonitas, .3. Keg., ubi oravcLrunt apud labonitas, ubi erat altLum 

locus r 

1 qai feUt zu lOff'. Ubicunque fuerit nomen meum r zu lö Tabiemaculi 

Dr] erit mundus sublato verbo quam infernus et merum Satanae imperium, ut- 

cunque sint in eo divites, lureconsulti. Medici ? etc. Hi enira quid possunt 

aut faciunt sine verbo ? quod verbum solum conservat laetam con- 

scientiam, propitium Deum et universam rcligionem (ex verbo enini jo 

omnis religio ccu ex tonte profluit), imo Universum quoquc mumlum 

conservat. Neque enim unum moraentum staret mundus sine verbo 

et Christo. Etsi igitur in mun;lo nnilta et magna Dei sunt dona, condita 

in usum hominum, tamen unicuin donum, quo alia omnia continentur 

et servantur, est verbum, quod aununciat Deum misericordem esse, » 

promittit remissionem peccatorum et vitam aeternam. Quaeso autem 

te, si his carendum esset, an etiam vita haec esset vita aestimanda ? 

Sed sunt haec spirituales res et cognitio de coelo revelata, quae quin 

in corde nostro non nascitur, ideo etiam tarn diffieulter appraehendi 

potest. Sed nunc de Psalmo agemus. m 

Eo tempore, quo hie Psalmus est scriptus, nondum erat conditum 

templum, sed stabat adhuc tabernaculum Mosi. Quod etsi non uno 

certo loco nee in tribu eadem fixum erat (nain et in Silo fuit et in (libeon). 

tamen habebat certam promissionem, \ibicunque esset, ibi Dominum fore, 

auditurum preces, accepturum sacriflcia et propitium futurum, sicut dicit ji 

>. WoK-'O.ii textus: 'T'l)icunque ego fecero nu-moriaiii noniinis mei* etc. ("um igitur 

in Ei)hraini esset in civitate Silo, iiivocalial nr ibi nomen doniini, audie- 

l);itiir verbum Dei, eolehalni Dens ibi lidc, orationibus, sacrifleiis vU-.,

lu XV Psalmos graduuni. 1532/1533. [1540.] (Ps. 122, 1) 77 

H.s]tab[ernaculum. Deinde in domo Obededom etc., Urne latebat siib pellibus a. sam. «, lo 

regnante David, dLiu non quaesituii aicam domini sub tempore Sauli, iam 

quaeremus. Postea transtulit in sion eam David. Et postea dixit ad 

Natan : Ego rex vermis habtito in cedrina domo, et arca dei .sub pellibus, fiel •' ^'''"' '• ^ 

s l)f)m ein anbad)t ein. Ideo David cog[itabat tabLemaculum diguum arca. 

[S8I. laeb] Ibi responsum: non tu edifLicabis. Si fecisti bene. Non tu, quia 

fuisti bel[lator, regni tui dies fuenint Belli, non pacis; mea habitatio 

debet esse pacifica, non belli[C0sa, — quia fuit sevus et fuderat multum 

sangLuinem et .strenuus executor iustitiae, sed deus clemens. Ideo noluit 

10 illum carneficem gentium et idolLatrarum pro edificatoiLe, sed Eeg[em 

SalLomon, f[ilium eins, qui vocatus pacificus. De ista promisLsione vide- 

tur DLavid hunc psalmum composuisse, ut ex animo leta[retur et gLiatias 

aLgeret deo omnipLOtenti, quod eum dignatus S[ui tabLcrnaculi, ubi 

liab[itat deus. Verbum dei facit Ec[clesiam vel templum, Templum non 

15 facit verbum, religiones, cultum, sed ipsum verbum. Ideo dieit: 

-2- 'Quo ^"''20,24 

cunque loco', i. e. ubi ego praedicavero, de noraine meo dicetur, ba ift 

2 Saulis zu 4 Natan r 6 (sed) quia 10 gentium et idolLatrarum hinter pro 

edificatorLe, aber mit Strich vorgezogen ztt U Saloimon r zu Uff. Verbum facit 

templum, non econtra r zu 16 Ubicunq[ue 'ie[cero memoriam nominis mei' r 

Drjdonec tandem crescente impietate et idolatria Arca de Silo in exercitum 

contra Philisteos deportata et a Philisteis capta est. Sed cum Philistei 

varie affligerentur ob haue prophanationem, translata est Arca ad Ga- 

20 baonitas. Ibi cum fuisset aliquandiu, tandem transtulit eam David 

in suam civitatem, sicut est II. Eeg. VI. Atque ibi incidit ei cogitatioa.sam.e.iä 

de aedificanda domo Dei. ludicabat enim indignum esse, ut habitaret 

ipse in cedrina domo, Dominus autem et Eex coeli habitaret sub pellibus. 

Ac probabatur initio consilium eins Prophetae Nathan, Sed revelatione 

25 divina admonitus Nathan est, ne David aediflcaret, servari enim hoc 

opus fllio eius, qui pacificus esset et non bellator sicut David. Simul 

addita est illa maguiflca promissio de aeterna posteritate Davidis 

et vero eius filio Christo, II. Eeg. VII. De priore igitur promissionis «• S""". 7, is 

parte videtur mihi hie Psalmus a Davide esse compositus, quo sibi et 

30 toti populo gratulatur ex animo, certum et firmum locum veri cultus 

Dei in Hierusalem. 

Porro hoc certo statuendum est, quod verbum Dei non solum templum, 

sed Ecclesiam et veros cultus facit, templum contra neque facit 

Ecclesiam nee cultus, secundum sententiam: 'Quocunque loco ego feceroa.awojeäo.äi 

35 memoriam nominis mei, ibi ad te veniam et tibi benedicam.' Hie nihil 

refert, sive ex auro, sive ex ligno sit templum, sive sit stabulum, sicut 

in Bethlehem, sive regia domus in Hierusalem. Nam ista externa nihil

78 In XV Psalmos graduam. 1532,15:33. [1510.] (Ps. 122, 1) 

Hs] livdjeu jcf)on gcbaioet, Ibi benedicani tibi. Sive sit aunun, argLentum, 

i.Bicieie, iijf. lapiîdis pretio, stabulum in Beth^lehem. Sic lacôb vocat lapLidem, 

quem habûit pro pulvi^nari noctLurni sonini: hie lapis vocatur etc. G§ 

j 

lüov ein iriion tcmpLlum; erat lapis, 'Scilicet vidi' etc. 'iunixum .scale, 

angLclos ascendcntes et des[cendentes', ergo e.st templum dei, quia ubi- i 

cimque docetur eius verbum, discip[linae causa laudatur, ibi templum, 

sive Sit domus oon ftro etc. Ideo potisLsimum agit de futnira edLifica- 

tione templi per SalLomonem. qLuamquam simul includat tabLcrnaculum, 

In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 122, I). 79 

Us] de (loo, \\t nesoiant, quid vel[it vel cog[itet. Quid hoc '? Oportet scire 

per veibum dei et statueie, quid pl[aceat deo, quid velit, cogLitet, quid 

non. Et nisi isthuc pervenimus, sumus theolLOgi ut asinus ad lyram. 

PapLae relig[io est haec: Debes nescire deum et teipsum. Interim fias 

5 Monachus, tum foite deus erit Clemens et propicius, lioc sequitur illud 

dil[Tivium infinitoLrum malorum, sequitur abs[entiam verbi, ut hO[mo 

incipLiat dubitare, quia uiiusLquisque incipit amisso verbo: quid placet 

deo! Si fiam CarthLUsianus, curram ad S. Iacob[um. Postea: Utrum 

placet? Nescio certe. Sunt plura et maiora mala quam cor humaLnum 

lü concipit, quae veniunt ex abseutia verbi. 

Vide hoc parvum malum 7 praecepLtorum. Si uullus posset habere 

suum deuarium et panem iina hora ceito, quae esset miseria in gene[re 

humano. Ubi magListratus, {)Ufft es föenig. fingite, quod nullum sit 

7 pracLceptorum et mag[istratus, quid tum ho^mo etc. ? faceremus ut 

15 porci, leones, ursi. Hoc est minus malum; ascende: qiiod qiiis non tiitus 

zu 2j3 Per verbum üei statuendum et scienduni, quid deo placeat r zu 7 Dubitatio r 

8 fiam] fiero zu 10 Absentia verbi r zu 11: 7 tabulae secundae praecepta r 

Dr] dignus Sit, et similes. Sed quaeso quid hoc est de Deo disputare, si nescias, 

quid de te cogitet aut constituat? Hoc vero est Deum sie concludere 

et abscondere, ut nusquam eum nee audias nee videas. Verbum itaque 

est, ex qiio statuere possumus de voluntate Dei, quid nobiscum gerat, 

2u quid ei placeat, quid velit etc. Qui ad hanc cognitionem non veniunt. 

sunt Theologi haud multo meliores quam asinus cytharoedus.^ Itaque 

illam ignorantiam et foedam inscitiam secuta sunt alia aeque absurda, 

iit crederent se Deo placituros, si hunc aut alium ordinem vitae mona- 

sticae susciperent, si hiiius aut illius sancti patrocinium peregrinationibus 

2=, compararent etc. Hoc chaos infinitorum errorum et malorum sequitirr. 

ubi non est verbum et vera Dei noticia, quae tantum ex verbo sumi 

potest. Hoc amisso nescitur, quid Deo placeat aut despliceat, sequuntur 

igitur illa monstra Idolatriae, quae in Papatu experti sumus. 

Fui'tum, quod lege divina in septimo praecepto prohibetur, iudicatur 

30 parvum esse malum, si conferatur ad reliqua, ad caedem, libidines, 

seditionem etc. Sed tamen finge hoc praeceptum non esse positum, 

quanta sequetur tempestas maximorum incommodorum ? vita nostra 

erit similis fm'ori luporum et ursorum, rapientium et vastantium quic- 

quid possunt, aut, ut foedius aliquid dicam, erit inter nos vita, qualis 

35 porcorum est, qui, cum ad cibum adhibentur, si possent singuli tantum 

vorare, quantum omnibus satis est, facerent, nulla habita ratione reli- 

23 alium] illum B 

') Otto, Sprichwürter der Römer S. 41.

80 lu XV Psalmos graduum. 1532 1533. [1540.] (Px. 122, 1) 

Hs] pro vita Vel cogeretur exponere periculo pudiciciam uxori.s. Ibi bestialis 

Tita. Sic de vita ipsa. Ista mala adhuc in 2. tabûla. Ista venirent 

absentibLUS praecep[tis 2. tabûlae, nihil hab[eremus proprii, non uxorem 

etc. Quid futLurum in istis magLnum malum; et praecep[ta 1. tabûlae, 

quod ablatum Ee^clesia, sabbatiim. universus locus, ubi verbum dei 

doceretiu'. Ibi nuUus cultus. adoratio, ista inüuita, niaiora quam etc. Sed 

qiiia insensibilia, non cogitatiir. Non hoTLribile, quod video, quomodo 

Pap[a, MahLomet, Arius devorat animas Chri.«ti sangLuine.^ Ibi non 

est retentio* etc. Idco liorLiibilis res. Sicut ergo debLcmus letari de parvo 

bôno, tutela bonorum, uxorura, corporum, pLCCuniae, [331. 127»>] sunt 

magna beneficia, .sed nihil ad hoc, ubi non docetur. Ideo econtra 

magna res, ubi sabbatum, doctrinam etc. Ibi veniam, dicit, et benedicam 

te. Quis potest partem huius benefLicü explicare: eripiuntur animae et 

servatur pax couLScientiae, purum cor et con^scientia bona et congre- 

verbi r 

zu 4 : 3 primae r zu 6 Ablato rerbo sequontur infiniia ni,il.i r zu 13 ff. Utilitas 

') Erg. etwa redemptas. ') Viellticht redemptio (Hörfehkr). 

Dr] quorum. Quod igitur nostrae res in tuto sunt et, quanquam caveri is 

pericula orania non possunt. tarnen quod non omnia nostra periclitantur, 

beneficium est septimi praecepti. Sed ascendamus ad maiora. Quaiis 

nam futura esset vita, si uxores nostrae non tutae, non certi liberi 

essent, si magi.stratui beeret resistere ? an non vita haec e.sset perpetuus 

infernus ? Quod igitur coniugia, quod Respublicae et leges » 

sunt, in quibus tuto tranquillam agimus vitam, haec omnia sxmt 

beneficia verbi Dei, quod ia secunda tabula propositum est. Quid 

autem esset, si prima tabula non esset, si non esset Sabbatum, non 

Ecclesia, non locus, ubi doceretur verbum, si non esset noticia Dei, 

si non invocatio, sed singuli haberent suum Idolum seu diabolum. quem si 

adorarent 1 Haec sunt inflnito maiora mala quam illa secundae tabulae, 

sed minus reputantur, quia sunt spiritualia. Quodsi babercmus oculos 

Spiritus et videremus, quantum quotidie animarum per Papam et Maho- 

raeten perdatur, pro quibus tarnen Christi sanguis fusus est, louge gravius 

tra(' ]iericnla so 

«'xpectanda et subeunda essent. 

Debemus igitur laetari i)rimum de illis exiguis bonis, ([luu' per secun- 

ilam tubulam habenius, quod manet tutela rerum et corimnim. Sunt 

«nim exigua dona, si compares cum illis primae tabulae, q\u)d Dens 

HC revelat, quid de iiobis facturus sit, (|uod dat verbum. donal fidem s» 

et Spiritum. audil orationes, per verbum

[n XV Psalmos gradumn. 1532 1533. [1540.] (Ps. 122, 1) 81 

Hs] gLantur plures et amplificatur regLnuni dei et mauet deus nobiscum. 

"Da§ fjeift vîta eLterna. Hoc movet eum ad istud gaudium. Ideo exprimit 

suam gratitudinem sunimo affectu, qula quasi vi delectantur in donoS"»«^. ii,i« 

et gaudent, ba^ finb bie re(f)ten gi'ati. Non ut PapListae, qui in orgLani.s 

r, eanunt. Ideo conLScientiam muniatis contra illud SLummum Vitium, 

contemptum verbi dei, Ecclesiasticus: 'Initium omuis p[eccati apo[Sta-S5!ciä6. 14,37 

tare a deo'; quando hoc videmus, plus quam lachrymLare, dolere in 

civib[us, rusti^cis, nobilibus, doctis vitium diab[olicum et infernale. 

Ibi nullus deus, nulla cog[nitio de VLita ae[terna, spirituali, rLcmissione 

10 p[eccatorum. Et hoc cogimur videre ob oc[uIos, quod exult[antur rustici 

in sua perditione. Ut Loth iu.'iultabant etc., quis est fLinis verbi con-i.TOoi«i9,9 

tempti? Ideo Ia§ Olh^j, I[teber îcu @LOtt, md)t fallen ut David, ets.sam.n.a? 

beljut ün§ a casu 1. tabLulae, is est hie casus Sicut Saul et angLcli in celo. J',^.''yo.*i8^^ 

Ideo providete, ne irrepat paulatim hoc venemtm diabLoli, fastidiLum 

!., et contempt[us verbi. 

zu 3 gratitudo r zu 6 Ecclesiasticus r zu 9 Mala r 10 rusticos zu 11 Loth r 

72 ntd^t fehlt zu 13 Casus 1. tabulae r 13 hie] hoc ~.u 13J14 Saul, Lucifer r 

Dr]quod animae liberantur a tyrannide Satanae et servatur pax cordis, 

bona conscientia, pura Dei agnitio, per quam phires erudiuntur ad vitam 

aeternam. In haec David coniicit oculos, haec secum perpendit, itaque 

movetur ad gratiarum actionem, quam affectus laeticiae ei exprimit. 

20 Nam illi demum vere sunt grati, qui exosculantur dona Dei et laetantur 

in douante. Alii, qui hanc laeticiam non sentiunt, etsi hunc Psalmum 

organis et symphoniis ornant, tamen sunt et manent ingrati, neque enim 

intelligunt haec beneficia. 

Haec ideo libentius commemoro, ut muniant se singuli contra sum- 

25 mum Vitium et caput omnium malorum in Ecclesia, nempe contemptum 

verbi aut fastidium. Hoc enim est apostatare a Deo, sicut Ecclesiasticus 

dicit: 'Initium superbiae hominis, apostatare a Deo.' Nam cum hominesüacisö. 14,27 

hoc morbo Spiritus laborant, non est possibile, ut una cogitatio vera et 

pura de vita aeterna, de remissione peccatorum et spirituali vita possit 

30 existere in animis. Videmus autem, proh dolor, hoc malo nihil esse 

communius in mundo. jSTobilitas, quae vocatur, quam secure verbum 

et eins mini.stros contemnit % Hos imitantur etiam rustici, pluris facientes 

numos suos, qiiam omnes conciones Euangelii. Hos spectare cogimur 

sicut Loth Sodomitas suos, süperbe insultantes et secure facientes, quic- i.mofeif.s 

i^ quid libebat. Honibile est Davidem labi in adulterium et caedem, sed i.sam.i5,s3 

quanto horribilius est hoc modo impingere in primam tabulam, sicut 

Angeli impegerunt, qui ideo de coelo praecipitati sunt. David autem aut. 10, is 

poenituit et in viam rediit. Tanto autem plus periculi est omnibus piis 

«utfietS SBctfe. XL, 3 ß

82 In XV Psalmos gradnuiu. 1532/a9. [1510.| (Ps. 122. 1) 

Hs] NttLeics vocaLbant aeidiam, (>ed siguificabaut tautuin eoiporalem, 

quae mane non surgLit ad Rorate. Sed putavit 1. faf^tidium et aeidiam 

aiid[iendi et disceudi verbi. Ut iam SLunt SchLwermeri etc., tum necesse 

est eos ruere in contrarioi? af[fectus. Ideo habLent errorem plus quam 

infernalLem ad suos errores et opiniones diabolicas. Sic rublLici totum :, 

af[fectum. quem debLcreut cultui et verb, geben jie 9!)Jnmmon et auro; 

ipsi iam sunt diab[oli et sie, ut Ictentur in sua pcrnicie. Sed in fine luirbä 

(5ob[om ein tiein gaudium Jein, quando vcniet ba§ fielLlijd) feucv. Ideo 

diseimus hune psalmum. ut eins affeetum canere, exultLare de isto me- 

morabjli [Sl. 128«] dono, quod dicit deus, quod ista doetLrina est revcLlatio ,o 

Christi, ne ineip[iat fastiLdium in corde et negLatio. Et cogLnitionem in 

lib^ris habLcmus. Non ruminare, non spectare in celum et vaeare, ut 

certior etc. Exerceamus, urgêamus, ut maxîme possumus etc., quia 

zu 1 Acidia r tu 3 Schwerlmeri r 

Dr] ab hoe malo, quanto facilior hie lapsus est. Ita enim taeite obrepit vene- 

nuui hoe, ita illabitur sensim, ut pene effugiat sensum. In monasteriis u 

accidiam voeabant, cum quis somno indulgeret et tardior veniret ad 

cultus, qui tum in templis erant. Xos si voeabulum Acediae reete interpraetari 

volumus, accommodabimus id proprie ad fastidium et contemptum 

verbi, cum verbum auditur, docetur, discitur negligentius. Hoc Vitium 

sequuntur eontrarii affeetus iis, qui in piis sunt. Sicut enim pii toto «o 

animo feruntur ad gloriam Dei amplifieandam, ita hi int'eruali ardore 

accenduntur ad propagationera tum dogmatum tum cultuum impiorum, 

sicut in rustieis quoque experimur. Hi enim affeetum et cor, quod ad 

Deum suum afferre debebant, affenmt ad Mammona et cum summa 

vüluptate versantur in perditione et damuatione sua. Ita quidem cou- a 

iuncta haec sunt, ut qui hoc vitio occupati sunt, simul in regno diaboli 

sint, et tamen sint laeti quoque; sed sequotur tandeni entastrophe. 

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 12.',!) 83 

Hs] Satan; ba fei) contra acidiüm et contem])Ltmii pro liUKlatiS[Sima 

virtLute, quae vocatur estimatio verbi, ba^ mans {)od) [)ebt. 

'Letatus sum in dicentibus mihi: In donium': Sic alibi: 'Dens «f.«". 

loeutus in f;anctu[ario, letabor', ^cf) t)ab rcg[num, quod deus dedit, quia 

h in meo regLno est sanctuarium, in quo loquitur deus; da alium Eegenn 

ut ego. Est quidem parvum regLunm, sed celum et terra non possunt 

complecti, quia deus hie; ergo regLnum dei est, celi celorum, multo am- 

P[lius. 

'propter hoc, quia in domum, nobis est promissum': i. e. dicitui' 

10 mihi, promittitur mihi, quod 'nos', i. e. iste popLulus, qui ingredîtur 

in domum domini. Video omnes gentes ingredi tempLla idol[orum; ha- 

bLent sane relig[ionem de parentib[us, de non furando, non occidendo, 

sed deest 1. tabLula, 2. nihil sine 1., quia 2. est constituta ad hanc vitam 

zu 3 'Laefatus sum' r 4 in saiictu[ar!() o 7jS multo amp^lius multo zu 13 

„ ^ tab[ula r 2. tabula instituta ad hanc brevem vitam r 

Dr] quiescit Satan. IsTunquam autem est instructior, qiiam cum nos fastidio 

!> verbi et praesumptione scientiae hiiius impleti siimiis. Sed accedamus 

tandem ad Psalmum. 

I. Laetatus sum in his, quae dicta sunt mihi: v.i 

in domum Domini ibimus. 

Srmilis sententia est in Psaimo 60.: 'Deus loeutus est in sanctuario $f. eo, 8 

20 suo, laetabor'; iiterque versus habet comparationem cum aliis regnis 

in mimdo amplioribus et opulentioribus, quasi dicat: Ego sum rex et 

habeo regnum parvum et infirmum, si cum vicinorum potentia compares, 

Sed hoc habeo, quod alii reges et regna omnia in mundo non habent, 

quod Deus in meo regno loquitur in sanctuario suo. Ergo meum regnum 

25 est Dei regnum, est regnum coelorum, ideo laetor etc. Ita in hoc loco: 

'laetatus sum' ; cur "? quia dictum est mihi, quod ingrediemur domum 

Domini, hoc est, promissum est mihi, quod simus iste populus, qui in- 

gredietur domum Domini. Hoc an non exhilararet cor meum? I^Tam 

cum alias gentes inspicio, video omnes sine discrimine ire in domum 

ao Diaboli et Idolorum templa, video non habere eos primae tabulae donum, 

nempe verum Deum et certum eins cultum; iitcunque habeant natura 

duce Cognitionen! aliquam secundae tabulae, certe de prima tabula plane 

nihil habent. Quid est autem secunda tabula sine prima? Est enim 

brevis temporis secunda tabiila, cessant parentes, cessant nostra corpora, 

.'.5 uxor, liberi, res familiaris etc. Ees autem primae tabulae, nempe Deus, 

75 huiusl hnius .1 .93 autem est B

84 In XV Psalmos sraduuiii 1532,33. |1540.; ( Ps. 122,1) 

Hs] brevem, Veibum tranisfeit nos de mundo iu e^ternam vitam. lu mundo 

tarnen nihil quam infernus et larva diaboli in suis idol[is. Sed mihi promissum 

de lutLUio tempi^lo et sancto tabLcrnaculo. Nos possumus ire 

in domum domini. Simplioissime dicta, sed maiestate plenissima. Pa- 

pistae perveitunt. 'Ire' est habere facultatem. donum praesentis verbi, s 

ut sim in loco. ubi licet audire et docere verbum. Domus uon lapidibûs 

et lignis constructa ad honorem dei, ut PapListae definiunt. Salomonis 

templum non ideo piilchrnm. quia e'nefrie constnictum. Sed quia ibi 

docebatur verbum dei et audiebatur, invocabatur deus, propicius in- 

veniebatur. [331. 128»>] Ergo templum dei dicitur lociis, ubi auditur deus lu 

loquens, invocatur clemens, adest propicius in OLmni tribLulatione, dans 

I.Bor 15, £s pacem temporalem et eternam, ubi 'deus OLmnia in omnibus'. Alioqui 

3 über tabêrnaculo steht quod SoIluidoii 5 über 'Ire' tieht geben ::ii 5 In domum 

(c atu domuB,^ domini imus r zu 8 Templum dei r 

Dr] verbum et cultus eius non cessabunt. Habeo igitur satis causae, ut gaudeam, 

quia promissionem habeo. quod iturus sum cum meis in domum 

Domini. i,s 

[SBg. H] Ita verba simplicissima et mire humilia sunt. Sed si evolvas ea, 

apparet in eis summa maiestas, quam quia Papistae nostri videre non 

possunt, ita oscitanter canunt, legunt et orant hunc Psalmum et alio.s, 

ut nuUa tarn absurda fabula sit. quam non maiore alacritate recitare 

aut audire posse videantur. Itaque evolvenda ista sunt et ponenda in so 

conspectum fidelium. Niliil videtur magni dicere, cum dicit: 'In domum 

Domini ibimus', quia tantum cogitamus de lapidibus, lignis et auru. 

cum audimus domum. Sed domus Domini longe aliud signiflcat. nemjie 

habere facultatem seu donum verbi praesentis et esse in loco, in quo 

licet audire, videre, invenire Deum praesentem, quia verbum eius et k 

verus cultus ibi invenitur. Falsa igitur est deflnitio. quam Scholastici 

de templo afferunt, Esse domum constructam ex lapidibus et lignis 

ad honorem Dei. Hoc ne ipsi quidem intelligunt, quid sit. Neque enini 

Salomonis templum ideo luit pulchrum, quod erat ornatum auro et 

argento. sed verus ornatus fuit, quod ibi audiebatur verbum Dei, quod jo 

DeuH ibi invocabatur et inveniebatur i)ropitius, salvans, dans pacem. 

ignoscens etc. Hoc est recte iuspicere templum, non sicut vacca fore.- 

Hui stabuli inspicit'. aut larvanim Episcopi inspiciunt templa, cum ca 

in XV Psalmos gmduuuj. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, l,i §5 

•] inspLicies pulch[rum temphira ut vacca. 'Ire' i. e. habere illam gLratiam, 

misericordiam inestimabilem, quod seit, quo sit eundum in neces^sitate 

temporali et spiLrituali, quid cogLitet deus. Eundum est in locum, ubi 

VLerbum audire, omnia dare, invocari, habemus accessum ad deum. Si 

hostis saevit, onfid)t, imus ad tempLlum et invocamus etc.; tum dicit: 

1. pracLceptum faciens. Ideo ift§ aU beifamen, habere potestatem fleri 

flhum dei, invocaudi certis[sima invocatione et promisLSionem certis- 

[simam de auxLÜio dLei, de VLemi.ssioue PLeccatorum. certis[simam pro- 

[missionem de vita praesenti et eterna et qLuidquid velis. S)as fjeift 

'ire in domum dei'. Ideo gLratias a[gamus, quod venerimus in domum, 

ubi ista flunt, et solo verbo, quia nihil habemus de deo, nihil quam verbum 

; accedit fides ad verbum, tum habemus 1., tercium praecepLtum : feriamur, 

ut loquatur nobis[Cum; postea invocamus, 2.i 1. faciens misericor- 

diam. 3Sa§ joltlen trtr mljer fjaben? 1. habLita tabLula habebimus paren- 

tes, uxorem, benedictionem rerum temporalium, MagListratus et omnia. 

%a§ fjcift letari et ire, quia nou solum donum inestLimabile, sed incom- 

prehLensibile iis, qui non habent fldem. Pii solum norunt, ideo laetantm. 

4 audire audiri zu ö 1. praecepLtum »• 7 iuvooandi mit Strich zu potestatem 

Z. 6 gezogen zu Tff. Utilitas verbi r zu 10 'ü-e in domum domini' r zu 12 I. 3. prae- 

cepLtum r ~ii 17 Pii solum norunt, ideo letaotur r 

') Erg. praeceptum. 

Dr] quo enndum sit tempore necessitatis, quo eundum sit, cum optat audire 

et cognoscere, quid Deus velit, quid cogitet de suo populo etc. Templum 

20 enim locus fuit, in quo esse, invocari, orationes audire, coli denique 

Deus voluit et alibi nusquam per totum orbem terrarum. Haec igitui' 

sunt dignissima gaudio et laetitia, habere accessum ad Deum in tempore 

periculi et audire consolationem, qua dicit se esse Deum nostrum, qui 

adiuvare, in periculis nos liberare, condonare peccata, ad extremum 

25 etiam vitam aeternam donare velit. Pro hoc dono, inquit David, gratias 

Deo agimus et laetamur, quod veniemus in istum locum, ubi illa omnia 

flunt et Deus operatm- per verbum; verbum enim est solum, per quod 

Deum cognoscimus et Deus nobiscum agit. Id verbum appraehendit 

fides. Ita complectitur David vocabulo 'domus Domini' primam tabu- 

30 lam, quae nobis proponit Deum, nomen eins et verbum, cui dicatum 

est Sabbathum, ut in eo ab aliis feriemur et audiamus Deum nobiscum 

loquentem. Habita autera prima tabula fiet, ut etiam habeas uxorem, 

parentes, tutelam corporis, Magistratum et omnia, secundum versum: 

'Beatus vti-, qui timet Dominum.' Hoc est ire in domum Domini et *'•"•''' 

3j ideo laetari ac gratias agere. Est enim donum inaestimabile et incom- 

praehensibile irapiis. Pii autem illi soli sciunt, quid sit verbum et quid

86 In XV Psftlmos Kraduom. 1532/3». [1540.1 (Ft. 121', 1,2) 

Hs] Istam grat[itudinem reqmrit a nobis. In vetiêre testLamento sepe, ut 

coram deo epulentui' et laetentm-. VLeniamus, ut letemur iu .suis donis, 

i. e. sua misericordia obruente nos suis beneflcii.s. Obruit etiam impios, 

sed non letantiu", aLgunt gLratias, quia deest Ulis lila gratitudo et cognitio 

dei. Nos habemus, ideo possumus laetari cum admirationc et stupore. 

*'• 2 [SBl. 129»] 'Stantes sunt' : ba flliet cv bereit I)in auffc- tor, quod celebrât 

verbum donatum etc. Priu.s in Ephraim, iam in Ieiu|^salem et suo regno, 

i. e. largiris nobis domum. SalLomon edifLieavit. nostri pedes stant 

coram te in atrio. Sic structa domus, ut pop[ulus foris ex^tra tabLcrnaculum 

maneret et extra atriuni. Sacerdotes tantum ing^rcdiuntur iu atrium, 

i. e. fuit angustum; postea Sal[omon triplicia atria, übi etiam populus 

ingressus. Soli sacerdotes in templum. Iste modus loquendi extat propter 

vetLcrem rumorem, i. e. tu merito Saucta Civita^s vocaris. Ibi sunt 

atria divina. Ibi sumus in auditu verbi, vidLemus offene sacerdotes et 

i.»ioic6,j4i)eiiedicere nos authoritate divina, Ut Nu. 6.: 'Deus bLenedicat te'. lila 

magna verba: Ego deus vester propicius vobis. hie me invcnietis in 

ZV lj2 Coram deo epulandum et lueiuKlmi) : zu Sj4 vi imyiiui ubruit beueticiie, sed 

non letantur r 9 atrium zu 9 Slructura [c mi« Aed[ificatiu7 domus dei r 7.5 le 

c aut de :ii 15 Nume .C. r 

Dt] in verbo hubeant. At requirit id quoque Ueu?., cum tulies praecipit 

in Lege, ut populus conveniat, ut laetetm-, ut epuletur coram Domino, 

ut exultet, scilicet in suis donis, et laetetur, quod sie obruitur quasi 

misericordia et beneüciis Dei. IIuc etiam nos David exemplo suo vocat, '> 

ut cum reverentia et quasi .stupore quodam laetemur. 

v-i 11. ütautes erunt pedes nostri in atriis tuis, Hierusalem. 

Est eadem sent^ntia, nisi quod hie locuni deflnit, Hierusalem scilicet 

esse, cui sit donatum verbum et praesentia Dei, quasi dieat: Ant« in 

Ephraim fuit hoc donum, nunc autem est in meo regno. Appellatio ' 

Atrii notum est unde sit sumpta. Habebat enini et tabernaeuluni atrium 

et Salomo in templo atria faciebat, in quibus eousisteret Eeelesia seu 

I»opuluB, cum Sacra flerent. Merito igitur praedicatur Hierusalem, quod 

sit saucta, quia habitat in ea Dominus, quia colligitur ibi pn])ulus ad 

audiendum verbum Dei, quia Sacerdotes ibi constituti sunt, qui autori- 3" 

4. not« «. M t«,te divina benedicant populo, sicut est bonedictio Num. VI. in Mose. 

Quid igitur huic. Hierusalem potest deesse, in qua locus, personae, ritus 

et verbum sunt (liviiiitiiN donala ad salutein populi ? In Papatu cum 

verbum iiusquam esset, vidimus, quanto studio et eonatu horaines qune- 

311 erant B

In XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1040.] (Ps. 122, 2) 87 

Hsj Omnibus tribLulationibus etc. %aä ift QeniLfafeni, bns niad}t ßL^üdüd), 

luibeie certum locum, persouas. Sed boräetteti neglLCCta ista ars. lam 

ft()et mnn^ ein tueniij. Ubi quaesitus in peregriuationibus, discur8[ionibu8. 

'âi> i)ct Pap[a g'êvn, ut amplificaret suum regLnum. Animae quaerebLant 

;. aliqueLin certum lociim, Signum, personam de deo, sed uon dabatur; 

curiebamus tauquam ad lucem, non fuerat liix, sed pliant[asma lucis. 

lam non ad Ieru[salem, Eomam, sed curramus ad eos, qui verbum 

habent, ibi persona parata, tempus, locus et sig[num in Euch[aristia et 

bapLtismo; ha bleib. Ibi invenie.s omnia, qu.ae placent corp[ori et spiLiitui. 

10 'Stantes sunt' : ut signiflcet durationem istius domus, perseverantiam. 

Sic ista pars valet per AnthLithesin contra hostes verbi, quod dominus 

dat gute pvebtger et :êlt ba bei), ut nobis morientibus succedant alii etc., 

quia significat p^roverbium: ubicuuque erigitur templum, Ibi diab[olus 

certisLsime ein capeHen, [SÖI. lagi»] quia non potest ferre etc. Hoc fit 

15 florente hodie verbo, SuerLmeri, MLuntzerus, CiuLglius, OecoLlampadius. 

zu 3j4 Peregrinationes r zu 5 Locus, Sigaum, Persona, Tempus ; 3« ISJH UIj 

(leus erigit templum, ibi diabolum capellam etc. r 

Dr] siverint certas personas, signa, loca placandi Dei. Hinc instituta sunt 

non opera solum varia, sed etiam loca certa, ut peregrinatiouibus visi- 

tarent Eomam, Hispanias et nescio quae alia loca. His signis nitebantur 

miserae couscientiae nihilo foelicius, quam qui Euboicas seu nocturnas 

20 faces sequuntur in mari aut desertis locis. Nunc autem Dei gratia scimus 

locum, personam et signa esse parata, nempe Christum, qui Ecclesiae 

suae certa gratiae Sacramenta constituit, Baptismum et Coeuam Domini. 

Habemus itaque Deum loco et persona et signis certissime descriptum, 

ubi omnia inveniuntur, quibus ad corporis et animae salutem opus est. 

25 Quod Propheta utitur verbo 'Stantes', significat perseverantiam seu 

durationem, quod Dens ista non tantum donare, sed etiam conservare 

et tueri velit, ut sit Antithesis contra hostes verbi, qui verbum conantur 

quidem opprimere. Sed Dominus dat operarios, ut etiam nobis oppressis 

seu mortuis verbum maneat. Hoc enim solet fieri, quod proverbio dicitur: 

30 Ubicunque Dominus erigit templum, ibi Satan erigit capellam (utar 

enim Germanica et usitata appeUatione).i Neque enim pater mendacii 

et homicida potest aliud, quam ut persequatur verbum. Ideo ostendit 

faces Euboicas, quales hodie sunt Anabaptistarum, Sacramentariorum, 

olim Arii, Manichaei et aliorum dogmata, quae a verbo abducunt ad 

35 proprias opiniones. Hie quid faciamus aliud, quam ut oremus ad Domi- 

29 seu] aut B 

') Wanäer J, Wi Gott 2344 ; Unsre Atwg. Bd. 16, 658 zu ö96, ti.

88 In XV Fsalmoe graduum. 1532/33. |1540.) (Ps. 122,2.3) 

Hs] Hic gratia in leruLsalem, quod perseveramus dLivino dono in ac^cedente 

verbo et perget verbuni dilatare invitis omnibus gLentibus in Cir[cuitu 

cum ^ûi^^ erroribLUs et religLionibus falsis et diabLolicis; q[uamquam simiis 

positi in medio gLentiuni, tarnen in atrio. 1. donnm: dare Aerbum, 2. dare 

durationem, ba?' bleibt. Ideo etiam oremus et gLratias aLgamus. ut, sicut 

*"" '' dedit: 'perfice, qnod incepi.'^ti' ; Conürnia, quod op[eratus, ut pedes sint 

ttante.s in atrüs, ubi tuum verbuni. quod doeet deum dementem, faven- 

tem. 

26. Novemb. 

: 

'StauLtes eiaut': Sententiam audLivistis, quod gLiatiarum 

aLctio Kit et letitia de promisso cultu et lelLigioue duratura in ista Cîvi- lo 

Jöouci. 1.7 täte HieruLsalem, nee fluctuent et ineipîant vagari post greges, ut alibi. 

V- ' 'Jerusalem ediflcata sieut Civitas' : '2)aö ift expositio vel declaratio 

vel amplificatio: 'In atrüs'; repetit: o lerusâlem, bas ift ein ftab, quae 

ediflcatur, i. e. assidue in ediflcando et crescendo, quia florente religLione, 

regnante super nos verbo dei, mu5 baS' nnber aU itml oben, q[uamquam u 

•i. «or. la, 9 Sit per.sec\itio. 'Inürmitate perticio, Et Christus virtus mea' etc.; quo 

plus resistitur verbo. hoc plus proficit. Destrûant. — edificatur; eradicent 

zu 4 l. und 2. r 11 über alibi alcltt in canticis zu 14f. Horeiitc religione omni» 

bene babent r zu 16 2. Cor. 12. r 

Dr] mim, ut stantes faciat pedes nostros, ut pergat dilatare verbum. etiam 

repugnantibus portis inferorum f Duplex enim hoc donum est, Primum. 

cum dat verbum, Secundum, cum verbum conservat et defendit contra so 

Tyrannos et falsos fratres. Postquam igitur verbum nobis contigit hodie, 

9tii. 1,9 addamus quoque haue precationem, ut Dominus 'perticiat, quod operatus 

est in nobis', ut sint pedes nostri stantes in atrüs, ubi est invenire Deum 

et audire vocantem, docentem, consolantem, iuvantem etc. 

* • ä III. Hierusalem, quae aedificatur ut civitas, » 

cuius participatio eius in id ipsum. 

Non possum noii repraehendere Interpretern, quod adeo non cura- 

verit sie reddere textum, ut intelligeretur. 8ic enim reddenda erat 

sententia 

Hierusalem aedificatur, nt sit civitas, in (|ua conveniatur, scilicet s« 

a

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps.122,3) 89 

Hs] et evellant et omnia mala fa[ciant, — sunt rigare, augere, inultiplicare. 

Sic Ec[clesia tempore MartyLrum quasi solo equata. DioclcLtianus, 

Hadrianus, Traia[nus, qui proposito et studio conab[aiitm- delere Christia- 

iiismum, MaxLentius et Maximinus evellendo, destruendo plant[averunt 

5 et edif[icaverunt. Sic Ieru[.salem in AegLypto, furentibus omnib[US gLen- 

tibus in cii-[cuitu creverunt Israelitae, quia, si deo fidtimus et credLimus 

in eum, tum I)eifjt aU vjctoria, omnes vex[ationes, vastLationes; in spe- 

cieni videt[ur quasi ruitura ec[clesia et deus vincendus, ob[ruendus, 

sed obruendo surgit, humiliando surgLit, minuendo crescit. Ideo omnia 

10 sunt verba Emp[hatica et spiritus: leruLsalem, dixît, ji^t in medio tot 

hostium, rcligLionum, et impii in medio eius, tarnen deus ibi. Sic ps[almus: 

'Magnus dominus', 'concurrebLant et transienmt'. [581.130»] Sic hodie, W-'m : 

zu 2 Ecolesia tempore naaityrum r 3 et o 5 in fehlt zu 6/7 Ecclesia destruendo 

aedificatur r zu 12 Quo plus premitur Ecclesia cruce, hoc magis erigitur etc. r 

Dr] regnum Dei, et omnia adiicientur vobis', sie tamen, ut maneat etiam illud 

verum, quod Christus Paulo respondet: 'Virtus mea in infirmitate per- 

i.-. flcitur.' Nam cum mundus non cesset variis iniuriis onerare Ecclesiam, 

fit tamen, ut, quanto magis conentur adversarü destruere, tanto plus 

verbum aedificet. Destruere igitur, vastare et evellere Ecclesiam nihil 

est aliud (si Dei consilium et deinde eventum consideres) quam aedificare, 

plantare, rigare, augere Ecclesiam. Domiciani, Maximini, Decü quanto 

20 conatu nitebantur nomen Christi delere ? Sed verbum et Ecclesia, sicut 

palma, quanto premebatur gravius, tanto in dies maiora incrementa 

sumebat, Sicut etiam flgura populi Israel in Aegypto ostendit. Sic enim 

'•"""* '• 

dicit Moses Bxod. I.: 'Quanto eos Aegyptii opprimebant magis, tanto '•"''''i'^''- 

magis multiplicabantur et crescebant.' Sic insignis veteris Ecclesiae 

K sententia est, Sanguine martyrum rigari Ecclesiam.^ Eatio huius mirabilis 

aedificationis et incrementi haec est, quod, ubicunque fiditur Deo 

et habetur verbum, ibi necesse est esse victoriam, etiamsi sancti vastentiu'. 

occidantur et pereant, etiamsi ipse Deus videatur eos deseruisse et simul 

cum sanctis opprimi. Ita enim solet Deus, cum inflrmissimus est, tum 

30 est potentissimus, et cum obruitur in suis, tum maxime in suis vivit, 

exaltatur et minuendo crescit. 

De tali aedificatione hie quoque David loquitur, quod, etsi Hierusalem 

in medio tot hostium et religionum posita esset, tamen ibi vigeret 

verbum et floreret religio. 'Quis igitur contra nos, cum Deus sie nobis-wöm.s.ti 

35 cum Sit V An hoc non est aedificari Hierusalem ? ad quam Eeges vene- 

runt, sed transierunt. sicut dicit Psalmus XLIX., nee potaierunt eamW.«, 5 

14 respondit B 

') TertulHan, Apologeticus öU ; Miffne 1, OOii

90 In XV Pbulmos graduum. 1532 3o. [1540.; (Ps. 122,3) 

Hs] quo inagis fiirunt PapLa, Episcopi, principes, hoc minus efficiunt. Sic 

Eot^tenses. AugLUstinus aLgit gLiatias deo piopter heret[icos. Nisi 

essent bereLtici, uos sterteremus, beretici excitant nos ad legendum, 

Iiivo[candum, diabolus est positus, ut cogat nos ad symbLolum, ora- 

tionem, decalLOgum et Euan[gelium. tentationcs lercTi einen betten, s 

glauben et jucf)en cousolLationem, âuer nius efêr jein quam û)5. Crux 

ecclesiae est eius exultatio; quo magis affl[igimur, eiigimur; hoc magis 

ridcmus, quo magis furit Satan, quia Christus ift 311 ftol^, quia dominus. 

qui potest edificare destructos, engere et cousolLari tristes, Et in ipsa 

morte. Et eius ofi\icium pro[prium, quia est deus: ex nihilo omnia etc.; 1« 

i.e. locus, ba fol man^ finben; i.e. super omnia dona est istud, nobis 

relinquere certuni l^ciim exter[num, sig[num, personam, sonum certum 

divinitatis praesentis, Ut non Hg üi arbitrio nostro, ne quaeramus locum, 

zu 3 Heretici excitant nos ad legendum et orandum r muS bii {u6 u zu K 

Christus r zu 10 Kx nihilo omnia facit r 

l^r] laedere. Nostra quoque experientia hodie didicimus, adversarios verbi, 

quanto plus fecerunt, tanto minus efficere contra verbum, imo verbum is 

tanto propagari latius. Sic etsi sectarii vidcantm* Ecclesiae multum 

nocere, tarnen occasioue corum apud nos quotidie verbum lit illustrius 

et purius, Sicut Augustinus dicit übro Confessionum octavo: Improbatio 

liacreticorum facit eminere, quid Ecclesia sentiat et quid habeat .sana 

doctrina.^ Xisi eniin ita excitaremur et cogeremur quasi ad inspiciendos m 

et exercendos thesauros nostros, ignavi sterteremus et marcesceremu.s 

otio. Sic hostis noster perpctuus Satan cum assiduis teiitationibus suis 

quid aliud efücit, quam ut inquüamus verbum studiosius, ut discamus 

orare, fidere, sperare t Vulgo dicitur, Optimum condimentum esse famem^ 

igitur afflictiones Christianorum sunt (luoque salus Ecclesiae. crux et a 

oppressio est exaltatio et triumphus Ecclesiae. Faciant igitur hostes 

Ecclesiae, quicquid übet, certum est, quo plus opprimimur, eo magis 

erigimur. Christus enim dux noster et caput nostrum vere nuUi malo 

cedit, habet enim inflnitam potentiam. qua deiectos erigit, mortuos 

vivificat, oppressos facit, ut opprimant. Quia enim Deus est, hoc eius j,, 

proprium est officium, ex nihilo facere omnia et ex eo, quod est, facere nihil. 

Ad hunc moduni praedicatur hie Ilierusalem. Hoc enim est doniim 

super omnia dona relinquere certum locum, personam, signum. sonum 

certum divinitatis praesentis, ne in nostro arbitrio sit, quaorore lucum, 

personam, signum itc. Hoc enim cum tit. ut nos statuannis. Deum recte sj 

hoc loco et cultu inveniri ar coli, actum est; sed cum ii)se venit et dicit: 

15 feoerunt] Turiunt U 

') Üb. Vit, ni; Migne 32, Tili. ') Wumler J, y]J Uunger HO. 

;

In XV Psaliiio.s graduum. 1532/33. [154(J.] (Ps. 122,3) 91 

Hs] sonum, legem, traditiouem, personam. Si hoc, tum actum nobiscum 

et sumus in inferno. Si veio dicit: hie locus 'requics, hie habLitabo', 

loquar hie veibum, rel[igio, ritus meus, ba^ laut. (Ss êiffts damnari, 

Cireumeisio vel ftro tjahn etc. Prudentes estimaut Eelig[ioaem de suis 

5 cogLitationibus. Quid, quod sacriflcatum IerosO[lymae in illo tempLore 

et conveniunt in huuc locum, quasi aliae Civitates non tarn bonae? Sic 

«i- >=2. »< 

NaLaman bonus vir: 'Num Pharphar in DamaLSCoT Sic est ratio: Num^-Jiö !lo;i..'i 

non hie edifLicare possiimus altare ? Nunc bapLtismus est solus? üt 

ErasLmus Lucia[uico more: Extei'Lnas res nihil afferre rationi, quaerunt 

10 hoc, ut Cato: Si deus est etc., ergo deus non externis colendus. Sic rident 

omnia, quae divinitus instituta apud nos et olim ludLCOS. Hoc non 

zu 2/3 'In loco, quem elegeru' etc. r 3 Iaut(§) :êifj§ 4 über ftto steht aun,f)e6eii 

zu 7 Pharphar Damasci r 9 quaerunt oder Sunt zu 10 Si deus est aninius etc. r 

Dr]'Haec est requies mea, hie habitabo', hie loquar, hie erit verbum meum^f 132,11 

et Spiritus meus, tum omnia salva sunt, tum in speciem levissima quoque 

opera s\mt praestantiora omnibus thesauris mundi, tum cii'cumcisio 

15 pudendi membri est gratissimus cultus, levare de terra stipulam, si Deus 

verbo iubeat, malus et excellentius opus, Deo quoque gratior cultus est, 

quam omnia omnium Monachorum et totius Papatus opera sine verbo 

Dei siiscepta. Hane sapientiam gentes non habuerunt. Ideo facUe eis 

fuit contemnere Hierusalem et, cum viderent certis temporibus anui 

20 ad eam conciu'rere ludaeos, dicere, cur illo j)otius quam ad alias civitates 

cm'rerent. Sicut JsTaamau Syrus putabat initio Damasci aquas nihilo2.jioii.5,i2 

deteriores esse lordano. Sed de iis non habebat vocem Domini, ut in 

eis lavaret contra lepram. Sic Baptismi aquam prophani homines iudi- 

cant nihil difEerre ab alia aqua. Sic quidam nostro tempore eloquentia 

25. et doctrina praestantes omnes caeremonias ridebant, non ex sacris literis. 

sed Lucianico more et ex stulticia cordis sui, interrogati, cur id facerent, 

nihil afferebant melius, quam quod Cato dicit: Si Deus est animus, 

ergo est pura mente colendus.^ Inde assuebant non solum indoctum, 

sed etiam impium hoc conseqiiens: ergo Deus non colitur externis rebus. 

30 Hoc sane non est evertere traditiones, quod tamen conabantiir sapientes 

isti, sed prebere occasionem infinitis superstitionibus, erroribus et im- 

pietatibus, ut tandem non solum traditiones istae pontiflciae, sed etiam 

Christi verbo institutae ordinationes rideantur aut saltem non tanti 

flant, quanti debebant a nobis fleri, Sicut haud scio, an non et Ana- 

35 baptistis et Sacramentariis huiusmodi imprudentia dicta occasionem de- 

13 quoqne] queque B 

') Cato, BüticJm I, 1.

92 J'i XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pi.. 122, 3) 

Hs) evertcrc trroLres et supcrstiLtiones, sed praebere ocLcasionem inlinitis, 

Sicut AnabLaptistis, qui iam negLant SacLramentum et bapLtismum. et 10 

centum erig[ere pro una. Venim, nulla res iuvat nos ceremonialis, quantum 

ad nos. Quando Cato et sapLientia greca dicit, jo ifti war. Ubi 

quaeritur pura mens? Sis, ut Epictetu.

In XV Psalmo» gi-aduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 122. 3) 93 

Hsjdicit: hoc piuni. hoc impium. Sine dicere unum verbum; ire 3 passus, 

luen mir verbum. Gentiles: habent antrum, in quo tingunt deum esse, 

sed ridLiculum. Eeges nostri habênt pretiosiores vestes, et EoLmani 

habent Flamines etc. Ideo non ridendum in rebLUs d[ivinis; quando 

^ loquitur de festuca deus, giüö eben \o ütel als sole, quia licjt am verbo. 

SchLwermeri je^cn auff baä ttiajjer et rident. Quare spLectatis aquara? 

Ego possem etiam et d[icei\? aquam. lam non ferrum frigidum sed ignitum, 

quia ba ift promissio et verbum Dei. Ideo dicit: leruLsalem, et) bu bift 

ein jd)one ftab. @§ i)at jd)on êrutâlem, fuit pulchrior BabyLlone, prae- 

10 sertim tempore Davidis. specta verbum dei, tum posita in gremio dei 

2 über habent steht dicuut de ludeis zu 4lö Quando loquitur deus de festuca etc. r 

zu 6 Schwer^meri : Aqua est etc. r 7 ignita 

Dr] promissio Dei rasurae, sali illi et aquae addita ? ubi sit, quod David 

dicit: 'Laetatus sum in his, quae dicta sunt mihi?' Oportet enim, ut 

habeas dicentem de coelo, hoc est, iubentem et promittentem Deum, 

hunc si non habes, frustra est, quidquid tu instituis. In oculis tuis habet 

15 speciem sie radi, habet speciem sali et aquae benedici, sed tu non es, 

de quo Scriptura dicit : 'Ipse dixit et facta sunt, mandavit et creata «I- 33, 

sunt.' Sic ludaeorum sacerdos habebat vestitum suum. Gentium sacer- 

dotes fortasse vestierunt aut splendidius aut simplicius. Hie non refert, 

quid ratio iudicet, sed hoc considerandum est, quod ludaei divino man- 

20 dato vestiunt sacerdotem suum, Gentes non verbum Dei, .sed suam 

rationem sequuutur. Sic Papatus fere nihil est quam nugae illae imgendorum 

sacerdotum (.sicut ipsi vocant, cum in novo testamento id nomen 

nemini nisi uni Christo tribuatur), vestium, templorum, vasorum; ungebantur 

autem in lege quoque sacerdotes, vestes, templum, vasa tempU; 

26 Sed nostri ungunt sine mandato Dei, Uli faciebant cum mandato. Hinc 

ludaeorum unctio fuit in conspectu totius Ecclesiae et Angelorum prae- 

stantissima res, cum pontificiae istae unctiones quovis stercore et oleto 

in oculis Dei et Ecclesiae foediores sint. 

Ergo non ita simpliciter pronunciandum est: Deus exterius non 

30 colitur, nee ideo omnia ridenda sunt in cultu Dei, quae externa sunt. 

Cum enim Deus de festuca loquitur, tantum momenti ad festucam affert 

verbum, ac si de sole ipso loqueretur. Prophanus itaque sermo est, 

aquam Baptismi tantum dicere esse aquam, cum aqua baptismi habeat 

additum verbum et similis sit ferro candenti seu ignito, quod sicut 

35 revera ferrum est, ita etiam revera est ignis et omnia facit, quae ignis 

solet. Sed verbum in aqua vident et norunt soli pii, vacca aut canis 

tantum aquam videt. Hos caninos et vaccinos oculos ad sacra afEerunt 

tales disputatores. qiii de ceremoniis tantum iudicant. ut eas vident. 

9

94 l'i XV l'srtlmos graduum. 1532/38. [1540.) (Ps. 122. 3) 

Hs] tota, milia angeloLiuni. Ibi omiiis lapîs eins pretios|îor auro et quibu.';- 

cunqûe gemmis, qjûamquam res vili.s et temporalis. Ego velim niatrem 

Christi inspicere ut aliam virgLinem, Scilicet quia illa habLet in utero, .suggit 

in mammulLis et gestatur in volvis et cubat. Ideo iftâ ein anber meib» 

Heften, quia iani sanctificatum temp[lum et tab[ernaeulum doniini, latus ^ 

SLanctum et Celeste et manus divinae. Sic bapLtisatus Christianus, Ec^cle- 

sia, docentes et aud[ientes alii hoLmines quam alii, baS' mod)tö verbxun. 

ivoiifi.as.is Tu deEtrueri.s, MathLCus: 'In omnes gentes', sed jolt geb[iinbcn êin, i. e. 

spiritualitcr. Ibi regnum, sacerdotiuni, Sed et pila in popLulo, post 

muri, domus [St. 131»] corporaliter. 'Sicut civitas': ©5 jol ntd)t similitudo lo 

fein, ob.scurat sententiam: 'sicut civita.s participationis lege', i. e. 

Ier[usalem e.st locii.s cougregandi prac omnibus Civitatibus orbis terra 

juni, etiam in populis, in quo optent congregari .spiritualitcr, i. e. 

leruL.saleni. Latina transLlatio obscura, i. o. ubi con.sociantur, conveniunt, 

congregantur. ß« jol locus, ba man ju jatnen fotn^Jt, illa est gloria lerûsa- is 

at 2\3 Maria mater Christi r 3 Christi o ille zu, 6 Baptisatus r zu 10 Verus 

cnltus: docere, discere verbuni, Grntias agere am oberen Sande de» Blattes zu 11 'CiiiuB 

participatio' etc. r 

Dr] non etiam aures afferunt, ut audiaut, an habeant promissionem aut 

mandatum Dei. Praedicat igitur David suam Hierusalem; si muros 

et alia aediflcia spectes, Eoma longe nobilior et dignior est, ad quam 

spectandam hornines confluant; Sed si verbum spectes, videbis illam 

Hierusalem terrenam esse positam in gremio Dei et omnes eins lapide.« ao 

omni auro et gemmis esse praetiosiores. Sic si sequaris oculos, Mariani 

gravidam esse et uterum gestare vides sicut alias iuvenculas foeminas. 

Quid enim aliud oculi iudicarent ? Sed cum verbum sequeris. quod dicit. 

ex Spiritu sancto esse gravidam et habere in utero ülium Dei, per quem 

coelum et terra condita sunt, an non hie ingens discrinien ostenditur ss 

inter Mariam gravidam et alias mulierculas gravidas» Hie omuia sunt 

humana, istic autem omnia divina sunt, et recto dicitur iam Maria sancti- 

ficatum t^mplum Dei, in quo ipse Dens habitat corporaliter. uterus et 

latera eins recte dicuntur coelestia latera esse. Sic inter Ecclcsiain et 

gentes etiam ingens discrinien est. non sane quod attinet ad externa m so 

speciem (nam secundum eam forte praeferas gentes). sed Ecclcsia habet 

verbum, secundum ipsum iudicandum est, cum baptizat, cum docet, 

cum Coenam Domini distribuit, cum consolatur, obiurgat, absohit, oxcommunicat 

etc. (Jentes de stuv religifinc et omnibus o})erilius suis verbum 

non habent. si 

Sic nierusalem suaiii laudat, quod aediücatur. iirinium spiritualitcr, 

quisi ibi est regnum et sacerdotiuni, verbum et oiltus liti. Deinde etiam 

corijoriiliter,

In XV Psalraos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, 8, 4) 95 

Hs] Icni, Null autoritate humaLiia sed divina. ^'ûlt dLicere: 'In quoc[unque2.wofe2o,«i 

loco fecLcro, hie' etc. S)a^ ift Ieru[salem, est ille locus, iibi deus facit 

'memoriam Hominis sui', ergo est locus, ubi ip.se deus sedet, ad quem 

eonfluere debent omnes invoca^turi in neces[sitatibus suis, omnes audituri 

5, .suam legem, promissLiones. Hie vides, unde veniat, quod ludLci \o Ijaxt 

geljaltcn, etiam disper[si in gentes adoraveruut versi in leruLsalem propter smi. '^. n 

istum textum et .«imiles, Ut David : quia e.'t lôcus, ubi deus responderet, 

audi[ret, loqueietur. Et unus^quisque in sua domo; David, cum media j.Snm.ia iß 

nocte surgLeret ad confitendum etc., vertebat faciem et situm corp[oris 

,0 sui propter reverentiam habitantis dei et exaudientis. ©a f)er Ijeifftä: 

'Cîvitas sancta' etiam apud MatliLaeiim, — q[uamquam hodie dissipata a"otii).4, s 

in terram impiorum, — principaliter propter deum habitantem. 'Cuius 

participatio eius in simu^l' : i. c. eivitas comitiorum. Ad quid ? Sequuntur: 

®a§ i[t Electio. 

j5 'Ibi ascendunt tribus' : Obscura verba, quia res nobis fuit abscondita, 

quia negleximus sacras literas. Ibi explicat autoritatem Mosi: 'übi 

zu ll2 'In quocunque loco fecero' r zu 5f. Cur ludaei inter gentes dispersi ado- 

laverint veiso vultu ad templum in leru^salem ? r zu 11 'Civitas sancta' r 12 terram] 

terrorem principaliter mit Strich zu sancta Z. 11 gezogen zu 13 'Ibi ascendunt tribus' r 

]f> über autoritatem steht senteniiam 

Dr] principaliter non loquitur; ideo addit: Aedificatur ut civitas, 'in participationem 

omnium simul', hoc est, ut conveniant ibi homines ad cultum 

Dei. Neque enim fuit locus in toto mundo, nee in illo populo sancto locus 

i'o est, in quo oportuit populum congregari ad cultum Dei, quam in illo 

uno loco, in Hierusalem, idque non auctoritate humana, sed divina, 

Deo ispo sie iubente et ordinante. Est enim quasi expositio illius in 

Exodo: 'ubi fecero memoriam nominis mei', quasi dicat: ille locus esta'i"oic2o,24 

Hierusalem, in quo oportet congregari populum Dei, ubi Deus sedet. 

SS quo confluunt omnes in omnibus necessitatibus invocaturi cum, audituri 

cum, sacrificaturi ei etc. Hinc vides, unde sit, quod etiam aliis in locis 

orantes tamen ora verterunt Hierusalem versus, quia noverant illum 

loeum ad id electum, ut Deus ibi audiret preces suorum. Haec est gloria 

huius loci, ciü nuUa mundi gloria potuit par esse. Ideo in Mattheo 'sancta' äJimtii.i.s 

30 dicitur et hie tarn magniflce praedicatur a Davide, quanquam propter peccatum 

postea a gentibus prophanata sit. Sed cur congregantur ibi populi ? 

IV. Illuc enim ascendent tribus Domini in testimonium v.4 

Israeli et ad confitendum nomini Domini. 

Quia res, de quibus Propheta dicit, absconditae sunt a iudicio ratio 

35 nis, ideo Latinus interpres non potuit eas elare reddere. Est autem 

19 illo] ullo B 

- 

v. 4

, 

96 In XV Psalmos graduum. 153233. [1540.] (Pg. 122, 4i 

Hs] memoriam uominis mei'. 'Ibi', ta ftete. Ibi jol mea memoria jein. Ista 

vocab[ula .sunt magna, quia ift gar conclusa universa religio, praedicatio, 

promis^sio, doctLrina legis, officium docendi, exercitium sacerdotum, 

auditus popLuli, consolaLtio popûli de victoriis spiritualibus et eorporali- 

bus, ift als in 'memoria nomiuLs'. [331.131''] Et omnes Civitates, qûam- ., 

quam in speciem gloriosLiores, ditiores coram seculo, nihil. 'Ibi, Ibi 

ascendunt tribus'. Explicat: ludLaicae tribus. In orbe terrarum sunt 

igte, quae dicuntur 'tribLUS domini'. Excludit gentes, Idu^maeos, EdOLmi- 

tas. Non tantum intel^lige tribus secundum 8ang[uinem. 6ö glêt princi- 

paliter auff Iud[aeos; sed etiani, qui associaverunt huic popLulo, connu- lo 

merantur, q[Uotquot concurrerunt ad audiendum et Invocandum Chri- 

stum, recip[iendam consolationem. 3)a§ gebort aU ad 'tribus domini', 

üt tum AegLjrpti. Moab[itae, Edo^mitae, Syri. Ad quid congregatur? 

Est locus orationis, communicationis omnibus gentib[us. 'Testimonii.'! 

Israel': ista duo sunt. Iste versus notandus aureis iLiteris, quod David ,5 

tarn magLnus here^ticus, quod cultum Dêi non aliter describLit quam 

'testificari Israel' et 'Invocare deum'. Si debLcret dicere: Ibi locus mac- 

zu 1 'Ubi memoriani nomiuis mei' etc. r -u S 'Tribus domini' r zu 13 Ad con- 

fitendum nomen domioi r tu 16 Cultus dei r 

^'] plane eadem sententia cum eo, quod in Exodo est: 'ubi ego memoriam 

nominis mei lecero, ibi ad te veniam.' Significat autem memoria totum 

cultum cum verbo, hoc est, praedicationem promissio [SSg. J]num et -m 

Legis, exercitium Sacerdotum, non in sacrificü.s tantum legalibus, sed 

in summo sacrificio praedicationis nominis Dei, in quo proponebantur 

conditiones spirituales de victoria mortis et peccati et temporales de 

regno et politia. Haec dona praedicat, cum de asccndendo dicit, ac 

facit Antithesin: Caeterae civitates possunt florerc opibus et potentia ss 

magis quam mea Hierusalem; Sed haec est, ad quam ascendunt tribus, 

non simpliciter, sicut etiam in aliis populis possimt esse tribus, sed Do- 

>.»iofti»,smini tribus, quas ipse Dominus delcgit. ut essent 'suus populus' et ip.se 

eorum Deus prae reliquis populis in universa terra. Porro non exchulit 

hie proselytos, qui se ex Gentibus associaverunt huic populo. Dicit jo 

enim simpliciter de ascendentibus ad audiendum vorb\mi ot invocandum 

I>eum, sicut ostendunI, qua»' sequuntur. 

'In testimonium Israeli et ad confitendum nomini Domini." Haec 

duo nihil aliud significant, quam (juod sit locus in llieriisalem ilivinitus 

designatus, ubi doceatur verbuin et orctur. Erant autcni haec aureis jj 

literiB scribenda, quod David non de aliis cultibus Dei dicit, quam de 

hisce duobuH. Non dicit templum ad iil divinitus »lesignatum, ut ibi 

JH conditinnen) connoUtionM iJ

In XV Psalmos graduum. l.'.Sä/:«. [1540.J (Ps. 1-22, 4) 97 

11s] tandi, thurif[icanäi, offerendi, suspen^dendi anathLcma, Sicut Papa 

sua templa vestit et omnes gentes. Putant cultum dei congregLare 

divitias, ordinäre tempLla storiis et aureis. Et Pap[a irascitur, quod 

hoc negamu.s. Si esset Eomae DaLvid, propter hunc versum occideretur. 

5 Non est simili.s Civitas in orb[e terrarum, et est haec magna pompa ? 

DLavid claudit ocluIos, nihil videt, nee auriim, arg[entum, pfetffen; 

non reprehendit illa, sed it ad caput. lila duo: activum et pasLsivum 

audire deum et Invocare eum. BreviSLsimum dictum. Hoc non spectat 

PapLa, ut edificentur nionast[eria et templa ad docendum, sed congre- 

10 dLiantur opes, ornanda altaria, irrita[ndos oc[ulos et aures. Dâniel: 'InS'Hin, 38 

auro et arg[ento', ba^ ift fein cultus et est gentium cultus. Sa§ ift ntd)t 

icd)t, dieit D[avid, ba§ fol principale; illud etiam moderate. [St. 132»] Hie 

ideo venitur, ut testificatio praedicetur ad Israel, vel pro Is^rael, ad testi- 

ficandum Israel. 'Testificari' est docere; habent multa v[erba docendi, 

718 lila bis eum unterstrichen 12 ba§ (jot man) [ot zu 12 Testificari, Invocare r 

13 praedicatur zu 14 Testificari r 

Dr] 15 mactentur victimae, ut ibl offeratur incensum, ut oblationes et libamina 

fiant, ut singuli donis suis se ostendant Deo gratos esse. Horum nihil 

meminit, quanquam in solo templo ut flerent praecepta erant; tantum 

meminit praedicatitionis et gratiarum actionis seu orationis. Hoc sine 

dubio a Sacrificulis tanquam noceutissima haeresis in hoc populo damna- 

20 tum est, non aliter loqui de cultu Dei, Sicut nostri Papistae non possunt 

ferre, cum docemus extructiones templorum anathemata, ornatum auri 

et argenti non esse cultus Dei. Itaque si David de nostris templis sie 

hodie concionaretur, sicut tarnen de suo templo facit, damnaretur et 

cremaretur sicut haereticus, quod pompam illam omnem tabernaculi, 

25 omnes externes cultus sie negligit, ac si non videat, et quanquam non 

repraehendit, tarnen pronuuciat hoc religionis esse caput, audire et in- 

vocare Deum. De Papistis nostris certum est, quod monasteria et alia 

templa non ideo aedificant nee aedificari docuerimt, ut istic verbum 

Dei audiretur. Praecipuum fuit, ut ibi missaretur et ipsi congregarent 

30 maguas opes, dum irritant oculos ornatu isto maguiflco, de quo Daniel 

videtur prophetasse, cum in XI. dieit: 'Colet Deum suum Maosim in 3>on. 11,3s 

auro et argento.' 

Possunt quidem templa ornari honeste, sed debet ea res habere 

modum. Hoc autem praecipuum est, quod David de suo tabernaculo 

35 praedicat, et nos in nostris templis praecipue debemus spectare, quod 

tribus ascendunt ad testificandum Israeli, hoc est, ad docendum et 

18 seu orationis fehlt D 19 tanqimni] quam B 

Sutêt§ aUcde. -XL, :i

98 li) XV Psalmos gi-adu.ini. 1532/33. 11540.] (P.s. 122.4) 

lU]\it letandi, irascendi, nos sohim: levcn, Eloqui. dicere, promittere, testi- 

ficari. 

Ipsi:' Testi[ficari' : i. e. praedicare, nihil aliud. Ideo 'testi[ficari', qnia, 

qui sunt praedicatores, sunt testes rei incogLuitae populo. Tdeo omnis 

doctor in EcLclesia, praedicator, pastor est testis dei, omnis confessor, ; 

äis[cipulus, auditor est testis dei. Et dum docemus, testiflcamur rerbum 

dei de deo. Ideo testes eins, quoties audimus et dooeiuus. SingLulis 

concionibus non solum dicit, sed qui audit, testiflcatui-, loquendo, alter 

audiendo contra diahLolum et mundum, PLCCcatum, mortem, inferLnum, 

seditiosos, inebLiios, fures, homicidas pro deo. gLiatia dei, regLUO eins, lu 

i.Bor. .., 20 paee, obedientia, castitate; sumus missi tanquam 'legati pro deo'. Alioqui 

est inconsueta vox. Deus est absens. Ideo, d\im nos audimur, auditur 

deus per testes et loquitur per eos; res, quam praedicamus, est absens, 

5c^. 8, 8s ergo solo testimonio apprehenditur, 'quod vidimus' loh. 3. SScitcv f[onen 

tutrs' nidit brciujen. Ideo pulch^ra vox, quod E[uangeUum est testimouium. I^ 

i. e. praedicatio fidei, quia loquitur de re absente. lUa est potiSLSima 

ratio cultus: doceri verbum fidei, religio. benep[lacitus dei. Kon in 

euculLlum tried}en; quid hoc ad te? nihil de deo agitur sed de nostra 

zu a Testis dei r 2u 12 Dous absens, pr.iesens per testes «nos r zu 14 loh. 3 r 

zu 16 Euangelium est testimoniam r 

Dr] audiendura verbum Dei. Habent enim Hebraei multa verba, quibus 

significatur ministerium docendi seu doctrina. Sicut etiam nmlta verba »o 

habent, quae irasei et gaudere significant. Eloqui, promittere, confiteri. 

sedere, iudicare, testificari, docere, haec omnia fere significant ideni, 

quod nobis verbum praedicare seu concionari. At verbum testificandi 

habet pulchram Etymologiam. Nam Doctores sunt quasi testes populo 

rei incognitae, quae non videtur nee sentitur, sed tantum creditur. Deinde s;. 

testes etiam sunt, qui aiidiunt verbum, nam dum audiunt, testificantur 

contra diabolum et regnum mundi. contra peccatum et mortem, deinde 

etiam contra seditiosos, adulteros, liomicidas, fratres falsos etc. pro 

ijloria Bei, i)ro regn« Dei, pro pace, obedientia. castitate, charitate etc. 

Deus enim est invisibilis. Dum igitur audiuntur,

In XV l'.salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,4) 99 

Hs] siipei'stLitione et opiuioDJbus. Sed ad lioc, ut praedicetur vox et verbum 

fidei, quid sit deus, velit facere, minetui' impüs, promittat piis. Ibi do- 

cetur res abscondita, appre[henditiir per fidem, i. e. 'omnibus, qui sunt 

IsraLel', et cum Is^rael proselLytae non sunt exclusi. Et per Emp[hasiii 

5 distiug[uit PopLulum a gentibLUS, de voluutate et cog[nitione sua. 'Nonsp,. 147,20 

fecit taliter': 'Israel', [SSI. 132i'] Ut nos docemus WLittenbergae verbum 

dei. Ibi vera cog[nitio d[e'' revelata, et lioc nos scimus, quid gebLCnft 

älitljiin über nos et super eos, qui non credunt, quia hie, qui non cre- 

dûnt. Econtra consolabitur, aletur temporaliter, in dubiis consolLabitur. 

10 Et contrarium de aliis, si ad tempus florent. i. e. praedicare verbum fidei 

popLulo electo. S)0§ ift 1. pars cultus. Quid colere deum, quae potis[Sima 

ratio serviendi deo ? Eespondet: 1. est audire eins verbum, docere eius 

verbum. Sa^ ift fiefjer quam all ftvd)enbauen, faften et all tnarter. Ideo 

diab[olus hoc unicum impedit vel per contemp^tum vel odium, quia iste 

IS est maxLimus cultus. Posset pati, ut Ecclesias edifLicaremus Oon jd)ma* 

ragL^ et bemant, ut Episcopus Mag[untinus; regnum eius non destruitur, 

Sed quando praedicatur verbum fidei, rLemissio PLeccatorum, promis- 

E« 1 Quomodo testificentur testes r 2_facere (accipere) zu 11 1. pars cultus veri r 

Dr] de vohmtate Dei, ut sciant, quid Deus cogitet facere cum suis, quomodo 

minetur impoenitentibus impiis. Hanc praedicationem vocat testimonium 

20 Israelis, hoc est, tale testimonium, quod praedicatur populo Israelitico 

istic congregato. Distinguit enim hunc populum ab omnibus aUis genti- 

bus, sicut in alio Psalmo, ubi dicit: 'Non fecit taliter omni nationi.' (jj,, ,47, 20 

Ergo nos quoque hoc beneficium agnoscere et summi boni loco habere 

debemus, quod in nostra Vuittenberga et aliis locis, sicut tum in Hieru- 

-'.i salem, docetur verbum Dei pure, quod audiuntur promissiones Dei, 

quarum spe et fiducia nituutur pii, Item minae, quibus impii vocantui" 

ad poenitentiam, pü autem retiuentur in timore Dei et mortificatione 

veteris hominis, adiuvante eos Spiritu sancto, quem per et propter Christum 

effundit Pater in eos, qui testimonium hoc accipiimt. 

30 Haec est ima pars veri cultus Dei, \\t discamus, quae sit potissima 

ratio serviendi Deo et praestandi Deo eum cultum, quo maxime de- 

lectatur, nempe docere verbum Dei et audire Deum per testes suos. 

Atque haec etiam est causa, cur diabolus nihil aeque cupiat impedire 

quam praedicationem verbi et auditum verbi. Ideo excitat, sicut in 

:f5 primo Psalmo aiidivimus, labia iniqua et linguas dolosas. Commoventsj},. ,ju, 3 

mundum, iit gladio et vi conetur opprimere pios, tandem apud et contra 

nos ipsos contemptu et fastidio hunc cultum conatur abolere, ubi econtra 

aequo animo patitur aediScari temi>la et ornari; seit enim non infringi 

talibiis vires et potentiam suam. Sed cum praedicatur de vita aeterna,

lUtt In XV fsaliiios graJumn. 1532 38. 11540.1 (Ps. 122.4) 

Hs] SLiones divinae. quomodo bomo eripiatuv de PLCCcato, niorte et inanibLUs 

diabLoli, bae ift ein bo\cx vi? in ein gut tud).' Ideo serit odiuni, eontemp- 

i 2.3 tum, perseLCutionera, 2. ps. 'Confiteri' 1. est passi\Tim, 2. activum: reci- 

pere 1. verbnni. ut possim audire et docere. Oninia, quae sunt in vesti- 

menti.'^ aarou et templo, tabLernaculo mosi, significant verbi ministerium : s 

alle figLurae historiae. cum tarnen impÜLcatione verbi, res levisLsimae; 

non est ru.'ticus, qui habet 2 ob[olos, quin ooneuloet suum pastOLreni. 

nihil contemp[tius, odibilius ministerio verbi, et de\is {)elt6 \o dort; Dia- 

1>Lo1us expedit contemnere; ideo non moriemur. 

2. Danrft DLnjerm Itcben @LOtt. Hie [)et£i raol gcftanben, niactaLre lo 

oves et bLüves, thurif [icare ; sed David fuit propheta, qui habêbat .spiritum 

discretionis, qui pure docet, ut alias res anji{)et ut ftto gegen jmaiagLb. 

Ita ampLlificat verbi praedicationera et gi^ratias a^git. Si .scripsisset 

mactare oves. multi non habLerent, [Sl. 133»] et dicit, quod quisque 

habere potest. et tarnen pauci habent. Et ipse volûit edif[icare tem- in 

plum, sed ideo, ut verbum praedicaretur et g^ratiae agerentur, ut raone- 

1 divinis zu 3 2. ps. r zu 4f. Omnia omameuta in vestibus Aaron et rasa in 

tabei\naculo significant ministeriam verbi r zu 14 Quisq[ue potest hoc praestare, quod 

Havid exigit r 

') SprichicörterSammlung Nr. 36, Utisre Ausg. Bd. 51, 667. 

•>] remissione peccatorum et iusticia per Christum nobis donata, haec doctrina 

destruit regnuni eins. Itaque tantopere saevit et omnia conatur. quae 

putat impedire posse cursum verbi. 

Altera pars eultus Dei est Confiteri nomini Domiui. Hoc activum 2,1 

est, illud passivum. Primum enim est accipere verbum .seu doceri verbo. 

Hoc etsi in mundo contemnitur. tamen Dens tanti fecit.ut vasa omnia et 

ratio vestiendi tota, ([uae in Lege et templo fuit. huius ministerii essent 

figurae quaedam et typi. Post haec proximum est, cum verbum audivi- 

mus, ut etiam Deo aganius gratias. Hunc cultum secundum facit David, jj 

cum praedicat suam Hierusalem; atque hie iterum nieniineris, eum tacere 

de Bacrificiis et mactationibus. Non quidem, ut ante dixi. repraehendit 

ea, sed habet spiritum distinctionis et reliqna omnia aestiniat tanquani 

paleas aut tcslas et iiraedicat Smaragdos hos, verliuni et eins fructuiii, 

gratiarum actionem. Quod si mactationem taurornm et similia nomi- 30 

nässet, non fuisset ea singnlornm facultas, ut hoc gonerc officii Den 

possent servire. Itaque hoc exigil, quod omues habent et possunt sine 

magnis sumptibus, et tamen paucissimi faciunt. Aediflcationem tom|)li 

per Saldinoneni futurani non damnal>at. sed optabat iiiaxime; hie autem 

causam vides, cur uptaril, ut scilicet primum ibi doceretiir verbum, ,s 

deinde ut Dens ibi acciperet nostras orationes, gratiarum actiones et 

laudes de ;icceptis Iteneficiis.

In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.J (.Ps. 122, 4) IQl 

Us] retur Eex ibi. Ibi altêra pars cultus Dei, g[ratias ärgere, laudLem dicere 

VLerbo donato et loben, preifen et lieben ijfjn. Et addit: 'noraini', quia ibi 

nihil liabetur uisi nomen. Deus uon personaliter videbatiir, quia dixit 

'Memo[riam nominis'. 'Sed illa domus erat, super quani invocatur'. i. e s.TOotcso.zi 

i nommabatur nomen Dei, Ut Ezecli.: 'nomine novo apprehendendaä,c(». acâaff. 

domus ibi'. Sic ritum, verbum, locum, bapLtismum, altariâ nomine dei. 

Sic bapLtismus non est bap[tismus aquae. Sic popLulum, doctorem. 

domum, ha^ al^ f)eiffe tjot^ popûlus, parochus, ut al§ in siio nomine 

cîjeijC et boruber t}f)m band, deünit relîgionem in principali sua parte 

10 aud[ire et docere verbum dei et g^ratia.s aLgere deo pro acceptis bLonis; 

et hoc facile fit: Ore g[ratias a[go et tote corde letor. Et ut sequatur: 

quando vidLCnt egentes docttores di.scipLuli, ut {)elften, ut f([eiber, icf)ud), 

eftjen, tvintfen cjebten, opera 2. tabLulae, ut verbum bleibe. 2)a wirb 

Christus brauff antLinorten in ext[rema die: Quicquid dedisti doctLoribus, W''"'is5,4o 

15 apostolis, martyLribus propter verbum omissum, concul[catum, oppres- 

sum, loirbs fid)§ ludLicium f)eben. NobilisLsimus versus, quo discerLnit 

inter veram religiîonem audLiendi verbum dei et gLratias a[gendi deo. tum 

omnes sacerdotes, tum omnes accip[imur, sanctificamur sacrificio pro 

zu 2 'Nomeu* r zu 4 'Memoria nomiuis raei' r zu, .i Ezecb. r 8 (iftg) at§ 

zu 13 opera 2. tab[ulae r zu 14 Matth. io r 

Dr] Sed cur utitur hac figura docendi, ut potius dicat: 'Ad confitendum 

äu nomini Domini' quam: ad confitendum Domino? Ideo, quia nihil ibi 

habebant quam nomen Domini et-nudum verbum. Dens non videbatui- 

personaliter, sed fecerat ibi memoriam sui nominis verbo et promissione, 

unde etiam appellabatur domus Domini, quod Deus verbo suo testatus 

erat se ibi habitaturum esse. Ad hunc modum in novo Testamente 

35 Baptismus recte dicitur Baptismus seu aqua Domini, quia habet additum 

verbum Domini, quod Deus ibi esse et efficax esse velit. Sic vocale 

verbum recte appellatur verbum Domini, licet ab homine pronunciatm-. 

quia Dominus promisit se velle cum verbo esse et per id operari. Ita 

definit David praecipuos et summos Dei cultus esse docere ac audire 

3(1 verbum et pro eo agere gratias. Post haec sequuntur etiam opera secundae 

tabulae, ut egentes singuli pro sua facultate iuvent, ut imprimis opibus 

suis potentes ad hoc utantur, ut ministri Ecclesiarum vacare ministerio 

possint. Haec opera postea etiam suas promissiones habent, quod Dominus 

dicit, quicquid minimo inter suos fecerimus, hoc sibi fieri et Pro- »'»ttta»,« 

35 phetae mercedem habiturum, qui Prophetam acceperit benigne. Contra 

iudicium impiorum ideo gravius erit, quia omnia ipsorum faciunt ad 

oppressionem verbi. Ad himc raodum diligenter discernendi sunt cultus 

seu partes religionis principales a minus principalibus, ut in ordine et

102 In XV Psalmos gmduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, i) 

Hb] peccato. Deinde g^ratias reddimus. %a5 ift sacrificiuni g^ratiarum 

actionis et, iibi possumus, monemus l'ratres, ut scrviant deo, audiant 

verbiim et ipsi gLiatias agant. 2!a§ ift verus cultus; »ücnn bev gl)et, ift er 

rerf)t ongeridit^ 

[SBI. 133>>] 9. Decemh. 

| 

A[udistis, quomodo p[raedicationem celeb[remus 

«!t p^ratias aLgamus ex magLna letitia cordi.s pro isto inenarraLbili beneflcio 

dei, quod vocatur VLerbum dei, qxiia hoc demum scire et nosse est donum 

dei etc. Mundiis habet quidem dona dei, fruitur usqûe ad sacietatem, 

tarnen teneb^rae regnant in corde eorum, nesciunt dei creat[uram. sicut 

poici, Canes fruuntui'. Idee Mag[num est donum, beneLÜcia ag[noscere; lu 

cetera omnia, quantumcunque sint dîvina beneficia et deus, non sunt beneficia. 

Ergo principalis lau.s. quod videt .sibi donatum Eegnum, in quo 

floret veritas, piu'a fides erga deuna, et intel[ligit et agLUOseit esse donum, 

ideo sie letatux. Est CLivitas, quae edificatur et C[ivitas congregationis, 

'bo man 5U jamen lOLmmt' ad audiendum deum, ad intel[ligenda eius n 

beneficia et volLuntateni. Absente hac cog[nitione curritur ad S[anctum 

laLCobum, Eomam; Papa cum suis Episcopis: quaeritur verbum dei, 

sed non auditur. Ergo per contrarium non potest horribilius videri, 

omnes tragedîas finge, in Iud[eis et S[anctis. Nihil est, quod Thiestes 

7 est] esse 

^'] loco 8UO proprio singula collocentur. Hoc enim est pme et recte docere -m 

et non confundere omnia, sicut indocti atque impii Papistae faciunt. 

ITactenus audivimus, quomodo Propheta celebret inenarrabile donum 

et beneficium Dei, verbum scilicet, et pro eo agat gratias. Hoc enim 

demum est donum, quod agnoscitur et scitur esse donum Dei. Totus 

mundus, sicut Tidemus, abundat et quotidie fruitur beneflciis Dei usque 25 

ad satietatem, et tarnen manet haec caecitas in cordibus, quod non 

credunt esse dona Dei. Itaque non aliter iis fruitur mundus quam porci 

cibo et potu. David autem videt sibi donatum es.se regnum, in quo 

floret purum verbum et religio pura; hoc donum intelligit. Ideo sie 

laetatur et praedicat suam Hierusalem, quod sit civitas congregationis. 1.. 

hoc est, locus divinitus ad id designatus, ut istuc homines conveniant 

ad audiendum verbum Dei et agendas Deo gratias, extra quem locum 

Deus non possit inveuiri. Nam Gentes non quidem hoc volucrunt, ut 

falsis diis seu Idolis servirent, sed cum verbum Dei et hunc auditum, 

de quo David hie loquitur, non haberent. non i)otuerunt Deum in venire. :o 

Hinc lacili' intclligitur, (|iiam horribile peccatuni sit, conti-miicrc aut 

fastidire verbum. Superat enim omnes Thyestes et quicquid in omnibus 

Tragoediis Imrribilc «-st. rpiod honio. tum nihili et inürma crcatura, in 

eani sui)erl>iain cxtdllifur. ut, cum loquatur maiestas diviim et iios aini-

In XV Fsalinos gmduum. 1532;S3. [IJIO.J (l's. l-

104 lu XV Pbalniös graduum. 1532,33. [1540] (Hs. 122,4) 

Hb] [SBt. 134»] Sed contemnere deum Est contemnere eius verbum. Omnis 

ciütus, .sloria dei, ut MLunzerus, CLaiolostadius, ZiiifrLlius. nemo vluU 

contemnere. Ideo ftraff U"? üL"iEr ^LCir ÖJôtt itiit omuibus plogen et 

rotten, teuer S^^î 

junben, adnltLerüs, homieidiis, modo hoc bleibe apud 

aliqiios, quod scilicet reverentia verbi dei. Nnlla gratia maior quam quae s 

uobiseuui dignatur loqui. lam offeritur nistici.s, für bem offen* man 

fingts-. Magîstratus rident. lustici perseqûuntur nos stertentes. â 

gu luirb nid}t Iarf)en @ott. Et postea clamamus de horribili tyranLno 

TLCufel, sed quid e.st, quod tu conspurêas salj^vatorem tuum et verbum 

eius? Sed si hoc non cogite.s, uec mirum, quando T[eutel te jpifjet. I.stud lo 

minus quam quod per Sch[wermeros et contemptores fit, ut PLaulus 

V. iget) -.(,112. Tlie.>"] necessario secum aflert, quam eo prolabi. ut verbum contemnatur T i.-. 

Haec enim est ira super iram, sicut econtra gratia super gratiam est, 

cum Davide habere verbum et agnoscere. quantum .sit donum. Nunc 

«luidem magna copia obtruditur mundo, docetur in templis. .seribitur 

in libris, proponitur in Psalmis et canticis, etiam in parietibus pingitm-. 

sed quid fit * Magistratus occupatur aliis et ridet hanc nostram sollicitam m 

curam propagandi verbi, maxima pars principum et regum impie per- 

sequuntur et execrantur, cives negligunt, nistici magis amant loachimicos 

numos quam omnes conciones et Pastores, nos ipsi denique stertimus. 

Haec an ])utas Deo i)lacere posse? Post cum premimur a Turcis, cum 

annonae Caritas aut bellorum metus est, querulamur. Sunt sane satis -a 

magna mala, quibus hodie preniitur mundus. Sed quid sunt ad hoc. 

quod cruciügis Dei tilium et conspuis Salvatorem tuum securissimo 

animo? Quid enim est aliud (juam verbum Dei, quod propter .salutem 

tuam revelatur et offertur, irreligiöse accipere et praeferre pacem, pecuniani 

et alia levissima liuius vitae commoda T Hoc qui faciunt et tarnen m 

securo animo tantum peccatum negligunt, negligant etiam ))(ienam, tu \crbi, sicut 

ploramuR ob Turcae tyrannidem T Nam hnc delinitum tsl, ul peccata jj 

ferant Hli])cii(lium snuin, mortem et alias poeiias, (|uas Deus intligit. Sic 

•J.2VH. i.u l'juilus: 'Nolueruiit verliuin veritatis. igitur itimii-it Diir^- in imis \i>1ir 

'js i|iiiiin fehll .1

]n XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 1-22, t. h) 105 

Hs] nihil horribilius, tristius, magis tragicum, si quid peius inferno, quam 

videre contemp[tum verbi ma.a[ni dei, perseqûi, putare tanquam stercus. 

SSenn id) ©[ott lucv, luolt id) ®. $eter ixieiben et als ober 1 f}auffen.!"''»'in«'5' 

Sed ipse misericors, patiens, expe[Ctans etc. Unum donum habemus, in 

5 quo pos[.sumus letari, no.s audimus loquentem suaviter. Econtra ex parte 

alLiud videmus: S[ummum contempLtum, superbLiam .seculi et pecLuniae 

avariciam maxLiniam. 'J)a§ ift horror super horLrorem. 

'Ibi ascendunt': ba-j jie ba tLonnen f)oren üLnfevn ^L^n'n (^tott et 

iterum respondere loquenti i. e. ad praedicationem dicere Amen. O 

Kl quanta res, audire deum testificantem et ad deum respondere, ubi 

li 

pop[ulus dÜLigit verbum, cum aviditate audit et retinet. [öl. 134''] JUa 

C[ivitas instituenda mit innumeris Smaragben etc. Ibi {)eifit: 'Beati, 'î" '••''^ 

qui audLiunt verbum' etc. Ibi victa mors, diab[olus, infernus et aperte 

omnes ianuae cell. Hanc fortûnam habemus, deus det, ut servemus. 

' 

Quoniam ilUc sedent sedLCs' : Iste Eb^raismus movit S. AugLUstinum. v. 5 

'Illic sunt sedes ad iudicandum', i.e. versari, adesse. 'Sede hie', ad Eli- 2Stöii. 2, j 

5 suaviter (Res) /" respomlei-i 16 ad 

l^fJ mentes errores, qui magna vi hominum animos dementant.' Item Psal- 

mus: 'Noluerunt benedictionem, et elongabitur ab eis.' spina. i? 

Ut summatim igitur dicam, quod res est: sicut est summa laeticia 

so et summum bonum audire et nosse Deum loquentem nobLscum, annun- 

ciantem gratiam et pacem, ita nihil tristius, nihil peius est quam videre 

contemptum verbi, quam Deum cupientem nobiscum loqui aversari et 

conspuere tanquam stercus. Niillus homo potest ferre tantum contemptum 

sui, quantum Deus fert quotidie. Est enim patiens et expectat con- 

2s versionem seu poenitentiam, sed tandem punit gravissime, sicut exemplo 

:i matrem, 

est ririna Synagogae et excidium Hierosolymorum. Aperte enim Christus 

hanc causam tantorum malorum indicat, quod non agnoscat tempus am. m u 

visitationis suae. Discamus igitur nos hisce exemplis moniti, summum 

esse donum audire Deum loquentem et nobiscum, tanquam cum fiUis 

suaviter confabulantem. Hoc enim praedicat David, cum commemorat 

de tribubus ascendentibus, ubi testificatur Israel, hoc est, ubi 

verbum docetur et hl, qui id audiunt, addunt Amen ac Deo gratias agunt. 

Haec est civitas, quae ornanda erat Smaragdis, hie est populus, de quo 

dicit Christus: 'Beati sunt, qui audiunt verbum Dei et custodiunt id insut. n, vs 

3s bono corde.' Hie est regnum coelorum, hie Paradisus, hie apertae ianuae 

coeli. Nunc sequitur: 

Quia illic sedent sedes in iudicio, sedes domus David. ,5 

Augusttnum torsit hebraismus, sicut satis ridicule dicitur ipsas sedes 

seu sellas sedere, sed usitata figura est, ut dicant sedere pro mauere,

Ul6 In XV Psiilmos graduum. 1532 33. [154U.] (l's. 122,5) 

Hs]zaeum: bleib ba. Ibi manent, consistunt sedes, i.e. ba finb maus, ibi 

habemus sedes. 'Ibi sunt sedes ad indicandum', quia deus benedixit 

istam unicam C[ivitatem, ut esset inveuire ibi, — ciuid ? sedes Iud[icii. 

Polest intelligi de ecclLCsiastico et polLitieo legLüo, q[uaniquam de Ecicle- 

siastico principaliter. Hec est dignitas popûli, esse locum, ubi certis[sime 

inveniatiix sedes verbi, cathedLia docentis dei. 'Iud[icare': sepe redden- 

diim 1)10 verbo dei. ludicaie, docere con^scientias, regere hoLinines ad 

salutem sive Ec[cle8iastice sive politice. 'Ideo non suxgent' heretici, 

*i.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,5l 107 

Hb] [S8l. 135»] Ideo sepe transLfenint pro verbo dei 'ludLicium', ein red)tc 

lere, i. e. puritas doct[rinae de nii.sericordia dei in Christo, de legibLUS 

et operib[US et de pol[itici8 rebus, quando iLegem et E[uangeliuin Labes, 

oiunia babes. 'Ibi conveniiuit', quare? quia ibi constitutus locus et 

^ ord[üiatio d[iviua, ba§i mono fol ba finben. Ibi 'sedes iudicii'. Postea 

facile intelligitur : omnis parochia est sedes, 'ftab', 'cLivitas", est etiam 

i'undata in hoc psalmo, quia docere est regnare, gub[ernare, Doctor 

gubLcrnat et ludicat inter lepram^, docet, quid iustitia fidei, pLurita8ä.5"»K''^':' 

fidei, quid obedientia mag[istratus, parentum. Est sol, lux, quae iUu- 

10 minat illam Ec[clesiani. Ubi verbum non est, sedes iniquitatis. Non par- 

ticipabo cum sedibus iniquitatis, quae docent sub nomine Christi, sed doce- 

tnr diab[olus, opera, quae inaniLa et mantfesta mendacia. Sic imitatur 

sedes. Ideo non iactent Pontüices: ergo etc. Fuit quidem sedes. Non est 

Pap[a apostolicus, quia sedet in sede Ap[Ostolica, quia facit ex ea ApostaLsin 

1^ et diabLolum. Sic Cing[Uani. Sedent in sede Satanae. DoctLrina ipsa 

mad}t sedeni, non econtra. Ad iudLicium, ad solidam f[idem tradendam, 

bônos mores instit[uendos, ad consol[andos miseros, infirLmos curandos, 

pecLcatores omnes perfecti verbi fiunt in domibLUs. 

'Sunt sedes super': Eepetit suam gratitudinem et fundat in promis- 

üo SLione: propter ÜLavid, servum meum, hie habLito, quod sit CLivitas 

sacerdotalis et Eegia, in qua reg[unt Reges et sacerdotium. A Eeg[i- 

bus peteretur iudicium polLiticuni, a sacerdotibus Ec[clesiasticum. 

In Hierusal[em debent audiii terrores, consolâtloues et omnia, quae 

verbi .sunt. Sic quae simt vitae politLicae. Ideo dicit: 'super domum' 

11 sedibus] sede 17 curendos 

') Übertragen vom geistlichen Amte gemeint. 

Dr] 25 vocat sedes iudicii, hoc est administrationem veritatis, ministerium fidei. 

vocem maiestatis divinae, cum populo suo loquentis etc. Nam, sicut 

dixi, iudiciiim signiflcat puram doctrinam, quae de gratia Dei, de bonis 

operibus, de magistratu, de legibus civilibus recte docet homines. Haec 

ubi est, ibi sunt sedes iudicii, sicut hodie de nostra Vuitteuberga etiam 

30 gloriari possumus propter sanam doctrinam, qua homines recte docentuj' 

ex verbo de iusticia, de peccato, de gratia, de fide, de obedientia parentum 

etc. Haec doctrina est ceu sol, quo illuminantur Ecclesiae, contra, 

ubi verbum non est, ibi sunt sedes iniquitatis et Satanae, verbum enim 

constituit et facit sedem, non fit a sede, sicut Pontiflces impie disputant. 

36 Quod autem repetit: 'sedes domus David', haec causa est, quod 

respicit ad promissionem Davidi factam, quod sedes tabernaculi seu 

templum a filio eins in Hierusalem sit aedificandum, ubi iudicabitur, 

hoc est, conscientiae consolabuntur, terrebuntur, instituentur verbo Dei.

108 In XV Fsalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 122,5. 6j 

Ms] vel 'pro domo', i. e. deus hanc elegit familiam et dixit: Hie mihi sit locus 

Keg^ni et saeerdotü. 

[931. I3b^] lila omnia sunt gloriosa, sed coram mundo contempti^Lsima; 

lüirt ift bcr PapLa. Si istos oculos^ et adoraremus ELuangelium, HacLia- 

menta, et omnes fratres, quia nihil pretiosius quam orgLanon dei, audire 

per OS infirmi pecLcatoris loqui viventem deum, quod contentLiis. ^3)06 

ift hoiribile super omnia liornibilia. habere RustLicos viliorem quam 

porcum. Omnes rustici non alerent imum pastOLrem. Omnis magListratus 

alit unum. Noster PrincepLS habet douum. ift ^^cjfcr (|uam tres princi- 

patus. In aliis contemptus dei. Ideo non credûnt deum, non hoc vcrbum lu 

dei, non loqui deum per Parochum. Ideo diab[olus est in mundo et 

manet. tat- ift i)romis[sio. hoc benelicium urget et laudat cum letitia. 

habere verbum dei et nosse se habere. Habent omnes. clamant Bibliae, 

nostri clamant noctes et djes, sed nesciunt se habere verbum dei. Nos 

autem non soluui habemus, docemus, sed scimus. ta bell Iialt tiLtifer >:. 

îcxx ÖLOtt uns. Uet aliis regna omnia, opes et lae Dne beticr, francf fein, 

modo la« one bei) bcm dono etc. tai ift causa psalmi. quare agat gLratias. 

quia magnificat iUud donum, quod 'inveniar'. 

V. 6 'Abundent': â fi{)et ber cjLroftc man in spiritu suo sancto illum 

conterapi^tum, deinde vidct hanc gloriam huius domi non posse conservare au 

li pecicatoris c aiia d 7 hiiUer Itustîcos nochmah liabere 

') Erg. haberemus. 

'^f] Haec sunt, quae tantopere praedicat David. yuo

In XV Psalniüs graduum. 1632,:«. |1540.| (Ps. 122,ß) ]o9 

IUI humaLiiis virt|utibus et consiliis. Ideo semper orat. 9Icf), quam pauci sunt, 

qui hoc agLiioscunt. Imo omnes vellent lerusLalem funditus eradicatam 

et baiig. ^ Et mei subditi. Ideo 'Eogate': gruft fie freunbüd). 'Postulare 

pacem' est salutare pacifice, ghicf tniinbLfcên. ?(di, êib ber StaLbt mcf)t 

•' jo fcinb! [St. 136»] Ibi nihil aliud laciendum quam gratulandum, optan- 

10 

dum: ©Ott jegnc btd), o ênufalem, ba^'- rao( fett et oon ftatten gê verbum, 

quia hac florente ("Livitate et habente pacem Habetis deum loquentem 

et consol[atorem pavorum. Sed fit contrarium simpliciter, bas 

ber ^^LCufel tmb homicida fLUvt bie C[ivitatem in grunb etc. jo jol man 

ficf) gtujjen et sie salutata. Rex Sy[riae et omni.s gLcns voleb[ant eradicare 

illam CLivitatem. nianifesta illa ÜLivitas, utinam omnes habLcant hos 

ocLulos, quos ego. quanta res esset, viderent habLcre politiam, rel[igionem 

divinitus institutam. Quid loquimini de regnis, triumphis? ba êlfft 

ju et bet[et. Sic nos rogamus. Pap[a, reges, p[rincipes volunt nobis favere, 

15 benedicere, Sed rogant mortem, infeiLnum et omne genus mali huie 

lerusLalem. Sed Ia§ êr gt)en. Sed bLonus et pius, quibus cordi verbum, 

illi praeponderat hec sedes omnibus aliis rebns, ut nos. Sinito eos esse 

13 institutum 17 hes 

•) = (iulieg. ') = daß. 

ßr] conservari humana virtute aut diligentia, ideo convertitur ad excitandos 

animos ad orationem pro conservatione huius doni, quasi dicat: Est 

io quidem hie sedes divini iudicii, sed quam pauci sunt, qui eam merito 

honore et favore prosequuntur: maior pars mundi odit et eversam eam 

cupit. Itaque saltem vos, 'pusillum gregem', hortor, ut vos faveatis, 

ut rogetis ac precemini ei pacem, ut pacifice et amanter eam salutetis 

ß«'- is-'s 

et dicatis: 'Benedicat te Dens ex Sion' etc. Hoc enim est rogare, quae'^f laa, 5 

25 ad pacem sunt, optare, ut Sathan cur.sum et fructum verbi non impediat. 

Causa exhortationis huius haec est, quia florente hac civltate habetis 

Deum loquentem, salvantem, dantem victoriam contra omnes Satanae 

conatus, contra peccatum, pavorem conscientiae etc. Quis igitur pro 

his donis conservandis non oret? Et tamen experitur David Eeges 

'" Syriae, Aegypti, Ammonitas et alios vicinos populos nullam pestem sie 

odisse sicut Hierusalem et cultum Dei, qui in Hierusalem fuit. Orat 

igitur et optat, ut omnes habeant tales oculos, quales ipse habebat. 

Sicut nos hodie summis conatibus hortamur Pontifices et Episcopos. 

quoniam Ecclesiae bona habent, ut iis uti velint ad propagationem veri 

'5 cultus et verbi. Sed experimur diversum eos facere et moliri, nempe 

quomodo verbum et omnes Ecclesias nostras funditus extirpent. Itaque 

manet hoc votum paixcorum, qui intelligunt donum verbi et id opibiis 

et potentiae mundi anteferunt.

liri In XV Psalmos griiduum. 1532:13. (löiO.] (I's. 122, 6) 

lls] Eêges et PLontifices. uos volLUimis optare, imprecari huic Ieni[salem 

pacem, i. e. Omne bonum. 

'Postulare pacem': oratio EbLraca; 'pax' EbLiaice, bo^ eint n)oI 

gel)e, glud fnb {)eil; latLine: benc valere, salvere, fort[unatum, felicem 

esse. 3td), feib bev CLivitati non fcinb, ubi deus praesens nobisLOuin lo- 

quitur, conversatvir, vigLÜat, dormit, quiescit, laetatur. Ideo ei volo 

fcinb jein, qiiia loquitur de deo et ego libLenter audio Diabolum! libLenter 

audire, quod dei ocmli parentes et nobis esse majîLstratum ? non sie, ut 

diligâm deum, et libenter amarem aurum. 

'Amicos': bie mufje ©[Ott devatcn. Sicut etiam venini est: fortuna 

Sit Omnibus amicis tuis. 2!a« ift magna jVntitliLesis: RogLant pacem i.e. 

imprecantux ei omnes hoLmines omne genus mali. [581.136»'] Hostes ei 

maledîcunt et eradicant. qui sunt amici et favent ministcrio dei et 

dilîgunt ministros et f[ilios dei, bic jol ®ott Regnen et deratcn. Si non 

fecerit hoc .secundum carnem, tarnen. 

10. Decemb. 'Eogat«, quae ad pacem, et abimdantia': llle intellexit 

Tirtûtem et gratiam verbi divini, quanta sit illa misericordia, posse 

invenire verbum et audire loqLuentem deum illum in maiestate. Et sie 

loquentem, ut verbo suo erudLiat nos de TLemissione pêccatorum, de 

libLcratione a morte, de VLita acLterna. 'Ser ftab fdionet, feib t}t)r gunftig 

et ijolbl contrarium fit; i. e. got gcb t)f)n all gLiiab et Ijcil, qui tib[i I)olb. 

33 ministerium 

Dr] Porro Hebraismus est: 'Eogate, quae sunt ad pacem.' Pax euim 

.significat, quod bonum, salutare, utile est. Hinc salutatio: 'Pax vobis', 

hoc est, bene valeas, salvus sis. Habet autem pulchrum affectum hie 

versus, quasi dicat David : Ah, cur hanc civitatem odistis, in qua nobiscum •.-, 

Deus liabitat, nobiscum loquitui', omnem bcnedictionem dat, spiritualem 

et corporalem ? Sed hacc ipsa causa est, cur Satan et impii eam oderunt, 

quia verbum et verum cultum Dei non possunt ferre. Mallet Satan 

immolari a parentibus liberos, mallet pro Deo adorari mammonam, mallet 

alia scelera designari. Contra luier quia verbum monet et .êrvat. ideo „ 

id odit et execratur. 

Quod addit votum: 'Abundent, qui te diligunt', facilem sententiam 

habet. Optat euim iis, qui favent verbo et huic sedi iudicii, onuiem 

bcnedictionem, ut Deus vicissim ipsis velit benefacere. Atque hoc votuni 

etiam valde est necessarium. Experimur enim eos, qui sanani doctriuan» „ 

lunplectuntur, varie periclitari, imo quia hodie in nos quiilam non saeviunt, 

sicut l'ontilices et Episcopi velleut, ideo in periculo siuit ipsi quoque et 

experiuntur parum aequus aliorum voluutat

In XV Psalmos frraclimni. 153-2/83. [1540.1 i 

IV 

122, 7) H] 

Hs] Optant illi.«!, qui favent verbo et laiid[ant illam benedictionem ilei datani 

r. qui 

CLivitati leruLsalem, ba?- l){)n ü[njer IjLerr @[Ott tütbber tnolle beîaijhn 

et {)oIb et bene enbig[e. Sic florent E[cclesiae, ut non solum qui 

docent sed qui favent maledicuntur. Ut hodie etiam illi habentur odium, 

ostendunt favere; habentur maledicti, quia non seviunt furor[e 

diabLoli. Non solum maledicuntur, qui docent, audLiunt, sed qui utcunque 

sunt nostri amici, fautores^ qui nolunt occidere. Sic Sch[wermeri non 

solum odio perseqûuntur nos sed etiam. Sic PapLa libLcntius ferret, 

ut diab[olus impera[ret cum omnibus furiis suis, quam quod nos illesi 

10 manemus. Ideo barff§ ipol ein ftarde salutatio, ut non solum nos, qui 

verbum habemus, sed qui etiam favent, silent, tacent, ein roenig üLîii^ß 

freunb sunt. 'Qui' — Christus — 'non contra nos', qui non begi,eren 

nos 311 tobten, ttjuvgen. Sed omnes perseq[uimtur, si non manu, vi, tarnen 

studiis, consÜLÜs. qui non fa[ciunt, sunt pro nobis. Illis det benedictionem 

«ut. a, lo 

IS deus, Ut in MoLse, quod deiis istos obscLrvet. Sic fit illis. Sic imprecari 1. s.iiofc 12, 

bona audientibLUS, docentibLUS, faventib[us et aliquando adherentibLus, 

mujjen aiid) bnfcr cjluc! fjaben et ipsi. Postquam est exhortatus omnes, 

quod noverunt Ieru[salem, ut non maledLicant sed benedicant, lam allo- 

quitur eani: @ott mu§ btr Qliüd et :êtl geben, bu lieb ftab. 

20 [S3I. 137»] Iste versus cantatus in omnib[US EcLcle.siis; si intellexissent, v. 7 

non fuisset peccatum, intell[igere miiros et paUatia; sed Süd), ba^ tnü 

fd)0[n^: 'intra tuos muros', quod floreat reg[nuin, quod defendat mini- 

2 Wollen 6 (benediîcuntur) maledicuntur S eliam mit Strich su occidere Z. 7 

gezogen 30 iutellexit 21 sed 

') Erf). öetftonben fein. 

Dr] Non obscura Pontificum et Bpiscoporum est voluntas, quod aequiore 

animo ferrent Turcae imperium, item diaboU et omnium furiarum, quam 

25. quod nos cogimtur videre incolumes. Igitur opus habet Ecclesia omnibus 

temporibus hac precatione, ut Dominus eos abimdare faciat et omnibus 

bonis cumulet, qui verbum et cultiim Dei diligunt aut quocimque modo 

ei non adversantur. 

VII. Fiat pax in virtute tua et abundantia v.7 

30 in turribus tuis. 

Quod Latinus vertit: 'In virtute tua', rectius sie vertitur: Sit pax 

intra muros tua. Postquam enim Propheta exhortatus est omnes, quot- 

quot fovent et favent Hierusalem, ne maledicant ei nee oderint aut 

persequantur eam, vertitur nunc ad ipsam civitatem et non solum ei 

SS bene precatur, sed formam precationis alüs quoque ostendit. Summa 

autem est, quod rogat, ut floreat religio ac defendatur ministerium verbi 

3

112 In XV Psalnios graduum. 1532/33. (1540.) (Pä. 122. 7) 

lls] stros dei et ministeiiuin ipsuni et defendatur pontra adverL.saiius, Eot^ten- 

ses, raaneat coneordia docentiim, audientum, in Pol[itia et in ec[clesia, ut 

sint fidLeliter docentes, pastOLres, docentes, qui pure tractLent, retineant 

verbnni. po.sitea optinii mafr[istratus. qui in paoe gubêrnent. Qn, ej' 

bavff luol ein gcbcts, noujnaior res, peti conoordiani doctiLinae et pacem i 

polîtiae. Ubi ista 2, — simus postea paupêres, contempti. Non frustra 

sie petit, quia diabLolus ista 2 non potest ferre. lustitiaui polLitieam 

impug[nat et oeooLnomicam pacem, praeeipue Ecclesiastieam. Intra 

rauros leruLsalem fuerunt multi heretici, rebelies, ut eins psalmi et pro- 

phetae.^ habemus quidem ELeo:num et sacerdotium, floret verLitas verbi lu 

et doctLrina fidei et iustitia polLitica, — quare sie oras ? quia video ad- 

verLsarios; quando hec 2 ablata, mundus est arena: oportet pol[itiam esse 

in iustitia, Ecclesiam in veritate. Quid sub Papâ potuimus praestare 

omnes artiste, TheOLlogi, sacerdotes, Mo[nachi. tempja ? Xon unum 

versum exponere, non 1 conscientiam consolari. Ista absurda numantia n 

pereg^rinationum, ubi monstra palpabilia non potueruut prohibLeri. 

ö itbtS über doctrjnae steht Ec^clesiae 

') Erg. testantur. 

i»r]et ipsi ininistri adversus pseudoprophetas, item ut maneat coneordia 

inter Doctores, Deinde ut poUtia quoque et omnia, quae ad eam perti- 

nent, recte jrubernentur. Quam autcm neeessaria haec oratio sit. docet 

quotidiana experientia, ubi enim haec duo sunt, nempe pax politica et -» 

Ecclesiae coneordia, ibi nihil est, (juod possit requiri amplius. Ideo 

diabohis tanto conatu se o])ponit. uf lianc pacem utrinque turbet. Hinc 

tantus in isto populo pseudoprophctarum numerus l'uit et tanta semper 

seditiosorum niultitudo, sicut te.stantur historiae. Itaque usu edoctus 

David liaec duo orat, sine quibus mundus vere desertum est et sterilis '•' 

arena. 

In proximo est exemplum eorum temporum. quibus sub Papa ante 

hanc lucem Euangelii viximus. Ibi cum verbi sana doctrina deesset. 

q\iid pot\ierunt (|uaeso praestare omnes Thcologi. Monachi. Sacerdotes, 

lurccoiisulti. .Medici ? lauern versum in toto I'saltcrio recte intcUcxcrunf t ao 

Itaque factum est, u1 ne (juidem manifestis impietatibus et idohitriis 

])()tuerint resistere. (piaU-s lucrc in hjcis ix-regrinatiouum. ubi i>alpabilia 

monstra et manifestas nugas approltaruul et i-oegerunt vultrn.s, ut adora- 

rent «as. Si (|uis uno verbo contradiceret, a Monadiis i)r()chimabatur 

LatTcticus. Adeo verum est, i|Uod amisso verbii mundus totus in den- ss 

Kjssimis lenebris oppressus iacet nee potest aliud quam al)Uti donis Dei. 

Magnum ingenium fuit in Scoto, Thonia et aliis, Sed an non eo dono 

in lotiim al)usi sunt ad impietatem? Sic lureconsulti almsi sunt egregio


Hs] Ibi non DLOctor, tlieoLlogus, qui potuissLCt et ausus, muffen ieiuLnare, coge- 

bantur adorare. Amisso verbo totus mundua nihil potest quam abuti 

creatLura dci. Puerunt magni doct[ores et optimi Iiiristae abusi omnibus 

istis ad contumeliam creatoris, quia f)aben muffen lernen vel praesump- 

5 tioncm vel desperatiouem. David videt, quanta res, donum, habere verbum, 

econtra. Ideo hit er fo fjer^licl). [SSI. IST»»] (g§ giêt im beffer ab quam 

aliis poetis. Ut serventur miuistri, pastores et fideles auditores; quando 

hi ablati, ift§ au§. Etiam in polLitia deus det^, geb treue regenten, ut in 

veritate et iustitia ambLulent homines. Glossa istius verLSUs: dixit, et 

10 non facta. Totus populus tl)ut§ nid)t. Sed non friistra oravit. Ipse exper- 

tus pesti[lentem doctLrinam, seditiosos. Eexit in max[imis vexâtionibus, 

perturbationib[us, ut oratione d[icendum: Dedisti E[egnum, sacer- 

dotiuni; geb[Cnte ünb f)nl§.^ Cur nos*! Quis potuis[set conservarel Si 

possimus, luolten mir fein ©d)Ltoermer.^ Si !unben^ eriâUen, ut popLulus 

15 non contemneret, tt)oIten§ gern ttfun. Si ift ju ertjalten, fo mag ber üerg 

fjalten, flat! Oratione impetrabimus victoriam; verbo et praedicatione 

incipimus; Sed finis et victoLria non est in nostro labLore, sed ba§ fo bleib, 

1 (p^hilosopliiae) tbeO[logiae 3 abusi (ad) lö contemneret c aus contemnerem 

') Erg. gratiam. ') = halls. =") Erg. reliquisti. *) Erg. êteinloffen. 

') Erg. ft)ir. 

Dr]dono legum politicarum ad cupiditates suas et contemptum creatoris. 

Sic Medici inter reUquos pietatem fere plurimum contempserimt et 

20 admirati sunt illas suaves Epicuri opiniones: Ede, bibe, lüde, post mortem 

nulla vohiptas. Sic necesse fuit, sine verbo prolabi homines aut ad 

manifestam impietatem cum summa securitate coniunctam aut ad de- 

speratiouem. Hoc cum fit, quid prosunt opes ? quid Ingenium ? quid 

magna potentia et alia, quae mundus admiratur et quaerit? Hoc videt 

35 David et tanquam insignis Poeta claudit poema suum voto, ut haec 

Hierusalem habeat pacem, ut serventur fideles ministri in Ecclesia et 

pü Principes in Politia. 

Hoc Votum fere accidit, ut maneat votum, rarissime enim videmus 

impleri. Nunquam enim fit, ut totus populus corrigatur. Dixit itaque 

30 David : 'Fiat pax in muris tuis.' Sed non est factum, neque enim humanis 

viribus ista possimt retineri. Sic si res nostri arbitrii et virium nostrarum 

fuisset, nunquam essemus passi, ut sectae nostrae doctrinae contrariae 

invalescerent. Sed gubernantur ista sie divinitus, ut tarnen Satan etiam 

non quiescat. Itaque oratio necessaria est, et quicquid oratio haec non 

st impetrat, hoc nulla sapientia humana potest impetrare. Praeterquam 

26 ut] et B 

Sutêtä aBette. XL, 3

114 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,7.8) 

Hs] ba Ijeljf @LOtt. Si perstiterimus in laborando, docendo, fiet etiam per 

orationem fructus et finis. 2td), baä ba bliiib victoria et concordia 

'In muLiis': Eb[raismu8, i.e. in domibLUS tui.s, ut omnes Cives 

eredant, ut libLenter omnes audLiant verbum, vivant secundum verbum, 

audLiant Regem et iusticiam, legem, fjrag ben ^LÖntg briimb, ob jo ciftet. 

suMs, ssSi \o, ut in libris ftl)et, ut 3evrmen. In parte mu5 9f)en, sed ein 'flein 

I)eiiffUn'. Et ba5 !Iein punitlin mii^ [tevdev bleiben quam tota circum- 

ferentia. Politia, Ecclesia t)at miijjen bleiben, i. e. baS' inol ju qi)e cor- 

poraLÜter et spiritualiter. 

V.8 'Propter fratres meoLs': Sic ego dico: Tarn malig^nus et ingratus lo 

est mundus, ut fol einer despLcrare et aufffjorcn. Kex, praeses sie mole- 

statur molestiis, ut cogatur dicere: ^d) Wolt, ba^ bet ^Leufel esset PLrin- 

ceps! [391. 138»] frag brnmb b[ono.s principLes, Cives, consules, patres- 

Off.scsfaLmüias, quia habenius socium, qui dieitur Satân, 'antiqLUUs serpLens', 

qui 1. punitus ex paradiso seminat diu noctuqLue in ecclesiam errorem, u 

discordiam in polLitiani et inobed[ientiam in oeco[nomiam. Idco toolten 

wir aU^ lajjen liegen, ßaum et I)oIffter. Sic PLaulus ad Titum: 'propter 

6 libris c au» p^rophetis 12 cogatur c aus di^cere 

') = alles. 

Dr] igituT, quod est persistendum docendo, laborando, conando, etiam oratio 

adirmgenda est, si modo hie fructus pacis debet sequi, et tarnen fiet, 

ut sequatur, non tanquam circumferentia, sed tanquam centrum, hoc w 

Eui. u, 3jest, semper maior pars reluctabitur; 'Pusillus autem grex', sicut Christus 

loquitur, hanc pacem amplexatur et amat, Sicut etiam in Politia nunquam 

fit, ut omnes sequantur autoritatem legum, satis est, si aliqui sint, 

reliqui poenis cohibendi sunt. 

v,8 VIII. Propter fratres meos et proximos meos % 

tibi pacem loquor. 

Hie significat David communem querelam omnium illorum, qui 

praesunt tum in Ecclesia tum Politia tum Oeconomia, quod semper maior 

pars ita est tota perversa et mala, ut saepe ad do.sperationem animi 

bonorum concitentur. Qui docet Ecele.sias, cum summo studio cogitat so 

moderi vitüs hominum, vidct maiorem partem magis irritari. Pias Magi- 

stratus, cum officium suum summa diligentia facit, invenit, qui studiose 

se opponant et diversum moliantur. Sic in Oeconomia acciilit: quoties 

falluut servitia, quae tu putaras suumia lide factura ofliiium t llaec 

cum experiuntur homines, concitantur ad furorem et impatientiam. ss 

Qui Ecclesias docet, cogitat de alio vitae gcnere, Magi.stratus in taiita 

! 

^

In XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 122,8) 115 

Hs] electorum üdem'. Si isti tl)Oien, luott in^ bas t)el[lifd) f Leiter nuff fopff.xtt 

Si deu8 non sparsisset suos pretios[as gemmas in niedio propha[norum 

lapidum, molt tcf) jufatnen nef)men mein f)eufflin et illis soUk praedicare. 

Sed tütrb ntd)t[§ brau§. Sed positns es in doctLorem, mag[istiatum, pa- 

s tremfamilias. Non oninia erunt gemmae, Sed maior pars te perturb[abit, 

minor adherebit; maior in ecLclesia erit heretica, in polLitia minor pars 

b[onorum civium, maior malorum. In oeco[nomia ple[nus molestia. 

Omnia ista fa[ciTmt, ut desperem, desistam, cedam loco et fiam inobed[iens 

deo: Qd) tnil nunquam regirn. Sed imposui te rectorem, patremfamilias, 

10 ministrum verbi! Quid ibi respondebisl Num ego non maior quam i.sti 

omnes 1 Si ergo tarn multi oderunt et perseqLUimtur, lotl \dj& tf}un 'prop- 

16 

ter electos'. V[ult dLicere, in ista sûmma felicitate et maxLima gloria 

verbi et pol[itiae gloria ista talis molestia, ut lib[enter dicerem: ba§ ber 

S^LCUJel QerufLalem lüeg[ôIe etc. ! Sed manebo, optabo pacem, orabo 

pro pace, hortab[or omnes, ut ametur verbum dei et colant omnes; non 

propter illud pestilens vulg[us indoct[iim, sed 'propter fratres et proximos 

meos', quiadhue debent salvi fieri et particip[es nostre doct[rinae. [331. 138 •>] 

Si rustiLci, nobLÜes nolunt, quidam tameu reperiuntur, qui pertinent 

ad societatem hnius 'C[ivitatis'; propter illos mit td) reben coram deo et 

20 hominibus 'optimLum buius Civitatis'. Hoc exemplum multum debet 

consol[ari omnes, qui conversantur in molesto momento. 'Miöndfe et 

Pf [äffen nihil noverunt de molest[ia quam libid[inem, Sed pol[iticam, 

oecoLnomicam, Ec[clesiasticam non hab[uerunt; ideo iâtten gut reghn, 

P[rinceps mimdi^ non advers[abatur, omnia dabat. Sed ubi veri[tatis 

3 nel^men fehlt 9 über sed steht deu.s patresfamilias 12 felicitate] fe'" 15 colent 

') = ihnen. ') D. i. der Teufel. 

Dr] 25 difflcultate omnem ciiram Eeipublicae vult abiicere, Oeconomus laudat 

Monachorum vitam, quae tali molestia carere videtur, qualem sustinent, 

qui uxorem, liberos, familiam alunt. Haec impatientia nobiscum quasi 

nascitur, et tarnen non potest aliter fieri. Habemiis enim hostem Satanam, 

is neque dies nee noctes cessat Seminare in Ecclesia discordias 

.so et pravas opiniones, in Politia inobedientes et seditiosos cives, in Oeconomia 

negligentem et perfidam famiUam. 

Hie igitur cum Davide adhibenda erat patientia et non respiciendum 

ad majorem partem, quae semper mala est, sed ad fratres et proximos. 

Sic Paulus 2. ad Timotheum 2. dicit: 'Omnia sustineo et fero propter 2- sim.a.io 

35 electos.' Hi enim nisi essent, quis in Ecclesia docere cuperet ? Hos autem 

tanquam gemmas sparsit Dominus in profundissimvim lutum. Itaque 

non cogites te gemmis tantum velle praedicare, quod quidem optabile 

esset. Sed ratio id non fert, cum eae sint in medio luto positae. Sic cum 

8* 

t, i

116 In XV Psalmos gradnum. 1532/38. [1540.] (Ps. 122,8.9) 

Hs] apLOstoli, iinl ev tl}evtd)t luevben contra EcLclesiam, pol[itiam. 'Jas macf)t 

ein^ miibc. Ideo cogLita: ß§ ift nidit timb9eft[0Jjen propter diabLolum nee 

proptcr ipsum. Ego vocatus ad hoc etc. et loUe tl}un, non propter deum, 

sed fratres, qui adhuc venire debent; et propter illos debet praedicari, 

regivnet bieb Ijeiitjcn, non propter mundum, qui non dignus, ut ista habeat. * 

1. loquituT de fratribus, 2. 'jiropter domum', SBils tfjiin, ut ho[niine8 

nu^ ba üon l)aben et êlig luevben; et dcinde, ut deus liabLcat suam gloriam. 

Plenum est consolLatione et erudîtione. äöenn? jo id)enblid) jugêt, 

cogîta: habeo 2 causas, ut serviam proxLimo et deo. DiabLolus: nolunt 

sibi serviri; et impii et madien einen mube. Ibi: Non propter te; non i« 

incepLi, diabôle, mmide, propter te, non propter rusticoLS, jd}ro£)erLnter, 

Sliuingli, 9f?otteng[eifter et qLuisquis facit molestiam. Sed inceptum, 

edificatum propter f [ratres et proxLimos, propter hos volo prebigen, orare, 

obs^ alii abutuntur etc. 

V.9 2.: 'domus domini': ut cultus iste maneat, ut illa domus, ubi deus i* 

auditur, loquitiu-, agit nobiscum; far bonad) diabLolus, mundus lîn! 

4 debet] debent 

') = einen. ') = rtenn oud^. 

Dr] positus sis in Magistratum civilem, in Oeconomum, hoc primum cogita, 

non futurum, ut omnia slnt gemmae, aurum, argentuni; satis tibi sit, 

cum, sicut in fodinis solet, unam venulam argenti in toto monte conspicis, 

satis Sit, cum unam et alteram gemmulam inveuis in maxima hiti mole. -m 

Maior enim pars in Ecclesia semper haeretica et impia est, Minor pars 

in politia est obediens et amans virtutis. Itaque fit, ut omnia sint ple- 

nissima molestiarum, cum puleherrimis conatibus et consiliis pessimi 

quique cum successu repugnent. Sed noli ideo deserere locum et 

stationem, in quam te coUoeavit Dominus, noli ideo fleri inobediens » 

Deo et abiicere curam tibi mandatam. Hoc cogita: Deus dixit ad 

me, ut sim princeps, posuit me in rectorem populi, familiae etc. 

Hanc vocationem non deseram, sie enim peccarem contra Deum meum, 

cui obcdientiam debco. Sed etsi maior pars sit mala, tamen faciam 

officium propter electos, 'propter fratres et proximos moos', orabo pro so 

pace, hortabor meos, faciam quantum possum, uon propter vulgus, sed 

propter fratres, qui debent fleri participes nostrae doctrinae. Sunt inter 

nobiles, inter rusticos, intcr cives, inter adversarios aliqui boui, aut 

saltem non plane perversi, propter hos loquar coram Deo et hominibus, 

quod est Optimum etc. s» 

Ad Ininc iiiodum expono hunc versum, ut sit consolatio pro magi- 

ßtratu i)olitico et Ecclesiastico contra illam multitudinem pravorura 

hominum et molestias, quas püs pariunt. Nostri monacbi horum plaue

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122,8. 9) WJ 

Hs] satis faveri et [S3l. 139»] ubi obtinuimus habitationem divinam et fratnim 

salutem. Ibi cohabitatio dei, ipse loquitur, oramus eiim et audit nos. 

Ideo magna causa, ut perseverem in optando, orando, deinde sine fluide 

verbum non docetur. Non propter lapLides et ligna, sed quia est domus 

5 dei. %a finbcn tfir ben man, domu.s domini non est, ubi deus tacet, sed 

ubi regnat, gubLernat, verbum suum piomul[gat, ibi domi. Ubi dicit: 

Eex DLavid, rege meum popLulum. Tu sacerdos, doce. Si deficit tibi, 

Aaron, David, clama ad me et exaud[iam. Ubi deus loquitur, consolLatur. 

Propter illam domum domini, qui fecit nos pop[ulum suum, volo loqui. 

10 Alioqui totus mundus quaerit mortem, malum istius sancti loci lerLUsa- 

lem. Et ego velim frangi istis malis EccLlesiae, PolLitiae; sed non, ift 

mcf)t red)t. Si venimus per dura, non frangant te pericula OecoLUomiae, 

PolLitiae, Ec[clesiae, sed cogLita: servio meo domino et fratri. Non sum 

1 neben 139 steht (141) 12 nid^t " 

Dr] nihil intelligunt, aliam molestiam enim non norunt praeter illam, quam 

15 ipsi sibi conciliant ob neglectum matrimonium, nempe aestum libidinis. 

Illas autem Ecclesiasticas et politicas molestias non sentiunt; quia enim 

princeps mundi eis non adversatur, sed largitur omnia, facUe eis est 

regere. Nimc autem per verbum Ecclesiae purgantur et Magistratus 

recte docetur de suo officio; furit Satan sicut 'potens in atrio, cum venitût. n.aif. 

20 potentior et fortior'; in bis molestüs animus obfirmandus est et cogitandum, 

sicut ista iubente Satana non coepta sunt, ita etiam eo reluctante 

non abiicienda esse aut deserendam vocationem, Sed serviendum esse 

primo ipsi Domino nostro, Deinde etiam fratribus et proximis nostris, 

quos saepe nee videmus nee novimus. Propter hos Ecclesiae doceri, 

25 Eespublicae autem regi debent, non propter mundum; is non dignus 

est, ut für suspendatur aut plectatur capite homicida. Sed Dominus 

in coelis et fratres ac proximi in terra sunt digni hoc officio magistratus, 

sicut subiicit: 

IX. Propter domum Domini Dei nostri quaero bona tibi, v.9 

30 Prima ratio, cur oret et bene precetur, est, ut serviat fratribus, 

non ingrato et perverso mundo. Secunda est, ut etiam Deo serviatur 

et conservetur domus illa, in qua Deus loquitur, audit preces etc. Hoc 

debet satis lucri esse piis, si qui mali contemnimt aut etiam nocere püs 

conantur, erit, cum dabunt sui contemptus et impietatis satis magnas 

35 poenas. Nobis hoc satis sit, quaesivisse salutem proximi et conservationem 

cultus Dei. Neque enim domum hie intelligere debes lapides et ligna, 

sed cultum Dei, qui in ista domo exercebatur. Neque enim fuit talis 

domus, in qua nihil ageretiir; homines ibi orabant, docebatur ibi verbum

118 In XV Psalmos graduum. ir.32/33. [1540.] (Fs. 122,9) 

Hsjiniitilie in isto offLicio, meus labôr fructif[icat deo gloriam et proxLimo 

salutem. Si bomis non est, obedLiens, sufE[icit 1 esse, Si non omues in 

ecLclesia. Sic in polîtia. Sed molestia, diffîcultas, vexatio, desperatio 

iollcn blLCiben; qui non vnlt ferre, fiat monachus. Non sie. In medîis 

difificiiltatibus contemnere mundum et diabLolum, qui pertiirbLat PolLitiam, 

OecLOUoniiam et praesertim EcclcKiam. Ideo orabo pro te, ut maueant 

sedes in ludLicio. ÜLavid intelLlexit virtLutem et gloriam verbi. Neu 

fuit fü^^, qui quaesivit Ioach[imicos, sed vidit: si verbuni et regLnum 

>) Grimm, Deutsches Wörterbach 3, 1633. 

^^]'Dei, Dens autem audiebat preces et dabat oracula, sicut supra quoque 

dictum est. 

lo 

Sed cur addit 'Dei nostri' 1 Ideo scilicet, ut intelligatur de tali Deo 

loqui, qui hunc populum circumcisum fecerat suun» populum. Haec 

quoque causa est, cur non, sicut mundus, quaerat malum huic populo 

aut frangatur istis molestüs Politicis et Ecclesiasticis, Sed postquam 

vocatus est in regem et Prophetam huius populi, perdurat et consolatur is 

se bis duobus, quod serviat primum fratribus, deinde Domino suo, quod 

non Sit inutilis servus, siquideni fruotificat Deo, ut gloriflcetnr, et proximo, 

ut salvetur. Ad hunc modum nobis quoque est cogitandum, ut, si non 

omnes sint boni, obedientes, sufficiat nobis saltem aliquos esse bonos. 

Si non omnes Ecclesiae accipiunt doctrinam nostram, sufficiat nobis jo 

saltem aliquas esse, in quibus fructificatur Deo et fratribus. Hoc enim 

nunquam fiet, ut omnes boni flant. Qui hoc non potest ferre, fiat monachus, 

scilicet et plane nihil molestiarum patietur. Ergo meminerimus 

orandum esse propter fratres et donum Domini cum Davide, qui, sicut 

hie Psalmus ostendit, probe intellexit virtutem et gloriam verbi. Ideo n 

non agit gratias, non exhilaratur propter auri et argenti copiam, quae 

tarnen ei non defuit, sed propter vcrbum et cultuni Dei. Haec cum 

adsunt, facile oninia alia incomnioda sarciri possunt. Nam sie Dens manet 

et fratrum salus quaeritur, hoc quid volumus anipliust contra cum 

verbiim non adest et nulli veri ciiltus Dei adsunt, amisimus simul Deum, m 

misericordiam et salutem Ecclesiae seu fratrum et nihil restat quam 

ßacrilega multit\ido, qnae damnatur. Adhortatur igitur nos David 

i)er 

in hoc Psalmo, ut discamus verbum colere et eins su« - essum 

fidelem orationem quaerere et non turbari, etsi maior pars est impia. 

Sint igitur alii suo periculo impii, nos aut«m agamus Deo gratiae, t» 

quod dat i)acem et pios doctores, qui verbo gubernaut Ecclesias. 

übi enim haec non sunt, ibi necesse est esse pcrturbatas oonsiientias, 

Idolatriam, impietatcm, caedes, adulteria et similia raonstra, quae 

US patUtur Ji 24 domum U

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 122, 9; 123, 1) 119 

Hß] bletlit, jo T)at§ ntclit not. [331- 139^] Ablato verbo ift deus et fratres {)tn lt>eg. 

Melius est, joiiree gefreffen imb ben gebraten bel}alten quam eitel trecf.* 

Ideo docet bic psalmus, ut servemus hoc beneficium verbi et Pol[itiae. 

Ubi regLnum et sacerLdotium non est, Ibi morb, raub, ut in austria^, 

5 deinde con[scientiam habere perturbatam. (Ss jinb vulgaria vocabula 

Sacerdotium et Eegnum, Sed tjaben üiel t)nn jtd). 

PSALMLS CXXin. 

IT. Decemi).| 'Ad te levavi' : Videtis hLunc psalmum brevem, Sversuum. v. i 

Exemplum est, quod non vis orationis in multitudine, sed in virtute et 

10 spii-itu. Siirg ünb gut, föenig ünb ftard tnort mad)en gut gebet. Orationes 

audißtis debLere esse creb^ras et breves, sed robustas et vegetas per nubes. 

hoc fit, quando af[fectus vehemens est et urget pressus mag[nis. Sunt 

'gemitus magni'. S[ummis gemitib[us clamat in celum, et isti claLmores iRöm. s, i« 

sunt pro sanctis, non pro rebLUS leviculis, sed quae max[imae S[anctis: 

IS 'ut adveniat reg[nnm' et relLigio, S. Ergo psalmus totus est tLur§ oratio swatts. e, lo 

contra superbLOS, ut clare dicit in 3. versu, qui vivT.int in seciiritLate, contemptu 

et querunt. Psalmus non est tantum apud persecLutores verbi, 

Nr. 2035. 

3 docet c aus dostet 14 max[imae (ad) SLanctos 

') Sinn: Unter Beschwernissen an der Kirche festzuhalten. ') Vgl. Enders £, 

Dr] Dominus lesus avertat ab Ecclesiis nostris et servet nobis istas 

reliquias, qui colunt sacerdotium et regnum. Haec enim duo vocabula 

20 usu qiiidem vulgata ac nota sunt, sed longe phis in se habent, quam 

mundus et adversarü nostri intelligant. Itaque pro conservatione harum 

rerum, quas non intelligunt, orare non possunt. 

PSALMUS CXXIII. 

Ad te levavi oculos meos. 

25 ESt bic Psalmus, sicut videtis, satis brevis. Ideo aptum exemplum 

est, qnod ostendit vim orationis non esse positam in multiloquio, sed 

in Spiritu; nam etiam pauca verba magna rerum pondera complecti 

possimt accedente spiritu et 'inenarrabilibus gemitibus' cordis, Prae-SRöm. s.as 

sertim cum necessitas eiusmodi incumbit, nt non sit spatium longioris 

39 orationis meditandae. Extant quidem orationes copiosae et prolixae 

in Psalmis, et inter reliquas Propheticas insignis est illa Danielas nono.Dan. »,4fi. 

Sed omnis oratio tum satis longa est, quando affectus est vehemens

120 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.) (Ps. 123,1) 

Hs] ßed ap\id eos, qui volunt {iloriari de VLerbo, deo. Qui volunt vocari sancti 

dei, doctiorcs vcritatis, quales apud nos dives, opulLcntes, E|ottense6 

ßpiiitus, qui nobiscum participant nomine et gloria Christi, et tarnen 

^^vunt sepuris^sime et valde divexant eos, qui synceriter docent et vi- 

vunt. ISTon opus adducere exempla ex vetLere histOLria, nostra aetas ha- s 

bet multa. Sie in isto popûlo opt[imura EegLnum iastitutum per Miosen, 

habLebant formam docendi popLulum secundum verbum dei; contrariuni 

fiebat. Sicut in Mose scriptum, non fiebat, et tantum fingeb[atur officiis 

polîticis et Ecclesiasticis. Eeliquiae aUquae bonae inveniebantur in 

doctLiina, [Sl. 140»] alia pars vivebLat secure et ridebat pios et habLebat lo 

a.S5n. 9,«ff. pro fatuis et Lnsanis. Ut in lehu historia: qui uncturus erat, nobil|ês et 

Pl^rincipes hie sedentes ap[pellabant fatuum. Ideo pLrophetae fuenmt 

apud eos meri fatui. Et doctLiina de fîde et iustifLicatione für lautet 

tor{)eit. An \o gongen jet) tempore Davidis, non scriptum. Sed antequam 

regLuaret D[avid, sub Säule erat seditiosus, desertor, apostLata, n 

Dr] et intelligit praesentein necessitatem, quae sanctis obücitur, non de 

leviculis rebus, quales mundus maximas iudicat, cum aut periclitandum 

est de victu aut aliis similibus rebus, Sed cum opprimitur EcclesiaTyrannorum 

armis, cum prophanatur nomen Domini impuris dogmatibus, et si 

qua similia sunt, quae ad gloriam Dei ac salutem animarum proprie ao 

pertinent. Haec pericula fere non possunt oratione dici, Ideo tum vere 

orant Sancti, quando cum dolore animi et anxio spiritu ista in mundo 

vident et experiuntur ac de iis serio cogitant. 

Ad hunc modum hie Psalmus est oratio contra superbos et securos, 

sicut ostendit postremus versus. Hi autem sunt non tantum inter eos, u 

qui impia dogmata sequuntur, sed etiam inter eos, qui volunt gloriari 

de verbo et sana doctrina, qui gaudent titulo, quod populus Dei et Ecclesia 

sint, quique nobiscum participes baberi volunt nominis et gloriae Christi 

et tarnen sunt seculi spiritus, qui aut rident aut moleste exercent syncere 

docentes. Talium magna copia fuit in populo Israel, habebant enim so 

regnum et cultum verbo Dei per Mosen institutum, habebant minist^rium 

copiosum in tanto numero rroplietarum et Doctorum. Sed quomodo 

Prophetas tractare soliti sint, ostendunt historiae; cum Elisa 4. Ee. 0. 

».wn.»,«n.fllium Prophetae ad lehn mitteret, reliqui dicunt: 'Quid vcnit ille iu- 

sanus ad teT Ac Psalmi et couciones Prophetarum satis arguimt, cum s» 

de fide et iustificatione coram Deo populum docerent, a multitudine 

derisoR, imo «tiam ut haereticos damnatos esse, cpiod sacriflciis et cultui 

legali aliquid viderentur tU-trahere. Sic David sub Säule seditiosus 

iudicabatur et sustinebat crimen regni perfide affeotati. Postea cum 

39 Mculi] Mcuri Ji


Us] proditor sui domini; et cum factus Eex, giengS im md)t üiel beffev, suum 

regLnum ftiinb in inax[ima Lnfirmitate, et fatuus. Et mulier dLixit: 'No-«- ©

122 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [lötO.J (Ps. 123, 1) 

Hg] [SBl. 1401'] 'Ad te levavi': Est maxLimus peniitus. 23o fol id) t)in? 

imdiqLue circumspectio, quaerens etiam corKiolatoreB, laudatOLres, faventes, 

sed non invenio. Vires desunt, sapLientia, multitudo deest. Et 

ergo unicum refug[ium, ut vertamus cor nostrum ad deum et levemus 

ocLUlos nostros in CLclum. Et individuo vago vocat deum habitatorem i 

celi, Si toti mundo jolten conculcatio, habitantes in terra conculLcant, 

f sor"; 11 concacant, conspurcant nos, 'opprobrium', 'catarma*, piaculum tôtius 

VI ISO, 5 orbis. 'HabiLtare cum Kedar et Mesech'. Unicum hoc rel[iquum, ut habi- 

tator CLoeli invocetur. Sic loseph, cum premeretur angust[ia et copiarum 

Dr]ut exaudianiur et ex contemptis reddamur gloriosi in regno Dei. Sed >* 

longa nobis haec mora est et dolet ferre, quod Dens tarn diu patitur nobis 

a malo et securo mundo insultari. Ideo necessarium est Christi mans!ur. 

*i, udatum, ut 'possideamus animas nostras in patientia'. Sed veniamus 

ad verba Psalmi tandem. 

VI I. Ad te levo oculos meos, qui habitas in coelis. » 

Hie est vehemens gemitus animi anxii et undique circumspicientis 

ac quarentis fautores, amicos, consolatores, laudatores, sed nunquam 

invenientis. Quo igitur, inquit, miser et contemptus ego confugiamt 

desunt vires, quibus me tuear, deest sapientia et consilium in tanta 

multitudine adversariorum meorum. Ad te itaque venio, mi Dens, Ad »» 

te levo oculos meos, qui in coelis habitas. Sie Deum, ut Scholastici 

loquebantur, in individuo vago seu generali appellatione Habitatorem 

coeli vocat, ut signiflcet omnia plena esse derisoribus et pios conculcari 

i. «01.4, 13 ab Omnibus, qui habitant in terra, in aere et nubibus, esse 'xa&äQftaia 

seu purgamenta' totius mundi, uaium igitur habitatorem coeli esse reli- s» 

quum, a quo speret auxilium et openi. Hanc perieuli maguitndincm 

affectus iste exprimit, quod circumspectis omnibus nulluni neque auxilium 

nee consilium se invenire dicit quam illuni, qui in coelis habitat. Haec 

tentationem valde augent. Itaque talibus verbis in tentatione orat, 

quae fortasse ipse eo tempore non satis plene intellexit, Sicut Paulus so 

««m. a. M quoque dicit 'nos nescire, quid oremus'. Spiritus quidem novit et int^lligit 

verba ista, sed homo non potest ea satis pro magnitudino sua concipere 

in tempore tentationis, dum fides adhuc inflrma est et luctatur. Postquam 

autem hoc datur, quod voluinus, et oratio exaudita est, tum fldes 

habet suum robur et nos tum tentationem tum orationem, qua in ten- sh 

tatione sumus usi. plenius intÛigimus. Opponit itaque David in hoc 

versu Habilatoreni codi lialiitat()ril)us terrae et aeris, lioc est, Satanae 

et mundo, et erigit se, quod, quanquam mundus magnus et pot«n8 est, 

17 oatquam Ji

In XV Fsalmos graduum. 1532/3H. [1540.] (Ps. 123, 1) 123 

Hb] multiLtudine. Uiiicum est hoc, ut 'levemus'. Ibi significat magLnitudinem 

siii af[fectus et gemitus, quod nuUum auxLilium nisi ad habitatorem ipsum. 

Sed tempore operationis ift vehLementer jdjlüer, sed coram deo fortis^simum. 

Christianus in tent[atione loquitur verba, quae ipse non intelLligit, 

5 utEo. 8.: 's[pintus SLanctits seit gemitus', et qui seit, novit, roaS bte tüortwöm.s.'zg 

gelten. Ideo cum dicit: 'habLitator coeli'. Ibi inlirma fLides, dum oramus, 

cum exauditi et dedit, tum fortis. Opponit habitatorem in clobIo contra 

habLitatores in terra. Sic arrip[it fldLUciam orandi ad, cum maior 

Sit quam qui in mundo. Si diabLolus, mundus, adversa[rii magni, qui 

10 mord[ent, maior noster, quia vocatur 'habîtator celi', cum quo infinita 

milia ang[elorum; ubi unus homo, princeps, nobLilis, heretLicus divexât, 

Dr] tarnen Deus sit maior. Quid igitur, si mundus te ridet et vexat? Huc 

potius respice, quod Deus cum omnibus Angelis et Sanctis suis te intuetur, 

te praedicat ac laudat. Hoc versus iste significat verbis, ut videtis, 

15 satis humilibus, sed plenis omni copia consolationum, si quis modo 

crederet. Spiritus certe, qui haec verba dat et suscitat gemitus hos in 

afflictorum cordibus, intelligit, quanta gravitate haec orentur. 

Porro in secundo Psalmo Graduum diximiis, Sanctos in veteri Testamento, 

cum orarunt, non simpliciter orasse ad Deum coeli, sicut Turcae 

80 et ludaei adhuc hodie orant, sed vertisse se corpore et animo ad templum 

in Hierusalem. Itaque qixod hie dicit: 'Ad te, Domine, levo oculos meos, 

qui habitas in coelo', sie intelligendum est, ut et corde et gestu fateatur 

illum coeli Habitatorem habitare vere in tabernaculo in Hierusalem. 

Hoc eo consilio hie repetendum et admonendum esse duxi, ut prohibeam 

ii cogitationes, quae ascendunt propria temeritate ad nudum Deum et 

pingunt Deum in coelo esse invocandum. Nam is locus tenendus est, 

in quo Deiis vult adorari. Is fuit locus tabernaculi tempore Legis, et 

recte dicitur coelum, sicut ministri eins loci et cultuum dicuntur 'stellae' 

et populus 'exercitus coeli', Sicut Esaias et Daniel loquuntur Esa. 40., gei.ô.-'« 

30 Daniel 8. 11. In novo Testamento diximus non esse aliquem corporalemjon.s, lo 

locum, sed plenitudinem divinitatis esse et inveniri in uno homine et 

Deo Christo. Eins populus seu credentes appellantur Kegnum Dei, 

sicut Paulus dicit: 'Eegnum Dei in vobis est', Ideo scilicet, quia Christus, gur. i?, 21 

Eex coeli, in Sanctis per Spiritum et verbum suum regnat. Sic Paulus 

35 in Colossensibus dicit, 'nos esse in coelestibus', non quod corpore simus sp^ti 3. 20 

In coelis, sed quod ille Eex, qui regnat, vivit, loquitur, operatur in nobis, 

est Eex coeli etc. 

;Hoc ideo necessarium est scitu, ut maneamus in recta, sed tamenmatttT.u 

angustiore semita nee putemiis Davidem orasse sprcto templo. Qui enim 

26 fingunt £

124 In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 1) 

Hs]comedat nos, infinita milia angLclorum. Sed ßi quis hoc credêre posset! 

Dicuntur in tempore necesLsitatis, sed non putantiir tantum habere 

ponderis, sed oratio manet infirma; sed SLpiritus SLanctus dat af^fectum 

»f. 2, 4. sin cor, bann jinb jte gro§. In 2. psalmo dixi, quod versi cum gesfru orandi 

ad templum. P[ossiimus f)efften 511 jamen deum habitantera [81. 141»] 5 

in côelo et habitaculum. 'Ad te' meint er deum, quilero[solymis habLitat, 

quia ideni ipse, qui habiîtat in c[oelo et Sion. Eegnator C[oeli dignatur 

habitare in Sion. Ut prohibeam, dico, rationem, consilium, quae ascendit 

propLria temerita[te ad deum, ut ludei. Sed praefigendus locus, ubi 

deus vult coli, q[uamquam sit inhabitator ceU. In propLrio illa ipsa sedes 10 

in lerusâlem vocatur 'celum', ministri 'stelle', popûlus 'Exercitus ceU', 

'^'^ 

»on.^s; 10 EsaLia et Dani[ele, quod lUustris deb[et 'proster[nere plîu-imas Stellas 

de celo. Et quod magnificatur ad[ire principem multiLtudinis'. Militia 

cell in lesaîa, quia fuit cultura vel militia, qua mihtabatur, serviebatur 

sut 17, »1 deo celesti. Christus suum r[egnum 'regnum ceU', non quod simus adhuc n 

in celis, sed quod regnator celi regLnat 'in nobis*. Sumus in celis PLrin- 

1 s\ 6 habitacolo 11 vocatur c au» vocantur zu 12 Dainiel r 

Dr] hoc faciebant, erant sacrilegi et apostatae, sicut a Prophetis appellantur. 

Quare addamus hanc glo.ssam, cum David dicit: Qui habitat in coelis, 

ut idem sit, ac si dicat: Qui habitat in Zion seu Hienisalem. Sic apud 

nos nulla est oratio extra Christum, sed quidquid oramus. oramus in so 

nomine et fiducia Domini nostri lesu Christi, qui ita est habitator coeli, 

ut tamen secundum verbum et spiritum sit nobiscum in terra et regnet 

in manu, lingua et omnibus membris nostris. Omnia enim sanctorum 

opera sunt opera Christi in eis regnantis. Neque enim separandum est 

coelum a terra, sicut David non separat coelum et Zion seu Ilieru.salem. « 

In Christo enim coelum et terra coniuncta et idem sunt. In Christo onuiia 

impleta sunt et possidentur omnia. Itaque qui Christum habet et credit, 

habet coelum et terram et quicquid in eis est, Sicut tempore veteris 

Testamenti Deus omnia collegerat ad locum tabernaculi. 

Fanatici spiritus semper fingunt sibi proprias religiones, Sicut ludaei so 

quaerebant valles, lucos, amocna flumina etc. li etiam volebaut videri, 

quod Icvarent oculos ad Deum habitantem in coelis, sed fallebautur. 

Quoraodo, inquis, an non coelum id est, quod supra caput est T Recte. 

An non ea sedes est Deit An non Deus ibi inveniturt Non, Quia Deus 

sie est habitator coeli, ut verbo suo dixorit sc in loco tabernaculi habi- n 

taturum esse. Ibi quaere cum, Saul, Ahah, Baesa, lerobeam, Ibi secundum 

verbum suum cum invenies. Alibi nusquam, neque in coelo nee in terra 

eum invenies. Turrae etiam orant ad Deum, coeli ot terrae creatorem, 

Bed non inveniunt, quia in Chiisto Deum non creduut nee quaerunt.


Hs] cipaliter et vocamm-, non quod corpore in celis, sed quod rex, qui loquitur, 

reg[nat, in nobis est etc. Et propter regem illum vocatur popuilus eius 

''pop[iihis celorum', 'popLulus celestis', Ut non quaerat quisqLue singLUlarem 

cultum. Et non piitet (jiiis, ÜLavidem orasse spreto, negLato tem- 

5 plo; qui hoc faciebLant, erant sacriLlegi, Apost[atae et accusab[antur a 

SLanctis propLhetis idol[olatrae. 

'Hab[itas': i.e. ad te domine, qni hab[itas in Ieru[salem, qui es 

verus liab[itator et E[ex celi. Sic extra Christum nulla oratio. Sed oramus 

ad dêum patrem per et in domiao lesu Christo. Is est nostrum tem- 

10 p^lum et tab[ernaculum. Et hac fidLUcia dioimus Christum hab[itatorem 

celi, et tamen secundum E[uangelium et gLratiam est nobiscum in terris, 

qLuidquid facimus, loquiLmur, sunt opera et verba Christi regnantis in 

nobis, qiiia in eo omnia impleta, quae sunt in CLelo et terra. Ideo extra 

Christum non est quaerere rêgnum CLClorum. [St. 141 1] Bo habito habes 

15 omnia reg[na celî, terrae. Sic adorasse in lerLUsalem era^t adorare in 

CLclo et terra, quia erat adorare illum V[erum dominum CLeli et terLrae. 

Hoc contra E[ottenses et flabergteifter^ et idolLolatras, qui fingimt pro- 

PLrias religLiones, montes, valles, flumina, modos, Ut Iud[aei, l8[rael. 

') Vgl. Unsre Ausg. Bibel 3, 672, 32. 

Dr] Sic Papa orat ad Deum Augustini, Prancisci, Petri, Pauli etc. Sed talis 

20 Deus nusquam est, in Christo enim placuit 'habitare omnem plenitudiaem', sol 2, 

In eo qui orat invenit Dei aures apertas, qui extra Christum orat, huic 

Deus aures non praebet. Hinc facile est iudicare de Papistarum orationi- 

bus, quae omnes fere in genere nituntur non solius Christi nomine, sed 

meritis et intercessionibus Sanctorum. ImpossibUe igitur est, ut vel 

35 hunc vel alium Psalmum possiat recte orare. Amisso enim aut post- 

habito Christo amissus est Deus cum omni creatura, cum Scriptura et 

Omnibus aliis, quae sunt. 

Ergo hoc epitheton est Dei non gloriosi ia maiestate, sicut iudicant 

Papistae, sed revelati, non (ut sie loquar) Dei speculati aut per nos re- 

30 peribilis, sed manifestati per suum verbum, in quo se revelat talem habitatorem 

coeli, qui habitare velit ad Arcam ia tabernaculo. Est quidem 

revera coeli habitator, sed non mihi, cui per verbum suum dicit aUud, 

nempe, quod tum ia templo, nunc in homine Christo inveniri et esse 

veUt. Hanc regulam orandi et colendi Deum nesciunt Idolatrae ludaei, 

35 Turcae, Papistae et omnes voluntariarum religionum autores, qui putant 

se Deum velle taventre et colere secundum quod ipsis cor dictat. Tales 

cultores Deus non novit nee accipit, siciit ipsi Deum non noverunt. 

Neque enim Deus nudus a nobis appraehendi potest, Circumstantiae 

autem, tempus, locus, persona, non sunt sumendae ex nostra ratione. 

9

126 In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 1.2) 

HsJIpsi petLierunt, claLmavcrunt: 'Nos levamus' etc.; non est verum. Non 

attiugis. Seil liabLitator coli non est repeiibilis in C[elo sed in lerLUsalem, 

nusquam. NegleLCto templo a deo instituto impossibile. Ut TLurcae 

hodie orant ad CLreatorem cell et ter^rae. Sed nuUus e.st creator CLeli et 

ter^rae. PapLa: O Dens SLancti PrancisLci, AugLUstini, — non est 

talis. In principio ({jeijft einer): placuit; si extra Christum oraveris, Deus 

obturavit Aures, non aud[iet, quia vult habitator cel[i et creatôr 

CLcli et ter^rae in isto ho[mine. Sicut ludei.s non potuit inveniri extra 

locum a deo desigLuatum, sie nos extra Christum. Ne glorientiu Papâ, 

T[urca se liabcre; PsLalmos legere, tft erloflen. Haec dico propter vocab[ulum 

'habLitator', ut scias Epith[eton dei non gloriosi, sed dei revelati, 

non speculati per nos, sed manifestati per suum verbum. Habitator 

10 habent 

Dr] sed simpliciter ex verbo Dei. Qui ad hunc modum habet Deuni descriptum 

circumstantiis in verbo suo propositis, is postea sine pcriculo eum potest 

».lim. 6, 16 appellare secundum maiestatem suani Habitatorem coeli. Dcum 'habi- i» 

tantem lucem inaccessibilem', Creatorem coeli etc., sicut aliquando Pro- 

phetae et Apostoli solent. 

^•2 II. Ecce sicut oculi servorum respiciunt ad manus 

dominorum suorum, Sicut oculi ancillae ad manus dominae 

suae, Ita oculi nostri ad Dominum Deum nostrum, douec jo 

misereatur nostri. 

Utitur Propheta duabus similitudinibus, quibus incendit affectum 

suum, et siniul orationem quoque facit ardentiorem, quasi dioat: DilTert 

Dominus auxiliuni, sinit in nostro conspectu florere subsannatores illos 

et secure superbos contemptores, qui gloriantur se esse filios Israel et sedent « 

in cathedra Mosi, ideoqiie timentur ac honoraiitur. Longa sane nobis 

et molesta haec mora est, Sed tarnen facieraus, quod probi servi et probae 

ancillae solent, ut in hoc contemptu et aliis periculis ipsi nos non vindicemus 

per impatientiani, sed respiciamus ad Dominum et oxpectemus 

eins manuni. Sic coufitetur Sanctu« vir Deuni difTerre auxiliuni et pro- so 

trahere moram nee deflnire modum aut tempus, quo iuvare velit, sed 

ßinere Sanctos in eo sensu, quasi modus et tempus sint iiifinita, ut videantur 

quasi inter coolum et terram pendcre medii. Haec gravia sunt et iniruiu 

in modum aggravant tentationem. Quare tenenda consolatio est, quam 

Propheta hi

In XV PsaliTios graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123. 1.2) 127 

Hfl] CLcli est, sed mihi non est, donec mihi manifestetur. Fuit hab[itator 

celi ante omnes hoLmincs, sed milii nihil profuit, donec descend[eret et 

loqLueretuT et constitueret locum, tempus per se, dicens: Hie habitabo, hie 

inveniar. Est creator, sed non invenies, sed hie. Hec ignorant isti idola- 

5 [trae PapLa, TLurca, filii IsLiael et omnes auctores volunt[arianim religionum, 

qni deum volunt treffen nad) irem fopff. Constituendum de eerto 

loco, persona; his habitis postea voca C[reatorem, habLitatorem celi, cre- 

a^torem hominum, benedictorem seminis et frugum. Sed Ante hoc est 

fnmus ante ignem. 

10 'Ecce, sicut ocuU servorum': sunt 2 similitudines, ubi magis urgetv 2 

suum afLfectum, ut illam orationem qûamvis brevem reddat ardentiorem: 

qLuam diu Differt, videt[m' in con^spectu nostro ty^rannus, 

falsos fratres, qui iaetant se doct[ores supra cathLedram Môsi, in loco 

3 habitabo c aus habitat 4 inveniam hie mit Strich zu habitabo Z. 3 gezogen 

5 auctores fehlt 8 frugum c aus frugis U fumus c aus fnmum 11 ut c aus ac 

Dr] Proponitur igitur nobis hie exemplum patientiae, quod expectanda 

15 Sit manus Domini et non dubitandum de auxilio divino seu manu Domini 

affutura. Cum enim prima syllaba seu potius primus gemitus 

orationis incipit, annuit Deus et respondet nobis: fliat, non tamen 

debemus statuere, ubi, quomodo, quando, per quos sit daturus, quae 

petimus. Haec enim relinquenda simt Deo, ut ipse definiat. IsTobis hoc 

so agendum est, quod nostri officii est, ut scilicet oremus et sicut servus 

respiciamus ad manum nostri Doniini. 

Ad hunc modum docet nos David suo exemplo et monet, ut etiam 

expectemus, non remittamus brachia nee avertamus oculos a Domino, 

sed ut urgeamus, instemus, perseveremus, sicut Christus quoque monet Sut. le, 2ff. 

25 similitudine illa mulierculae et iniusti iudicis, qni, etsi neque Deum 

nee homines timeret, tamen improba assiduitate vincitur ad cognoscendam 

causam. Si enim homo pessimus tam malus non est, quin superetur 

improbitate orandi, quid non de Deo sperabimus, qui se ultro ad audiendas 

preces offert, nos autem etiam mandato suo cogit ad orandum, imo ut 

30 dicam, quod res est, qui ad largiendum est promptior, quam nos ad 

accipiendum? Nam iUa mora, qua auxiliiim differt, non hoc agit, ut 

ostendat se nos non auditurum esse, sed \\t exerceat fldem nostram et 

nos discamus cognoscere varias et multiplices rationes auxilii divini, 

tam longe positas supra hoc, quod capere et inteUigere possumus. Sta- 

35 tuamus ergo rem, quam petimus, differri, non negari, nee patiamur 

nos unquam eo adduci, ut moram hanc interpretemur esse neglectum; 

vult enim Dominus ita nobiscum agere, ut nomen suum retineat, quod 

14 certo affutura B 3f> neglectam A

128 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 123,2) 

Hs]Davidis, timentur, honorantur, et diu durat. Sed sie faciemus ut i\ned:)te 

et megbe. VolLumus expLCctare et tamdiu auf f iljn je()en, donec misereatur. 

Conf[itetuT vir bonus et PLius deum differre, quod non constituit nobis 

tempus, definit modum, quo velit iuvare; sinit modum, tenipus infinitum 

bleiben. Si finis erit, tempus veniet, persona et omiiia, non nostra deüui- s 

tione sed divina. Qui in tentLatione, non fted deo Q\i. Non ymM deflniri 

per nos. Exemplum est hie patientiao- In quacunque tribûlatione 

expectandum, non dub[itandum de manu vent[ura. Oratio est audita 

ad 1 syl[labam, deus dicit in cêlo: fiat. Nemo oret, nisi constiLtuat in 

corde: OrabLO, et antequam dixLi Amen, Qft"? ia in CLelo. Sed ubi, quo- lo 

modo, quando, per quem, ba jol id) nid)t jdjiiefen sed ipse. Sed sufficiat, 

quod certa exaudLitio; sed quomodo, non etc. Ideo dicit: volLumus 

expLCctare et ocluIos nostros sie levare in cêlum, sie urgere orationem, 

4 modus 5l6 defenitione 

Dr] David in alio loco ei tribuit, quod scilicet sit 'Adiutor in opportimitate'. 

Haec opportunitas deflnitur ab ipso, a nobis non potest definiri. is 

Sed obiter hoc quoque admonendum est, quod Spiritus sanctus 

hoc in loco probat oeconomiam, quod liceat habere servos, et simul 

significat bonum vitae genus esse servire, si tarnen accedat fides, Siquidem 

servi hie inducuntur pro consolatione servorum Dei et probatur 

in eis patientia et fides, quam habent de Dominis, quod non statim ad » 

primum asperum verbum fugiunt neque ita severitate Dominorum ter- 

rentur, ut omnem de eorum benignitate spem abiiciant, Sed reapiciuut 

ad manum eorum, et expectant miserieordiam. Sed profecto loquitur 

David de melioribus eervis et ancillis, quam hodie sunt. Nulluni enim 

genus hominum est, quod faUacius, negligentius et impatientius sit, etiam a 

cum iustissimae causae sunt obiurgandi. Quare qui volunt boni esse, 

meminerint exemph et regulae, quam Spiritus sanctus hie dicit a bonis 

servis servari, quod non impatientes, non difficiles sunt, sed fideliter 

officium faeiunt et respiciunt ad nianus Dominoi-um suorum. 

Praecipue autem hoc in loco observandum est pronomen, quod non so 

simpliciter dicit: 'oculi nostri sunt ad dominum Deum', sed addit: 

'ad dominum Deum nostrum', hoc est, ad eum Deam, qui manifestavit 

et revelavit se nobis in verbo suo. Nam absque hoc si esset, non esset 

noster Deus; sie Dii Gentium et Idola, quae singuli sibi tingunt, c'icuntur 

quidem nostri Dii, tanquaro a nobis ficti et facti, sed non sunt veri Dii. '» 

nie aut


Hs]8ic persevLerare, bn§ tuir simpliciter non ces[samus, doneo. exauditi. Sic 

Christus docet oraie, ubi dicit de ludîce Iniquo, ubi vidua ludiccLin per am. is, äff. 

multos dies. Sie f)telt an. 'Ecce Iniq[uu8, qLuemquam neq^naquam timui; 

Iud[icabo te.' Ibi pesLsimiis homo tarn malus non est, quam non supere- 

•* tur probitate orationis. Si Iudex impius potest vinci, multomagis deus, 

qui promptior ad largLiendum; [SBl. 142»>] tantum fit, ut exerceatur fldes, 

ut discamus rationem divini auxLÜii, quod deus aliter iuvet quam mundus. 

Ipse differt, profert moram, sed !ompt. 'OpporLtimum' et ip.sum ar- W- 9, lo 

t[ificem aiiXLilii, psalmus 9. Nobis ap^paret, quasi -negligat. 

10 'Donec': et fürt similitudines ein: 'Sicut oculi servorum', ft)te fn[edit 

et magb tf)un, sed bte fromen. Ego puto nequiciam fuisse servorum apud 

ludLaeos, qui ex necesLsitate servierunt. In Comed[iis^ de servis, quod mali 

nebLulones; quando homo aliquid coactus facit, facit quidem, sed quando 

sperat clam, postea redit ad Ingenium*; quando rusticum mtl ,îtitngen. 

15 Ideo loquitur hie de probis !n[ed)t et macjb, quorum fldes et dil[igentia 

fuit obedire suis dominis. Vûlt dLicere: tûn boä) fLtomme f[ne(i)te jo, 

permanent in famul[i obedientia. Non sinunt sibi bland Liri nee iniuriis 

dominorum avocari, SJZifjen fLromme tinber. Sic, qui servus, ancil[la 

dei, non terreatur ista severitate dei, et homini non faveatur, lactationi- 

M b[us^ blan[diatur advers[ariis. Sed sit servus ut fidelis Joseph Et 

ut TereuLtius fingit servum in Andria ^ : quia sumus fldeles servi, non movebimur 

nee prosp[eris nee adversis. Obiter intel[Ugi potest, bonum genus 

vitae servire, Esse ser[vum et ancÜLlam in salutis statu, si sunt pii. 

4 iioD (2.) fehlt 12 über Iud[aeo8 steht praesertira In r 17 sibi] se 

«) Eunuch. IV, 4, 49; Andr. IV, 1, 51. ') Erg. suum. ') D. h. Verlockungen. 

Dr]cogitat, futurum, ut respiciat cucuUum suum, ut delectetur, si tam diu 

25 stet in templo, si non vescatur carnibus, si non prodeat in vulgus etc. 

Sed Deus revera talis non est, sed simpliciter est hocidolum cordis ipsius 

et humana opinio sine verbo, imo etiam contra verbum concepta et 

plantata a Diabolo. 

Ad himc igitur modum semper accipe 'Deus noster', hoc est, qui 

30 se in verbo sao revelavit, quem non flnximus nos, sed qui ipse se finxit 

et pinxit in verbo, quomodo velit coli, adorari, timeri etc. Hie verus 

Deus noster videtur quidem saepe esse alienus Deus, qui nos non respiciat, 

nee cu.'am nostri agat. Ideo impii homines ab eo discedunt, quaerunt 

praesidia sanctorum lacobi, Petri, nonnimquam etiam Satanae et magi- 

35 carum artium, quia haec, cum Deus noster auxilium differre soleat, 

praesentius iuvant; sed noster Deus ideo solet differre auxilium, ut 

nos probet et exerceat atque sie deducat nos primum in cognitionem 

nostri, ut agnoscamus pravitatem cordis nostri, quam facile patiamur 

Sutêrä SBette. XL, 3 9


He] Est quaedam mag:na gloria, posse sie celebrare in sacris literis et 

i.flPftrii.iain celestibLUs, ubi 'angLeli desiderant videre'. (Sitel Emph[asi8. Deus 

noster est manifestatus et verbo suo declaratus. Alioqui non adderet 

pronomen, quia Uli dii, quos concipimus nostra devotione, non veri. 

Deu.s verus, qui suo verbo revelavit se. [St. 143»] Ideo CarthLUsiani non 

habent deum, quia fingunt deum seeundum suas cogîtationes, quae 

sunt aliene a verbo dei; ideo sunt mera idola, quia CarthLUsianus credit 

dei istius sensum, quod velit Respicere suum cucullum, nee est Deus 

suus, sed opinio in cordê per diab[olum plantata, quia talis deus non. 

'Xoster': qui seipsum exh[ibet nobis, non quem fingimus. Et tarnen 

fielt jid), quasi in neces[sitate nos deserit. Ibi tum curritur ad Sanctos. 

Isti praesentes iuvant, sed ille diöert, seil, suos probare, tentare, ut pro- 

ducat ad cogLuitionem dei et sui, ut agnoscant, quomodo falsum cor 

liominis et perfidum, diffidLentiam et amorem sui, et cog[no.scant deum, 

quomodo differat et tarnen non deserat, quod iuvet, si etiam non sentiamus; 

tum agnoscimus eius bonitatem et nostram maliciam. 2)a§ tt)ut 

deus alienus nicflt, .sed statim iuvat. 

V. 3 'MisLerere': Repetit propter affectuni. 'Quoniam': causa istiiis 

psalmi, Quare ora[ret: contemp^tus est nimius. lam etiam orare posLSu- 

raus contra nob[iles, c[ives et rustîcos, quia tantus contemptus, ut 

odiosum, nisi adesset con.solatio scripLturae etc. Maior pars iam cogîtet 

vestrum: Quis vult TheoLlogus, praedicator fieri? inene \o, jcl) ber 

Jêufel ein piebiger. Et iam praedicatores, qui sunt, confugere volunt, 

ut fiant antifîces, quia rust[ici et Sdiar[f)anjen fludien. Post[ea mit 

3 addes 6 habet 8 deum 9 suus c au» suum 11 tum o 

Dt] nos abduci a vero Deo, Deinde ut dedncat in cognitionem sui, ut disca- u 

mu8, quomodo velit nos iuvare, item quomodo possit, longe meliere 

et faciliore modo ac via, quam unqu;im cocritarp humana ratio potuit. 

v.g III. Miserere nostri, Domine, miserere nostri, quia 

multum repleti sumus despeetione. 

Haec est Psalmi propositio et causa, cur oret, nempe contemptus m 

hominum superborum et .securorum, quem nos hodie quoque nimium 

sentimus nee possemus superare, nisi huiusmodi exemplis et consolationi- 

bus revocaremur ad patientiam. Non autem conquerimur tantum de 

nostro nialo, maius hoc est, (|uod animos piorum exercet, quod scilicet 

videmus illo cont«mptu verbi et ministrorum paulatim futurum esse, » 

ut nemo Ecclosiarum administrandarum munus suscepturus sit. Quis 

enini iidolcsccns ingenio ]iraf(litiis simul aetatem et substantiam iilco 

yolet perdere, ut tandem pro labore et pio studio niliil quam odiuiii «t

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 123, 3) 131 

Hs] bcm contemptLus foltö tnol I)in fomen, ut corrueret theologia. Non, 

sed ibi insurgeudum et reuitendiim t[ota fiducia: Ia§ jpotten, lachen. lUe 

vivit adhuc, sed an{)alten ut fid[eles servi et ancil[lae. Cives, r[ustici et 

nobLÜes, Eot^tenses loevbenö ntd)t enben, quia scriptum: 'Tu es sacerdos «ebt. 5,6 

5 in eter[num'. 

[331. 143'»] Volunt quidera Christum eradLicare nob[iles et rustLiei, 

et PapListae rooIIenS ertoarten. Sed wer ben sacerdotem Ijer ab reifft: 

'Tu es', illum in locum eins constituemus. Si non isti, adorabLunt alii 

etc., quia 'domini est teiTa'. Veh[ementer odibilis res, quod quis scLCure ^(. 24, 

10 lebt, jol ftubtrn, et cum omnia ât »ersert, fol etin buigLev etm^ ba^ ti)ot 

lüeijen. Sic EsaLiae et nllen pLiôpI)eten gangen. Sed indura, leva ocluIos. 

Ipsi dabunt poenas contempLtus, tu persevera, ora, ut ministerium tuum non 

cadat. Si ego iudLicare debeo secundum 5 sensus et prudeuLtiam hu[manam, 

tum simpliciter verbuni amittemus. Et verum amittemus, sed non ideo 

6 Christum c aus Christus 

') = einem. 

Dr] 15 contemptum reportet? Sic qui iam in ministerio simt, cum vident et 

dignitatis et lucri plus esse in aliis professionibus, contemptu hoc eo 

adiguntur, ut cogitent de abdicanda cura Ecclesiarum et privata vita 

minus molesta et questuosiore suscipienda. Sic contemptus iste Ecclesias 

gubernatoribus privabit. Quid autem inde secuturum sit, si ministerium 

20 ruat, facilis coniectura est, nempe quod simul necesse est ruere gloriam 

et regnum Dei et salutem hominum. 

Opus igitur est cohortationibus, ne patiamur nos isto contemptu 

vinci, sed sinamus tales contemptores suo periculo r idere et secui-e superbire, 

nos autem cogitemus Deum habitatorem coeli adhuc vivere. Qaare 

S6 tanquam fldeles servi strenue urgebimus officium nostrum spe pro- 

missionis, quod ipse est 'Sacerdos in aeternum' et 'ponet inimicos sca-|'^![-''^ 

bellum pedum suorum'. Qui hunc Sacerdotem de sede sua pellere poterit, 

illi erit impune risisse verbum et ministerium. Docent nos quoque veterum 

Prophetarum historiae, fuisse similem eorum fortimam. Et caput 

30 nostrum Christus quomodo quaeso a superbis Pharisaeis irrisus et tractatus 

est ? Quare non offendamur hoc contemptu, ponamus frontem nostram 

ceu petram contra superbos et faciamus officium nostrum docendo, Deinde 

etiam oremus, ut Dominus ministerium conservare velit, quod certe hoc 

modo videtur ruiturum esse. Sed etsi hie Vuittenbergae, lôribergae et 

35 in aliis locis ruet propter ingratitudinem, tamen non ubique ruet. Nole- 

bant Apostolos ludaei, Gentes igitur eos admiserunt. Sic etsi ea loca, 

in quibus nunc Euangelion docetur, hanc doctrinam propter ingratitudinem 

amittent, tamen excitabit Deus alibi Doctores et auditores, ut 

9* 

1

132 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 123, 3. 4.) 

Hs] ubique. Si hie et Norimbi ergae, non tarnen alibi. 'Fueite in alium', dicit 

Christus; Si perseqLUuntur vos, non desistite, sed in abum , t)mer fort. 

Vos iudicatis indig:nos p[ecoatore8. Si PapListae nohint audîre, audiant 

Tar[tari. Si ille non, Tur^cae, Persae; manebit iste Saeerdos. Si 

non volunt fLideles pfaffen, accip[iant falLsos tierfurev. Ut hodie muni- » 

tisLsimae civitates sunt geplagt in ventum, sed iam. Ideo durate, ne lojjen 

fatigirn, ievte illum contemptum; non deseremus et expLectabimus, 

donec etc. 

V.4 'EepLleta': jie fabelt ön§ fo Dol emgeicf)Len!t, ut gleid) Dol, de con- 

temptu. Qui sunt? Multum; e§ edciLt t)n§ f(i)ter, ba§ mir md)t fcbier lo 

ert)arren hirtben; e? wirb .ûoiel. Et sepe co'ritavi, quod velim deserere 

offlcLium ete. Anima est repleta nimium. 23er jinb jie? 'Subsannatione 

2 perseci 

Dr] huic Sacerdoti regnum suum maneat. Isti autem, qui pios doctores 

ita contempserunt, punientur seductoribus, sicut ante oculos multarum 

magnarum civitatum exempla hodie sunt. Boni et fidelis servi est, non i» 

frangi, sed durare etiam tum, cum sentit se repletum esse despectione 

et quasi rapitur ad deserendam vocationeni ; 

utitur enim Propheta figura 

sumpta a poculo sie repleto, ut nihil amplius possit affundi, ut signifieet 

istara nauseam, quam parit contemptus. 

v.4 IV. Quia multum repleta est anima nostra opprobrio 20 

abundantium et despectione superborum. 

Hoc äuget dolorem, quod qui tales sunt contemptores, videntur 

inipnne id facere, siquidem abundant omni eopia rerum et in mundo 

magni et clari sunt. Ideo etiam exemplo noeent, quod alios in eimdem 

contemptum trahunt. David et alü etiam fuere divites et opulenti, « 

sed videmus eos tot calamitatibus et malis tum domesticis tum externis 

vexatos et exercitos esse, ut eis minime liberet aut superbis aut securis 

esse; sed impiorum alia conditio est, hi quasi praeminm seeuritatis suae 

ferre videntur opes, dignitates, autoritatem etc. Contra saneti afflicti 

et calamitoai sunt et habentur a securis istis pro fatuis et stultis, Sicut so 

Kummorum Projjlietarum exempla tcstantur et nos hodie experimur; 

cum Hummo studio homines conamur abducere ab avaritia, securitate 

et aliis vitiis, rident nos, et


He] opulentorum' : i.e. bte ftolên tropffen, bie Rteges, bttjcfiofe, bturger 

et nob[iles, gl)et cum gloria ad eonculcandum ELuangelium [SBl. 144»] et qui 

volLunt esse Christi. Ut tum, quando viderunt Ioel[em, lesâiam: is 

est fatuus, betlet, v[ult solus sapere, est insanus. Sic omnibLUS. SuperbLi 

5 et Uli securi, quia opulenti, iût tnadit mut.^ ®[at)tb toax aud) reid), sed 

dominus dabat tantum efjig, ut nun etc.; i.e. jie (}aben haö lauter ge* 

jpot etc. Quando hodie dicitur rusticis, ut timeant deum, quia veniet 

ext^rema dies, ladên; nobile« fhtd}en. Ideo sumus subsannatio, irrisio 

istorum superbLorum. Si esset contemptus non securorum, ut infirmorum. 

10 Sed isti satis habent opum, sanitatis etc. Ideo non ablajfcn a studio, 

a confessione verbi et ministerio verbi propter contempLtum. Maiores 

sunt promis^siones dei quam contemp[tus, quia nostrum ministerium 

in hoc gloriatur, quod deo, habitLatori ceü, placeat. Si omnes rident 

princip[es, rêges, manent nobiscum Mich[ael, GabLiiel, et deiis coronabit. 

15 Interim feramus illum contemptum et lajfen jie ein gut iar ijüben mit 

freien, jauffen et loachLimicos jamlen. 

5 mut c aus gut 

') Unsre Ausg. Bd. 19, 372, 26. 

Dr]haberent, sicut Psalmus nonus precatur, 'magistrum, qui doceret eos esse W.», 21 

homines', aliter sentirent. Sed quia hoc non fit et occasiones securi- 

tatis et contemptus sibi videntur habere, ferendi sunt et contra eos 

80 cum Davide orandum est. 

Sic hie est Psalmus tum exemplum tum consolatio, ne a studio 

et confessione verbi seu ministerio patiamur nos abduci propter 

securos contemptores, sed ut potius nos potentia et promissionibus Dei 

consolemur et cogitemus, quando nos securissime rident sapientes mundi, 

M haeretici, Pontiflces, Pharisaei, vicissim eos rideri ab Angelis et toto 

coetu sanctorum, Nos autem, si fortiter perstiterimus in nostro officio, 

coronam ab ipso Christo impositam portaturos esse. Haec spes retinenda 

est piis Doctoribus et interim contemptus ille ferendus et devorandus 

est, donec experiantur impii, quem riserint. Amen.

'' 

134 In XV Psalinos graduum. 1532/33. [1540.] (Psal. 124, 1) 

Hs] 23. üecemb.l CXXIIII. PsalOlUS. 

^•' 'Nisi Dominus erat in nobis': Iste psalmus, sicut habet tit[ulus, 

est etiam 1 de DaTidicis, sicut scitis, psalmos Davidicos praecipue 

habere illum sup[erbuin: et 1. afLfectum fidel in theoLlopia et proprietatem 

in .crammatica. Summum huius psalmi jrLratiarum actio pro conserva- * 

tione et libLeratione istius rLegni et sa[cerdotii vel totius popLuli Israel. 

9,i!s'' Quia, ut scitis, et etiam Mloscs ad popLuhim loquitm- iis verbis: 'Coniunxit 

se dLominus patrib[us tuis et tibi, non quia eratis pliyes', me- 

liore.s, 'cum istae ULationes gêntium, quas expeUet dLominus, sint plures 

et forLtiores te', 'sed quia promisit PLatribus tuis', ideo propter nomen n> 

tuum facit; [St. 144'»] et histoLria satis testatur hunc popLulum positum 

in medio jrêntium. Ibi Reges Philiîstaeonim, MoaLbitarum, AnimoLnitarum 

et aliarum gLcntium, qui omnes unanimiter ext[remo odio perse- 

cuti sunt hLunc popLuhim. QLuamquam fuit magnus I)auffen, quod multa 

centena fuit milia istiu.s popûli, ut scripLtura; tarnen latitudo terrae in- i» 

dicat, quanta fuit paucitas res^pectu aliorum regLnorum; fuit regnum 

exiguum contra tot reg^na ine ir^cuitu, que nihil agebjânt, susp[ectabant, 

quam ut istud Eêgnum funditus eradicaretur; hoc vidit DLavid. Ideo 

laudat deum serVatorem istius popûli contra tot draLCones, leones et 

Dt] psalmus cxxiv. «, 

Nisi quia Dominus erat in nobis. 

Hunc Psalmum primum affectus fulei in Theologia, secuudo pro- 

prietas in Grammatica arg\iit Daridis esse. Haec enim diio praecipua 

sunt, quae habet prae alüs, qui Psalmos scripserunt. Est autem hie 

Psalmus gratiarum actio pro dono et misericordia Dei, quod conservat »» 

regnum et sacerdotium vel, ut clarius dicam, totuni populum Israel. 

6.moit»,i.j Sicnt enim scitis, et Moses ad populum loquitur Deuter. 7., Non quia 

vincerent numero cunctas gentes, iunctus est eis Dominus, cum potius 

Omnibus populis essent pauciores, sed quia Dominus elcgit eos et custo- 

divit iuramentum, quod iuravit patribus eorum. Testantur autem histo jo 

riae et satis id ex descriptione terrae sanctae ostendi potest, fuisse hunc 

populum positum in medio gentium, tanquam oviiini caulam in vastissima 

sylva. eingebaut eos Reges Syriae, Aegypti, Ammonitarum, IsmaeUta- 

rum, Moabitarum etc., qui omnes unanimiter cxtremo odio eos perseque- 

bantur, accendent« Satana odium eo consiho, qud optabat cuitiim et i» 

verbum Dei oppressum esse. Etsi autem populus Israel satis numerosus 

fuit, tarnen respectu vicinanim gentium fuit tanquam iina aliqua civitas 

collata ad ampli.ssinuim rcginim. Hoc periculum videt David et Deo 

agit grutias, quod suum populum contra furorem tot leonum et draco-

In XV Psalmos graduum. 1532/1,033. [1540.) (Pe. 124, 1) I35 

Hslfuxores istarmn g[entmm. MagLnum miraLCuluin, potuisse perseverare 

in suo ELegno et SLUum aumm eruere fm-entibus etc. lam cum res periit 

et tantum scripta, videtur res levicula et neminem movet. 

Laiidât et g^ratias a^git Deo conser[vatori liberati istius parvi et 

5 contempti pop[uU contra vires et fiirorem tot regLiim in circnitu etc. 

Nobis licet canerc non contra unum popLulum, Regem, sed et nos circum- 

vallati '7 demonibLUs', ubi prius 1; habemus in cirLCuitu nostro totummotti). 13,45 

mimdiim secimdum ps. 2.: 'Eeges consiu'gunt' etc. Non est mag[istratus'«|. 2, a 

tam parvTis, jd)iffertd)en burgLev", ftabt[ned}t, mu« bie fu£i lüijjdên an 

10 bem ©Ltiangeltiim. Iste est mundus, sed gnab, si solus. Sed postea Demon 

cum suis imiLversis ang[elis, 'Portae terrae et inferorum', tot Pontifices, MaM.ie, is 

reges, divites, potêntes acerrimi hostes; et postea regna demonum. 

Idee circumsepti infinitis milib[us demonum. 3. hostis infra nos, sanc- 

tis[sima nostra domina caro, qui divexât nos peccatis sine fine et 

15 perturb[at conLScientiam, tollit quietem et impugLnat fidem et 'pug- 

contra' etc. Ideo cantabLimushûncpsalmum Christo, quod nos etEcLcle- 

Dr]num servat, ut, quamvis acerrimo odio eum oderint et omnes simul 

extinctum et radicitus vastatum cupiant, tamen frustra id conentur. 

At sane magnum miraculum est, si quis hoc recte aestimet, potuisse 

20 hunc populum manere tot diabolis contra eum furentibus. Sed postquam 

res periit et haec tantum in libris scripta leguntur, videntur levicula 

esse nee satis movent animos. 

Samma igitur Psalmi est, quod hortatur suos ad gratiarum actionem 

et laudem Domini Dei sui, conservantis, defendentis et liberantis istum 

25 parvum populum contra insidias et vim tot populorum et regnorum 

in circuitu, odientium et persequentium. A nobis quoque recte canitur, 

non solum contra nostros adversarios, qui palam oderunt et persequuntur 

verbum, sed etiam contra spirituales nequitias. Seimus enim ex Buangelio, 

quod insidiantur nobis 'septem daemones', ubi antea ab uno tantum matt^. 12, 45 

30 periculum erat. Hi non cessant totum mundiim contra nos concitare, 

iiixta secvmdum Psalmum, ut fere nullus tam contemptus Magistratus *(. 2, 

Sit, qui non palam ostendat se Euangelio adversari. Sed, ut dixi, tole- 

rabile esset, si solum mundum sustineremus hostem et non etiam Satan 

cum Omnibus angelis suis et 'inferorum portis' contra nos saeviret. Sed swatt^. 16, n 

36 ne sie quidem satis molestiarum et periculorum est, accedit etiam tertius 

hostis, qui est contra nos, quem ubique nobiscum circumferimus, alimus 

et delicate habemus, nempe sanctissima illa domina Caro, vetus 'meretrix', off. n, 1 

quae assidue nos vexat peccatis, tollit quietem, impugnat fidem, 'militat iRöm. 7, 23 

denique in membris nostris contra spiritum'. 

36 intra B 

2

136 1" XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 1—3) 

Hs] siam assîdue eonservat, dcfêndit et libLerat ab istis OLmnibu.s hostib[US, 

ut afTLnoscamus magnificum miia[Ciilum, posse consistere EcLclesiam, 

iinum Christianum, pastorem salvum [331. 145»] et defensum contra tot 

bestes, quos patitur a .sua C[arne, mundo, fâlsis fratribLUs. Hoc miraLCUlum 

vidit David et libLcnter, ut eciam popûlus vidLeat. Ideo in ea g^ratia- » 

lum a[Ctioneerudit eos et optat, ut Is^rael agLnoscat hoc miraLCulum. Sic 

incipit et dicit pro suo popLulo, quo ad histOLriam, deinde quo ad nos. 

In ipso exordio gLratiarum actionis mox vertit et apoLstrophen facit 

ad popLulum suum, ut agLnoscat hoc miraLCulum; sie laudât et g^ratias 

aLgit pro conservato Eêgno et sacerdotio defenso et liberato. 2ld), ut w 

omnis sie g^ratias aLgat. Est mixta oratio et doct[rina. Eethor, dialêe- 

ticus et TheolLOgus. Sed ipsi invertunt: Non; ideo solus canit cum iis etc.: 

Non sie fac, popule; ut et nos non. Nisi Eêx AegLjrpti et habLeremus 

tam fortes vires et equos, secios ELegem Syriae, Edemitas, — bas tûts. 

Dr] Cum igitur haec pericula Ecclesia snstineat, canamus nos queque u 

in Christi laudem hunc Psalmum, quod nos sua membra assidue eonservat 

ab istis hostibus omnibus. Ingratitude namque extrema esset, hoc miraculum 

non agnoscere, qued Ecclesia consistit, quod sunt, qui Christum 

vere docent, confitentur et credunt, utcunque Satan saeviat, utcunque 

mundus et falsi fratres insidientur, utcunque denique caro nostra, tan- so 

quam indemita bestia, reluctetur verbo et fidei. Hoc igitur est bene- 

ficium, qued David hie praedicat et optat, ut id sui queque discant 

intelügere et pro ee agere gratias. Ideo dicit: 

v-i I. Nisi Dominus fuisset nobiscum. sie dicat Israel, 

V.2 II. Nisi Dominus fuisset nobiscum. cum exurgerent a» 

homines contra nos, 

^3 m. Vivos nos deglutivissent, cum irasceretur furor 

eorum contra nos. 

Hie vides statim in ipso exordio, quomodo se vertat ad populum 

et hortetur, ut haec verba una canere et miraculum hoc iutelligere ac so 

Deum laudare eique gratias agere veUt pro isto regne sie mirabiliter conservato. 

Est autem non solum doctrina, ut sie faciant, sed quoque votum 

seu oratio, qua precatur et optat, ut hoc faciant. Ac signiflcat sano oratio 

haec seu afifcctus Israelem eiusmodi esse, ut sinat Davidcni canere, quae 

velit, ipse autem canticum hoc plane pervertat et tribuat ista beneflcia ji 

non Domino Deo sue, sed Begibus Aegypti, Syriae, sociis Edomeis eU\, 

ac (licat: Nisi Hex Aegypti esset nobiscum, Nisi Eex Syriae esset nobiscum, 

vivoB deglutivissent nos inimici nostri. Notum enim est ex historiis,

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 1-3) 137 

HsJIdeo est c[iirmen Davidicum, qui seniper solet ärgere 1. praecepLtum. 

Ideo popLiilum hie l8[rael ducere vûlt ad practicam et u.sum 1. prao- 

cep[ti: nee Elbx egypti, Syriae, Israel, nee arcus, gladius, viri et equi. 

Sed quod habêtis victo[riam, non est arcuiim, vironini, .sap[ientiae, 

•> iustitiae, auxiliorum a vanis viris. Sed 'Dominus'. lara ju SÖLittenberg 

ein jd)Ut et maU, et magnam fidLUciam H[abemus in armaLturis et sapîen- 

tia. Sed quando ad treffen, ^^ êlt nirf)t. (S'3 f)etft md)t fo: parate arma, 

munite portas, accingite glad[ium; — sit; Sed .scribe bniber: Non in 

istis, non in forLtitudine, equi[tatu, sed etc. Ut pârvus David f)at ber, i.©am.i7,34ff. 

•« loolff, leones, Golîath, — quibus gladLÜs? Non cantab[itis: Nisi glLadius 

fuisset acutus et fortis rex, essemus vorati; Sed: 'Nisi Dominus', 

ille utitur raanibus, tibiis, equis, muris, bombardis. G[entes dixêrunt, 

fort[unam facere, qui nihil habLuerunt quam idolum virium et sapîentiae 

propriae. [SBl. 146^] Sed illi sunt eruditi the[ologi, qui non solum res 

IS habent ut g[entes, sed etiam noverunt res. Sa.l[omon: 'quaecunque vic- ®t>t- 21.31 

') = Waa. I 

Dr] quantum semper auxiliis Gentilium et vicinorum Eegum confisi sint. 

Est igitur haec Davidis vox vox fidei, qua urget primum praeceptum 

et conatur per experientiam populum suum deducere ad practicam primi 

praecepti, ut doceat non gladii, non arcus, non murorum, non sociorum 

20 beneflcium esse, quod vivnnt, spirant, salvi et tuti sunt ac pace fruuntur, 

sed so'ius Domini. Hoc caro non credit, ideo Canticum hoc adhuc hodie 

mutat et aliis verbis canit, sicut etiam nostri homines facto probant. 

Istae munitiones et aggeres, quibus hanc urbem cingunt, quid aliud 

loquuntvir, quam quod stolidi homines his praesidiis nituntur et firma 

25 satis putant, quibus defendamur contra vlm hostium ? Sed si prae- 

sidium divinum non esset, de quo David canit, una hora doceret muni- 

tiones istas ne quidem muscae impetum sustinere posse. Quia etsi muni- 

tiones, propugnacula, gladii, machinae sunt, quibus contra hostes possumus 

uti, tamen verbum Domini docet, Non in curribus, nee in equis, non 

30 in arcu, nee gladio, non in tibiis viri et fortitudine equi esse salutem, 

Sed sicut David dicit (qui etiam regnum habuit, qui fudit Gohad, qui 

ursum et leonem occidit): 'Dominus, qui me liberavit a leone et urso, 

etiam a Philisteo hoc me liberabit', 1. Sam. XVn., Item sicut hie dicit: • S"""- 1'' 

'Nisi Dominus esset nobiscum' etc. 

35 Dominus igitur cum armis et gladiis nostris utitur, imo cum ea 

regit et gubernat, tunc sunt foelicia, cum non gubernat, etiam obsunt. 

Id quod Gentes etiam intellexere, quae tamen nihil quam flduciam 

32 liberavit me B 

"

138 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 1—3) 

Hsjtoria datur a Deo'; gLcntes accipLiunt res, sed non coü^nosciint, a8crib[unt 

fort[iiiiac. Ideo patres et popLulus dei agnoscit dona et intelLÜgit propter 

se fieri, ita non gêntes. Ideo quod simus tuti, victores, est divinuna 

(lomim. Quo non donante tnistranea arma, quo donante frustra diabolus, 

mundiis pugLnat. â« I)eift 1. praecep^tum: 'Ego dominus Deus 

3or.*, istLUUs' et tu popLulus. 'Ego vivus' etc., ]!fisi \cîi ha ju: 'quomodo Deus'^, 

— bud)?«, toal, sapîentes, fortes, ro§, reuter, gelt, gut nihil cfLÖciunt. 

Ideo canant alii: Nisi arciini, R|egem Pi-ancie, Veneti, Nisi; Prineipem, 

DLUcem GLeoigium, periremus, — Nihil. Simus nos parvuli, contempti, 

sint multi, fortes, divites, Sed dLCus nobiscum. Nos non fidimus Câe- 

sari, armis. Seft er mtdf) ftecfen, tum amisit suum hoLininem. Impossibile 

2 dei o 9 Nihil c au$ (Sirnjûs) 10 sint o 

') Erg.: velit. 

Di] propriae sapientiae et virium habuere, et tarnen senserunt nee sapientiam 

nee vires per se valere. Ideo tribuerunt omnia fortunae, eam dixerunt 

esse gubernatricem eventus in bello, ac non tantam industriae et virtutis 

in Imperatorc diligendo rationem habuere, quantam fortunae et foeli- n 

citatis. 81 rem habuere quidem usu edoctae, sed causam non intellexe- 

runt, quam nobis ostendimt Sa

Tn XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 1-3) 139 

Hs] confidenteni deo relinqui. Ipse v|îJt 1. i)rae[ceptnm ei[)ültcn, quod sit etc. 

Ibi indLicat David cum ista part[icula, hab[ere se popuilum satis mcredulum. 

Ad bLeneficium dicit sie etc., aliis praedicat, sed non credunt. 

Sic et nos debLcmiis canta[re, sed PapListae, ScliLwermeri et nostrum 

5 miilti etiam non facimus. Tarnen pars IsLrael facit. Est fortisLsima Sinec- 

dLoche, quando vocatur Is^rael, qLuasi d[icat: baä' tiein fjeuffLiein, biic 

'7 mÜLia', alü non faciunt. Nisi aurum, argiêntum, munitiones facerent etc. i-»»"- «9. 

'Nisi, cum exurgerent': Ibi etiam Eethor est David. lam dixitv. 2 

dialLectice in sua gratitudine, g[ratias a^gendas deo pro defensLione. lam 

10 amplifîcat hanc magLnitudinem miraculi: homines iratos, multos, et 

valde multos et superbisisimos homines. Nonne mag[num miraLCulum 

dicit ? Nos 'fex orbis tLotius' et 'exiguus grex' dei, homines insurgLunt, i. e. aui.i'a/aa 

totum genus huma^num contra nos. [581.146*] Literae non medie, sed 

distingLue, quae diab[ohis et deus: 1. bte Seilte, Eêges, principLCS, 

15 sapLientes, divites et quocunque modo pollentes, E[ex Aeg[ypti, Syrie, 

Chaldei. ©g t}etft: mundus; homo i.e. mundus insurgit contra nos. 'Nos' 

3 bucfiLftciben sumus, übLenter exLtinctos Nos facerent subito, ut nihil 

essemus, et tanta vis eorum, ut devorLare nos possent vivos. Ibi videtis, 

14 deos 18 vis] vlx et tanta vis eorum mit Strich zu Z. 16 mundus insurgit 

contra nos gezogen über devorLare steht absorLbere 

Dr] Est igitur hie grandis Sinecdoche in vocabulo 'Israel'. Maior enim 

ao pars populi cecinit, sicut dixi iam canere Papistas nostros: Nisi Eex 

Aegypti, nisi Eex Syriae esset nobiscum, Deo protectori vero et unico 

laudem protectionis non tribuerunt. Hoc enim non totus Israel, sed 

'septem millia, quae Dominus sibi reUqua fecit', faciunt. Alia tota multi-i-S5n. i9,i8 

tudo tribuit id opibus, potentiae, industriae, viribus humanis. Ideo 

25 hortatur David et repetit: 'Nisi Dominus esset nobiscum, dicat nunc 

Israel.' Quid autem opus esset repetita exhortatione, si omnes sua sponte 

agnoscerent hoc Dei beneficium et non maior pars esset, quae huius 

beneficü alias causas esse putaret? 

Sed hie David se ostendit Ehetorem quoque esse. Dialectice dixit 

30 esse Deo agendas gratias pro conservatione et defensione huius regni. 

Nunc Ehetorice ampliflcat periculum, cum dicit: Homines insurgunt 

contra nos. Est enim Emphasis in vocabulo 'Homines', quasi dicat: 

Nos ludaei sumus quasi ultima fex orbis et minima homimim portio. 

Insurgunt autem contra nos homines, hoc est Eeges, Principes, Divites, 

35 Sapientes et quicquid in hoc seculo potens et magnum est, hi omnes 

non adversantur nobis nee oderunt nos communi modo, sie contra nos 

insurgunt, ut conentur plane nos delere et opprimere. Si enim ad Orientem, 

29 hie] haec 29 osteudit se B 

'

140 In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540] (Ps. 124, 1—3) 

Hs] Iîebe f inbcr Q^Lâd) quanta nostra pars contra AegLyptum, contra meri- 

[diem, Orientem, üccidentem; sumus erga ipsos nt ovicnla gegen cen[tiim 

v.siuolff: 'ednnt eam, autequam ftirbt'. Magnitudo peiicnli, etiam niiracnli, 

quod tarn parvrihim gregem, quod tanto auxLilio et magnifico miraLCulo 

defendit. Sic nos videmus. Si deus permit^tit, unus magmis diabLolus s 

totam EcLClesiam et involveret orbLcm terLranim mortibLUS et cedib[us, 

et PLrincipes et ELeges possent quoque. Et inter nos, qui I)ulffen, eradicent 

et negarent. Ideo violenta potentia dLivinae maiestatis, quae maior 

diabôlo. Ideo certum, Nos habere angLelicam et divinam manum, quae 

SBotis. 16, 16 Nos sustentat, qnia 'portae inferi' exa«erb[atae nostro verbo. Ideo quod lo 

2 cenitum] sed 

Dt] ad Aquilonem, ad Septentrionem et Meridiem te vertas et consyderes, 

quot et quam ampla regna nos cingant, quae omnia capitali odio contra 

nos incensa sunt, plane iudicabimur similes oviculae, quam centum lupi 

circumstant et omni momento irruere et vorare eam conantur. Quod 

igituT sumus incolumes et nostrorum hostium conatus vani sant, hoc u 

suMa, s> agnosce, O Israel, Dei beneficium esse, qui tam 'parvum gregem' tarn 

magnifico miraculo defendit et servat. 

Ad hunc modum cum nos hodie nobiscum rationem inimus mirabilis 

gubernationis divinae, cogimur fateti tantam esse Satanae potentiam, 

ut unus eius angelus uno momento omnes nos, qui Cliristum docemus m 

et confitemur, posset occidere et totum orbem involvere caedibus. lam 

palam est multos esse Principes, quorum studia omnia spectant ad nos 

opprimendos. Hos accendunt et adiuvant impia turba Pape, Pontifices. 

Episcopi, Monachi etc. Contra hos tantos viros quid dicemus aliud 

esse, quo servamur et defendimur, quam quod Dominus conclusit super « 

3tt. 1», «0 nos firmissimam manum, quae ceu 'aeneus murus' stat immota et excipit 

ac depellit tum mundi tum Satanae violenta iacula, quibus omnibus 

momentis petimur. Quod igitur vivimus, quod docemus iara verbum 

Dei, quod vos id auditis, quod in Ecclesüs est locus, in quo baptizamus, 

quod ininistri sunt, qui Sacramenta administrant et verbo gubernant » 

Ecclesias, haec omnia certum est Satanam non posse ferre. Quare portas 

inferorum commovet et tamen cogitur ferre propter potentiam regis 

nostri Christi, qui sedet ad dexterani Dei, hunianis viribus nuUo modo 

possent haec dofendi et rctineri. Quodsi nonnunquani succedit conatibus 

Satanae, ut Ecclesias perturbet, Doctores occidat et similia faciat, haec »» 

fiunt, ut Deus ost«ndat nobis, quid omni momento Satan posset faccrc, 

nisi ci divina potentia obsisteretur, ut scilicct ambulenuis in timorc Dei 

et, cum Davide agnoscentcs hoc beneficium, assidue id a Deo rogeraus. 

10 tantum ß 24 hu Unta* rire« B

In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 1—3) Ul 

Hs]vivimus, docemus, est dLivina potentia, quod Jaiiff ftetn et concoLidia 

stat, et diabLoliLS muS leiben. Ipse habet digLitos et brachia, et tarnen 

non audet. Interdum 1 vel 2 f)inteijft, ut submergatui'. Per hoc in- 

dicat deus, quid posset diab[olus, ut cogLnoscamus, quid deus nobis- 

5 cum agat. Sic omnibus posset facere. Ideo canimus ut ipse^, quod 

nostri Aeg^ypti Reges, Sy[riae non sint nostri muri, sedp otentia dei. Sic 

discite 1. praecep[tum et confirmamini in potentia una illius, despLerate 

de vobis et proücite in ülius. Qui infirmus, ut cog[itet Christum 

regnare. 'Nemo rapit', loh. 10., 'quia pater maior omnibus'. [SBI. 146 •>] 30^10,29 

10 Hec nostra consolatio. Interim jol man ntcf)t bamntru curas EcLclesiae 

et polLitiae, ta^ id) brumb md)t roolt praedicare, bapLtizare. Deus mirbt^ 

irot mari}en. Et PoliLtici: non vol[umus urbem munixe, sed apertis^; 

sed muni^re Civitatem, gubernaLre et condeLie leges. Et die : 'Nisi dominus', *f. 127. i 

nihil fit. Sic lege, praedica, bap^tiza etc. et die: 'Nisi'. Et dominus V[ult 

15 politicam conservare istis mediis, armis, legîbus. Sic EcLclesiam con- 

Dr] 

') Nämlich David. ") Erg. portis relinquere; siehe unten Z. 35. 

Discamus igitur cum Davide canere: 'Msi Dominus esset nobiscum, 

cum homines contra nos insurgerent, deglutivissent nos.' Non enim 

vires, non opes, non sapientia, non iustitia nostra nos servant, Sed virtus 

et potentia omnipotentis Dei, quae nobis proponitur in primo praecepto, 

20 ut in Deo habeamus positam flduciam omnem, de nobis autem et nostris 

viribus desperemus ac nos proiiciamus in certiorem ac meliorem poten- 

tiam, quae est divinae vtrtutis. Cum enim sentimus nos esse inflrmos, 

non debemus ideo desperare, sed respicere ad Christum et sperare, quia 

Christus est omnipotens, sicut consolatur in loanne, cum dicit: 'Confldite, 305. 16,33 

35 ego vici mundum', hoc est, non respicite ad vos, an possitis vincere 

mundum, ad me respicite et sentite meam victoriam esse vestram. Ergo 

in tentationibus, cum a Satana vexamur, ideo confldamus, quia ChrLstus 

dicit: 'Ego eis do vitam aeternam, et nemo eos rapiet de manu inea', 30^.10,29 

loan. 10. 

30 Interim tamen non sunt obmittenda aut negligenda, quae simt 

nostri officü in Ecclesia, rettnenda est spes auxilii divini, et tarnen quantum 

possumus, debemus Ecclesiis adesse docendo, exhortando, conso- 

lando, orando. Sic Magistratus politicus debet spem auxilii divini retinere, 

et tamen hoc non committendum est, ut aut non muniat inflrma loca, 

36 aut noctu sine excubitoribus portas non claudat, sie Paterfamilias de 

labore et industria nihü debet remittere, et tamen debet sentire, quod 

alius Psalmus iubet: 'Nisi Dominus aedificaverit domum, fmstra laborat, $f. la?, i 

qui eam aediflcat.' Haec enim non solum licita, sed praecepta etiam 

media sunt, per quae vult Oeconomiam, Politiam et Ecclesiam conservare.

142 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 124, 1—4) 

Hs] servare per bapLtismum, verbum. Si vero politica jii ^rf)UiQcf) et lex, 

potest per miraLCulum. Sic si pastor ju jd}ii'Qcl), potest SKLOtten auff ein 

mal. Sed interim, dum non inerem[entum, maneamus in üs miraculis, 

quod maxLiinuni, (juod ipse invi.sibLÜi potentia conservat, et miUa polîtia 

et ELCclesia maueret. VisiLbili potentia sunt mag[istratu.s et Eccle.';iastici » 

et polLitici, et tamen per eam ostendit invisibLÜem. Magnitudo miraLCuli, 

quod totus mundus insurg[it et absorbLet nos, deinde irascitur furor. 

(So feit md)t an ber müct}t, sunt poteLutes. Est potentia ibi et volLuntas 

nocendi. Xon solum potentiam habent, sed studio nocendi excitati et 

i.?etTi5, sinflammati, 2^Leufel in X'irLCuitu' nostro, et bleden Sên. Ita etiam lo 

Prîncipes, RLOttenses. Sic coni^scientia, peccata in carne etc. Sed: 

1, 3o*.4,4'Maior, qui in nobis'. Potestas et volu^nta-s, malicia est ibi. 

V.4 lam amplLificat illam magnitudinem potentiae et impetum fuxoris 

comparat 'aquae'. Citel amplLifieatio et allegoria. EoLcle.sia in circnitu 

ber gentium muudi et vicLiuarum gentium ale einer ^[rofeen junbL?'»'* " 

et non solum aquarum, sed torrentium, qui cum impetu irruunt, reifjen 

roeg fteinerLue f)eujev etc.; superbae aquae, impetuosae. Moses: eratis 

pertinaces, giencjet tjin auff in vestra superbia, [SBI. 147»] i. e. Impetus non 

14 circuitu] conventuitu 18 non fehlt 

Dr] Ubl autem haec media infirmiora sunt, quam ut sustinere pericida possint, 

ibi Dens potius, quam relinquat confidentes in se, per miraculum solet » 

ostendere potentiam suam. Sic in Ecclesia visibilis Dei potentia est. 

quam exercet per Pastores pios, qui per sanam doctrinam scandalis 

medentur. Hoc medium per se infirmius est, quam ut scandala prorsus 

tolli possint. Ergo Dens secuudum illam visibilem potentiam etiam 

o.stendit suam potentiam invisibilem, quod Arium subitus casus oppri- »j 

mit, Clierinthum opprimit balneum, aliorum alii exitus sunt, quibus 

Dens Ecclesiae ostendit se palam improbare impia dogmata. 

Ad hunc modum pingit David hoc in loco periculum Ecclesiae et 

piorum, quod totus mundus contra eos insurgit, nee id tantum, sed etiam 

furiose irascitur, ita ut intelligas faûltate nocendi etiam voluntateni, so 

Studium et ardorera nocendi coniunctum esse. Sic undique omnia ple- 

i.>6ftri6,8nissima periculi sunt, 'Satan circumit tanquam leo rugiens, quaereus 

quem devoret', Principes mundi insurgunt et furiose irascuntur. Ad haec 

in carne et conscientia nostra haerent horribilia peccata. Quod igitur 

non Omnibus momenlis aut in despcrationem prolabimur, aut alia via u 

i.3oft.4.4perimu8, iden üt, quia 'maior est, qui in nobis est, quam cor nostrum' 

et totns mundus, Sicut David confitetur: 'Nisi Dominus esset nol)iscum, 

inimici nostri vivos

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Fe. 124, 4. 5) 143 

Ha] impertibilis, quia aqiiae fan man nid}! weren, forte clementLum, nee muro. 

Sic gentes. Quid est, (luando venit T[urca cum potentia magna für ein 

flLein ftat? est ut albis ubev gêt et occupat orania et invenit bäum et 

aufert facÜLC. Sumus nt ein I)irt, t)eujlein et albis aufert cum impetu. 

5 Tales sunt gêntes comparatione nostra. Sic, si ego jo fd)eä meam vim 

erga SatLanam, tum ftro{)aIm et ipse ®lbie, ein bur Uat et ipse vehLcmens 

ventus. et), baS' \\ä-) ein ftvotâlm ber (Slb evwerete. Sic sumus ad mundum 

et carnem. Ideo nostra vis est fldes . Et in polLitia pesLsimae munitiones 

et arma, sed nihil. Primum praecepLtum tûtö: 'Ego sum' etc. ©r fan, 

10 wil eifjolten ein ftroboc^ contra vim omnium fluviorum; ille ergo conser- 

6 (Btbie] 66 9 praecepttum o 

Dr] IV. Aquae obruissent nos, fluvii transiissent super v.4 

animam nostram. 

V. Transiissent super animam nostram aquae V.6 

nimis altae. 

15 Nota est, sed mire apta et significantissima simUitudo. Horribilis 

est species incendii grassantis, sed longe vincit flumen eximdans et cum 

impetu ruens. Nulla enim potentia, nullis viribus potest cohiberi. Sicut 

igitur, inquit, flumen cum magno impetu fertur et, quicquid obviam 

venit, evellit et dissipat, ita etiam est furor hostium Eoclesiae, humana 

2« vi non potest cohiberi. Quare discamus uti praesidio et ope Domini. 

Quid enim est Ecclesia, quam navicula aUigata ripae, quae impetu aquae 

abripitur ? aut frutex ad ripam haerens, quam sine ullo conatu diluvium 

evellit? Talis Davidis tempore fuit populus Israel collatus ad vieinas 

gentes. Talis hodie est Ecclesia coUata ad adversarios. Tales sumus 

2s singuli collati ad potentiam maligni spiritus, sumus tanquam fruticulus 

temere natus et parum firmiter haerens, Ipse autem est sicut Albis 

exundans et magno impetu onania late sternens. Nos sumus sicut aridum 

foliolum leviter haerens in arbore, Ipse est tanquam vehemens Boreas, 

magna vi etiam arbores eveUens et prosternens. Hie quomodo possumus 

30 nostris viribus nos sastinere aut tueri? Discendum igitiu* est, ut nos 

coniieiamus fide in verbum. Nam 'victoria nostra' aliud nihil est quam,g(,^_5 4 

'fldes'. Etsi enim munitiones et arma habent suum locum, tamen in eis 

nihil praesidü est, nisi adsit fldueia in Deum, quam primum praeceptum 

nobis proponit. Ibi enim nobis ostenditur Deum velle esse nostrum 

35 Deum. At scimus eam Dei esse potentiam, ut nihil referat, sive validus 

ventus, sive magna vis fluminis quantumvis humilem casam in patenti 

campo positam invadat. Haec sit fldueia nostra et summa auxilii nostri, 

quod Deiis est noster defensor, ne flumina et torrentes abripiant nos.

Sf. 18;, 1 f. 

144 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 124, 4. 5) 

HsJ vator,deiensor, aliia(ltempiisl,i.('.immdationenosobrnissentEttorLrente8 

rein eifteujft. Uoc impius liomo non credit, ista beneficia defensionis et 

conservaLtionis, sed tribLuit suis opibLUS, consiliis. Solus ille Eêx, qui 

maxLimis florebât victoriis et virtutibûs, solus hie intel^lexit. 

V. 6 'super' : i. e. impetuosae. Hactenus fere eruditat cum gLiatiarum i 

aLCtione, quis esset noster conservator et ad quem confugLcremus et cui 

ascribendum, quod dormis, vivis 1 momentum, quod sanus oculis, quod 

habes famil[iam; semper co^Litemus: 'Nisi dominus'. Xon est tua con- 

servatio, virtus, sed benedictio, pot[estas dei, qui facit te consistere, 

perduiLare contra furores Inundationis mundi et diabLoli, et hoc experti. lo 

Ideo canamus. 

[581. UTb] Papa ClLcmens et maria et ventus commovit et bbLcnter 

nos absoFLberet; et in specie erat, quasi etc., et pendeb[at remissio filo. 

Dlcus: non fiet; DiabLolus fuit diabôlus, qui miserat aliquot mÜLia 

13 Bpeciem; der Druck hilft rieh mit spiritu 

Dr] Hanc defensionem et conservatiouem impii neque norunt nee credunt, 14 

tribuunt enim omnia suis viribus, consiliis, opibus. Sed Salomo etiam 

bis praesidiis instructissimus Rex fu't, sicut Scriptura sapientiam et 

fpes eins magniflce commendat, et tarnen canit: 'Nisi Dominus aedifica- 

verit domum, frustra laborant, qui aedificant eam. Nisi Dominus custodierit 

civitatem, frustra vigilant, qui custodiunt eam.' Quod vertimus m 

'aquae nimis altae', inHebraeo est: aquae superbae, tumidae, impetuosae, 

(juae sustincri non possunt. 

Hactenus David erudivlt et simul exhortatus est suos ad agendas 

gratias. Nam docuit nos, quis sit conservator noster et quo in periculis 

confugiendum sit, cui etiam acceptum ferendum sit, quod vivimus, quod si 

dormimus secure, quod fruiraur sanis ocu[S9g. N]li8, auribus, manibus et 

quod fruimur uxorc, liberis et aliis, quae Dominus nobis largitus est, ut 

scilicet super haec omnia s.;ribamu8 hunc ver.siculum: 'NISI DOMINIKS 

PUISSET NOBISCUM.' Neque enim nostri consilii aut virium nostrarum 

est, quod nos et nostra salva sunt, sed est virtus omnipotentis Dei, qui jo 

facit nos durare in medio inundationis aquarum superbarum, sicut in 

proximo exemplum nostrae expcrientiae est, ut hunc versuni nierito cum 

Davide canamus. 

Commoverat Pontifex Ronianus Clemens maria omnia, quasi ab- 

Borpturus esset uno si)iritu omncs Ecciesias, Diabohis (hkujuc cxtrema 31 

conatuH est et niulta millia dial)olorum misit Augustam, qui instigarent 

Priiicipcs ad nos opjH'inicndu.s. Sic erant ibi imindinationes. Sed Domi- 

nus Poiitificis i't Sataiiao impias cogitationcs vi>biit esse irritas et proliibuit, 

ne flerent. Ita manifesto miraculo, quod comnnmem modum


Hs] diab[olorum et diabLOlicos suos ministros, sed non etc. Ista mira[cula 

manifesta, excedentia communia. Sed ista communia, quod fruimur 

donis, rebLus, docemus ELuangelion, discimus et habLemus domos et 

diab[olus cogitiir tacere, mundus quiescere; sed non videtur. Sed Dâvid 

5 videt. Ipse non sinet, ut 1 praedicationem, sermonem facerem, et impedit 

multos. Ipse lib[entei', ut nuUa praedicatio, nisi ibi d[ei potentia circum 

nos; er füret nnö in aeren: et bap^tismum et concionera, tempLlum aiiff 

ein {}aitffen. Ista communia mira[cula, quae non videntur nisi istis oculis 

spLiritualibus, quos habet David. Ex 1. praecepto: 'Ego dominus', Ego 

10 defendam, 'Currus igneus', faciam multa. «.ffön.a, 

lam gljet proprie gratitudo an cum suis propriis v[erbis. Ibi non estv. 6 

exhortator nee erudit: 'Discat Israel'. 'g[ratias deo nostro, qui non». 

dat', i. e. assidûe vig[ilat, defendLit, conservat, ut sine intermissione 

simus tuti et salvi a praeda daemonum, alioqui ''dentib[us ipsorum 

15 praeda'. Sicut leo lacerat praedam, (£r ntmpt dentes et flauen. Sic 

gLrassatur ad nos ut leo rug[iens'; bte tollen ftürften et iÖLauern sunt 

rugLientes leones, optant nos sibi dari in praedam; benen magen Et 

8 videtur 9 quos] quae praecepto] psalmo 15 über leo steht fameücus, iratus 

Dr] excedit, servati nos sumus, Adversarii autem nostri, quod Psalmus septimus 

' 

»• 9>tw 5, 

dicit, 'pepererunt vanitatem'. Haec est nostra experientia, quam proximo sui. 7, 15 

20 anno vidimus. Quod igitur post illas machinationes et practicas impiorum 

nos rebus nostris in pace fruimur, quod adhuc hodie docemus Euan- 

gelion et diabolus cogitur tacere ac mundus quiescere, hoc totum fit 

beneflcio Domini, non nostra sapientia et virtute; quare cum Davide 

merito canimus: 'Nisi Dominus fuisset nobiscum', cum exurgerent homi- 

35 nes Augustae contra nos, 'certe vivos deglutivissent nos'. Non enim ob- 

scurum est, quam cruenta consilia agitaverint 'viri sanguinum' et dolosi *f. 26, 

Episcopi. Haec igitur sunt commrmia miracula, quae nemo videt nisi 

David et ii, qui habent cognitionem primi praecepti, in quo Dens dicit 

se velle esseDeum et defensorem nostrum, qui velit facere 'misericordiam3.3j(oic34,7 

30 in milUa' his, qui diligunt eum. Nimc sequitur gratiarum actio. 

VI. Benedictus sit Dominus, quod non dat nos v.s 

praedam dentibus eorum. 

Hie non exhortatur, sicut supra, cum diceret: 'Sic dicat Israel', 

sed gratias agit pro iis beneflciis, pro defensione et conservatione, quae 

35 hactenus commemoravit. Porro verbimi recte legitur in praesenti, non 

in praeterito, sicut Latina versio habet, ut sciücet significetur assiduitas 

24 insurgerent B 

Sutlêiä SBetle. XL, 3 10 

» 

n8

146 In XV Psalmos gradunm. 1532/1533. [1540.] (Ps. 124, 6. 7) 

Ha] expLCctant illam praedam, sed uon. In cü'Liütu nostro nihil videmus nisi 

apertos rictus demonum et leonum. Sed dLeus: bu muftö nidit t()un; 

feil in OS, et dicit: I)alt ftil, Z[euêl. Ideo bene vidit: 'Benedictus dominus'. 

[Sl. 148»] Yidet peri[culum; Israel segnis et oarnalis dormit et frijft. 9iLittet 

et 9ieid)er loanj't non cogLitat hec, sed putat se habîtare in medio reg^ni, 5 

non g^ratias aLgit deo pro defensLione, sed putat consuetLudine naturae 

se sedere inter et eongreg[are pec[uniam. Sed propter electos fiuuntur 

mali tantis beneLficiis. In bello, peste comnünatui' dominus et sinit poteutiam 

SatLanae furere, ut semel 20 nrbes deleat, ad ostendendam suam 

pot-entiam, qua nos defend[it. Ideo oantemus nos habentes eos^dem lo 

oculos cum Da^vide, quod deus in ciiLCuitu nostro. Et leones; et nihil 

impedLit, quin devoraremur omnibus Momentis, nisi dLci potentia. Custos 

quotidie noster dominus sine intermisLsione: 'Xon dat'. 

'•' 'Anima nostra': leben, quam debemus incertis. Est ac si avis hiqueum 

effugîat; nota bene istaLm similitudinem. Non intel[ligimus de u 

praeterito, sed continua potentia. Semper adest diabôlus et jcÎecftt^ 

2 muS 8 comminatuT] comminet 

') = schlegt ; Grimm, Wörterbuch, 9, 347. 

Dr]perpetua, qua sine intermissione custos Ecclesiae vigilat, ut salvi et tuti 

simus ab insidiis daemonum et impiarum gentium, quae tanquam fame- 

licus leo praedae inhiant omni momento et Optant lacerare et vorare 

Ecclesiam. Haec pericula carnalis Israel non videt, sed vivit securus, so 

ac nunquam de hoste cogitat, sicut fere vulgus semper solet, praesertim 

cum opes et potentia aecedunt. Ibi putant homines se in medio rosarum 

habitare, Deo non gratias agunt pro tutela hac et aliis doni.s, quibus 

cumulantur, sed putant fieri quadam naturae consuetudine, quod pace 

fruimtur et possunt augere rem suam. Atqui propter electos tantis bene- n 

ficiis mali fruuntur. Post cum aut pestis aut bellum ingruit et Satanae 

conceditur potestas grassandi in homines, tum demum discunt intelligere, 

Dei potentia se hact«nu8 servatos et defensos esse. Nos igitur simus 

cauti, ne tali securitate beneficia Dei negligamus, sed cum Davide cantemus 

et gratias agamus Domino Deo nostro, qui nobiscum est et impedit, so 

ne famelici leones, qui acuerunt dentes suos ad nos vorandos, nobis 

nocere possint. Absque hac divina tutela non est ratio, qua possit Satanae 

et eins membris obsisti, ne uno momento quidem. 

"•^ VII. Anima nostra evasit, sicut avis ex laqueo aucupis. 

Laqueus ruptus est et nos liberati sumus. 

Etsi, ut Hupia dixi, praeterita hie sint, tamen recte iuti'lliguntur 

de continuutione ]>ericulorum, quod Satan sine intermissione nos sectatur 

«»


Hs] nnd) fnö ut ne^ post avem et jprentel.^ Sic omnes capturae, quae positae 

per (liab[olum tarn proprie, ut ons eiid)nap.^ S)a ioadjt deu.s, ut; 

et hoc videmus in privatis casibLUS, ut dLeum {)aben, bLonum angelûm; 

excidit e domo, In aquam, in ein jpies kniffen et bet) 1 {jar erfoffen, er* 

1 posite 2 (3er) Etjd^nat) 

') ßrimm 10, 2, 47. ') Grimm 3, 967. 

Dr] 5 et insidii.s excipit, ex quibus nos Dei beneficio sicut iam capta avis ex 

laqueo rupto evadimus. Sic enim Satan imminet nostris cervicibus, 

ut iamiam arrepturus nos esse videatm*, et tarnen auxilio Domini, etiam 

cum iam capti videmur, elabimur. Sed hie admonendi estis, ut illam 

singularem proprietatem, qua adversarios verbi Spiritus sanctus tan- 

10 quam optimus pictor pingit, observetis. Periculi magnitudinem supra 

satis significanter expressit, cum istam hominum iram et furorem com- 

paravit inundantibus aquis et magna vi magnoque impetu ruentibus, 

Non ideo solum, ut ostenderet, quid adversarii cogitent, sed etiam ut 

nos admoneret nostri, quod in hominibus tantum virium non sit, ut 

15 sustinere illa aut nos contra tantum furorem humanis viribus defendere 

possimus, ut scilicet in talibus periculis non solum obhviscamur humanorum 

praesidiorum, quae videntur opponi posse, sed etiam plane de iis 

desperemus et nitamur tantum eo, quod initio dixit: 'Nisi Dominus esset 

nobiscum.' Hie autem non solum periculum, ut videtur, pingit, sed 

20 ipsos autores periculorum, hoc est, hostes verbi et adversarios Christi. 

Hos piimum comparat bestiis praedam arripientibus ore seu dentibus. 

Nam inter reUquas bestias hae truculentiores, saeviores et efferatae magis 

sunt, quae dentibus lacerant, sicut lupi et leones, praesertim cum etiam 

fame incitantur. Significat igitur Spiritus sanctus, in adversariis verbi 

as esse singularem truculentiam, feritatem, crudelitatem, saevitiem, quae 

exaturari non possit nisi laceratis et occisis verbi confessoribus, Sicut 

famelicus lupus, qui in oves incidit, non exaturatur nisi occisis et laceratis 

ovibus. Haec prima pars est huius picturae, sicut passim sine figura 

Scriptura vocat 'sanguinarios', crudeles, veloces ad effundendum sanguinem, $(. as, 9 

äo Et testantur idem omnes historiae popuh Israel et Ecclesia« inter Gentes. 

Sed hoc cor tam saevum, immite et crudele non ostendunt adversarii 

verbi, sed tegunt et ornant simulatione officiorum concordiae quaerendae, 

sanandarum discordiarum etc., sicut haec altera similitudo de aucupe 

pulcherrime ostendit. Auceps omnia simulat, quae potest, proponit 

35 escam, habet chorum avicularum tanquam in laeta re secure canentium, 

Ipse quoque auceps aliquid accinit, ita ut, si speciem consideres, omnia 

sint amicissime instructa. Sed in his simulatis offlcüs, quis nescit, quäle 

IT opponi] apponi AB 

10*

148 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.) (Ps. 124, 7) 

llslftodien. Sunt aiicupia et laquc[i diabLOli; quod liberor, est dLei poten- 

tia. Nemo voluntarie ex trabe cadit, sed quod cadit, est impru- 

dentia; sua prudentia non potuisset cavere, deus mittit angLelum etc. 

Istae privaLtae conservationes sunt signa pub[lieae. Proprie perditio- 

W. 94.17 nem. Sic alibi: 'Paulominus'. [331.148''] Sic in desperatis. Quando iam i 

desperaturi in ultLimo periculo, venit deus. Non ita; VLolumus nostra 

2 quod c aus quando über cadit »teht sine damno 

Dr] periculum struatur miseris aviculis ? Laquei enim latent, qui, etsi aperti 

essent, tamen non haberent illam horribilem speciem, quam vel stricti 

gladii vel nudi luporum dentes cxhibent. Sed cur omnia haec in.struuntur 

ab aucupe ? Nonne ut aviculis captis obtorqueat collum et eas strangulet ? lo 

Sic significat haec figura bellissime astum, calliditatem, dolos et insidias, 

quibus sevitiem et crudelitatem suam adversarii verbi tegunt, cum revera 

aliud nihil agant, quam quomodo nos capiant et occidant. Huiusmodi 

aucupium Satanicum perpetuo exercent et cum summa crudelitate extremam 

calliditatem coniungunt, sicut manifestis exemplis declaranmt. is 

De Vuormatiensi edicto nihil dico, Augustanorum vero Comitiorum supra 

meminimus. Ibi Satanae aucupes, Pontifex et Episcopi tanquam in 

aucupio Carolum, generosum illud et pacis amantissimum pectus, tanquam 

noctuam suo aucupio aptam Augustam accersiverunt, non concordiae 

studio, quam simulabant, sed ut nostri advolantes opprimerentur, » 

Sicut etiam nostros dimisenint cum hac ultima responsione, Se con- 

iuncturos non solum vires et opes, sed sanguinem etiam ad nostram 

doctrinam opprimendam. Ibi tandem patuerunt doli et crudelitas istorum 

aucupum Satanae, quibus tamen dementia et bonitas optimi Caesaris 

occurrit, Deo sie rumpente laqueos et nos liberaute. Conveniunt itaque « 

haec experientia nostra et Spiritus sancti aptissimae picturae, quibus 

pingit adversarios, quod iuxta crudeles et callidi sint nee possit esse 

contra eos aliud praesidium, quam quod Dominus rumpit laqueum et 

pios liberat, secundum sententiam: 'Nisi Dominus esset nobiscum.' 

Porro huiusmodi pericula et liberationes etiam privatim experimur. so 

Quoties accidit, ut serventur, qui iamiam videntur morbo victi T Quoties 

in aquis praeter spem emergunt aliquit Quoties accidit, ut periculose 

lapsi tamen non laedanturt Haec recte tribuimus patrocinio bonorum 

Angelorum, quo nos servant ab insidiis Satanae ex mandato Dei. Servamur 

enim sine consilio nostro, imo tum, ubi desperare nos cogimt s» 

omnes vires et omnia consilia nostra. Haec privata sunt, sed sunt tarnen 

Signa istius publicae consolationis, cuius hie meminit David, quod Deus 

tum adchl et seivat, cum iauiiaiii videniui perituri. Sic Psalm, xciij.: 

vi.«4,n'NiKi Dominus adiuvissi-t nie, paulominus babitasset in inferno unima

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124,7.8) 149 

He] experientia diabLoli insidiis. Nos aves, ba auff 

dlab[olus jetn ne^, Hoben 

geftelt et insidiatur non tantum ad vitam, sed peccatum. Sagittat sua 

'telLa ig[nita', ut ext[inguat fidLem et faciat ruere et, si potest, occidat, 

'*«'''''' '" 

quia 'pLater mortis et peccati'. Ideo ars sua, laq[ueos extendere, insidLiariSoS-s.u 

s nobis ''mendacio et horaicidio'. Ergo quod non seducimur, def[endimnr 

a mendacio, quod non occidimur, labLimur in mortem, dLci donum. Si 

fit, flunt in admonitionem nostri, ut cogLnoscamus diab[olum facere. Et 

deus admonet ad fidem, oratio nem, ut d[icamus: Deus, sis tu conservator, 

custos, quia aqua ju gro'3 et laq[ueorum ju Ütel- Conclusio g[ratiarum 

10 a[ctionis: habemus rtod) einen. Non aliud auxîlium nequê contra PLCccatum, 

mortem, rueremus in p[eccatum, hoLraicidium, despLerationem, odium 

dei; cad[eret de ponte, scandâlizaret, ederet venenum. SBer lÛpft? 

'Ad[iutorium nostrum': praedicamus dominum, qui dicitur: 'nomine v. 8 

domini', et is valde potens, quia habet CLoelum et terLram in manu. 

15 20.1anu|.arii| PSdlmUS CXXV. 

In proxLimo psaimo aud[ivimus canticum illud gratitudinis, ubi 

laudLavit deum, quod suos Sanctos electos et fldel[es sinit quidem 

Dr] mea.' Nam hoc experimur in iis, qui tristitiae spiritu oppressi sunt, 

cum iamiam desperaturi esse videntur, quasi in ultimo puncto affulget 

20 consolatio etc. 

Sic igitur est vita nostra exposita laqueis diaboli et nos sumus ceu 

stultae aviculae, quibus Satan tendit retia, non solum ut vitam nobis 

adimat, sed ut coniiciat in peccata et aliis calamitatibus involvat. Si 

occidere potest, facit, si non potest, saltem ad casum periculorum impellit. 

35 Est enim 'pater mendacii et homicida'. Quod igitur non seducimur, Soft. 8, 44 

sed defendimur a mendacio et peccatis ac vita incolumi fruimur, sunt 

Dei dona. Ideo autem fit aliquando, ut Satan efflciat, quod vult, et 

noceat aut corporibus aut animabus, ut Deus nos admoneat periculorum 

talium et exuscitet ad fidem ac orationem, ut contra hosce infinitos et in- 

30 numerabiles laqueos imploremus eins auxilium et servati agamus ei gratias. 

VIII. Adiutorium nostrum est in nomine Domini, v.s 

qui fecit coelum et terram. 

Haec est conclusio gratiarum actionis, quae continet insignem sen- 

tentiam, quod contra peccatum, mortem et aha pericula nulla sit salus 

35 quam nomen Domini; hoc nisi esset, inquit, rueremus in omnis generis 

peccata, in blasphemias, errores, item in pericula omnia. Sed 'adiutorium 

nostrum est in nomine Domini' defendentis contra haec et servantis 

fidem et vitam nostram contra Satanam et mundum. Sicut autem 

superiora, ita hie quoque versus probat, quod Deus sinit sanctos suos

150 In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 124, 7. 8) 

H6]tentari, fluvia magLna transire super eos, ut vid[eantur quasi submergi, 

sed tarnen in fine non deserit. Que nobis proponuntur exemplaritcr, ut 

discamus cogLno.scere volLuntatem djêi et modum iuvandi et salvandi 

^. Biok 4, 90 apud deum. Differt auxLilium et exLCrcet in 'fornace AegLvpti', ut 

mortifLicet vetjêrem adam cum fid[ucia et spebus .suis, quia homo non s 

doctus fit speeulatione audLienda et dotendLa, sed crux veniat opus, ut 

redigatur in nihilum, donec despLerare discat de suis auxLiliis, consÜLÜs et 

t[otius mundi et se reiicere in consilium et auxîlium divinum, et hoc 

expLerientia. Alium deum non inveniemus. ISTobis agendae gratiae. 

[tßl. 149»] Magna pars salutis, victO[riae, nosse hLanc formam dîvini lo 

aux[ilii. Si qiiis in peri[eulo ignarus, cadit et facit, loquitur, quae vult 

diabôlus audire. Docuit ergo, nobiscum deum agere sie, ut exer^ceat et 

ßinat imiere flumina, torrentes, homi[cidium et menLdacium diabLoli, 

ut non perdat, ut ostendat nos nobis ipsis et, sicut nobîs. Bêatus, 

qui intelLligit. Caro tan5 nid)t, videt mag[nikidinem pLericuli, multitu- is 

dinem hominum et suam infirmitatem. Ideo sie concludit: 

10 Am oberen Bande der Seite: 149 (151) 

Dr]tentari et in tentatione tanqiiam in aquis sie periclitari, ut videantur 

perituri esse; consolatur autem, quod tandem non sit deserturus suos, 

ut ßcilicet in bis tanquam exemplis discamus cognoscere voluntatem 

divinam et quaerere salutem apud Dominum, qui ideo suos exercet in 90 

s. Mole i, »0 'fomace Aegypti', ut occidat veterem hominem cum fiduciis et spebus, 

quas habet in sua iustitia et viribus suis. Huc pertinent omnes experientiae 

istae, neque enim unquam futurum est, ut quis speculative et docendo 

tantum fiat Christianus. Practica requiritur, hoc est, Crux, quae redigat 

carnem in nihilum, ut homo de auxilio suo desperet et se reiiciat in auxi- js 

lium divinum idque patienter et cum spe expcctet. Haec enim est 

voluntas Dei, neque est, ut nos alium Deum nobis fingamus, quam qui 

velit adiuvare laborantes et oppressos desperatione atque aliis calainita- 

tibus. Hanc doctrinam nosse, est quaedam victoriae pars, nam qui 

eam nesciunt, hi mox ingruente tentatione hoc ipsum faciunt. quod 30 

Satan quaerit ac optat, ut aut desperent aut aliena i>raesidia quacrant. 

Ergo discamus ex hoc Psalmo, Deum sie agere cum suis sanctis, ut exerceat 

eoB et sinat flumina irruere super eos, Item ut laqueos ac insidias sinat 

poni ac omnia tentet, non quidcm ut perdat. nos, sed ut ostendat nos 

nobis ipsis et doceat in suam salutem sperare. Beatus vero, qui ista a 

hoc modo intlligit. Caro enim intuetur in potentiani et nuiltitudinoin 

adversarioruni et suam sollt udinein ac infirmitatem; ut vcro in Deum 

speret et eins auxilium expcctet, id non facit.


Hs] 'Adiiitorhim' : BLrevis sententia. Exempli gratia. Nos vid[emus hodie, 

quomodo Franoi[i, E[pi.scopi, PapLa, C[aesar, principLes. Quid nos ad 

istam molem mundi, qiiid gen tot detnoLnes inferorum, portas inferi; et 

dum speramus, opprimimur, sed non deserimur, quia ibi vera expLerientia. 

5 Ideo 'adiut[orium' simpliciter in manu domini. ©tje homo ba§ lernt, 

ut homo domino fd)(ed)t êinx gebe, getjort tentatio post tent[ationem, 

vexLatio post vex[ationem, tit dîcat: e§ ift im Derlorn, ut oportet nos 

facere in hLora mortis, quando ira, iudieium imminet. Ibi nee C[aesar, 

Pap[a, sed: 'In manus tuas', 'AdLiutorium npstrum in nomine Domini'. siur.as, 4« 

10 Qiiando hoc dictum, non ijüt not. Ideo psLalmus bringt max[ime ad l.prae- 

Lceptum, quid '©inten ©[ott I)aben', ut fldamus eius :ûlff et gnab. Soä 

jinb verba iam vincentis et triumphantis fidei. 

'In nomine': Istum dêum nos habemus. Vineat sie S^LCUfel, demon. 

Noster auxiliator factor cêli et teiLrae. Vides opponi magnitudini, 

15 fluminibus, tempestatib[us tentationutn illum infi[nitum et eter^num deum. 

Maximae aqûae, tyrantnis, sed quid ad illum, qui fecit ctelum ? Sic absor- 

Dr] Quare necessaria est haec conclusio: 'Adiutorium meum in nomine 

Domini, qui fecit coelum et terram.' Brevis sententia est, sed et doctrinam 

et consolationem gravissimam proponit, qua praesertim his ultimis 

30 temporibus nobis maxime est opus, videmus enim, quo furore Papa et 

maior pars principum doctrinam EuangeUi persequantur. Ad hanc quasi 

molem mundi quid queso nos sumus? Imo etsi nuUa hominum vis 

timenda esset, quid sumus nos contra tot daemones et portas inferorum? 

Et tamen experimur, etiam cum arripimur et opprimimur, tamen ad 

35 extremum nos non deseri, sed tutos esse flducia eius auxilü, quod est 

in manu Domini. Sed ad hanc sapientiam impossibile est nos venire 

sine assiduis afflictionibus, quibus frangi fiduciam carnalium praesidiorum 

necesse est. Vexatio enim secundum Esaiam dat hunc inteUectum, gel. 10,3 

ut clamemus: O Domine, actum est, succurre tu nobis. Sic in ultima 

30 hora, quando mors ingruit, tunc neque Caesaris nee Eegum opes et po- 

tentia neque iustitia neque quidquam aliud est, in quo animus possit 

acquiescere. In hoc autem solo auxilio manus Domini recte et secure 

acquiescitur; qui tum dicunt: 'Adiutorium meum in nomine Domini', 

isti foeUciter moriuntur et sunt extra periculum. Sic pertinet hie Psalmus 

35 ad primimi praeceptum, ut discamus, quid sit habere Deum, nempe, 

acquiescere in flducia misericordiae et auxilü Dei in Omnibus periculis. 

Siint igitur haec verba vincentis et triumphantis fldei: 'Adiutorium 

meum in nomine Domini, qui fecit coelum et terram', quasi dicat: Dens 

meus et adiutor meiis est factor coeli et terrae, huius Dei similem osten- 

« dite mihi, vos adversarii mei. Quid igitur ad hunc Deum sunt vestri


Hs] bet in isto vocabulo uuiLversas fmias, potentias, p[ortas inferi et tôtius 

miindi et haurit ein guttulam ad manifestum incendium. [®l. UGb] 

Qiiid tyranni, mare, flumina, si spectes fLactorem celi et terre. Gt veniet 

et roirb tet(i)Iicf) {)elffen. 

CXXV. Psalmus. 

'Qui confldunt': Est qLuippe psalmus fidei praecedens, gLiatiarum 

a[Ctio et sacrificium laiidis, quod dominus sie iuvat hOLmines. Hie ad 

eandem fldLem et spem bortatur, quia vocabLula. Et etiam perti[net ad 

1. praecepLtum. Ibi promittit et exboiLtatur. @tn êrlLtd}e, jrf)onLe 

proLmissio et exhortatio. (J§ leit al§ am gl[auben et fiducia et an ber »* 

fünft, ba^ man ex ocluUs tl)ue, q[uicquid c[aro et vetus hoLmo compreben^dit, 

ut bomo nullum speeuletur obiectum. Neces^se est bominis 

intel^lectum phantasLmata spe^culari, ecrtum in philosophia. Sed Chri- 

stianum nihil oportet ullum babere phantas[ma, et tamen ntu« flug 

jein, tamen audit et speculatur impossibilia, et sub agone mortis, penu- >» 

riae speculor ista. Non Video, hereo autem puro VLerbo et speculor in 

êneb^ris, ubi nihil est. Ex tenebLris iubet speculationem, Ex invisibLili- 

8 Tocab[ala mit Strich zu quod 2. 7 gezogen 16 Non o 

Dr]laqneit quid niinae, potentia, consiliat etc. Sic opponit magnitudini 

periculorum, inundationibus et diluviis illis tentationum illum aeternum 

Deum et absorbet tanquam uno spiritu universas furias totius mundi ** 

et inferorum, sicut absorbetur a magno incendio guttula aquae, ac revera 

quid est mundus cum omni potentia, armis et opibus, si eum spectes, 

qui coelnm et terram feciti Premat igitur ac indignetur, modo nobis 

hoc adiutorium maneat; etsi aliquid ferendum et devorandum est, tamen 

vincemus tandem. Amen. ** 

Psalmus CXXV. 

Qui confidunt in Domino. 

Praecedens Psalmus fuit gratiarum actio et sacrificium laudis, quod 

sancti experiuntur se fideliter et oportuno tempore adiuvari. llic Psalmus, 

qui sequitur, pene eodem argumento est. Pertinet enim ad doctrinam fidei lo 

et exliortatur a


Ha] bus visibilia, ex nihÜLO omnia, ex morte Vitalin. Divino aclhereo verbo 

promittentis. Dum fit, iit in M[ose: 'Dixit, et facta sunt'. 9(0ei" tf)ut ''l- »s. 

wer ba§ 'facta sunt' nid)t jetjen et jid) tarnen an 'Dixit' f)alten '^ 

'Qui sperant', 'M[on8 sion': Pro similitudine accipit. Ille monsV. i 

5 habêt proLmi.ssiones divinas, ut in sequentibLUS, ps.: 'Memento David', SPI- '33, 

et apud omnes proLphetas istam proLmissionem: HieLiusalem est 

tronus, requies, domus dei. 'Hec requies, hie habitabo.' Sic leruLsalem spi- ws, u 

fuit munita praesidio dLei. Promissor deus, ber war ba ba fjeim. Ideo 

stabat illa Cîvitas, donec promissio. Videtur Sion esse munita praesidio 

2 (Si) Dum 3 toet, er, einer, bo§ nic^t fehlt feigen] ftêt 

^] '« est, inquit Aristoteles, habentem intellectum fantasmata speculari.^ 

Sed hie diversum fit. Nam Christianum necesse est plane nihil speculari 

et tarnen intellectum habere et sapere, si quidem videt, audit et experitur 

contraria. Qui decumbit in lecto morti vicinus, is secundum rationem 

suam aliud nihil potest speculari quam Phantasma mortis. Atqui Christia- 

" nus, obmisso eo phantasmate, seit ibi veram vitam esse. Atqui, inquis, 

mortem videt, sentit et experitur, vitam non sentit. Eecte, sed quia in 

verbo haeret et secundum verbum, non secundum suum sensum iudicat, 

ideo nihil aliud in ipsa morte quam vitam videt et in ipsis tenebris nihil 

quam clarissimam lucem. Sicut enim Deus ex nihilo facit omnia et ex 

2* tenebris lucem, sie etiam facit verbum eins, ut in ipsa morte nihil sit 

quam vita. Ergo qui adhaerent verbo promittentis Dei et id sequuntur, 

hi tandem experiuntur, quod David alibi dicit : 'Dixit Deus et facta sunt, *'• ^- ' 

mandavit et creata sunt.' Sed priusquam ad hanc experientiam perveniatur, 

aliquid ferendum est. Ideo exhortatione tali est opus, qualem 

35 hie Psalmus proponit. 

I. Qui confidunt in Dominum, sicut mons Sion non '' 

commovebuntur, sed in aeternum permanebunt. 

Quod utitur similitudine montis Sion, inde fit: Quia Hierusalem 

(in qua erat Sion), cum templum istic aediflcatum esset, habebat promis- 

30 siones Dei insignes, quales passim in Prophetis obviae sunt, quod esset 

dirratura invicta contra omnes calamitates propter Deum inhabitantem 

et quasi civem, qui in ea habebat focum seu camynum suum, secundum 

promissionem, ubi dicit: 'Haec est requies mea.' Itaque alius Psalmus äPf- isa, u 

gloriatur: 'congregati sunt ibi Principes, viderimt eam et transierunt'. W


Hs]dLei, sie mnnita, ut nulli E|eges, PLrincipes non potjûissent delere. 

3t(. «1, u [SBi. 150»] In Esâia d[icit sedLem rebellem eunetis re.t.qb[ni:. Et tempore 

dêi eitel vietoLria. Sieiit videtis suam Cîvitatom mimitam praesLidio di- 

vino, habet promis^sionem, qua mtinitur ad[versusomne.s PLrincipe.«; et rege.s 

Sf.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 1) I55 

Hs] Hpem. Quando qais per albim et deo fidere, ut ^Liüingliiici Vnoft (3cE)ltieiä 

frejjen- 1- sis certiis de vocLatione, verbo, doct[rina et vita; postea sie 

speres, etc.; si fueris coniuiix, e.s divina copulatus vocaLtione et legitLima. 

Illam impedit diaLbolus, vicinus, familia, imbecil[litas animi. CogLita: 

5 deus vocatxim constituit; habes verbum et promisLsionem. Si quid te 

impug[nat, sie expecta. Si te lefft @üt, foft @ütt ein 33LUbe. 

[SBI. 150*] CLinglius sperat, i. e. praesumit et tentat, quia fecit, quod deus 

non praeceLpit. Si pastor verbi: In voc[atione, certus, quod institutus, 

deus requirit a te officium. Insultabit Elcs, diab[olus, 9f{ot[ten nobis; 

10 fttic fcft; hoc mandLat deus, ba bet) bleiben, brnber lajjen !opff, Ijal^, 

seipsum. Si QtjeU^ önter. Sic magListratus, consul: boc iussit deus facere. 

Ego p[rinceps, Senator, punire debeo reum. Timet et periculum, tt)il jein 

fLÜrft êtnb lüerben et vic[inus murmuLrat; jol id} I)a§ et neib etc.? Uli 

infirmantur illis spectris et CircumstLantiis consideratis: ©ol id) bie 

15 (3[roi3en ^L^ttfen erjuinen'? ita agam, ut in pace sira. Sic etiam agere et 

legere possem, ut diab[olus. Sed si scis te vocatum et habere certum 

verbum in ordLinatione: Exercebo meum of[ficium, quantum possum 

et intelLligo. Si quid imminet perLiculi, commendo deo. Qui me vult 

bmbroerffen et mihi vim inferre, etc. Si sie sperarent in dLeum et uteren- 

80 tur suis vocLationibus, etc. Sed nemo facit, nee oecoLnomus, PolLiticus, 

EcLclesiasticus, magListratus. Sed omnes luollen mundum jum fLreunb 

et non Ijaä et neib auff Onö laben. Est doct[rina de fide in misericordiam 

21 Eo[clesiasticus o 

Dr]gaudet ex nihilo facere aliquid. Sic creavit mundum ex nihilo. [SBg. 0] Sic 

erigit pauperes et oppressos. Sic iustiflcat peccatores. Sic vivificat mor- 

35 tuos. Sic salvat damnatos etc. 

Ergo haec regula retinenda est: Qui consentit naturae Dei et obtemperat 

eins voluntati expectando aliquid, ubi nihil est, ille est, qui Deo 

placet et qui non commovebitur. Sed hie cautela opus est, ne nobis 

fingamus falsam spem pugnantem cum verbo et vocatione nostra: sicut, 

30 si quis neglecto ponte pedibus transire Albim velit flducia Dei, is profecto 

mergeretur, Sic, si quis 'verbi minister, neglecto ministerio, flducia Dei 

militare velit et se immiscere armis, stulte faceret et merito periret in 

periculo, quod amavit. Hoc enim primum est, ut quisque sit certus de 

vocatione, doctrina et vita sua. Hanc cum urges et facis officium, ac cum 

36 pericula sese ostendunt, ibi confide et spera, et spes tua non erit frustra. 

Sic qui in coniugio vivit et certo vitae genere, is habet vocationem suam. 

Hanc cum vel Satan impedit, vel vicini, vel familia, vel etiam propria 

animi imbecillitas, non debet cedere nee frangi animo, sed, si quid incommodi 

obiicitur, expectet Dominum. Quod si Dominus suo tempore non

156 In XVPsalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 1) 

Hsjdei, bie îä) nicht left etc.; ante omnia cave falsam vocLationem. 1. certus 

si.s placero vitam deo: Si non maritalem habês, servilem, discipulLi, 

magistiLi. Postea cane versum: Confido. Irnient in te etc. Ideo dicit: 

'Confidentes in Domino, Sie Jollen jo fcft ftCLt)en ut mons SLion'; nocebit, 

contristabit et perducet eo rem, ut videaris pene mortuus. Ut Aug[ustae: s 

Videbatur res nostra non solum iuclinare, sed cecidisse. PaSLSio {jett 

'*"*••'• on^ jd}on getroffen. Ideo canimus Ut 2. Cor. 6.: 'SBenn jcf)on obruor, 

cado.' Ipse in clcIo ift nod) toeit baoon. 'Su spera: aliter iudicabo, 

7 äBenS 

Drjfert auxilium, arguat me et Davidem mendacü. Hie euim, uerape in 

operibus vocationis, Dens mandavit .spem et fiduciam sui auxilii. Sed lo 

cum opus eligitur extra vocatiouem, de quo certus esse non potes, quod 

Deo placeat, ibi spes nulla est, sed potius praesumptio et teutatio Dei, 

itaque non potes t esse foelix. 

Ergo fiducia haec in Dominum lequirit, ut sis in eo loco, opere, 

instituto, quod vocationis tuae proprium est. Sic qui vocatux ad Ecclesias is 

(locendas, certus est, se esse in tali vitae genere, in quo Dens vult, ut 

diligenter officium faciat. Sed hoc Satan varie impedit. Incendit odio 

ministerü rusticos et cives. Deinde etiam commovet fanaticos spiaitus. 

Hie memineris vigere tuum officium et sperare opem, nee te defatigari 

sinas, siquidem scis Deum hoc velle. Quod si vitae periculum subeundum so 

sit, ne id quidem recusa, non enim i)atictur Dens spem tuam frustra esse. 

Sic qui in Magistratu sunt, hi norunt Dei mandatum esse, supplicio 

afficere improbos, ne licentia crescat et ut boni in tuto sint. Hoc cum 

sedulo Magistratus conatur facere, non potest cavere odia et inimicitias. 

Haec qui considerare volunt, resiliunt et mahint discedere ab officio quam » 

tot odia sustinere. Sic hisce quasi spectris periculorum vocationem sibi 

patiuntur ob imbecillitatem animi excuti et malunt retinere hominum 

favorem quam Dei voluntati obsequi. Hoc si spectare praecipne vellet 

Doctor Eeclesiae, sane posset sie dissimulare plaeraque et moderari ora- 

tionem, ne a quoquam repraehenderetur. Sed nullo modo hoc licet, quin so 

postquam certus es te vocatum esse ad Magistratum gerendum, exerce 

officium tuum sine ullo metu periculi. Si quid autem incidit, commonda 

te Deo et cogita, si Deus te vult hoc modo perire, ut feras aequo animo. 

Hanc spem si singuli ad suum vitae genus afferrent, longe gcrercntur 

omiiia foelicius. Nunc paucissimi sunt, qui hoc faciunt, muior pars potius jj 

ab officio discedere malunt quam hoc modo sperare et subire periculum. 

Ideo tanta passim incommoda tum in Ecclesia, tum Politia iuirruunt 

tanquam maiiifestai' poenao liuius tum liiffldentiae, a (jua liic r>:ilmiis 

no8 dehortatur, tum inobedientiae.

Hs] quam sentit caro ; 

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (l*s. 125, 1) I57 

[SSI. 151 »] non e.s victus sed victor. Postea venit etiam 

nobis nulhis, i. e. nou cadet. 'Sed manes firLinus.' Pulcberrima promiS[sio: 

Spera in dLeuna et certus esto, bu jolt blLCiben. Si non manseris, erit culpa 

tua, quod non speraris. Sicut imijossibile, iit deu.s seipsum neget, Sic 

i inapossibile, ut deserat suam spem. Sauer left er[ö ünö tnerben. Nisi nos 

exinaniti, non posLSumus eins potentiam ergretffen. Cum ibi nee fîii'ie 

nee rat, dominus êlffe; tum videtur, quod pereuntem potest salvare; 

boä ift potentia d[ivina. Quando ego me iuvo et babLeo satLis pecûniae, 

non disco, quod potest iuvare in penuria. 

1 Am oberen Bande der Seite: 151 (113) 6 ezinati 9 quod o 

Dr] 10 Videndum ergo est, ut articulus de fide misericordiae Dei et auxilii 

divini non contaminetur praesumptione seu tentatione Dei, quae existit 

in falsa vocatione, ibi enim necesse est ruere et perLre. Sicut econtra, 

qiü in obedientia et vocatione sua sperat et confidit, manebit immotu.s, 

sicut mons Sion, etiamsi omnia conetur Satan et tentet. Nocebit quidem 

15 et contristabit ac rem eo dedueet, ut videaris tibi desertus ab omni 

creatura, et tamen ad extremum victus discedet, si conflsus fueris in 

Domino. Sic Augustae in proximis Comitiis, in tanto consensu Principum, 

causa nostra videbatur plane corruisse et tamen adbuc vivimus et fruimur 

optabili pace, contra Satanae, Pontificis et omnium verbi hostium volun- 

20 tatem. Hisce certaminibus assuescendum est, ut non frangamur statim 

animo, cum videmus inclinari causam nostram. Sed quanto plus periculi 

est, tanto speremus pertinacius, ita fiet tandem, ut victi vincamus et 

Victor nobis det manus. 

Hoc est, quod Psalmus canit: Qui confldunt in Domino, sicut mons 

as Sion non commovebvmtur, sed in aeternum permanebunt. Profecto 

insignis promissio, quod certum sit nos mansuros. Si igitur non manemus, 

nostra ea culpa est, quod non perstamus in Me. Necesse enim est promissionem 

hanc verami esse. Sicut enim impossibüe est, ut Dens seipsum 

neget et non sit Deus, sie impossibüe est, ut deserat sperantes in ipsum. 

30 Sed non oportet offendi mora, quae intercedit. Neque enim Dei potentia 

prius potest habere locum, quam nos ad extremum usque simus, ut 

Scripturae verbo utar, exinaniti et exuti omnibus praesidiis. Ad himc 

modum cum navicula iam tota obruta videtur fluctibus, tum Dominus 

se revelat et pereimtem iam, PEEETJNTEM iuquam, servat, sicut 

35 geminae Euangelü historiae, una de navicula, altera de Petri 'peviculo,â\tii'.iCê'n. 

testantur. Quamdiu autem periculum videtur nostro consilio depelli 

posse, non opus est auxilio divlno. 

33J34 videtur 6»« revelat fehlt B


y"i Manet in ista similitudine. Inter centena milia vix pauca. Ideo 

magna SyneehLdoehe. Est CLivitas sancta non propter paucos tantum 

i.molti8,sjff.credentes, sedinhabLitantem deum. 2ot^ mar ju ©obLomfelbanber, britLt; 

ftab non pot|uit submergi, donec Loth aderat. 2 iusti facLiunt unam Cîvitatem 

sanctam. Item 5 totam regionem. lerusLalem fuit semper SLancta, s 

hab[ebat promisLsionem et semper habêbat SLanctos viros. lam audis, quomodo 

miiniti et defensa manet in eternnm, non movetur. Quare ? 'Montes'. 

Sa*. »,9ln ZacliLaria: 'Murus igneus ediflcabitiir, Et ego ero'. In Esaîa: 

3ti.3s,2i'n3aifetgraben \o roeit ut mare'. Invictam^ istis flgLuris et aÜLegoriis, 

I^'J 

invictum popuilum dei et Christi, ut signareLmus bene in CLervice lo 

nostra illum versum: ubicunque est verbum d[ei, ubi hab[itat, loquitur, 

creditiir, operatur deus, Ibi conclude seeundum psalmum: Iste locus 

munitus, jinb naU, dicuntur 'montes', et ipse dominus jelbet, qui istam 

9 mare(t) 

') Erg. Ecclesiam. 

II. In ciicuitu Hierusalem sunt montes, sie Dominus est 

in circuitu populi sui, ex hoc tempore usque in aeternum. u 

Primum observa illam fortissimam Synecdochen, qua David utitur, 

cum difit: Dominus est in circuitu sui populi. Nam ubi millies centena 

i.jfän. lii, ishominum mUlia sunt, inter hos vix '.septem millia' sunt, qui Deum habent 

seu credimt, et tamen propter baec Septem millia totus numerus vocatur 

populus Dei. Sic etsi in Hierusalem maior pars perdita et impii essent, m 

tamen Hierusalem appellatui- sancta, non solum propter paucos sanctos 

inhabitantes, sed verius propter ipsum Deum inhabitantem. Sic cum 

I. jHotc 18,32(1. solus Loth una cum duabus filiabus Sodomis esset iustus, non potuerunt 

tamen Angeli Sodoma mergere incendio, dum Loth ibi esset. Ad hunc 

modum ubi quatuor, quinque, decem sancti sunt, tota civitas rcputatur « 

3tf.fe,i« sancta. Hi enim sunt illae nobiles gemmae Dei et angulares ac electi 

lapides, quas Deus tanti facit, ut multa millia hominum prac eis ducat 

nihil esse, imo propter eos etiara immcritis benefaciat. 

Hunc populum igitur dicit sie cinctura esse praesidio Dei, sicut 

eadi.v. 9 Hierusalem montibus. Sic in Zacharia est prophetia de civitate. cuius jo 

murus Kit ignis. Hae figurae pingunt Ecclesiam Dei, illum inflrnuim 

8uM»,82popellum, imo verius 'pusillum gregem', esse invictum contra Satanam 

et omnia pericula. Haue proniissiouem ilebebamus includere animis 

nostris, qui hodie habemus verbum Dei, apud quos Dens loquitur et 

creditur: ubi enim haec sunt, ibi omnia sunt munitissima, non montibus 3^ 

et aencis muris, sed ijiso Domino. Hanc munitionem, hoc propuguaculun) 

quis destruet aut evcrtett Sed sunt haec omnia aestimanda non seeundum 

hoc, quod videtur et experiraur, sed seeundum verbum et üdem. 

Ideo louge faciiius est docere, quam eredere, quod nus, qui habemus ver-


Ha] munitionem desti^navit; et tameu vera; et difficilLius eum credere, quam 

non. Si hoc credere possem, quod circiter äBL'^ffev, montes \o l)0(i) 

et bid [331. 151»»] ut t3[an5e meil, tum securus, Sicut intra mare rubrum, s-swoie".'» 

si crederem e.sse murum igneum. Ibi lieffett äu rüde. Oportet hoc 

5 credere, non deb[emus dubit[are; donec credimus, quomodo cii'cum- 

septi montibLUS et ignitis, i. e. muniti sumus munitionibus. BLcatu.s, 

qui credit. Et res ipsa docet, sie esse. Si non, potentia d[iaboli, 

rival[is, mundi et inter nos hominum. Unde munimur ? (JS êift 'montes', 

flammae, temp[estas. Et aerei montes sunt in Oircuitu. 2;[eufel, 

10 mundus, falsi fi'atres mu|jenö nidjt tt)un, quia 'montes', i. e. angeli, 

qui unus potest montem \o f)od) müd)eu ut alpes inter GerLmaniara et 

j/2 quam non mit Strich zu destînavit Z. 1 gezogen 3j4 mari rubru 4 murum 

mit Strich zu intra Z. 3 gezogen 10 mundus c aus d[iabulus 

Dr]bum et credimus, simus septi praesidio Dei. Quod si 'ahaeneos' et igneos 3er. 1,1» 

mui'os circa nos videremus, securi essemus et insultaremus Satanae. Sicut 

nemo est, qui non magis se tutum credat, cum equitum turma in comitatu 

16 est, quam cum soli per loca infesta iterfacimus. Sed fidei est, non eo niti, 

quod vident oculi, sed quod verbum ostendit. Itaque haec etsi non 

videntur, tarnen credenda s\mt et tam certa aestimanda, ac si oculis 

cernerentur: 'necque enim Deus mentiri potest'. Hoc igitur unum deest, $ebr. 6,ij 

quod non habemus oculos Spiritus, sed tantum sequimur ocvilos carnis. 

ao Alioqui nihilo essemus magis pavidi, quam qui intra miu'os inexpugnabilis 

arcis intrepide expectant irritos conatus hostium. Ergo dubitandum non 

est, quin simus, donec credimus, circumsepti montibus ignitis, hoc est, 

plane invicti. Sed beatus, qui credit. 

Nam si haec custodia non esset, res declarat, quanta Satanae et 

25 mundi tum malicia, tum potentia sit. Quid autem sumus nos, qui hodie 

retinemiis et profltemur verbum, contra tantam multitudinem hostium, 

qui de nobis opprimendis atque occidendis omnibus momentis cogitant? 

Quod igitur servamur, beneficium est horum montium, quibus septi et 

cincti sumus, ne nocere Satan et mundus nobis possint. Hi montes sunt 

30 Angeli, non privati cives, sed omnibus montibus mundi potentiores et 

excelsiores, qui si non singulis momentis in nos intuerentur et nos defen- 

derent, longe atrociora nos manerent. Hoc testabuntur omnes ii, qui 

norunt et credunt Satanam esse 'mendacem et homicidam'. Hie cum non 306.8,« 

videre, non audire, non ferre pios possit, sed cupiat extinctos et deletos 

35 esse, an non manifestum Signum huius defensionis est, quod tarnen pii 

quotidie docent, baptizant, consolantur et alia similia fajiunt? Hoc 

nonnunquam fit, ut in nos, ceu per fenestram, iaculetur ac laedat nonnihil, 

sed movere non poterit.


Hs] Italiam. Et pluraliter dioit 'Montes', bic \inb montes d Livini, Celestes, spiLri- 

tuales, auglici. Et nisi essent, gienij vnv iDoI anbei"L'ö. Qui credunt diabLO- 

3ci). 8, 4* lum 'hoLtaicidam et mendacem', sciunt, ta^ \o fein mu§, quia suum hoLinici- 

dium non superaremus. Ideo auxLiliatio nostra celêstis, divina, quibus 

sumus circumsepLti, ut diabLolus nos nee vidLere, audire possit, quam- » 

quam mit eim pfeil. Sed non movebit. Habemus montes dLci, spiritus. 

j.«»n.6, uff. Et ElizLaeus Istum psalmum oravit, ineidit in medium exerLcitus et ibi 

aderant, ut capLerent, et ipse adest prudens et sciens, non io:naru8. Is 

propheta habLuit fidem et cor. Et servus vidit in CirLcuitu montes 

plêno-s igneis curribus. lile credLidit, ideo diceb[at: 'noli timere'; gieng, i« 

ac esset exerc[itu8 stipulae: 'Plures nobiseum'. Qui hoc credere etc. Ipse 

PLFopheta hoc ex isto psaimo oravit. Et fompt originaliter ex 14. Exo^di: 

».»io(tu,4'iiiter medium exercitus' etc. Dens det, ut hoc credamus, ista promiSLsio 

non fallit, ctsi sumus pecLcatores. Etiam David fuit pec[cator; tum se- 

cure docLeremu.s, viveremus, comedLeremus, pateremur, praedicaremus, i* 

moreremur. [SI. 152»] Si fit damnum, non fit ünuorjeênö, quia sum 

munitus in CifLCuitu tot milia angLeloram, murum feri^reum, ignitum 

zu 16: 152 (114) 

Dt] VidetuT similitudo sunipta ex historia de Heliseo, quae est II. Reg. VI. 

j. " '''«n-Eyjjj j.yjjj jjg^ Syriae comperisset in Dothan esse, mittit istuc maguam 

multitudineni, ut urbe obsessa Heliseum caperent. Cum itaque Pro- *• 

pheta mane cum puero institutum iter ingrederetur, videt puer insidias ac 

tanquam in manifesto periculo trepidat: consolatur eum Propheta et 

monet, ne tiepidet, maiora se auxilia habere, quam ut i.staec hostium nuilti- 

tudo aliquid incomniodi afferre possit. Sed .servulus cum hostium copias 

videret et auxilia, de quibus Propheta dicebat, nusquam oculis cerneret, « 

non potuit pavorem, quem praesens periculum concitaret, excutcre, donec 

Proiiheta Dominum oraret, ut servuli oculi aperirciitur. Ibi dicit textus, 

vidisse eum montes vicinos plenos ignitis curribus et equitibus eireundantibus 

Heliseum ac defeudentibus. Pi'ae.sidium igitur hoc, quod tum 

apertis oculis Prophetae servus vidit, Propheta autcm crcdidit, etiam cum m 

non videret, dicit Psalmus esse circa omnes, qui confidunt in Domino, sicut 

VI J4, «etiam Psalmus 34. : 'Angelus Domini circumvallat timentes eum'. Sed oculi 

nostridausi suutetmiraculahaecnon vident, quaetamenquotidiesentimus. 

Non igitur fallit promissio haec, tantum ne nos fallamur. Itaque si 

crederemus, dormiremus, viveremus, moreremur secure, imo, quod plus •» 

est, etiam secure pateremur. Sic cnim cogitaremus: si quid patior incom- 

inodi, certuin est nie id pati magno Dei coiisilio, mm teiuere, sed ex certa 

ratione, quam ego non video uec fortasse nunc intelligo. Si itaque Satan 

20 coucitnnt Ji

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125,2) Ißl 

H8]et aliter usque in celum. Si micliLl leib gefrf}ic[)t, tf)iit§ deus ex proposLito 

et studio. Si, dominus facit b[ona VLoluntate et exercet me. 'Montes' 

spirituales, divini, Celestes, ubi lang[elu8 fterder quam 3 £)unbert tauJLCnb 

man. Si caro haberet 3 niÜLia, aggrederetur TLurcam; juoiet; non adve- 

5 nimus fldere deo. Et scio, quod tot angLclorum. Sive postea vivo, morior, 

I)unbert tLaufenb engel greiffen nad) meiner feel et corpLori, si credo. Si 

non, sura pertur])atus, et bert Iol)n, ut despe[rem; consultamus, et nihil 

efficimus. Item ipsum d[eum met: 

'Dominus': SÖcntn bn? nid)t f)elffen lüil etc. Qft bie maur md)t gnug, 

10 quod tot ang[elorum, et ipse adest, non solum iii tempLestate, sed ubiqLue, 

unter unferm pflaftcr, neben onfer miu'us. Si nos sinit )d)iej)en, est Signum, 

quod velit me tob t)aben. Sunt giandes et max[imae promisLsiones, sed 

minimae species contidenciae ; loquendum et discendum et audiendum. 

(£ö fompt bod) in hora mortis. 'Dominus in Circuitu popLuli'. Quid 

15 popLulus dei ? e^ fjetfft secundum 1. praecepLtum: popLulus dei est, qui 

habet deum, ba dLeus dicit: 'Ego dominus', i. e. qui confidLit et credit 2. anofeio.s 

6 über enget steht feuft 16 l)a dêus dicit 

DrjmuTum perfodit in una parte, non tarnen ideo murum totum evertit. Sic 

cogitaremus in periculis et consolaremur nos bona Dei voluntate erga nos. 

Sed de nobis exemplum capiamus, quam pauci id faciant. Si centum 

20 miüia militum haberemus, magno animo aggrederemur Turcam, sed ut 

niteremur promissione hac etiam tum, cum numerus militum non tarn 

magnus sit, hoc non fit. Sic privatim quoque pavemus et perturbamur 

in periculis, securitatem autem illam, quam tides affert, nunquam experi- 

mur. Sic scilicet ferimus poenas incredulitatis nostrae, quam fovemus, 

25 etsi tam copiosis et gravibus sententiis Scripturae ab ea avocemur. 

Porro non satis est muris ignis, hoc est, angelorum custodia et excubiis 

nos defendi, ipse Dominus vult esse muxus noster, ut in circuitu per 

Dominum simus septi et defensi. Supra nos est Dominus nobis coelum, a 

lateribus est nobis murus, infra nos est nobis pavimentum solidum, in 

30 quo subsistimus, sie undique circumcirca septi sumus. Quod si satan per 

has munitiones forte iaculum in nos torquet, necesse est prius ipsum 

Dominum sauciari quam te. Sed nostram incredulitatem, quod haec 

frustra audimus. Docenda tarnen et discenda sunt, si forte usus veniat, 

ne plane simus destituti consilio. Nam certum est venturam horam, 

35 qua aut experiri ista, aut perire necesse est. 

Sed Emphasin quoque observabis: In circuitu populi sui. Populum 

enim Dei vocat, qui habet Deum, hoc est, qui confidit in Deum et credit 

Deo. Ergo ille simpliciter non est Dei populus, qui sacrificat in Hierusalem 

18 ergo A 26 ignitis B 31 torqueat B 

SutêtS SBetle. XL, 3 11

öv6. 

162 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 2. 3) 

He] in eiim. Prinoipalit^r non is omnes sacrifLiculi et Levitae, sed pop[iilu8 

iam factus bene pote.st illa facere, Quando priu.s dioit: 'Ego tuus deus", 

Tu meus dominus. Sed ego tan ba§ nod) nid)t jdiliejjen, quia consuetiido 

longâ et opLXi.s contrarii.i, ut putet ju {)od) jcin: Ego frater Christi, 

filius dei; et tarnen miic- jo jein, nascendum ex deo per hoc: Ego dominus 

deus, et econtra. [Sßl. 152»>] Postea non ut 2. tabLula; ex 1. tabLula certa 

differentia popûli dei ; tan einer alia praecep^ta servare, sed non ex etc., sed 

confidere deo et veriflcare hanc promisLsionem, quod deus sit, et uer* 

lajfe midi, quod me pro servo tuo t)elt6. Opera non facit pop[ulus dei, licet 

j.iopopLulus dei facit opera, Eph. 2.: Opera nostra non creaverunt, sed etc. 

Et non facit ad hLOc tempus, .sed 'a nunc, usq[ue in eter[num', i.e. incertum 

tempus. Omnes promisLsiones erant directae, in illo vivent et eterLUa 

promisLsio; cum vellent illam eradLicare, giengen temporales t)in tocg. 

V. 3 'Quoniam non' : Ibi vid [enius, quod concedit in tantis praesidîis, muni- 

tionibus habitantem popûlum dei nihiloLminu.s vexari, secundum spLiritum 

munitis^simum, secundum CLarnem expositissimum. In spiritu vidLemus 

hunc montem et dominum, sed externus homo exponitur omnibLUS spiculis, 

3 f(Î(t|fen 4 putet {\t[\n} 3U zu 14 'Qiiouiam non relinquet' r 17 lios 

Dr]et incedit in lege seu ritibus Mosi, sed is, qui iam ante populus Dei est 

factus, etiam haec legalia obire et facere potest in gratiarum actionem. 

Longe enim augustius et amplius est, esse Dei populum, quam ista legalia m 

facere. Sicut etiam nobis testatur nostra conscientia, veretur enim se 

in hanc quasi superbiam attollere, ut glorietur, quod simus fllii Dei et 

servi lesu Christi, et tarnen primum praeceptum utrunque nobis tribuit, 

».woitjo.scum Dominus dicit: 'Ego sum Deus tuus'. Specifica igitur differentia 

populi Dei est, non quod facit opera legalia, aut etiam opera secundae »» 

tabulae, haec enim simulari possunt et fallere, sed quod credit et habet 

Deum, haec nota non fallit. 

Quod addit: Ex hoc tempore usque in aeternum, non proprie aeternitatem 

significat, sed incertum tempus. Nam etiam promissiones corporales 

fuissent aeternae, si populus servasset mandata Dei, sed quia conabantur so 

per incredulitatem promissionem de Christo eradicare, ideo etiam cor- 

porales promissiones amiserunt. 

'•• III. Quia non permanebit sceptrum impiorum super 

Bortem iustorum, ne extendant iusti ad iniustitiam manus 

6 u a 8. 

Hie vides manifeste concedere Davidem populum, qui in tarn flrmis 

munitionibuH et praesidiis sedet, secundum carnem vexari et expositissi- 

31 iDcnidalitatem A 

"

In XV Psalmos graduuDi. 1532/33. [1540.] (Pa. 125,3) 163 

Hs]iaciili8,utdiab[olnsenmexerLceatetoccidat. Seddiab[Olihec finia, ut vincat 

interiorem hO[minem, sed deus, ut moriatur PLCCcatum et in.sipientia 

CLarnis et crescat interior liomo et externus etiam. '3)aö ift Anis tribLulationum 

apnd deum. Sumus ut grex sine auxiliis. Qft fein S3auer \o geriiti] 

5 buh, el)v tf)iit Pf Laffen, quod vult. Et fein bctier, etc. Soli no.s Christiani, 

qui secundum c[aiuem et exter[iium deserimur. In splritu habemus 

angêlos, mui'os igneos, deum ipsum. In C[arne nihil, quilibet fluvius 

pertransit nos. In Esa: 'Incitrvare, ut transeanius'. Sic transeamus,3e[. 51,2s 

ScliLwermeri, Eot[tense.s, rustLici, nadjbtav tretten mit fuffen et fratres. 

10 Ibi vexari, maledLici. Sed eundum ex ista vexLatione, exteiLnus homo 

infirmetur, inte[rior: Ego sum in sinu patris, habLeo raunitiones circa me, 

angêlos, ipsum dominum. Uli follen baö i)cxi^, ben glauben ntd)t n£)emen. 

Ibi expertis[simi diabLoli et omnib[US artibLUS diabLoU. [581.153»] Sed 

dominus, qui munit nos, faciet tentationem. Ubi PLaulus in hunc locum 

15 gefef)en, l. Cor. X.: Sic facit tentLationem, ut non vincamur, etsi deiici- i.Äot. 10, 13 

mur. 

1 hoc zu 3l4 fiuia tribulatiomim apnd deum r zu 13: 153 neben (115) 

Dr] mum esse periculis, et si secundum spiritum sit munitissimus, ibi altissimis 

montibus est septus, quos Satan non potest transilire, sed secundum 

carnem vetus homo exponitur omnibus iaculis mundi et Satanae. Ideo 

20 sciUcet, quia Deus vult hoc modo vexare carnem, ut mortificetur peccatum 

et insipientia carnis ac paulatim crescat spirituahs sapientia et interior 

homo. Haec causa est, cur secundum carnem simus tanquam lacera sepes 

et tanquam civitas, cuius muri disiecti sunt, ut ad eam ex omni parte sit 

aditus. Itaque nulluni hominum genus tam abiectum est, quod non putet 

25 sibi omnia licere in ministros Ecclesiariim. Hinc iuiuriae, blasphemiae, 

jo 

maledicta, supplicia, caedes denique sanctorum existunt, neque enim caro 

habet muros, quibus defenditm-, sed Spiritus. Itaque caro omnibus ventis 

et procellis exposita est et conculcatur atque atteritur ab impiis, sicut in 

Esaia estcap.51.: 'Dixerunt animae tuae : incuxvare, ut transeamus, posu- 3ef. »i, 23 

isti itaque corpus tuum ut terram et quasi viam transeuntibus.' Hae 

vexationes sustinendae et per patientiam superandae sunt, ac cavendum 

est, ne per externam vexationem infirmetur homo interior, sed retinenda 

haec flducia est, ut statuamus Dominum nos non deserturum, sed esse 

nos in sinu Patris et habere circa nos munitiones fiimissimas, ut, etsi 

35 eripiantur opes, uxor, liberi, denique ipsa vita nostra, tamen Christus 

noster nobis non eripiatur, per quem sie muniti erimus, ut etiam cum 

tentatione eventus et finis secuturus sit, sicut Pauli sententia testatur in i.ftot. lu.is 

Corinthiis. 

11*

164 In XV Psalmo» gradaum. 1532 83. [1540.] (Ps. 125,3) 

Hs] i;it[imo lunii. 'Eelinq[iiet' : Mansit lectio novisLsimi ps. 125.: 'Qui 

oonfidLunt'. Ibi aiidLivistis, psalmxam hLimc canere consol[ationem illis, 

qui orednnt verbo dei, quia illi omnes coguntur aliam VLitam expiêctare 

quam hanc praesentem. Et non solum hanc praesentem totam, sed 

etiam hanc per partes, quia plena periculis, et sucoedit semper mors, s 

perieulum post per[icxihnn. Ideo nee consumantur in extLremo. Ideo 

consol[at\ir omnes pios, qui credunt deum esse, passuxos eos quidem 

multa et T[aria periLCiila, sed sie, ut tamen salvi fiant, libLerentur, defendantur 

vel per partes in hac VLita, vel in liora mortis. Est tamen certa 

Salus et Victoria piorum, si non in hac vîta, QLuamquam etiam in hac lo 

vita, ut histO[ria VLCtiis et nova. Ista aud[ivistis: Tircum Ieru[salem 

B. ssimt montes'. Et ipse dominus constituit montes, defens[iones sui popLuli. 

Et 'ipse met dêus est circa popûlum', non solum semel, sed nunc et 

ineter[num, i. e. semper defendit, semper, seraper libLcrat. Nisi quod 

oportet hie conse^qui fidem, quae non iudicet de ca.sibLUS praesentibûs i» 

et tentationib[Us, sed de verbo promittentis. Quid opus promitt*re his, 

qui non in tenta [tionibus ? Oportet nos tentari sive intus, sive f ori.s per 

».ihr.i.gtyrannidem. Tamen non de.>*tituimur, qîiaraquam 'multis modis vexati'. 

Est bLrevis psalmus, .sed foftlict). 

'Quoniam non relinquet': S)a§ ift ein fLoftlic^ promisLSio, qua« est *> 

SU 1 Ultiimo lunü r 5 mortem 10 si non iu hac vîta mit Strich zu in hora 

mortis Z. 9 gezogen 18 über multis modis Texati tieht 2. Cor. 1. 

Dt] Ad hune modum videmus, cuiusmodi consolationes Spiritus sanctus 

üs proponat, qui credunt verbo Dei. Quia enim aham vitam coguntur 

expectare, quam haec praesens sit, sive totam, sive per partes consideres, 

Ideo hie omnia sunt plena periculis, mors succedit morti, sicut Paulus dicit: 

I. Bot.15, si'quotidie morimur'; Tentatio excipit tentationem, donec tandem per « 

mortem carnis omnia pericula consumantur. Pertinet autem hie versi- 

culus ad consolationem, ut statuamus nos quidem multa passuros esse, 

sed sie, ut tandem fiamus salvi et liberemur, si non statim, at saltem in 

futura et aeterna vita. Quid enim aliud nobis possumus pollieeri in hac 

dilijienti angelorum custodia, imo in custodia ipsius Dei, qui est in circuitu so 

populi sui? Sed, ut supra diximus, üde liic opus est, ut iudiciuni faciamus 

non ex praesentibus casibus et tentationibus, sed ex verbo promit t

In XV Psalmos graduum. 1532/33. 11540.) (Ps. 125,3) 165 

Hs] incredibilis et nobis, qui patimur, et bis, qiü perseqLUUutm-. jMaxLinmm 

miraLculum, si spectes rem, sicut geritm- in oculis et secundum sensum, 

quia sie verum: 'Eelinquitur virga' etc. Quis est expertus? Christus, 

Apostoli, omnes sancti, projibetae. Ees alia est in oc[ulis, quam verba 

6 sonant. Promittit, quod virjSLa impiorum non etc., et tarnen experim[Ui' 

contrarium. Ideo S[piritns SLanctus revocat ad 1. praecepLtum, ad in- 

visibLilia, ad suum verbnm [531. 153'>] et iubet consid[erare, quid ipse velit, 

pro mittat, non quid sentiamus; hec scientia: posse se abripere a suis cogLitationibus 

et se conferre in volLuntatem dêi et ibi quiescere. Nisi hoc 

10 didLicimus, nihil; hoc est v[ita aeLterna, posse apprehLendere deum, 

confidere suis consiliis, quae revelat per ista vêrba: Non patiar, — voluntas 

mLea — quod virga. Quia 'ego , dLominus deus tuus'. Si hoc, »-^folcjo.» 

fo jolt aud) blLciben. Tum possumus deserere visibilia et rapi ad invisi- 

b[Uia. Propositio 'incomprehensibilis consilü dei': Ego impios odi,8'''m. 11.33 

1» iustos diligo. ImpLios puniam, iustos non relinquam, quia 'deus Zelotes' 

9 Niei c aus Qui 12 quod (quod) 13 über Tum steht est, ut 

Dr] quid aeque potest iudicari falsum esse ? contrarium enim verum est. Nam 

Christum considera, an non ita relictus est in cruce, ut virga seu sceptrum 

impiorum super eum maneret ? sie Prophetae, sie Apostoli, sie alii sancti 

martyres. Res igitur, si oculos sequamur, longe alia est, quam verba 

30 sonant. Promittunt enim non fore, ut sceptrum impiorum dominetur 

püs, et tamen omnes historiae et exempla omnia testantur hoc fleri. 

Eevocat igitur nos Spiritus sanctus ad suum verbum et ad suas cogita- 

tiones ac iubet considerare, non quid nos patiamur aut videamus, sed quid 

ipse in coelis cogitet. Hoc autem artis est, sie posse se abripere a tenta- 

25 tionibus et transferre in voluntatem Dei atque ibi acquiescere. Qui hoc 

non norunt, hi nihil in Theologia norunt. Quid enim est hoc nosse, si 

nescias Deum talem esse Deum, qui non passurus sit opprimi iustos ab 

impiis? Quia enim dicit: 'Ego sum Dominus Deus tuus', profecto hoca.anofcao.a 

faciet, ut, quod suum est, non sinat sibi neque per mundum, nee per 

3u inferorum portas eripi. Si igitur ipse manet, manebunt etiam, qui sunt 

eins. Haec statuere et ad hunc modum invisibilia appraehendere, est 

vera et Theologica sapientia, quam hie versus nobis proponit, ut statuamus 

hanc propositionem de invisibili consilio Dei: Deus impios odit, iustos 

diügit. Ergo impios damnabit et perdet, iustos autem liberabit et servabit. 

35 Videmus autem, hoc quod in Psalmis et Prophetis Optimum est, manare 

ex promissione primi praecepti: 'Ego sum Deiis tuus'. 

lam discendum est, ut versiculum hunc recte discamus applicare. 

Debet enim Theologia prorsus esse practica. Vexamur varie a Ponti- 

19 oculis AB


.5P)o|t5,9f. 

ai- ift prouiisLsio nostra. 

Vexet nos p[riuceps, TLUi'ca, Episeopus, PLapa. Lsta puerilia. Etiam 

Satan, con^sciencia nostra, peccata et infimiitas nostra. Est 'virga impiorum', 

nihil aliud. Oppone contra ista omnia dominum, qui hie suam 

volLuntatem ostcndit per verbum et dicit: Non patiar, quod imp[ii do- » 

minentm' lustis. Si hie sie mihi ^îifpLridit, jo lüil id) aud) g[Utcv bing jein 

et consolLari in mediis tribLulationibiis. Deus non VLult perire, eadere; 

impelli, tentari, vexari me x'ult; sed quia dieit: 'dominus', non NTilt, ut 

potestasirapiorxim. Grammaticam nostis. 'Yirgapec[catoi'um.' EstEbLraismus. 

SBennt ein 3""9 ^"o'' " i^r, fteupt man ruten, Quando gro§, ein w 

fteden, quae vere 'virga'. Si non Ijilfft, fompt MLagistratus \}iaxi rutten, 

i. e. jd)lüeib. Et in Signum istius signiücat 'vii'ga' onmem tyrannidem, 

v\. ti, 7 regnum, etiam legitLimum. 'Virga %irtutis, regni', ps. 45. Signiücat illam 

virgam, qua eohercentuj pueri, ])opuli, Eegna et terrae, i. e. 'dominatio 

impiorum non rel[inquitur', concedit hie SLpiritus SLanctus Impüs domi- u 

nationem et tyrannidem, dicit verum, quod pii et SLancti eredentes deo 

eoguntur ferre et [331- 154»] videre tyrannidem impiorum. Velim, nolim, 

videre cogor tyrannidem Papae, Episeoporum etc. occid[ere, persequi 

4 über 'virga impiorum' tteht quaecunque aff|îcit ist« mil Strich zu p^rinceps 

if. 2 gezogen 13 Signiücat mit Strich zu tyrannidem Z. 12 gezogen zu 17: (116) 154 r 

Dr] ficibus, ab impüs principibus et aliis, qui verbum Dei et nostram doctrinam 

oderunt. Sed haec puerilia sunt, si cum Ulis vexationibus eonferas, quas jo 

in conseientia nostra excitant Satan, peccatum nostrum et infirmitas 

noBtra. Discendum itaque est, ut de bis omnibus statnas, quod sint 'virga' 

seu 'sceptrum impiorum' et opponas Dominum revelantem hie in verbo 

suam voluntatem ac prouunciantem, quod non passu [Sg. P] rus sit, ut super 

8ort«m iustorum raaneat sceptrum impiorum. Hoc cum ille Princeps « 

promittat, qui omnia habet in nianibus, quid requirimus ampUust Si 

enim patiendum aliquid est, certa est voluntas eins, quod vexare sinit, 

sed non sinit eonculcare et perdere. Sie utendum erit bis cousolationibus 

suavissimis. 

Quod ad Grammatieam attinet, nota est phrasis, quomodo utatur to 

Seriptiira vocabulo viigae. Pueri in prima aetate corriguntiu- vijga, cum 

autem adoleverint, baeulo. Quod si ne sie quidem meliores flunt, eequitur 

W. ». »tandem 'virga ferrea'. Ilinc fit, ut virga signiüeet omnem i)()testatem seu 

gubernationem ad emeiulandos et eorrigcudos homines. Sie Psalm. 110.: 

»1110,3 'Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion*, hoc est, regnum tuum. k 

Sigiiifieat enim ilii talem virgam, qua gubernantur regna et populi. Ad 

liune uiodum concedit hie Spiritus sanetus dominationem seu tvrannidem 

impÜH in pios, quam pii eoguntur ferre. Sicut nos cogimur, non videre

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [IWO.) (Ps. 125,3) I67 

Hs] Ohristianos. Item sentLre cogor iulirmitatem et diabLolum pavefacientcm 

optLimos \iros, meum cor et omuiiim, qui credunt et adherent verbo. 

S^piritus SLanctus: est dominatio impiorum et impietatis diaboli et regni 

impietatis. Sed ibi promissum: Si vivit deus, Non in finem domina- 

5 buntiir, dominatio eorum cadet, non perseverabit, non quiescet 'super 

sortem', i.e. 'portionem lustorum'; est Eb^raicus idiotismus, i.e. pars, 

turba, Pjâulus: 'Pauperes b[anctorum' i.e. Sanctos. Nos ex contrario iHöm. 15, se 

activum facimus, i. e. 'super homines sanctos non perdurabit'. Sed nihilo- 

[minus ista vocab[ula significant patientiam et Crucem, dominantur et 

10 est super lustos non nisi duraLtio. Non loerbenS impü în au§ füren, 

sed tamen premunt. Sed tüo fic f)in gebtenlen, non fit; exting[uere et 

eradicare volunt etc. Interim estote patientes et confldite, quod mea 

volûntas vos servandi et multiplicandi. Vide, quam mirabLÜem propositionemaddat 

S[piritus sânctus: 'Ne forte ex[tendant'. Deus cogitur,tandem 

15 auxiliari. Si §u long aujjen biLtebe, jolt rool tiein ooW f)aben. Eg[regius 

textus in lercLtnia, ubi dare v[ult in manum Bab[ylonici Eegis: quanta See. 25, ii 

promittit ante dominationem et postea. Ibi maior gLratia in promittendo 

quam comminando, ne desperent: post 70 annos red[ibitis. Et per miüta 

1 paventem 7 i. e. 8 actiTum] achivum 

Dr] solum, sed etiam sustinere tyrannidem Pontiücum et Episcoporum occiao 

dentium Christianos et omni crudelitatis genere grassantium. Item 

cogimur sustinere tyrannidem Satanae vexantis et pavefacientis meum 

cor et omnium fratrum credentium in Christum. Hanc dominationem seu 

tyrannidem vocat Spiritus Virgam impiorum et consolatur: Si vivit 

Dominus, tyrannis ista cadet, non quiescet super sortem piorum. 

25 'Sors' portionem significat. 'Sors lustorum', hoc est, turbula piorum, 

congregatio piorum, Sicut Christus vocat 'pusillum gregem' et Paulus 8ut.ia,82 

'Pauperes sanctos'. Super hos, Inqult, et si Tyrannl dominentur, tamen möm. u, 26 

dominium eorum non durabit. Persecutores Euangelii et sl premunt 

fideles, tamen non facient id perpetuo, neque iste consiliorum eventus 

30 erit, quem ipsl cogitant. Nam cogitant, quodveUnt eradicare hanc doctrinam. 

Hoc non facient. Vos igitur, dielt Spiritus, Interim patiminl et 

Seite meam voluntatem esse, ut serventur omnes, qul credunt. Ergo 

habetis, quod in media tentatione speretis etc. 

Sed vide, quam mirabilem ahiokoylav seu rationem Spiritus 

35 sanctus attexat. Hoc, inquit, cogitur Deus facere, ut auxUletur piis, 

alloqui futurum esset, ut amltteret Ecclesiam suam et iusti ad iniustos 

extenderent manum suam. Sic in Hleremla, antequam populus traditur 3«- 25. u 

in manus Babiloniorum, promittitur ei futurum, ut post annos septuaginta 

redeant Hierosolymam, ut scillcet retinerent flduciam misericordiae et

168 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1510.] (Ps. 125,3) 

,|!cap[itula facit prosopo^poiam: 'Ibis in popLulum alienum, patieris; quis 

3„ 5 

"•' miscrebitur tui ?' Si promitit, ante CapLtivitatem. Et nisi hoc faceret, 

hoc est nisi coniungeret piomiS[sionem verbi et facti executionem. Sic 

¥1.85, »hie promittit salutem et auxLilium pio, etiam facit. alibi: 'Ne conver- 

tant sancti ad stulticiam cor' etc. Cogitur 'loqiii pacem super popLulo s 

suo, ne confortantiir ad cor', i. e. 'stultitiam', bac^ jic nidit blasLphement 

et t)ngeb[ulbig et murren et cadant, Sicnt etiam fit. Multi, quos deus 

mirabLilitcr exercet, ut expellit, rapit uxor[ein, filinm, [SBl. 154*] sinit 

vexari ultra modiim. Nisi ibi erigit verbo et flnaliter facto, ferne ba I}in, 

ut non cred[eremu8 esse deum. Ideo oportet facto ostendat se deum. Ut lo 

David: Erat in promisLsione maxLima, quod .servaturus Eeg[nuin, propul- 

sus a üUo fuit. Tribulatio, quam Ego et tu non ferre^m. Ipse fugatur, 

«1.13a, 11 ut nudis pedîbus et capite iret. Promissio: 'Ex semine', Ps. 132. lila 

non servasset eum, donec dominus percussit AbSLalom. Sic nobiscum. 

Si contra pap[am non defendLcret reipsa et executione manife^sta, is 

devorasset; promis[sio verbi .sustentat in maxima tribLulatione etc. 

i.«ot.io,uut Pâulus: 'non permittit'. 'S}ai ift 1. Sed non satis; Promissio est 

ibi. 2.: Sed faciet. ©g gl)et f)in au§ et geiuinnt ein cnb, et ea finita 

zu 8 'Fidelis Deus, qui uoii einet' am oberen Bande dtr Seite; dazu am unteren Bande: 

1. Cor. X,: 'fidelis deus' [1. Kor. 10, 13] 12 über filio iteht proprio fugatur c aiu fugatus 

I^rlnon desperarent penitus ac in gentilitatem transirent. Sic in Psalmo: 

«I. M,»'jfe convertantur sancti ad stulticiam', hoc est, ne blasphement aut ao 

impatientes fiant. Haec causa est, cur Deus promissionem verbi et executionem 

facti cogatur coniungere, alioqui enim futurum esset, ut pii 

desperarent. Videmus, quam multos exercet fortuna, cum homines, opes, 

liberos et alia, quae chara habent, amittunt. Nisi igitur primum verbo 

erigerentur animi, deinde etiam facto adiuvarentur, multi dicerent non « 

esse Deum. Itaque necesse est, ut Deus se ostendat esse Deum, non tantum 

verbo, sed etiam factis. Sic David habel)at maximas promissiones et 

tarnen a filio exuitur regno. Haec eiusmodi tentatio fuit, quam fortasse 

nuUus nostrum sustinere posset. Nam a filio spoliari regno et Regem nudis 

pedibus et capite nudo fugere, gravi.ssimum est. Promissiones itaque, 30 

quas habuit amplissimas, non erexissent animum eins, nisi Deus ipso 

facto eum eduxisset ex hoc periculo. Sic, si contra Papam et adversarios 

verbi tantum promissiones essent et non etiam reipsa Deus nos contra 

608 defenderet, frangcremur animo et solicitaremur ad desperationem. 

Utrun(|ue igitur facit Dominus, vcr))o erigit et executione facti lilterat, ut »s 

I. »ot. 10, uwecundum Paulum 'tentatio' non superet vires et 'finem suum habeat", 

nosque usu discamuB, primum praeceptum esse verum. 

23 exeroMt ß

In XV Psalnios graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 125, 3) 169 

Hsjvenit alia. Sicquie exercemui' et di.scimiis 1. praecepLtum, quod docet 

credere deo in tentaLtione, et efflcimur tales, qui contemnant omnes 

tenta[tiones. 

'Manus': i. e. ne deflciant; deo est cura de suis fld[elibus et credên- 

* tibus, non solum, quomodo ferant. Ibi dat promi.S[sioiiem ante et in 

tentaLtione, 1. cura eins. Deinde curat, ne diu duret, tandeni liberat. 

Et hoc expLCctemtis nos. Qui iam servamur amplisLsima promisLsione, 

exp[ectemus 2. ciiram, qua liberabit a PapLa et PontifLicibus et furiosis 

hominibLUS. Et nisi faceret, de.spe[raremus. Etiamsi non videamus. 

'" Videtur metuere, sicpingiturperp[rophetam, quod sit sollicitus, quomodo 

flniatur tentatio, quomodo no.s, ne tandem nihil habLeat populi, tum 

non esset deus, quia oportet hab[ere pop[ulum. 'Est vivorumdêus.' Ergo i"'»"^- i^s, 3» 

necesse est manere vlventes, aliquoties laudantes. Si hoc, oportet faciat 

fine[m tent[ationi, ne iusti desperent et despLcrent cum ceteris. [SBI. 155»] 

15 Hoc videtis ob oculos et unusqLuisque in se experitiu'. ®i" left 1 iemevüd) 

jutuartLen propria tent[atione, utdLicas: nu ift§ au^. Sic seditiones, persecu[tiones: 

nu i)'t§ au§. Quando hoc dicimus: Ego sum perditus, quando 

EespLublica dicit: Iam perdita res, Ipse: ^lod) nid}!! Iam incipiet salus, 

14 nebeti 155 steht (111) 

Dr] Quod itaque dicit: 'Ne iusti extendant manus suas ad raiusticiam', 

"> idem est, ac si dicat: Ne iusti deflciant. Deo enim utrunque curae est, 

Primura, ut fldeles ferre possint tentationem, hoc facit promissionibus et 

verbo ; Secundum, ut tentatio non sit perpetua, sed habeat flnem suum. 

Hoc nos quoque expectare debemus, ut post promissiones, quas habemus 

certas de Dei benevolentia erga nos et aeterna vita, etiam expectemus 

2s futurum, ut liberemui' et adversarii nostri pereant, et si nulla vestigia 

videmus, qua via Deus id facturus sit. Hoc est, quod hie versiculus dicit, 

Deum tam esse soh'citum pro suorum liberatione, ut videatur metuere, 

ne deflciant et ipse non habeat populum et sie nullus Deus sit. 'Deus 

enim est Deus vivorum' et oportet, ut habeat populum: ergo semper iWatt^.aa.sa 

30 necesse est manere aliquos superstites, qui eum laudent et colant. Hos 

si necesse est manere, hoc quoque necesse est, ut faciat flnem tentationis. 

Sed hie cavendum est, ne huius liberationis tempus nos definiamus. 

Deus enim sinit nos tentari usque ad extremum, ut prius omnia consUia 

et flducia omnis purissime exhauriatm* ac nos vicini simus desperationi. 

3» Ad hunc locum cum ventum est, ut nihil quam desperatio sit reliqua, tum 

mittit salutem, in ipsa morte ostendit vitam, in ipsa damnatione salvat. 

In summa, ex nihilo facit omnia, et cum res deploratissima est, restituit 

omnia in integrum. Hoc Deus huius mundi non potest. Igitur sunt haec 

vere Dei opera, ut tum, cum te plane attritum et perditum esse sentis, sis


5[.j8,J 'Dominus salvaudi ex morte'. Dens nuindi: quando res perdita, est perdita! 

Sed iura consuraptum te putaris, orieris ut lucifer; quando putas 

«im. u, 8te in inforno, es in telo, quia vîtae et mortis dominus. 'Sive vivimus, 

morimur', debet esse indifferens sive mors, \ata, celûm, infernus, opulLen- 

-.eam. s.etia, paup[ertas. 'Si dedûcit ad inferos, reducit', nt Titulus. Statim ' 

dicitm-, sed re praesenti non sie intelligitiu'. Ideo scriptura incukat, 

ut sie cogîtemus de deo: Est creator; Est sollicitus pro afflLictis sive 

pub[lice sive privatim in con[Scientria. Tantum hoc vûlt, ut discamus, 

ut 1. praeLceptum possimus intelLÜgere: Ipsum deum talera, qui debêat 

facere ex vetêribus nova, Ex tristibLUS letos, vexatis pauperibus divites, >o 

Suscitans bie fter[benben. Tasi f)et[ten iriv nein: 1. divites, fortunati; 

non, sed econtra. PulclirLa promis^sio. Est quidem comminatio, potentia, 

'virga ImpLiorum', quae tl)ut »olje. Sed sperate, non diuabit; durate 

tantum vos, quiestis pop[uhis mens et me invocatis. Quia cogito de vobis, 

potiö.M,« quod non permittam vos despêrare. Navicula Petri mac\ jd)Iuttern, i* 

sed non etc. Et verum, possunt irruere procellae etc., tentari usquc ad 

proossunt 

3 über in celo steht propinquus 4 infernus c aus infernum 16 possunt] 

Dr] incolumis et fulgeas tanquam clarus Lucifer. Ideo noster Deus est solus 

«öm. M, 8 Dominus et nos, quia 'sive vivimus, sive morimur, sumus Domini'. Itaque 

mors et vita nobis sine discrimine accidit, siquidem Deus noster utrunque 

i.6om.a.6pot«st. 'Si ducit ad inferos, reducit, Si occidit,iterum vinficat' etc. Haec » 

facile dicuntur. Sed in usu discimus, quam longe sint posita supra et 

extra rationem ac vires hominum et quam nos aegre possimus eredere, 

Deum ex nihilo facere omnia, esse solicitum pro nobis, sive afifligimur in 

carne, sive in spiritu, citius cogitare de redemptione quam nos ipsos. 

Inculcanda itaque haec saepe sunt, ut discamus sapientiam coelestem, s» 

quam primum praeceptiim nobis proponit, quod Deus noster sit talis 

Off. Ji, 5 Deus, qui soleat ex veteribus 'facere omnia nova', ex pauperibus divites, 

ex eonlenii)tis gloriosos. Atque hoc posterius quidem omnos libenter habe- 

remus. Sed non potest fleri, nisi prius praecesserit contemptus et inopia. 

Est igitur haec insignis proraissio et consohitio, quasi dicat: Dolet so 

vobis virga i)cc(atorum, sed sperate et durate, qui estis populus meus: 

non enim patiar sie invalescere tentationera, ut omnem fiduciam et spem 

vobis excutiat. Procellae orientur et videl)itur, quasi naviculam vcstrani 

iamiani fluctus oppressuri sint. Sed non permittam, ponam moduni et 

finem virgae impiorum. Si accusat vos Satan et conscieutia vestra >» 

tanquam iniustissimos, non tarnen destituet vos moa iusticia. Ad huno 

modum doccnt tentationes usum et tractatioriem primi praecepti,


Hs] mortem, sed non mori; possumu.s accusari a diabLolo ut sceleratis[simi, 

sed tarnen erimus iusti. Nisi hab[ui.sset teutationem et intel[lectum 1. 

Pl^raecepti, non sie scripsLisset taleni psalmum. Apostata, qui semel cecidLit 

ab ELuangelio, est peior quam qui nunquam; 'appreh[endit 7 spü'itus ä"""^- «».

y^l 


'Bene fac, doniine' : âe 

ift mi oratio. PLropheta exercitatus in istis 

tentaLtionibus et eruditus erud[itione fldei. Ideo simul orat et prophe- 

*•*"•"''" tat, quod deus 'non peiniittit'. lam: 3(d) êrr, jo tl)ii nu. Benefac, sicut 

otiam benefaeies bonis. Maxîma tentatio, quod vidêmus benefieri 

inalis et perveisis, TurLcis, ^Lcrjog ©[Corg, $abft, 93tJLd)of sunt divites, * 

omnia optata, nt videatiu" S[piritus S[anetus orare pro illi.s. Nos sumus 

in Omnibus cal[amitatibus. Quicquid, baS Ijeift: male fac bonis ; verum. Ideo 

orat: Ne despereut! Dedisti Res[num Bab[yloniis, tot repi^na Eomanis, 

ludLaeis capt[ivitatem, Christianis martyria et carcerem. Nuni diu 

faves impiis, benefacis maus? affligis iustos et exaltas impios et hostes " 

tLUOs. Ideo orandum: ostende tuis piis et credLentibus misericordiam et 

beneficinm, quia ipsi sunt boni, patientes, suaves liomines. 'Kecti', i. e. 

credentes, confidunt in te, [331.156»] confitentur te, nihil in eorum CLorde 

niali. Sanctus, misericors deus. Et simul est prophetia: Hoc fiet. 

V. 6 'Et illi, qui deserunt': loquitnr max[inie de istis, quod non possimt *' 

Stare et perferre scandahi, Qui non sustinent et perseverant et fugiunt 

ad impios. Qa, ber SLeufeHet} GuangteUft! ^d) jeê wol mala. Manebo 

PapLista, Episcopus, Cano[nicus; qui vûlt Christianus iet)Ln et ELuan- 

10 ex&las 12 patieus 13 (118) 150 [statt 156/ 14 mali] uihil 

^"^1 IV. Bene fac, Domine, bonis et rectis corde. 

Consolationi subiieit orationem et prophetiam simul. Porro oratio m 

haec etiam tacitam querimoniam continet. Quia enim orat, ut rectis et 

bonis benefaciat Dominus, tacite queritur, bonis hie male esse, rursus 

malos abundare benedictionibus. Sicut hodie videmus Pontificcs, Epi- 

scopos et alios verbi hostes cum maximis diguitatibus etiam niaximas 

opes teuere. Sic Romaui olim potentia, quam habebant, contra sanctos »» 

et Ecclesiam utcbantur. IIoc magnum e.st scaudalum. Idoo hac oratione 

Ecdesia opus liabet, ut Deus etiam bonis benefaciat, qui in ipsum con- 

fidunt et gloriam eins ex corde quaerunt, ne hoc scandalo ofifensi declinent 

ad impietatem. Haec oratio promissionem et prophetiam includit, futurum 

esse, ut, sicut oratur pro bencdictione iustorum, ita eventus tandem >« 

respondeat. 

^•'' V. Declinantes autem ad pravas vias suas ducet Dominus 

cum operariis iniquitatis, at pax sit super Israel. 

Declinantes vocat eos, qui non perseverant, sed aggregant se ad 

vir^'a^l impionim, auf lucri spc, auf aliarum cominndilatum. Sicut liodie n 

faciunl, qui ideo l'ûaugclidu dewcnint, ut rotineant amphis Prai'l)cn(ias 

et Canonicatus. lli non perseverant in proraissionibus Dei expectandis,


Hs]gelram habere, est merdicus, Est scandalum. Qeud) tjxn, tuerb "Soctor 

cum Episcopo, Episcopus. ''DeclinaLnte.s': i.e. qiii non per.severant et 

stant cum flde iu promisL-sione dei, sed declinant ad viam, curant, moUe.s, 

omnino vincuntur tent[ationibus diab[oli, pompa raundi, scandalis fide- 

5 lium. Sed dominus invenieteos. 'DeclLinantes' 'cum': i.e. jcf)uler et meiftev 

'auferet'; bie jid) ju in^ fd)Iaên, non evadent, ut sperant: Si etiam 

ELuangelium non 8usci[pio, tamen possum salvari. Omnes calLamitates 

perpessus, volo servire impiis, Nihilominus ero Christianus et salvus. 

'Dominu.s' PLapam, T[iu-cam 'cum' anbeten etc. 'Pax': i.e. qui perse- 

10 ve^rant, manebunt, habLcbunt g[nabe et êil, quantumcunque apLpre- 

hendant in praesens momentuni esse miseriam. Vides p[rophetam fuisse 

exercitatiS[Simum in flde et art[iculo, qui vocatur sperare in domino; 

multos vidLcmus deflcientes a David, a SalLomone, EzechLia, qui 1. 

volLuerunt deum et Templum freffen, David roolten jte für lieb fve^fen, 

15 tantum lonathas mansit. Ideo docet ps[almus consid[erare; ideo contenti, 

quod diab[Olus, mundus, con[Scientia vexat, tamen credo in deum 

patrem: 'Ego sum d[ominus, deus tuus'. Ipse dicit: 'Non derelinquam te' . ^^^^"'Jg'i^' 

1 3eu5 2 cum Episcopo hinter Episcopus, aber mit Strich zu Soctot Z. 1 gewiesen 

') = t^nen. 

Dr]sed ob molliciem declinant ad viam pravam et vincuntm- scandalis, hoc 

est miseria et calamitatibus piorum. Hos, inquit, ducet cum iis, qui 

äo operantur iniquitatem, nempe discipulum cum Magistro, ut una pereant. 

Sed hanc comminationem pauci curant, cogitant se bene posse salvari, 

etsi non profiteantur doctrinam nostram, dum modo retineant suaves 

et bonos dies, sed in iudicio Dei aliud experientur. 

Hi autem, qui perseverant et simt verus Israel, hi pacem habebunt, 

25 hoc est, omnia salva, quantumcunque videantiir esse afflicti. Sic videmus 

Prophetas in hoc articulo fidei et usu primi praecepti fuis.se exercitatissimos 

ac probe munitos contra illos, qui scandaUs offensi maluerunt cor- 

poralia commoda quam promissiones Dei amplecti et expectare. Ac sine 

dubio David, Ezechias et simües sancti principes usu didicerunt, quam 

30 facile declinent homines. Igitur hortatur David hoc Psalmo ad flduciam 

in Deum et monet, ne offendamur, si multi quotidie decUnent, habituros 

enim eos satis grave et durum iudicium. Discamus igitux stare et perseverare 

in fide, quod, si mora videtur longior esse, cogitemus Dominum 

certo promittere, quod nos non sit derelicturus, Amen. 

^

174 In XV PsalmOB graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 126,1) 

Ha] 14. 1 Ulli I Psalmus 

V. 1 

CXXVI. 

[581. 1.56''] 'In fonverteudo' : Certant theolLOgi de isto psalmo, 

(ie qua nam loquiatiu' capLtivitate: Alii de Bab^ylonica, alii autem de 

ipsa EoLmana, sicut ludei. Iterum alii de ipsa capLtivitate generali et 

redêraptione ^[entis per tiôtum orbem terranim, (luia ludei promisLsionem ' 

i.ma\tt, »habeut, câp. 4. ex DeuteLronomio: Si fueriut aliqui dispersi et ibi poeui- 

tLuerit et 'quaesiverint', quod essent reducendi in sua, sive partim essent 

captivi, sive tôta gens. Sepe redempti et libêrati a .'

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [[1540.] (Ps. 126, 1) 175 

Hs] maus. Deinde stante hac generali prophetia, Postea per Catechresin uta- 

tiir pro singulari corp[orali vel generali. Scitis proplietis in psalmia 

promissiim esse v[erbum Euangelii et dominum ventm'um in Sion 

in istum pop[uhim. Quia, Eo. 3., Mpsis cred[ita' ; Et ps. : 'Qui annunciat', ^j*."",;';,^, 

5 'Non fecit hoc privilegiiim' ; semen Ab[rahae prae omnibus g[entibns, spi. 147, so 

quod ipsis solis concredita eloQLuia dei vel promissa de christo. Ad geutes 

non sunt credita, QLuamquam de gentibûs. Deinde in sac^ris literis 

requLri unicum Christum et vocari captivitatem non illa^m corpLoralem 

B[abylonicam vel ELomanam, sed maxLime illam spiritualem, quae 

10 tenuit capi^tivos eos, qui habLsbant promissLionem de Christo etiam stante 

et flo[rente [iBl. 157»] repLublica ipsorum, quia Mooses et proLphetae non 

redemerunt a peccatis nee transtulerunt in reg[num eterLnum. Ideo 

duravit illa cap[tivitas etiam sub MLOse et propLhetis usq[ue ad Christum. 

PsLalmus: 'Quis dabit sal[utare Israe[l cum consorte?' Ibi plane pro-'Sf. m, 7 

15 phetia de redemp[tione Christi, tamen regnum, remp[ublicam habent, 

sunt pop[ulus dei; sub lege quidem sunt, sed nondum salvi, manet r[egnum 

legis, quae proprie captivitas, quia tenet sub lege, pLeccato. Ideo ex- 

PLectatuxredempLtio,ubi'letetur Israel'. Illic etiam de generali captivitate 

loquitux. Sic ps. 68.: 'Captivitatem', ubi est cap[tivitas pjêccati, mortis î.6M» 

20 et diab[oli, nemo potest negare. Etiam quae durabat et manebat in 

11: (119) 151 et repLublica 19: 68 c aus 38 

Dr] postea liberum est, Psalmum applicare cuilibet liberationi, tum corporali, 

tum spirituali. 

Porro notum est ex Prophetis, verbum Euangelii et ipsura 

Christum ex Sion venturum, hoc est, ex eo populo, cui, sicut Eom. 3. est, «öm. 3, 

ii 'credita erant oracula Dei', sicut etiam Psalmus hoc beneficium verbi 

magniflce praedicat, cumdicit: 'Non fecit taliter omni uatioui.' Etsi enim spi. 147, go 

promissio complectebatur gentes quoque, tamen promissio gentibus non 

est facta, sed ludaeis tantum. Cum igitur promissio haec ludaeorum sit 

propria, sequitur ipsis opus f uisse Christo contra spiritualem captivitatem, 

30 quae eos tenebat, stante adhuc et florente regno ipsorum. Neque enim 

Moses aiit Prophetae redemerunt eos et transtulerunt in regnum aeternum. 

Itaque Psalmus 14., cum scilicet regnum sub Davide in flore esset, optat: ¥!".t 

'Quis dabit de Sion salutare?' Mira oratio, stante regno et sacerdotio 

in summo flore, hoc flagitare, sed respondet: 'Cum Dominus converterit 

K captivitatem populi sui, exultabit lacob et laetabitur Israel.' Hie audis, 

hunc populum nondum salvum, nondum neque liberatum nee redemptum 

fuisse, cum lex et cultus legis vigerent. Quin lex tenebat eos captivos sub 

peccato, morte et diabolo. Ideo inquit: Cum hanc captivitatem Dominus 

solverit, exultabit lacob. Sic Psalmus 68. : 'Ascendit in altum, captivam W-sM» 

2


Hs]liberLrimo popLiüo, q\ü plenu.s victorii.s contra gentes et defensus. Et 

tarnen 'a-scen.sor in altum' dcbLebat. Ideo aecipimu.s de gLenerali etc. 

».5Hn.4,4oSi pro aliis captivitatibus, permittimns. 'Morj? in olla', ba ba^ traut übel 

jcftniedt, bui mors etc. Sic etiam de cap[tivitate BLabyloniea, sed etiam 

corporaliter: quam pauci et contempti ludLei; Sed maior turba raansit in s 

Bab^ylone. .se^d iu.stiu.s principales prophetiac de Christo, Ejûaugelio et eins 

regno. 

'In conveiLtendo' 'somniantes': Ista VLerba grandia, non coraica et 

exilia. Sed nomiuaut i.sfam'.Sion', scilicet stantem et flo[rentem in regna- 

[tione. EtEmpbLasisin'Sion'.i.e. Ip.saSionredimetur. 'Siabluerjt', 4.cap. lo 

3»(.4,4; a.sEsLaiae. Et 'exibit lex'. 5)a§ ift nidlt gejagt de Sion lacerata per Bab^y- 

lonios, Sed de staute Sion, i. e. i)o])lu1o illo habLcnte promissionem. 

1. ergo est illa redemp^tio exhibita 'Sion', popLulo, i. e. fLiliis patriarchâ- 

«Dj. 13,46 rum et ii.s, qui liabe[bant, i.e. ludeo et gênti; et in Actis: 'oportet 1 

vobis.' Omnibus modis sunt primitie ecclesiae et vere praedicamenta is 

Ec[clesiae, quae postea migravit ad gêntes. [58L157'>] i. e. cum redemerit 

pop[ulum suum habentem istas promis^siones redemptionis, i. e. captivos 

ipsos fecerit liberos. Semen Ab[rahae erant captivi sub PLeccato, morte, 

7 über regno steht id iudicaut verba 16 über redemerit steht 'liberaivirit' 

Dr]duxit captivitatem'. Ibi (juoque de captivitate loquitur, de qua hie 

P.salmus agit, nempe, de captivitate peccati et mortis, quae durabat in m 

eo populo, quantumvis legem et cultus divinitus institutos haberet. 

Quare obmissis particularibus captivitatibus interpretabimur hunc 

Psalmum de captivitate generalissima totius generis hiimani ao de libera- 

tione, quae facta est per Christi sanguinem et annunciatur in Euangelio. 

I. Cum liberaverit Dominus captivos Sion, erimus sicut ->•, 

somniantes. 

Sunt grandia verba, non Comica et exilia. Itaque vocabnlum Sion 

Emphasin habet, ut intelligas cum loqui depopulo, qui habet promissionem 

de Christo. Nam redemptio et salus primum exhiliita est populo Sionico 

et flliis Abrahae secuudum carnem. Ili Icnebantur couclusi lege et per so 

legem erant captivi mortis et peccati. Quod si hie populus de captivitate 

queritur et susjjirat ad lilx'rationem, quid de gentibus iiidicabimus, siue 

lege, sine ])ci cultu viventihus in Idolatria et cu])iditatil)us suis? Non 

igitur potuit magis generalem et graviorem captivitatem signiflcare, quam 

cum dicit suum iiopidiiin Sion lianc redcmiitionem expectare, (|ui secun- u 

dum externam facicni sjinctissiimis cral cl siili Davide ac Salonume 

florebat pulcherrime. 

30131 durabit in illo Jl •J4 saguuiaem II 36 sanc'isaima A


Hs] l[ege, potestate cliab[oli. lila erat genera[lis et universalis capLtivitas, quae 

nullum SLanctum non vexabât; cum illum liberaverit, ibi erit 'vox ?(. n«, 15 

leticiae' etc. 

'Tunc erimus sicut somniantes': Magnitudinem rei exprimit novo 

5 vocabLulo; nostro vocabLulo non exprimitur mag[nitudo rei, i. e. erit 

tan[tum g[audium, ut C[or humanum non apprehend[at. Angustius 

cor nostrum, quam ut apprehLcndat illam lib[erationem a pLeccato, 

morte, diabLolo; sie perfundat C[or nostrum, ut videamiir stupidi et 

insensati prae gaudio. In gentilibLUs libris, quod parvum gaudium etc., 

10 sed max[imum stuporem: non potest lachrymari, stat sine sensu et 

voce.i Pater trium f[iliorum mortuus prae gaudio. 'J)a§ tf)un maxîmae 

res, quae supra spem, exp[ectationem et desiderium, ut dLicat hoLmo: 

ift§ loav vel non ? num somnio, vel tft§ war ? VLult significare inenarrab[i- 

lera letLitiam vel domim illud, b[0niim immensum, qiiod nobis contulit 

15 Christus redemp[tor; non parcens sue vitae eripiet, ut essemus libLeri 

a PLeccato, morte, ira mimdi et con[Scientia. Ibi nulla par lingua, eloquentia. 

Et cor nostrum angustum, ut capiat. Et hoc est, quod parum 

letemur, quia, quanto capitur ista libLertas, tanto animosior fit homo; 

') Herodot, Hist. III, 14. 

Dr] Sed vide, quomodo pingat gaudium, quod liberationem hanc secu- 

20 turum est. 'Erimus', inquit, 'sicut somniantes'. Kôvo enim vocabulo 

exprimit rei magnitudinem, ut significet tantum gaudium et tantam 

futuram laeticiam, ut cor humanum non possit eam capere, quasi dicat: 

Cum audiemus, imo, cum experiemur et sentiemus illam liberationem a 

peccato et morte, prae gaudio quasi stupidi et insensati erimus. Ita enim 

25 solet evenire : leviores affectiones faciunt vel gaudium vel moerorem ; Sed 

magnae stuporem inducunt, sicut ille Aegiptius apud Herodotum testatiu', 

qui, cum a Cambyse interrogaretur, cur nimc in amici casu fleret, cum 

antea siccis oculis et filium euntem ad mortem et flliam contumeliose 

tractatam spectare potuerit? respondit: Amici calamitatem admittere 

so lachrymas, sed domestica mala maiora fuisse, quam ut potuerit in äs 

flere. Sicut igitur magnus dolor quasi viam praecludit lachrymis, ita 

quoque eximium gaudium, cum subito expectatio et spes superantur, 

ita obruit animos, ut ipsi se videantur ignorare et dubitare, sint ne vera, 

quae acciderunt, an ludantirr quasi somnio quodam. 

3S Significat igitur figura haec illam inenarrabilera gratiam, qua 

redempti sumus sanguine flUi Dei, non parcentis sibi et vitae suae, ut nos 

essemus liberi a potestate Satanae, ab ira Dei, a mundi furore et nostra 

pusillanimitate. Ac profecto cor humanum longe est angustius, quam ut 

ista capere possit. Quanto autem plus capit, tanto fit homo alacrior et 

Cutöciä SBetle. XL, 3 12


Ha] quo minus, hoc minus letatur, donec fiat austerius super oibo et alba, 

j. HJttti j, M i. e. 'Redeat ad suos vomitus' et iusticias. Sed ubi est. golt id) bie ^cit 

erleben, prae gLaudio essem ebrius, st\ipidus, dormiens et somnians. 

Qui VLiilt Eetboricari a persona redimente, magnitudine, ab ipsis rebus, 

a potestate diab[oli, mundi, ab inürmitate carnis, a mag^nitudine [SBl. 158»] s 

peccati, mortis, inferni, quae devoLrant totum genug humanum: lUa 

omnia g[randia, inestiniab[ilia, ineffabLÜia, ideo faciunt stuporem in 

gâudio, quod homo absorbetiu', si afficitur g[audio. Si non afficitur 

gLaudio, non ingreLditur gaudiiim in viscera cordis. Ista libLcrtate et 

redemp[tione vcniente erit g[audium inestimaLbile et incomprehLcnsibile, lo 

reddet hoLmines stupidos prae magLuitudine sua. 

V. 2 'Tunc': Iterum g^randia verba. Ipsam vocem ELuangelii vocat 

'ri.sum', ovationem, ut certe esse debet. Differentia valde neoessaria 

legis et Euangelii, duae diverse doct[rinae et quasi contrarie. Lex terret 

et occidit, et debet, quia fertur super lila dura, saxea corda, Ut Ezech.: u 

6: (200) (120) 158 r zu 13 Distinctio legis et Euangelii am oberen Rande der Seite 

Dr]animosior in oninibus periculis. Quanto autem minus, tanto magis 

fatigatiir terroribus, donec tandem, sicut Israelitae in deserto, respiciat 

». Holt 1«,» ad Aegyptum et quaerat iustitiam operum, in qua tandem nihil inveniet 

quam laborem et dolorem. Quare conandum est, ut caeteri.s studiis post- 

habitis cor nostrum in redemptione hac acquiescat et nos quoque partem so 

aliquam huius gustus consequamur, quem Propheta vere comparat 

iucundissimo somnio. 

Porro, qui hie vult rhetoricari, habet amplissimam materiam, si 

amplificet hoc beneficium Christi seu liberationem hanc a persona redi- 

mentis, a persona redemptorum, a multitudine, ab ipsis rebus seu periculis, k 

a potentia diaboli, a magnitudinc et horrore mortis, a potentia peccati etc. 

Hae enim res totum geiius humanuni devoraverunt nee potuerunt nisi 

per filium Dei vinci. ITaec est magniftca illa et inaestimabilis redemptio, 

quae animum prae gaudio stupere facit. Qui igitnr gaudium non sentiunt, 

hi vere beneficium hoc non acceperunt, sed verbuni est in eorum corde ao 

tanquam spuma. 

V.8 II. Tunc replebitur os no.strum risu et lingua nostra 

exultatione. Tunc dicent inter gentes: magna fecit Dominus 

cum istis. 

Sicut dixi, Psalmus hie singularera grandiloquentiam habet, ideo '* 

crebris figuris utitur. Nam risum vocat hie vocem Euangelii, sicut revcra 

Euangelion nol)i« aliud nihil esse debet quam risus et ovatio, praesertim 

38 vinci U] vivi A 37 uvallo B] orfttio A

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 126,2) 179 

Hs] 'Dabo corda C[arnea'. lila oportet, damnari, occidi et \\t ps. etc. SedS^'"-" 

distmg[iie non sohim formaliter in seipsa, Sed in auditoribLUS legis, qui 

sunt, qiiorum CLorda saxea. 'Frons tna aerea'. 'Sa get)orn JU tempe- 3e(.48,4 

States in monte Sinai cum terroribiis, pavoribLUS et vulnerib[ns legis. 

5 Sicut lex in seij^sa disting[uenda, sie discentes. Qui CLor carneum, pertinet 

ad Euangelii doct[rinam, oportet ad redemp[tionem, quia cor tener[rimum 

sine ossib[US et lapidibLUS, mera caro et pulpa, non lege occidendum, sed 

viviflcandum et exhibendum doctLrina Euangelii; S[piritus SLanctus 

ergo vocat 'Eisiim' bic et ovationem. Non frustra dico. Distinctio est 

10 satis vulgaris, sed usu et experientia nondum, quia facilius sequimirr 

sensum p[eccati et mortis. Magis terremur peccati voce, quam risibus 

Euangelii movemiu-. Sicut unum verbum legis plus terret, quam totura 

Euangelium. In lib[ro scripta et probata, sed corde non. Ista distinctio 

S (Ne si fuerit) Qui 7 lapib[us 12 Sicut c aus Ne terieat 

Dr] si cum lege id comparemus. Lex enim terret et occidit, pertinet enim 

15 proprie ad conterenda et mollienda 'saxca corda' impoenitentium, siciit *fl. n, 1» 

Ezechiel loquitur. Hi enim sunt hoc quasi ferreo sceptro confringendi et 

abripiendi in infernum, sicut precatur Psalmus 10.: [33g. Q] 'Convertantui- *f. s, is 

peccatores in infernum, nempe, onines gentes, quae obliviscuntur Dei.' Quia 

enim habent cor ferreum et, sicut Propheta dicit,'aeneam frontem', terrendi 3ef. 48,« 

80 sunt fulminibus Legis, hoc est, deducendi ad timorem Dei et pavoribus 

mortis implendi, sicut accidebat populo Isi'ael ad montem Syna, cum 

voce Domini Lex promulgaretur. Sed qui habent cor carneum, hoc est, 

cor tenerrimum, sine ossibus et duricie, ac meram pulpam carnis, hi non 

sunt Lege Decidendi, sed viviflcandi et erigendi altero doctrinae genere, 

ä5 quod Spiritus sanctus hie vocat risum et ovationem, nempe Euangelio. 

Hoc est, quod Paulus monet de verbo recte secando, ut duris dura, fractis 

autem et moUibus moUia proponantur, ut, qui sine timore sunt securi, 

incipiant timere, qui autem plus satis timore oppressi sunt, incipiant 

fldere et sperare. 

30 Haec satis vulgata diiferentia est Legis et Euangelii, sed usu tamen 

non ita vulgata est. Sic enim sumus infirmi, ut facihus sequamur sensum 

de peccato et morte quam istum risum et laetitiam Euangehi. Nam, ut 

de me dicam, non ita percellitur cor redemptione et vita donata per 

Christum, sicut cor terretur uno verbulo Legis seu una cogitatiuncula de 

35 peccato et iudicio Dei. Hoc inde accidit, quia haec Legis et Euangelii 

differentia usu non satis potest disci, scribitur quidem et docetur. Sed 

corde non ita sentitur, alioqui fieret, ut territa corda omnem tristitiam 

animo eücerent, quia, ut audivimus, ad tales pertinet vox risus et gaudü, 

non vox terroris et tristitiae. Sed sentimus hie etiam adversarium Sata- 

12*

180 In XV Psalmos graduum. 1532i33. [1540.] (Ps. 126, 2) 

Hs]valet. Si possetn veniente lege, diab[olo disputante ainitisLSime, et eius 

arg[iimenta sunt vera: Peccasti, es taüs, talis, et si bon\im feceris, quis 

seit, an placeat ? [331. 158''] Si cor moUe, perrumpit. Ibi quid faciam ? 

argLuraenta non possum solvere. Ibi distinguendum de audiente et doc- 

trina. Ubi côrda sunt saxea et calibs, ferrum, ibi taces, palpas ea et s 

dicis fLÜios dei, ut magis indurentur. Ipse posset distingLuere, sed 

non facit, data opera confundit istas 2 doctLrinas, promissionem duris 

et insensatis, Ut SoliLwermero, qui securissLime incedit. Pavidis et 

carneis cordîbus, qui non sunt aes et ferrum, sed pulpa, illos vexat lege. 

Ideo laborandum Chxistiano, ut istam distinctionem percipLiat bene, lo 

ut dîcat ad diab[olum vel alium, qui perturbLare V[elit: Quoniam sum 

durus et insensâtus, venias cum legLC et doctLrina, quae terret et ocLcidit, 

sed quia iam metuo pLCCcatum, mortem, inferLnum, Vade in nomine 

dLci, diabLole, quia non tua doct^rina ad me, sed 'risus' et ovatio pertinet, 

KSm. 15, 8f. zu 3 am unteren Bande der Seile steht ludei, gentes: popûlns dei, locus ex 15. Ko. 

tractatus $ Ut e aus bie 

Drjnam, qui de Lege acutissime nobiscum disputat et eiusmodi utitur argu- a 

mentis, quae negare non possumus. Pateri enira cogimur peccata nostra, 

quae, etsi coram hominibus nonnunquam tegimus, tamen conscientia, 

quasi mille testes, contra nos pronunciat nee patitur eorum oblivisci aut 

ea tegi. Oritur itaque saepe dubitatio etiam de sanctis operibus, taceo de 

iis, quae manifeste flagitiosa sunt. His tanquam aeuleis mollia corda Satan »o 

transfigit et gravissime sauciat, tantum ideo, quia distinotionem banc usu 

et praxi non ita habemus notam, sicut est nobis speculative nota. Nam 

si praxim haberemus, distingueremus inter doctrinam Legis et Euangelii, 

item inter discipulos Legis et Euangelii etrefutaremus Satanam hoc modo, 

3oi). s,44quod Satan tanquam 'mendax' spiritus mendaeiis corda involvit et im- sj 

plicat. Siquidem ubi sunt corda saxea, ea non occidit, sed palpat, ut magis 

indurentur, ac implet promissionibus et spe, quae ad talia corda non per- 

tinent. Haec Sophistica sunt, confunduntur enim mendaciter doctrinae 

genera. Contra ubi corda plus satis sunt territa, ibi erigenda erant pro- 

missionibus Dei, at Satan tum maxime ea terrere nititur et in hoc in- so 

cumbit, ut iam antea fractos animos penitus conterat. Laborandum itaque 

est Christiano, ut assuescat in corde suo distinctionem hanc pure 

facereet Satanaerespondeat: Abi, Satan, cum mendaeiis tuis; quundo sum 

sine timore Dei, securus et durus, tum veni et inculca mihi Legem, tum 

t« audiam Ubenter, nam is locus est docendae Legis. Sed postquam nunc jj 

cum Lege venis, quando cor mcum iam ante morte et peccatopavcfactum 

est, te non audiam. Non enim ad me perl inet tua doetrina, sed risus et 

ovatio, non terror et mors. Abi igitur etc.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 126,2) 181 

HBjnon terror et occisio, sed hie fpttngen, ftucjen. sed hoc nonposLSumus; dicimus 

et audLimus, sed quando ad rem ventum, nemo seit. Plus movemur 

aspectii mortis et aperti hiatiis inferni quam celi, plus timemus diab[olum 

quam regnationem Christi, quia cor carneum et inürmum 

5 etc. Sed sudandum et istis verbis erigendum, quod ELuangelium esse 

l[Ocum munitum, esse risum, exultabundam vocem, quae saltet, canat 

et letetui" leto CLorde, et iis, qui sunt non cordis carnei etc., quod pavefit, 

terretur a p[eccato, facie mortis, Inferno. Hie est C[or carneum. Ergo 

audienda vox exul[tationis in tab[ernaculis iustorum. ®a0 i[t pulcherLrima 

10 distinctio Euangelii, quod sit risus et ovatio. 

'Os nostnim ple[num erit risu et lingûa': talis erit praedicatio. 

lam sumus quidem in SLacerdotio florente secundum mundum, sed tarnen 

in capLtivitate, ubi os nostrum plLenum tristLitia, ling[ua fletu, quia 

pavefactum C[or non potest non tristari. [331.159»] Ibi lingLua plLcna 

15 feile, absinthio. âS tft os M[Osi, qui habet ling[uam plLcnam mortis 

amariLtudine, quia minister mortis. Occidat, duret non carneos, qui Subo« is 

'amb[ulant in desidêrüs suis'. Sânctum Paulum et alios sanctos dimittat 

in pace, apud quos debêt esse risus. Quia per ELuangelium redLcmpti 

a morte, oportet sequatur risus; quia omnes mortem timent et audire 

80 libertatem a morte. Si ergo a capLtivitate libertatem praedicat ELuan- 

gelium, ergo est risus et ovatio. 

4 regnantem 7 non o zu 14: (12) (161) (201) 159 r 

Dr] Sic respondendum erat terrenti Satanae. Sed experimur, cum maxime 

hoc responso opus erat, animum non posse sie respondere, utcunque 

saepe haec audiverit. Eatio est, Quia naturaliter sit, ut plus nos terreat 

äs hiatus inferni apertus, quam coelum apertum exhilaret, ut plus tristitiae 

afEerat una cogitatio de peccato nostro, quam omnes conciones fere de 

merito Christi. Quare sudandum est, ut praxin hanc saltem aliquo modo 

discamus et nos erigamus his verbis, quod scilicet Euangelion sit risus et 

ovatio, quae proprie pertinet ad captivos, hoc est, ad sentientes captivi- 

30 tatem peccati et mortis, ad corda camea, pavefacta sensu irae et iudicii 

Dei. Hi simt discipuli, in quorum cordibus plantandus est risus et qui soli 

audire debent vocem exultationis in tabernaculis iustorum, Idque autoritate 

Spiritus sancti, quam hie versiculus ostendit. Signiflcat enim hunc 

populum esse in Sion et secundum externam regni et sacerdotii speciem 

35 belle florere. Sed si quis spectet, qualis sit secundum spiritum, videbit esse 

in misera captivitate, Ideoque linguam esse plenam tristitia et fletu ob 

cor sensu peccati et mortis pavefactum. Haec est Mosi lingua seu os 

Mosi, plenum absynthio et amaritudine mortis, quo debet occidere eos, 

qui nimium vivaces et securi sunt ac contemnentes Dei. Qui autem

182 In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 2) 

Hb] 'Os': i. e. praedicando, doeendLO, g^ratias agendo nihil auditur 

quam S[Utnma letitia vocis. lUa cantica in psalmis, et scripLtura est 

consolatoria praedicatio. 

Et 'plenum' dioit, i. e. nihil aliud sonabit os, nisi erit plenum istis 

risibLUS, frranditor lo(iuitur et maximis verbîs exprimere. Erit plenus * 

risus, ut nüiil admixti Actus. 'Os' et 'lingûa' significant semper prae- 

dicationem; ling[uam ministri accipit pro actu lingLiiac, praedieatione, 

doctrina. Hoc dictum primum ludLcis, quia ista exulLtatio fuit offerenda 

pop[ulo habenti promi-SLsionem. lam vocat gLcntes ad consortium et 

particiimim istius gentis. '" 

'Tune gLcntes': quae naturaliter oderunt Iud[eos et nihil minus 

dpi). 2, u potLuenmt ferre quam eos. Ut Pâulus: 'Inimicitias inter et Maceriem', 

ut implacabLiU odio iste duae nationes adverse, g[entes perseqLuebantur 

eos et econtra etc. Praedicare risum flet res nova, gêntes etiam apcLrient 

os et praedicabimt: ista magnitudLO dei. Etiam inter gêntcs dicetur, » 

i. e. praedieabitur i.sta inestimaLbilis magnitudo. ludLeis exhibLCbatur; 

hoc g[entes non fa


Hs] Qui nostram liberationem laudat, est impertitus nostris donis. Sicutaiiatt. 9,38f. 

Christus etc. Est consors et particeps. Econtra odit. ergo g[entes praedi- 

cabunt illud beneflcium et donum etredemp[tionem de mortLeetpêccato. 

[SBt. ISgi)] Ut et Zach[arja: '10 apprehendent fimbriam'; Sie lüerben fid) an®''*-'


Ha] 'magna fecit nobis', equale donum, quia ideui Christus redemp^tor, salus. 

îv? fingen jte "lit einanbcv, bai- \ol jcin signum et fnictus, quod sit po- 

PLuhis letk'iae, exiütLationis, triumphatiouis et ovationis. Sin aliter 

praedicatur, non recte. Ex ista distLinctione lêgis et Euangelü videtis, 

quam hoiLribilis abominatio in Pap[atu, ubi niliil praedicatur quam s 

3oi)S,j9 stultae opiniones,ubi non 'audixe VLOcem sponsi' etc., non ri.sus, scd tristitia, 

observatio, quotlLdie vexabatur novis statutis, augebat regLula regûlam. 

Differentia inter Ecclesiam veram et falsam. Sub PapLatu millum cor 

guttam sensit huius gLaudii. Eident, qui in potentia, divitiis etc., sed 

non I)at luer; qui pavidi, non habent consolatores. [SBl. 160»] 'Nobis': aLga- lo 

mus gLiatias patri mise^ricordiae, quod sciamus ELuangelium, doctLrinam 

pacis, salutis, exult[ationis in corde. Et quatenus sentis, tantum babes 

. fidei, väta«, dei; quantum Iristiciae sentis, diabLolus vexat te legis doc- 

tLrina. Ideo erigâm cor ad[versus abusum legis etc. Lex SLacra, bona, 

si legitLime utaris. Utere contra non iustos, Sanctos; abusu per- " 

*u 10: (122) 160 r 

^'l in. Magna fecit Dominus nobiscum, ideo facti sumus 

V. 3 

laetantes. 

Hie vides imam Ecclesiam constitui ex Gentibus et ludaeis una voce 

«öm i5,9praedieantibus beneficia Dei, ut, sicut Paulus Rom. 15. ait, 'unanimiter 

imo ore glorificetur Dens et Pater Domini nostri lesu Christi'. Hoc enim, so 

quod canit Ecclesia ludaeorum: 'Magna fecit Dominium nobiscum', idem 

etiam canit Ecclesia Gentium et sequitur idem fructus utrinque et verum 

Signum popiüi Euangelü, nempe, quod sunt populus exultationis et 

laetitiae, sicut dicunt: 'Ideo facti sumus laetantes'. lam ipsi cogitate et 

videte, quam horribilis abhominatio fuerit regnum Papae, in quo »» 

nihil audiebatur, videbatur, docebatur, legebatur, nihil exercebatur 

aliud quam traditiones humanae, quae sua natura aliud non possunt 

quam afferre tristitiam et affligere corda. Regula enim parit regu- 

lam, observatio observationem et fiunt, quod deterrimum est, ista 

omnia laquei conscientiae, non manent simpliciter onera corporis, sicut so 

debebant, ubi utiliter instituuntur. Itaque in regno Papae uon fuit una 

gutta huius doctrinae, quae pareret gaudium et laetitiam. Si igitur ibi 

sunt pavida corda, uon inveniunt consolatorem. Si angimtur et dubitaut, 

non possunt distinctionem facere, de qua supra diximus. Quare debebamuH 

Dco pro hoc immenso beneflcio gratiam, quod scimus nunc doctri- sj 

nam Euangelü proprie esse doctrinam salutis et consolationis. Quantum 

igitur quisque in suo corde secundum hoc verbum gaudii sentit, tantum 

etiam habet vitae et salutis. 8i autem adhuc sentis tristitiam, Signum id 

est, quod diabolus nondum desüt te vexare. Quare cor ad illum usum est

In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1510.] (Ps. 126,3.4) 185 

Hs]tmet ad S[anctos; non facies me S[anctum, sed risu et ovatione Euangelii, 

i.e. redLemptione per Christum mihi praedicata et donata. 'Letor in do- 

mino, Et exultavit spiiitiis meus in deo.' 

16. lulii 

Aud[ivistis prophetam de futLuro regno Christi et de redemp- 

5 [tione per ipsum prophetantem et quod illa redêmptio esset vulganda 

uniLverso orbî ter[rarum et generi humano, iit ex gentibus et ludêis 

fleret 1 Bcclesia, in qua nihil aliud praedicaretitr quam risus, exultatio, 

laus et giratiarum a[ctio. Pergit adhuc describ[ere eandem Ecclesiam 

et quid sequatur ad illum fru[ctum redemptionis, et multiplîcat et com- 

10 munionem ludLeorum et gentium, quod 2. requiritur oratio, quia dicit: 

'Converte, domine, capLtivitatem': lam praedixit redemptionem esse^-* 

factam vel tam certe praedicit futLuram, quasi iam esset facta; et tarnen 

contrarium videtur dicere, quod oret, ut flat. Etsi hec fact[a in persona 

P[rophetae loquentis, tamenvere inteUigitur de ipsis iam letiflcatis, hoc est, • 

'^"'- >

186 In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 126,4) 

Hslnoiuen, sanctiflcaris, ista omnia petimus, cum sunt exhibita ; et Christus: 

î°fj"',J 'Pater, glorifica' etc.; et PLaulus: 'Non quod appLrehenderim', — quo- 

floi. 1, II t[iclie, — 'perfecti', ad scopiim : ut de die in diem 'crescamus in cog[nitione 

dei'. Ees illa redemptionis nostrae, illa inest Limabilis donatio vitae 

«am. 8, a3eter[nae est facile dicta, sed non credita. 'Primitias spiritus' accepimus, s 

cff. «, u 'Initiuin creaLtiu'ae novae' etc., et ingredLimur in rLCgnum dei et sumus 

uno pede certi de promis[sione, sed proficiendum etc. est; hec est vita 

Chri.stiana. Idee spiritu.s no.ster g[ratiae et precum, [391.160''] et PLaulus 

«öin. Msff. latisLsime tractat SLpiritum nobiscum et creatura universa. Ideo donec 

in hoc corpLore mortis et PLCccati sumus, quod tardat nos, quominus pos[Si- lo 

mus apprehend[ere, ut deo Interim gemamus et hab[eamus non solum 

spiritum g^ratiae, sed etiam p^recum. Ideo Christianus sciat se E.sse in 

gratia et a-ssidue orandum pro gratia. Incepimus; cogitandum de per- 

ticiendo. Non semel auditum ELuangeliiim apprehenditur, ex istis Sunt 

narren et 9JotLten, qui praesumunt de spiritu inimeuso, cum vix primitias is 

et gustum. Sap[ientia et EuangeUum, Sac^ramentum, Eedemp[tio, 

1 Christus o 2 über glorifica steht loan. 17. zu 2 lo. XVII. r Philip. 3. r 

XU 9 Ro. 8. r 12 Christianos o 14 Einangelium o zu Idjld Unde Scb[wermeri r 

Dr] necesse est, ut quotidie pro redemptione oremus, sicut Christus quoque 

«0111)6, 9in oratione sua iubet orari, ut sanctificetur nomen Dei, quod tarnen con- 

stat esse sanctum et sanctificatum ; ut veniat regnum Dei, quod tarnen 

3o^. 17, 1 venit et est etc. Item Christus dicit: 'Pater, glorifica nomen tuum', ac » 

respondet pater: 'glorificavi id et glorificabo adhuc amphus'. Item 

spiiti. », IS Paulus : 'non arbitror me appraehendisse' etc. 

Hoc enim est, quod etiam supra momii, beneflcium Euangelii et 

inaestimabile illud donum redemptionis nostrae et vitae aeternae facile 

Mijni. 8, jsdici quideni, sed difficillime credi. Quia habemus in hac vita non Meeiraas, 9» 

sed tantum primitias' spiritus, plenitudo autem carnis fere tota adhuc 

vivit et est incolumis. Ingredimur quidem in regnum Dei ac, ut sie 

dicam, uno pede certi sumus de promissione consequenda, sed non sie 

subsistendum est, etiam alter pes trahendus, hoc est, quotidie cresceuduni 

es proficiendum est in hac agnitione gratiae et flde. Ideo Zacharias dicit, 10 

effundi spiritum precum, qui augmontum hoc requirat, et Paulus dicit, 

«bin. 8, js' Spiritum geniere gemitibus incnaiTabilibu.>

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pb. 126, 4) 187 

Hs] Christus, — perfecta omnia C[ele8tia. Sed iam non disputatur de re 

ipsa, sed de apprehensione v[itac acLternae; 'sunt pacafcac mansiones',3o^. u,2 

,sed nondum perfccte apprebendLuntur. Vexat nos peecatum, tritjula- 

mur, vex[ainur, desperamus sepe. Iam fterben, fides iam infirmissima. 

5 Iam emergimur. Ista est VLita Christiana. Sicut PauLlus in seipso: 

'Eogavi ter' etc., 'sufficit tibi, quia Christi virtus est virtus regnantis 2- flor. 12, 

in infirmitate'. Hoc ignoravimus in Papatu, qui putabant sufficere, si 

hab[erent 1 graduhim gratiae et scintillulam fidei, salvus erit etc. Potest 

fieri, Sed quando ad pugnam diaboli, illa ex.tingiütur. Volunt reddere 

10 ho[mines securos, quasi salvi, cum ceperint. 'Sed qui perseverarit', non Motm. ?4, is 

qxü inceperit. Si quis vix[erit in C[arne, habebit adLversarium diabLolum, 

qui impug[nat et corpus et animam, ut mendacio seducat fluidem, spem 

et has primitias in nobis, videt initium vitae, salutis, redemp[tionis, 

zu 7/2 Res perfecta, sed apprehensio nou r 2 sunt c aus et über 'sunt paratae 

mansiones' sieht loh. 14. zu 5 Christiana vita r zu 5l6 2. Cor. 12. r illa mit 

Strich zu scintillulam Z. 8 gezogen 11 qui o 13 has primitias] hec praeäidiae 

Dr] COS Spiritus, qui sicut canis Aesopicus umbram sectantur et, quod verum 

15 est, amittimt. Verbum quidem, Baptismus, denique ipse Christus plena, 

perfecta et integra sunt, sed nos hie non de rebus ipsis agimus, sed de 

appraehensione rerum. Sic vita aeterna vere est perfecta, sicut Christus 

dicit: 'In domo Patris mei mansiones multae sunt.' Sed in his mansionibus 30^. u.i 

nos, di.m hie vivimus, nondum consedimus, spe tantum eas possidemus 

ao et vexamur interim peccatis, desperatione, curis, laboribus etc. Ac 

nonnunquam fides satis flrma est, sed rursum accidit, ut sit infirmissima, 

ibi immergimur tanquam in profundissimum lutiim, ex quo eluctari non 

possumus, quin undique commaculemur. Talis est vita Christianorum, 

qui iam primitias Spiritus acceperunt. Hi usu discunt, non ista posse 

J5 sie plane appraehendi, quin saepe flat, ut labantur, periclitentur et 

aUevatione opus habeant, sicut Christus Paulo respondit: 'Virtus mea in ?. »or. 19,9 

infirmitate perflcitur'. Infirmitas est nostra et manet nostra, dum vivimus, 

virtus autem est solius Christi. 

Hoc in Papatu ignoravimus. Nam et de sanctis, etsi historiae sacra- 

30 rum literarum diversum ostendunt, credidimus eos fuisse purissimos et 

de nobis cogitavimus, si quis unum, ut sie dicam, gradulum gratiae 

haberet, salvum esse. Ac sane non nego hoc postremum, et tarnen verum 

est, praesertim in pugna et tentationibus, tales saepe labi et scintiUam 

Spiritus penitus extingui, sicut Davidi accidit in adulterio. Quare ex- 

35 cutienda haec est Papistarum opinio, qua animi reddimtur securi ac 

26 plene B 

8

188 lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,4) 

He] quo ad apprehensionem. Eem seit eompletam, sed non a me completam 

et roniprehen.sam. Ideo metuit, ne pcrflciatur. Ideo contra f[ideni, 

spem, Charitatem et o^rania bona principia pugnat. Ibi Ecdesia habet 

remedium orationis, ut in tentLatione dLicat: Da victoriam, quod fides 

Wi. 1,6 non deüciat, quod spes non confnndatLiir, diinitte pêccata. 'Qui cepit s 

bomim opus in vobis'. [81.161»] Christianus est, qui quidem certo vitam 

aeternain, remissionem peccatorum, securitatem, libertatem ab infer^no, 

morte habet. In re niilla est despLcratio, defectus, sed in me apprehen- 

dente; quia adhuc caLro et sangLuis, reliquiae ibi, quae pugLnant contra 

wbm. 7,22f. illas res perfectas. Sic Pâulus: 'consentio l[egi dei, video aliam' etc., lo 

'mentis meae'. Ergo Christianus non est secunis, non dicit: ^d) bin supra 

*6ii. s, ismontem^, sum perfectus, scilicet 'apprehendi'. In seipso potest d[icere: 

jjii„j j^ 

habeo omnia perfecte, Mors victa, B[apti8atu8. Si spectes in Christum, in 

zu 4 Oratio r 5 pêccata o S habet o zu 10 Ko. 7. r 11 nou (1.) o bin o 

12 ecilicet o 13 vicia o über Bâptieatus iteht Christue reeurrexit, eutn baptisatue 

') Wander 1, 316 Berg 109. 

[J putant satis esse, coepisse haec semel. At Christus dicit: 'Qui perseveraverit 

in flnem, hie salvus erit.' Quod si quis post Baptismum aquae " 

et Spiritus statim extingueretur, is salvaretur, sed quia vivimus longius, 

non potest aliter fleri, quam ut saepissime impugnemur a diabolo, qui 

conatur spem, fidem et optimas virtutes, quae in nobis per gratiam Dei 

sunt, couvellere et labefactare. Habet autem Satan hie eam praerogativam, 

quod gratia in nobis coepta, nondum autem impleta et perfecta w 

est. Ees quidem integrae et perfectae sunt, sed nos nondum sumus iutegri 

et perfecti, ideo non possumus res integras et perfectas integre et perfecte 

appraehcndere, sicut Paulus loquitur. Ideo autem invadit Satan haec 

i.ftor. u, isinitia, quod metuit, ne perficiantur, et jingnat contra 'spem, fidem et 

charitatem.' 

In hoc periculo Ecclesia se confert adorationem et dicit: 'Neinducas 


Hfl] quem credis; sed tua fldes non perfecta, nondum es totus piunis. Ergo 

Cbi^ristiamis non est sine timore, quia in tentationib[Us; est miles dei, 

quotîdie stat in acie. Hinc securi Spiritus; qui non orant, non metuunt 

et putant diabLolum ultra 10 milia, securi flunt et interim deum non 

5 sentiunt, amittunt fldem, quia nescierunt et non didice[runt bellare. 

In Ec[clesia est continuanda oratio et unusquisqLue debet orare. Si 

non ore, semper tarnen corde. Hoc PLaulus docet, cum dicit: 'Verbum soi 3, i« 

dei abundet', i. e. docendum, exhortandum pubLÜce et privatim, quotidie. 

'Meditandum in lege dei, stando' etc., ut Mose; non, Quia est dubLitatios. sno(e6, 

10 etc. in re. Sed quia 'ad^versarius', Pet. 5., et nos infirmi et gestautes carLuem i. $eiri 5, s 

plenam reliquiis peccatorum et nondum fldes ad maturitatem venit. 

Qui volimt theolLOgi perfecti ante usum et pugnam, flunt ScU[wermeri et 

3 acie(m) zu 3 Securi Spiritus r 5 non 7 Hoc docet, cum dicit o 

zu 7 Semper corde orandum r 9 über 'Meditandum' steht Deute. 6. non o 70 über 

Pet. 5. steht 'Circumit* etc. 11 venerunt zu 12 Theologi ante pugnam r 

Dr] habet omnia. Nam in Christo Diabolus prostratus, Lex impleta, ira Dei 

submota, peccata exoluta et mors ipsa devicta est. Sic svmt haec, cum 

J5 in Christum, in quem credimus, respicimus, sed cum postea ad nos respi- 

cimus, cogimur fateri nos nondum esse puros, quia fldes nondum perfecta 

est, quae ista dona perfecte appraehendere possit. Igitur in pugna formidamus, 

cedimus hosti, patimur nobis excuti spem, commovemur ad 

tristitiam, impatientiam etc. Sic Christiani sunt beUatores et veri milites 

so Dei, qui in acie stant nee possunt esse securi, ideo orant solicite et implorant 

Dei auxilium. Contra qui securi sunt, nihil orant, sentiunt enim 

Diabolum procul abesse et sie fidem etiam non sentientes amittunt et 

postea in tentatione sunt tanquam 'aridum foUum'. 

Hoc dicit hie versus, nempe quod in Ecclesia semper sit continuanda 

3ef.34, 

25 oratio, si non ore, at corde et gemitibus, secundum praeceptum PauU: 

'Abundet verbum Dei inter vos', ut non tantum docendo publice et «01.3,1« 

pdvatim quotidie acuatur, sed etiam orando et, ut Moses in Deut, dicit, s. mofc e, 7 

'meditando, sive cum stamus, imus, vigilamus, edimus' etc. ISTon quidem 

ideo, quod in re sit dubitatio aliqua, sed quia 'adversarius noster tanquam i. iJctris.s 

»0 leo Circuit, quaerens, quem devoret.' Nos autem sumus inflrmi, 'gestautes 2. «or. 4, 

thesaurum himc in testaceis vasis'. Imo aggravati adhuc carne peccatis 

plena, in qua fldes est ceu surculus, qui nondum per venit ad matuiitatem 

et facile a ventis commoveri aut excindi etiam potest. Hoc nesciunt, 

qui, antequam in pugna periculum faciunt, se Christianos esse et credere 

36 putant. Hi aut haeretici flunt appraehendentes temere omnia, aut plane 

prophani redduntur, sicut iam vulgus est, quod quidem doctrinam 

32 sie S] se A 26 ac B 

4 7 7

190 In XV Psalmo3 graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 4) 

Hs] I)art et rof), ut hodie vnlgus, qiü prinnim magno favore audiunt verbum, 

iam deteriores et in stercus vertunt facieni, quia putant gratiain sie 

donatam, ut non sit necessarium orare et crescere et pugnare contra 

(j»ii. 6, 16 'tela diabLoli', quibus nos ad contempLtum dei et hominum solicitat. 

OTottd. 26,41 'Vigilandum ergo'. » 

'Converte, domine': Sic non in persona p^rophetae dicitnr, in persona 

Christianorxim, qui habent quOLtidie hunc: Liberasti, libera; remisisti 

pêccata, remitte; dedisti vitam, da; occidisti, occidc diabLohim etc.; 

semper, qiiod habemus, hoc postulamus, iit efficiamiir mun^di et puri. 

[181. 161 •>] Hoc fiet tum melius, cum liberum erit corpus, in quo iam regnat lo 

PLCCcatum relLiquum. 

'Captivos': i. e. nos ipsos redemptos, qui sumus initium uovae crea^tu- 

rae. significat oratio, se habere adversaLrios potentes et multos suae 

liberationis; ergo perfice eam, da victoLriam in Christo, ne vinoat diabLolus, 

SHatii).s6,4iut EuanLgelium loquatur, sisnobiscum: 'Caro infirma', diabôlus potens. is 

Ideo nisi conservaris, frustra incepisti. Semper volLumus nostram captivitatem 

converti, augeri primitias spiritus, renovari vetLCrem hominem, 

donec aboleatur totus, sed in alia vita. 

1 tod^ 2 vertuut facieni o 6 'Converte, domine' o 7 hiberasti, liberasti über 

libera nochmals libera 12 über 'Captivos' steht 'eaptivitatem uostram' 

Dr] nostram verbis aliquo modo referre potest, sed, inclinatum tanquam 

2.|}tttia,2j''porcus in stercus', vere verhuin nihil curant, sed etiam deteriores nunc »o 

sunt, quam ante fuerunt. Hinoniutelligunt, quod necessarium sit quotidie 

«W- 6,1« crescere, ut in pugnis quotidianis contra 'sagittas' Satanae eonsistere 

Wdiii). 86,41 possimus, impellentis ad coiitemptum Dei et hominum. 'Vigilandum 

itaque est et orandum', secuudum praeceptum Christi. Ad hunc modum 

intelligo orationem haue non in persona Prophetae, quasi oret pro revela- m 

tione redemptionis futurae, sed in persona Christianorum, qui quotidie 

neces.se habent hunc versum orare etdicere: Domine, redemisti de captivi- 

tate, redime amplius; remisisti peccatum, remitte ampUus; occidisti 

Diabolum, occide amplius; sustulisti Legem, tolle amplius. Postulandum 

enim hoc est, quod iam ante habemus. donec fiamus perfeete puri, id so 

quud fiet mortuo hoc corpore uostro, in (juo peccatum hie regnat. Son- 

tentia igitur est: 'Domine, converte eaptivitatem nostram'. Hoc est, nos, 

qui incepimus esse initium novae creaturae, redime, ut, sicut redemptio 

per Christum plcne et perfeete facta est, ita nos plene et perfeete eam 

appraehendamus et sentiamus. Multa enim sunt in hac vita, quae huic a 

re(lcmi>tiiJiii adversantur, quare opus est nos sie dcfeudi, ne relabamur 

!i;'attii.»6,4iin cai)tivitatem, ne üdes [ffla- K] nostra per Satauam evertatur. 'Caro 

enim est infirma*, at Satan est potens; nisi igitur nos defenderit et serva-

In XV Psalmos graJuum. ir)32/33. [1540.1 (Ps. 126,4) 191 

Hs] Addit Similitudinem; i. e.: rein au?^. Sive intelligas mare rubrum, 

sive aliam inundationem etc. Sicut in mari rub[ro fecisti; mlrabile fecit 

deu8, ut flaret noctes et dies unus ventns Orientalis urens et siccus, et 

siccavit mare sieq[ue libLcravit suum pop[ul\im etc. Sicut siccasti mare, 

i ut irent etc., Sic exicca, q[uidquid est captivitatis in nobis, ut ea prorsus 

aboleatur. Vel aliam torrentem accipe. Est exiccatio maris vel aquae. 

Sic perflci perpetemus nostram conservationem. Ideo deb[emus nos 

assuefaeere ad orationem, vesperi et mane recordare de scriptLura sancta, 

obmuiLmuTare 'Pater noster' et SymbLolum nesciunt, non pugnat spiiitus 

10 precum, obrepit rubigo, i. e. Spiritus minuitur, verbum et cogitatio, sen- 

sus, cognitio et memoria; ibi ingressnm habet diabLolus. Si videt cor 

vadium et 'mundatum cor scopis', non dormit, statim conscientiam et sur. 11,25 

legem in cor, et antequam Cliristum erlongt, ât er in gemortert. Est 

zu 1 Similitudo r 'Sicut torrentem in austro' r S über vesperi steht ad minus 

zu 8 Assnefaciendi sumus ad orationem r 9 über Pater noster steht 10 praecepi.ta 

12 über 'cor' steht Luc. 11. 

DrJ verit Dens, frustra incepimus redimi. Ad hunc modura semper orandum 

15 est, ut augeantur in nobis primitiae spiritus et renovemur de die in diem, 

donec vetus homo totus aboleatur per mortem. 

Tunc enim futurum est, ut captivitas perfecte convertatur, sicut 

torrentes seu aquae Austri exiccatae sunt, sive mare rubrum, sive lordanem 

intelligas, parum enim refert. Similitudo enim haec est: Sicut per 

20 manum tuam mirabiliter fecisti, ut mare exiccaretm* a sicco vento, ita 

penitus exicca, quicquid est captivitatis in nobis, ut perfecte absumatur, 

sicut torrentes, qui per hyemem inundant, per aestatem autem toti 

exiccantur. Significat enim simpliciter siccitatem, sive eam intelligas, quae 

in mari rubro et lordane fuit, sive quae in torrentibus solet accidere. 

S5 Hoc igitur est, quod moneo, ut assuefaciamus nos ad assiduam ora- 

tionem et meditationem Scripturae sanctae. Qui non pugnaverunt contra 

Satanam, nesciunt, quam spiritus precum sit necessarius, paulatim enim 

crescit negligentia et securitas sicut rubigo in ferro et verbum paulatim 

quasi de manibus delabitur, priusquam sentiamus. Hoc cum fit, iam 

30 dimidium victoriae Satan abstulit. Non enim dormit, sed observat omnia 

momenta et tum adoriri solet, cum cor vacuum verbo senserit. Ibi facile 

tanquam ex scintilla ingens incendium in conscientia excitat. Id priusquam 

restingui possit et Christus ac verbum iterum appraehendi, aut 

doloribus et cruciatibus oppressi, aut penitus enecati sumus. Est enim 

35 'homicida' et omnia consiUa sua instituit ad nos occidendos. Necessarium 30^8.44 

igitur est verbum ruminare et orare, sive cum surgimus, sive cubitum 

imus, ne nos vacuos et imparatos hostis inveniat et redemptionem hanc

192 In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 4) 

Hs]'homicida et mendax', non cessat ista 2 otc. Ideo raeditari opus verbum 

dei, ruminare vel orare, ut non in-veniat te diabLolus lajs. Si quis: quid 

opus meditari, orare?, dixi sepe exemplum meum. Non possum 'Pater', 

'Credo' interraittere, [331. 162»] quin intento corde inspiciam Cathechismum, 

quid significent verba, quia data ista ad aeuendum, et venit utilitas, * 

alioqui öeiroftet einer et infrigLescit, borftet. Video, quomodo cadant, qui 

1. ceperunt, ferverunt, quia non orant, non audiunt, non legunt, cogLitant: 

babeo in lib^ro, possum invenire, quando volo. Quid, si diabLolus dan- 

destine inserat contemptum verbi et ducat in manifestum flagîtium et 

postea subitam desperationem etc. ? Non est doctrina, quae semel discitur, > 

sed oportet continue exerLceri, quia diabLolus non semel tentat, sed usque 

ad defatigationem nostram. Ideo assidûe pugnandum contra eum. 

'Torrentem in austro': Sicut torrentem soles per solem exliaurire. 

Torrens debet exhauriri penitus, ne aliquem submergat. Sic captivitatem 

nostram, ne etc. 5)a5 ift de Ecclesia, quod redempta gratia, miseri- «' 

XU 3 Exemplum Luth|.eri r zu 4: 162 c atu 124 5 significent c aus significant 

ista o zu 6 Nostros deficere paulatim r 8 inveniri zu 11 Qualis tentator diab[ülus r 

13 über 'Torrentem' stelu Inundatlonem 14 debet (sub) penitus o Sic c aus Sicut 

16 über etc. tUht pereamus 

Dr] penitus nobis excutiat. Ego etiam Theologus sum, qui mediocrem usum 

et peritiam sacrae Scripturae variis periculis sum consecutus. Sed non 

ita efferor hoc douo, quin quotidie una cum pueris Catechismum, hoc 

est Decalogum, Symbolum et decem praecepta mecum orem et intento 

corde inspiciam, non tanf um verba transcuiTens, sed etiam observans, *> 

quid singula verba significent, et saue, cum hoc non facio et aliis negociis 

occupor, sentio inde certum incomraodum; verbum enim a Deo in id 

4.wott«,7 datum est, ut id nobis 'acuamus', sicut Mosi dicit, et exerceamus. Sine hoc 

exercitio animi nostri contrahunt quasi rubiginem, ut ipsi nobis ipsis 

excidamus. Videmus et quotidiana vita satis magnum documentum est, >» 

quo homines cadant et quibus excipiantur periculis. Sed huius rei quae 

alia causa est, quam quod securi sunt, non orant, verbum non audiunt 

nee ruminant, content! eo sunt, quod in libris habent et legere posaunt. 

His paulatim inserit Satan contemptum verbi, deinde aut in subitam 

desperationem aît alia pcricula conücit. Quid enim reliquum est verbo so 

amisso, ([uo homo contra hunc hostem sc miuiirc et defeudere possitT 

Theologi igitur est, assidue discere, assidue exerceri in verbo et oratione, 

non tantum (juia res sunt maximae, quae aiiiiuo plene includi non i)0KSunt, 

sed etiani, (luia adver.sarius noster non semel tciitat, sed assidue, ergo 

aBsidue verbo contra eum pugnandum et oraudum est. Ita ad populum S4 

33 MoM B

In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,4.5) 193 

Hs]cordia, tarnen illi ipsi petunt liberari. Incretl[uli non orant liberari, sed 

tantuin, qui sunt sancti, qui sanctificantur adhuc et iustiflcati adhuc etc. 

lam veniunt reliquiae Sanctae Crucis. 

'Qiü seminant': hec etiam pertinent ad redemptos, quod snbiichin- v. 5 

5 tuT varii.s et multis appl[icationibus. PLaulus: 'Per nniltas tribLulationes'siiia k, »» 

etc. Istam doet[rinam valde bene scitis, quia nostra TheolLOgia est 

Crucis TheoLlogia; oportet Christiammi pati etc. et 'posteriores glorias im. spetrii, 11 

Christo'. ®a wirb ntd)tL£! anberö au^^- Tum sine cruce nuUum officium etc. 

MagistrLatus qualeni criic[em°? quid regein in mundo fldelem?i Si non 

10 quaeritur gaudium, otium, est miserrimum. DemostheLues voluit eligere 

ad mortem viam quam ad magîstratum.^ Si quis habet man^ 

t)er^, fiat magListratus, occurrent tanta pericula. Earo 1 bonus magîstratus. 

Si boni, gt)en biubev ju fd)eitern. Ut in Eo^mana et Greca 

1 (et) tarnen iiber liberari steht redimi zu 3 De Cruce r 6 tribtulatiouea o 

7 über gloriaä in Christo steht 1. Pet. 1. zu 8 Crux in omnibua vitae generibus r zu 10 

DemosthLenes r V2 über pericula steht Est animus potens bonus o 

') Erg. etwa ferre putas? ') Plutareh, Vitae parall., Deniosthenes 26. 

Dr] Christi et Ecclesiam seu redemptos et sanctificatos pertinet oratio, in-v. b 

15 creduli enim et impii non orant. 

V. Qui seminant in lachrymis, in exultatione metent. 

Hoc etiam unum est de iis, quae proprie ad redemptos pertinent, 

quod subiiciuntur multis tentatiouibus, secundum sententiam: 'Per «pg. h, «2 

multas tribulationes oportet in reguum coelorum intrare ' Itaque Theo- 

ao logia recte vocatur professio sanctae crucis. Sic Christum oportuit pati, 

Caput Ecclesiae, et Prophetae per Spiritum sanctum, sicut Petrus dicit, 

'praedixeruut passiones eius et post eas etiam glorificationem', 1. Pet. 1. 1. spcttii, n 

Ac quomodo posset fleri,utChristiani non paterentur,cum nullum in mundo 

officium Sit, quod sit sine cruce ? Magistratum esse et regere alios, an non 

86 miserrimum genus vitae est, adeo, ut Demosthenes sapientissimus vir, post 

tot in Atheniensi Republica pericula et molestias dixerit: Si geminae viae 

essent propositae, una quae ad iuferos, altera quae ad Rempubhcam 

duceret, se malle eam, quae tendit ad mortem et ad inferos, ingredi. 

Itaque Bias id genus vitae certissimara regulam esse censuit, qua iudicari 

90 possit de singulorum ingeniis: Magistratus, inqiiit, ostendit virum.^ 

Neque enim nisi vir sis et vere invictum habeas animum, pericula et labores 

omnes sustinere poteris, quos haec vita secum trahit. Quam multi sunt. 

>) Vielmehr Pittacus ; Orelli, Opusc. Graec. tet. 1, 172. 

Sut^tri aBerte. XL, 3 13

194 In XV Psalinos graduum. 1532/83. [1540.] (Ps. 126,5) 

Hb] repub[lica, qiiia concitatiir viiloriis ex insta administraLtione reipLublicae. 

Hoc est in temporalLibus. Diic iixorem, habeto l'amiliam, vicinos: Si joB 

ad cultum dei galten, odia filiorum, servorum, vicinorum, dices genus vite 

miserLrimxim Oeconomiam. [SB(. 162''] Sic artiflcia* Non potes elio;ere genus 

vite sine cnice. Si vis serio et iuste vivere, jolt fef)en, quod d[iabolus 

cnicem ferat. Multomagis in Ecelesia, ubi non pugnatur de iustitia polit[ica 

et oeconoLmica, sed de eterna. Si Satan tarn malus, ut non ferat iustitiam 

polLiticam, quae praeterit, ut pannus, quid ad iustitiam, per quam 

perit ipse? Idee expectandum nihil vocatis quam qwoA liabLcant adLver- 

sarium, hostem diabôlum, qui acerbisLsimis odiis in mimdo. Sic fit Christianonim 

vita miserrima quo ad speciem exter[nam. Operitur Ecelesia peccatis 

et maus. Est scandalis^simum genus hominura, Christiani. In civilitate 

speciem est invenire boni, laeti. Sed hie sumus in peccatis et manemus. 

i.«or. *, 13 Corpus ; couLScientia adhuc rea, coram mundo sumus abominatio, 'vermes'. 

2 über vicinog tteht liberos 5 Ober vivere $te}U Si non 7 Satan o 8 Ober 

politiicam fleht et civilem ad c aus quid 9 nihil] illis über vocatis steht redemptis 

10 hostes in c aus ante 11 quo o zu 11 VitA Cliriätianorum r 14 über 

vermes steht l. Cor. 4. zti 14 Depictus Christianus r 

Dr] qui, priusquam invidiam subeant et offendant alios, a iusto et vero decli- is 

uant? Ideo fit, ut iiaucissimi in Magistratu boni sint. Si qui autem sint 

boni, fere ingratitudinem et extrema pericula pro laboribus reportant. 

Nam iusta administratio semper odium et invidiam concitat. Sic si 

uxorem ducas, quae ibi molestiarum moles obiiciturt qui, ut Basilii 

verbis utar, twv qgovTiöwv j?oei»^ö;i maritum excipit? sive familiara, sive m 

liberos, sive alia domestica incommoda, sive etiam vicinorum iniurias 

consideres. Quid multa ? nuUum vitae genus invenies, quod non sit 

plenissimum omnis generis molestiarum, nisi velis iniustus esse. Si autem 

hoc serio conatus fueris, ut iuste et sancte vivas, non poterit abesse, quin 

Rtatim Satan crucem obiiciat et te vexet. u 

Sunt autem haec, ut videmus, temporalia. Quanto igitur magis in 

Ecelesia idem accidet, ubi cum diabolo pugnandum est de iusticia et 

vita aeterna ! Nam si Satan iusticiam civilem fcrre non potest, quomodo 

pateretur aeternam iusticiam, qua ip.se in aeternum se peritunim novit t 

Christian! igitur habent acerrimos hostes daemones, qui eos persequuntur so 

ac fatigant dies et noctes, quare eonnn iiiiserrinia vita est prae omnibus 

hominibiis, siverespicias ad ea, quae patiuutur in carne, sive in conscientia. 

In civilibus negociis invenitur saltera aliqua species laetitiae et voluptatum. 

Sed qui volunt Cbristiani esse, hi sunt et manent in peccatis, quae tum 

') Wohl Basti, magn., De virg., Mignt graec. XXX, 763,

In XV Psalmos grailuuiu. 1532/33. [1540.] (Ps. 126, 5) 195 

HB]Ibi subiecti igni, j^ladio, loh. 16. Sedct iit lob et liubet pe8til[entiam, 3oti6,3 

ut ejjig trug; quid facieudum? Si vLs ad regLiiuiii celorum, Ista fei'enda, 

praeseitim si vis docere; scias vite, iusticiae tue eterLnum pretium. 

'Praepara animam', Eccle. 2. Si vis Christianus esse, t)alt bcrt nicfen I)in®''-2'> 

5 ad crucem. Si vis censeri in nomine Ch[iistiano, non eris melior Cliristo 

raagistro ; 'ipse prior suscepLit pasLsionem, postea gloriam'. ßo. 8. : 'Opor- Jiö|n"8,'29" 

tet imagini', üntev ber bovneti fvon, non hab[ebat ôlfter. Nos quaeriraus 

pacem, sed nihil. Miserab[ilis facies Christiani. Ille rex vite, frater an- 

gelOLrum est misera[bilis persona, plena peccatis, tristitia et vexationibus 

10 in corde, abiectus coram mundo, quasi desperans de se. Est Lazarus tut. le, 20 

cum jcf)liieren et lob, Si spectes omnia mala, qiiibus est submersus. Quisfiioua,? 

ergo Christianus? si vis esse Christiauus: 'Noli mirari', Petrus, 'si fervet',i-^f"'^. '' 

quia hec est facies Ecclesie, flhi dei imago et 0[mnium fratrum nostronxm. 

1 über Sedet steht (hrlstianus 5 über Chi steht C'liiistiaiio zu 1. Pet. 1. r 

zu 6 Ro. 8. r ft' über rex steht Christiauus Sj'J aiigloLrum 12 über Petrus ste/U c. 4. 

Dr] corpus, tum conscieutiam coram Deo ream agunt. Coram mundo autem 

16 sunt vermes, abominatio et 'xa&dQUara, subiecti odiis daeraonum eti-Soc.4,i3 

totius muudi, ideo omni genere suppliciorum in eos mundus saevit. Qui 

igitur veram imaginem Christiani oculis intueri vult, Hiobem intueatur Siofis.i 

daemonibus, cruciatibus corporis et foedis ulceribus obsessum et oppres- 

sum. Quid faciemus igitur? Si volumus et optamus consequi vitam 

ao aeternam, haec ferenda sunt. Si volumus confiteri redemptioneni et 

redemptorem nostrum Christum lesum, sciamus paratos fore, qui iusti- 

ciae et vltae nostrae aeternae insidientur. 

'Praeparemus' igitur, sicut Sirach monet, 'animam nostram ad tenta- Sit- 2, 

tionem' et 'praebeamus tergum nostrum aratoribus', sicut Psalmixs CXXIX «f. 129, 

25 dicit. Quisquis enim profitetur se baptizatum esse et censeri nomine 

Christi gaudet statuat, se non esse meliorem Christo Domino suo. 'Oportet fRäm.e, 59 

enim conformes üeri imagiiii Pilii Dei.' Si Christus gestavit spineam coronam, 

non speremus futurum, ut nostro capiti serta et rosae imponantur. 

Nos quidem quaerimus pacem et quietem nee ullam damus occasionem 

30 iustam mundo saeviendi in nos. Sed Satanae odium hoc modo non 

placatur, sed incenditur magis. 

Videte igitur nunc miserabilem illam formam Christiani, qui tarnen 

redemptus est. Est plenus peccatis, tristitia, morte, ideo totus sibi ipsiauf.16,20 

displicet. Deinde est ceu Lazarus ante fores divitis, Est ceu Hiob inflnitis ^\oi 2,7 

S5 pericuUs et maUs oppressus. Hie dicas: Quis igitur optet Christianus 

esse ? Audi igitur, quid Petrus dicat I. Pet. IUI. : 'Fratres, ne miremini ,. ^cti

196 In XVPsalmos gradaum. 1532/33. [1540.] (P«. 126,5) 

Hb] Ista sunt temporalia et transeunt. [391. 163»] Sed sequentiir gaiidia. Ibi 

consolatio pro i.stis, qui ferunt iu üde Christi cnioem, varia.s tentatLiones, 

spLirituales a demoLnibus, CorpLorales a mundo, utrasque a membLris, 

demo^n vexat tenta[tionibus, spei, fidei, Impa[tientiae contra deuin. 

Ibi {)engen caput, et vita acerba, et tarnen SLancti, redempti homines; » 

ocoulta, sed quod premit, sentio; deinde oorporalis percussio, adLversarü 

blaspliLcmant, oecidunt, suffocant. Postea cor: Si verus Christianus, 

ista non fierent; Si deus propicius, non sineret me fterfert. Sic ex in- 

fiTLmitate fidei facis dei; tentâtio mundi. '2)06 l)eift: 'Seminant', 'ibant 

et flebLant; et copiosus in 2. versLU dicitur Christianus seminator, lo 

non in 'risu', sed in lachLrimis. Tarnen praedicatus risus, bene, sed in 

spiritu; sed fldes aüquando obruitur, ut non sentiatur, sed non deserimur, 

quia 'semino' etc. Non solum officium Eccle-siae est seminare, ut ad 

«Ol. 6,8Gal.: 'q\ü in spiritu'. Sed hoc est totius vitae genus; leben »üir lud, jo 

rceiben luiv§ luol genicjfen, i. e. qui vix[erimt in CLarne, sive docendo, i» 

3 a (3.) c aui ad 8 fieret s« 14 Gal. 4. (c aus 1 .) r 

Dr]gaudete, ut et in revelatione gloriae eius gaudeatis exultantes.' Haec 

enim est Christi, Ecclesiae et omniura fratrum imago, ut patiantur. Sed 

noli ad passionem et tribulationes tantum respicere, etiam ad fructum 

respice, qui sequi solet, quod scilicet, qui in lachrymis seminant, in exulta- 

tione metent. Hac consolatione quid potest suavius obiici iis, qui crucem *o 

Christi portant et secundum spiritum a daemonibns, secundum corpus 

autem a mundo vexantur? Satan enim oppugnat fidem et facit nos 

murmurare contra Deum aut tristitia ita opprimit, ut, quid agamus, aut 

ubi simus, nesciamus, et tarnen verum est, quod simus sancti et redempti. 

Sed redemptio est abscondita, tentatio autem sentitur in spuitu et in » 

carne. Deinde accedunt temporalia, verbi adversaxü calumniantur nostra 

et mendaciter deferunt ac mille occasiones quaerunt nocendi nobis. 

Haec cum sentiuntur, tunc cor palpitat et clamat cum Davide: 

W. in, 8 'Miserere nostri. Domine, miserere nostri.' Hoc totum vocat Spiritus 

sanctus: Seminare in hichrymis, ire et flere, ac mittere semina. AHter m 

fieri non potest, quam ut Christianus sit seminator talis, qui sementem 

faciat non in risu, sed in acerbissimo luctu et lachrymis. 

At inquis: Ubi manet risus qui, praedicatur redemptis illis, de quo 

David paulo ante dixitt In Spiritu; quantum enim liabes fidei, tantum 

etiam liabes risus, sed nonnuiiquam risus excutitur, non tamen omnino « 

deseremur, quia promissio est futurum, ut in exultatiouc metamus. 

Porro non est, ut intclligamus verbum scminandi tantum de officio 

1 «Ol », II docendi, sicut eo utitur Paulus: '(ûi seminant vobis spiritualia', sed 

significat totum vitae genus omnium piorum et actiones omnes, quas

In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1640.J (Ps. 126, 5) 197 

Hs] vivendo, kborando. EcLclesia dei, f[ides dei est quidem salva et victrix 

mortis, sed in spe et fide. Interim, cum vivimus, lach[rimamur, raundus 

gaudet et vivit in peccatis et securitate, nihil cogLitat iusti et equi, nee 

domestLicus nee Eccl[esia8ticus; sed vos lac'h[rimari necesse, i. c. affl[ictos, 

5 maceratos. Nos dei >üiltbi"ed)t S l)uner, oportet an ben \picä ftecten. i^rf) 

mein, S. PetLius signiflcet ec[clesiam, ut discamus humilem etc. Ideo 

necesse premi, ne securi de redempLtione. Ideo oportet lach[rimari, i. e. 

tentaLtiones varias jufdlicfeii. Sed non desperandum, quia prophetizo, 

quod seminatis in tristitia, sed confidite, sed quo maiores lachryLmae, eo 

10 maiores let[itiae. Mundus seminat in gaudiis, sed metet in trist[itia eter[na. 

'Vos', ut PetLrus, 'modicum' — cap. 1. — 'durate'. Vos in lacliLrymis semi- lipettti.e 

nantes metetis in gaudio. Postquam cessa[verit tribLulatio, consolabitur 

dominus. [SSI. 16S^] Tota vita est quidem seminatio in lachLrymis, tarnen in 

etetLno requies. Tarnen deus non sinit tentationem esse perpetiiam, 

zu 8/9 Domine, tu scisti' r 14 esse o 

') = Wildpret. ') Gebetsseufzer Eörets bei der Muslichen Durcharheit. 

Dr] 16 suscipiunt ratione vocationis. Sunt enim tanquam semina in futuram 

vitam, quam spe habemus ac possidemus ; sumus enim salvi et victores 

mortis, sed in spe. Interim autem, dum liac vita fungimur, sumus in 

lachrymis, sicut Ctiristus dicit: 'Mundus gaudebit, vos autem plorabitis, 3ot le.to 

sed tristitia vestra', inquit, 'vertetu rin gaudium.' Hoc expectandum est 

20 et tristitiae ac vexationes hac spe tolerandae et vincendae simt. Sumus 

enim in oculis dei tanquam ferae, quas venationibus sinit exerceri, ut 

nusquam tuti esse videamur. Christianus enim sine afflictionibus nihil 

valet. Sic videmus, quomodo Petrum, Paulum et alios sanctos persequi 

sinat a venatoribus, hoc est, Synagoga, Caesaribus, Principibus, ut 

85 scilicet discant in sese esse humües et patientes et non superbiant. 

Cum igitur omnes, qui pie volunt in Christo vivere, persecutionem 

oporteat pati, retinenda est haec consolatio, qua vexationes illas quasi 

condiamus, nempe quod Spiritus sanctus hie quidem vaticinatur futurum, 

ut seramus in lachrymis, sed confideudum esse: quo enim lachrymae 

30 sunt uberiores et acerbiores, hoc risum et laetitiam maiorem parient, 

sicut etiam contrarium exemplum ostendit. Mundus seminat in risu, sed 

postea in aeterna tristitia et doloribus metit. Nos autem modicum hie 

tentamur. Sustineamus igitur et speremus futurum, ut aeternum gaudium 

metamus pro ista modici temporis laboriosa satione. Deinde etiam in hoc 

35 consolatio est, quod, etsi tota vita est tristissima et vere seminatio in 

lachrymis, tamen Deus Interim nuUam tentationem sinit esse perpetuam. 

24 Synagogae B

198 In XV Psalmos graduuai. 1532/33. [1540.] (Ps. 126,S) 

HsJquando 2, 8 (lies vcl annum left TTKivtcin do.sp[eratione et rtiffideLntia, 

mur[muratione, inipaLtientia dei et numdi, dat b[Oiiam praedioationem, 

cogitaLtionera; mit ûrfev lodt ev pueruni, eitel ruten tl)iit§ nidit, oportet 

«Ol. 3, «consolLari, ne desperet puer. Ut PLaulus: 'ne pusÜLlus'; si semper vîdet 

ritten, amittit fidneiam, nunquam accedLit. Oportet alere raiscendo s 

virgLae laudes et ruumiscula. Tunc puer fert facilius flagelluin, quia 

sentit patrem amare. Sic si deus semper me Iie§ fteden in agonib[us et 

desperationibiis; satis, nt pngnem, oportet consolLationem .»^piritais vel 

intns vel foris per fratres adhibere; deu.s non vîilt absorberi ho[minem 

iM.u8,i8.utristitia. 'CastigLat, ne mortLi'. 'Impulsns mort[i8' etc. Viviflcat, redimet ; lo 

homo et diab[olus: Exinanite. Ego non corLripio ad perditionera, .sed 

ad salutem. 2)a5 ift nostra consolLatio. Sic nos sciamus bellandum cum 

*(. «.«diabLolo et mundo et perferendas tentLationes. (Singer^ norunt: 'Sicut 

cervus' etc. Sed non desperet. Si obversata mors, terret mimdus et 

ex^cipit odio, oportet assuescere nos. Hie habes consolLationem: 'metes is 

tandem in exulLtatione', i. e. vita eterLna, eternam messem, et hoc tem- 

1. Slot. 10, 1« pore habLcbis aliquando gaudium. 1. Cor. X: 'Sic temperat tentaLtionem, 

3 mit fehlt zu 3 Quomodi liberi (c cuu puer^ eirt educandi r 5 über fiduciam 

iteht erga preccpitorem, patrem 10 mortîs o zu 10 Ps. 118. r zu 17 l. Cor. 10. r 

') Die Verfasser des 43. Psalms, die Kinder Korah. 

Dr] Sed sicut vices sunt tempestatum, ita semper illa nubila sequitur sereuitas 

et recreatio post labores, sie experimur: cum animi cogitationibus desperationis, 

diffidentiae, impatientiae coram Deo et mundo ad unum, duos, w 

tres dies aut amplius vexati .sunt, postea sequitur, ut animi consolatione 

aliqua spirituali iterum erigantur. Sicut enim parentes flliis virga casti- 

gatis postea iterum blandiuntur et saccaro aut aliis illecebris ad se 

alliciunt, Ita Deus quoque nobiscum agit, ne, si nuUa esset refocillatio, 

perpetuum ab eo fugaremus. Itaque Paulus quoque monet libcros sie a» 

«Ol. 9, aicastigandos esse, ne tamen fiant pusillo animo, hoc est, alieno a parcutibus. 

Et moderati parentes solent miscere ideo virgam blandiciis et munusculis, 

quae arguant amorem, ne, dum piagas sentiunt liberi, prorsus nuUam 

existiment veniae locum relictum esse. Ad huuc modum solet Deus 

quoque. Si enim tentationes essent perpetuae, quis eas ferret t Mißcentur so 

itaque consolationibus, ut intelligamus Deum non velle totos nos absorberi 

»I. II«, i^tristitia, 'corrigero vult', sicut Psalmus dicit, 'sed non morti tradero'. 

iBriM.K, isimpelli sinit, sed etiam manum porrigit, qua nos suscipit; 'ducit ad in- 

feroK, .sed reducit

In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 126, 5.6) I99 

Hsjut possitis sustinere.' Putamus, tüii; f[önnen ntd)t ertroGen; 'fidelis est' 

etc. Est Tex[tus de Sâncta Cnice, quae praedieatur Sanctis bLOnis 

et Omnibus Christianis, nt non amittat illum risum, quem semel appre- 

h [endet, sed oportet contra audentior ire^, donec perfectus in morte. 

5 Christiana vita non est hypocrLitarum; speculantur nescio quas unionea 

cum sponso Christo. Non sensi istos gustus, quos ipsi flngunt. Änima 

sponsa et Christus sponsus confluunt etc. Sed fab[ulae sunt. Est hyLpocrisis 

illa; Christiana vîta est hec: ante omnia apprCLhendere verbum; 

hec unio cum deo, illud quot[idianum [S3(. 164»] exerLceri et augeri, quia 

10 dLiabolus, mundus, CLaro veniet et tentab[it. Ideo tene te ad orationem 

et verbum, ut preces et verbum hab[eas in promptu, ubi venit tentaLtio, 

ne desp[eres; quae mittuntur, ut sanctiücetur amplius, quia non vult 

eum derelinquere, sed exerceri. 

'MetLcnt': Est repetitio eiusdem vel 1. versus de temporali in hac"^'-* 

15 vita conso[latione, 2. de eterna. Nisi quod vêlit propLrie significare 

•) Virgil, Aeneis VI, 95. 

^^] Discamus igitur haec, quod tentationes nobis sint perferendae et 

seminandum in lachrymis, ne scilicet, cum tentatio ingruit, tanquam 

nova et inusitata re offendamur ac desperemus, sed retineamus hanc 

consolationem, habere nos messem in vita aeterna, quam cum gaudio 

so factuii sumus, praeter hoc, quod etiam in hac vita tentationes ita tempe- 

rantur, ut sustineri possint, secundum sententiam Pauli : 'Eidelis est i- «or. la 13 

Deus, qui non sinit nos tentari supra, quam possumus.' Sed cum tehtatione 

etiam facit Ixßaaiv seu evasionem. Hoc quidem accidit, ut nobis videamur 

non amplius sustinere posse, sed 'virtus Domini perflcitur in inflrmitate'. »«ot.ia.g 

85 VI. Euntes eunt et flent portantes praetiosum semen, v.e 

Et venientes venient cum exiiltatione portantes manipulos 

suos. 

Quomodo potuit clarius pingi conditio Ecclesiae et iter, quod ambulat 

sub sancta cruce? ut scilicet muniamus animos nostros, ne amittamus 

30 risum illum, quem fide appraehendimus, sed crescamus per crucem et 

risum illum sentiamus augeri. Neque enim fides et Christianorum vita 

sunt hypocrisis, qualis monachorum est, qui etiam ad perfectionem 

conantur pervenire speculationibus istis unionis spiritualis, sicut ipsi 

vocant, sed sicut meo exemplo didici, frustra. Neque enim cum serio id 

3s agerem, ullum unquam gustum ex talibus speculationibus sensi. Sunt 

igitur nihil quam periculosae fabulae et hypocrisis. Haec autem est 

so simus B

200 Jn XV Psalraos graduum. 1532;33. [1540.] (Ps. 126, 6) 

Hä] VLitam, (inod tribLulationes non semel fiunt; etiam si intercedat fonsolâtio, 

redit. Ideo est coutinua tribLulatio, quo ad murmiu- discretum; si se- 

mel cessat, venit altera. Si unus hereticus moritur, impius princep^s, 

(lesperatio, venit alius, alia. Sic non est cessare, gerant illam orationem 

©ioKa.iode tribLiilatione omnino. Sic in lob dicit: 'Bonum duplex'; est idem om- » 

nium, quod deus significat, quod certo liat, q[uasi diîcat: I)te e§ gf)et 

imcr jo, et hie scnsus magis placet. Est amb[ulare et proficere et be^ 

roetncn? ![ein aiifflôren, usque in sepulLcrum ^met c\t)ci^. Et portant 

illud 'nobile' scnicn, in lat[iuo omissum. Inter[i)rcs: 'pretiosum', sed remotum. 

Sed significat anhalten mit a£f|êctu, etiam si respiremus, con- lo 

solLationem accipiannis. Illam 'prolongationem', intelLÜge, 'portant*. 

•PI.i2o,5Mesech, jinb bie 9)lojabLiter et Sattem, supra CXX.: 'Mesech incolui', ^c^ 

i}ab geroLOl^nt cum Mesech; idem est 'prolongatio', loil nid)t auffljoren. 

Christianorum VLita est una protracta tribulatio, es êuct)t jid), non 

cessat; hoc etiam in isto: 'habLitavi cum Mesech', i. e. tahbus, apud quos i» 

non est aufff)oren. Ergo portant protractum, prolongatum semen, dila- 

zu 12 Mesech, ps. 120, am unteren Bande der Seile 

Dr] vita Christiana, quae hie describitur exerceri cruce ac tentationibus et 

appraehendere verbum. Haec est vera et practica unio nostra cum Deo, 

in qua unione quotidie crescendum est propter carnem, mundnm et 

Satanam quotidie tentantem. Nisi enim in his periculis recursus pateat Jo 

ad verbum et orationem, succumbimus. Ideo crux est medium, quo 

Deus nos exerceri, non absorberi vult, ut quotidie magis ac magis puri- 

ficemur. 

Porro quod ad textum attinet, parum refert, sive exponas hunc 

versum, quod sit repetitio primi versus, sive distinguas, quod loquatur js 

de consolationc huius vitae, superior autem de consolatione futmae vitae. 

Mihi tamen proprie etiam hoc videtur significare voluisse, quod tribulationes 

non semel tantum flunt. Etsi enim intercedat consolatio, tamen 

tentatio alia aliam excipit, ita ut tota vita sit continuatio quaedam 

tentationum; sie in Ecclesia, una haeresi devicta et extirpata, subnata lo 

est alia ; viro tyranno oppresso manu Domini, secutus est alius ; sie privatim 

una desperatione victa, succedit aha etc. Hanc continuationeni etiam 

geminatione illa videtur significare Propheta, quod dicit: Eundo eunt. 

Nullus enim lachrymarum flnis est, antequam descendamus in sepulchrum, 

etsi tempuH respirandi conceditur. u 

Quod vertiint: praeciosum semen, ^ndeînt isti, qui Hebraicae linguae 

magistri simt. Nam nimis remota ea flgura est. Mihi magis videtur signi- 

MjiS purificeotar li 3« deitiogiu« B


Hsjtuin; spes, qiiae diffcrtiir. m[\\cn l)mer fort leiben et muêfnm ieben 

etc. Si est continuus, Eiint ergo et flent, i. e. .sua« protraetas tenta[tio- 

nes, alternatas. Sed [331. 164i>] redibunt et portLabunt 'manipulos', i. e. 

eternum gLar^dium. Videtur eter^na tribLiilatio, sed illa importabit 

5 protractam letitiam et vitam, Eb.: 'Pacatissimum fructum'. Est tristitiatctr.ia.u 

quaedam discipLlina in ha*- v[ita'. Sic hie est triste in praesenti dis- 

cip[lina, bn?' f)eift 'ibant', po.tant 'protractum' semen. Sed non in eternum. 

Sang ift md)i einig. ^ Quia venies et habebis tuos manip[ulos te dignos 

et Ijoft diabLolo fein flippen au§ gefoffen. ELCgnum Ch[risti vel ecLclesiae 

w non sunt in opib[US, volupLtatibus carnis, sed in red[emptione eterna; 

sed quam obtiuere magnis crucLibus, vexationibus, omnibus incommodis 

mundi, sustentamur autem verbLO et oratione, — mundus carnibus, 

potentia, gloria, divitiis, voluptatibus. 

zu 5 Eb. ]2. r 10 über sunt steht consistmit 

') Luthers Sprichwörtersamndimg 113, Unsre Ausg. Bd. 61, 679. 

Dr] flcare protractionem, ut exprimat continuationem tentationum, de qua 

IS iam dixi, seu Epitasin. Alioqui 'Mesech' sunt, sicut supra diximus, tacturi ; >pf. 120,5 

sed hoc nihil ad hunc locum. Sententia igitur est: Portant prolongatum 

seu dilutum semen, hoc est, laboriosam vitam agunt, de die in diem 

exercentiu- novis periculis et calamitatibus sine| cessatione, ut sit pro- 

tractum semen, idem ac si dicas, continuatas, successivas seu alternatas 

so tentationes. Sed huius continuationis qiüs est finis? ille scilicet, quod 

aeternum gaudium possidebunt, sicut Epistola ad Hebr. egregie dicit: 

'Omnis disciplina in praesenti quidem videtur non esse gaudii, sed moeroris 6ebt. 12, n 

(hie audis: lachrymas), postea autem fructum paratissimum iusticiae 

reddet exercitatis per eam': hie audis, quod venientes venient cum 

25 exultatione. Si igitux protractum et prolongatum semen est, non tamen 

est aeternum, gaudium autem aeternum erit. Sic regnum Christi non est 

positum in potentia mundi et opibus, sed in redemptione aeterna, quam 

cogimur obtiuere magnis vexationibus et crucibus infinitis, in quibus 

tamen sustentamur verbo et oratione, donec salvemur. Amen. 

16 tactari ß 20 continuatoris A

202 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 127, 1) 

Hsi 2i.iuiii I Psalmus 

CXXVII. 

V. 1 'Nisi dominus': Psalmus iste habet TitLulum Salomonis; et credo 

ipsum esse authLorem huiiis psalmi, quia Salomo ferme per omnes 

lib^ros 8110S est doctLor i)oliticus, non valde tract[at art[icxilum illum PLa- 

tris sui de instifLicatione vel de Christo herede et nepote Davidis, sed ' 

istas res, in quibus versatus et in quibus constitL\üt eum dominus, nempe 

ad gubLernationem polLiticam et oeco[nomicam. Sed tarnen sie tractLat ut 

nulhis philosophus et ho^mo in terris, soilicet in fide, et refert, q[uid- 

(luid gcritur sive polLitice et oeconomice, in dLivinam administrationem. 

Hoc faeit nullus alius scriptor. Ceteri omnes dictant lêges et scribunt, *" 

quomodo debêat administrari respLublica, domus, praescribLunt opt[imas 

lêges, sed successum, fructLum et eventuni prorsus non docent. Ideo desti- 

tuuntur in isto successu et nesciunt, unde aut quorsum. Causam materialem 

et formalem; finalem et effLicientem nunquani treffen; nesciunt, unde veniunt 

ocLConomia et polîtia et quorsum differenda. Ar[istoteles in Aethicis " 

Psalmu8 CXXVn.' 

Dr) Nisi Dominus. 

V. 1 Habet hie Psalmus titulum Salomonis et sane verisimile est Salo- 

monen! autorem eius esse. Videmus enim in omnibus Salomonis libris, 

(jiiod fere est doctor politicus, nee tractat principalem articulum palris so 

sui David de iustificatione vel de Christo haerede et nepote Davidis, Sed 

ea tractat, in quibus versatus et a Deo constitutus fuit, nempe Politica. 

Id autem facit eo modo, ut nullus Philosophus imquam .sie de politicis 

docuerit. Transfert enim totam politiam ad fidem et, tj nid quid vel in 

Eepublica vel in Oeconomia peritur, id refert ad divinam administrationem, J^ 

quod alii scriptores, sive Philosophi, sive Oratores fuerunt, non faciunt. 

Quanquam enim lejies dictant et rationes praescribunt, quibus recte 

administrari respublica et familia pulchre gubernari possit, tamen non 

.sciunt, unde successus petendus sit, ut illa, quae recte consulta sunt, 

Huccedant. Nam materialem et formalem causam solum tum Politiae, lo 

tum Oeconomiae norunt, finalem autem et efficientem causam non 

nonmt, hoc est, nesciunt, unde veniant Politia et Oeconomia et a quo 

conserventur, item quo tendant. Aristoteles ipitur in Etlücis et de 

icir mit S: 

') Die Varianten der Sonderaiugabe dieut P$alm$, vgl. Einleitung oben 8. 3, bezeichnen 

18 Baue bii MtJ cgo ita exigtimo


Hsjet polLÜiciH, qui tarnen opt[ime, CicLero et Plato, de legibus. [S8l. 165»] 

Efficieutem et finalem causam non attingiint. OptLima causa finalis lionc- 

stas, gloria. Eff [iciens est vir prudens, prudens magListratus, vir et civis 

b[onus. Forraalis : Sic gerenda respLublica, distingucnda iustitia in distribu- 

5 tivam et conunutâtivam etc. Sic debent puniri sontes, defendi insontes 

etc. Formalis causa satisb[ene et digne tractata, sed unde accipitur ? Ideo 

manet turba, irascuntur, quia vident se constituisse formam, secundum 

quam debet fleri. Sed eff[iciens et finalis deest, quaerit[ur gloria, ideo 

iufortunati, et quo sceleratiores etc. Ideo tantum mirLamur. Et non 

10 quaerimus, quare? Hi, qui boni simt, Uli halDcnt pessimLC. Econtra, 

habent optime; maligui Cives abundant, opt[imi egent et vix panem. 

Ideo non sie docere possimt de repLublica et formulari ut S[X)iritus S[anctus, 

qui est iu filio Davidîs, qLuamquam simul est etiam experientia; quia 

Dr] Eepublica, item Xenophou, Plato, Cicero et alii, quanquam de Eepublica 

1» praeclare scripserimt, tamen veram efficientem et finalem causam non 

attingunt. Causam enim finalem optimam et praecipuam putant esse 

pacem politicam, honestum, glo [Sg. S] riam etc. Efficientem autem causam 

constituunt virum sapientem seu prudentem Magistratum vel, ut ipsi 

loquuntur, virum et civem bonum. Sed Salomonem audiemus aliter et 

•M proprie magis disputantem. Philosophi igitur formalem causam recte 

tenent, quomodo sit gerenda Bespublica, quod alicubi iusticia commutativa, 

alicubi distributiva sit sequenda, quod secundum hanc puniendi 

sontes, defendendi insontes sint, secundum illam constituendi contractus 

etc. Hanc causam pulcherrime et optime tractant, sed haec non satis est; 

a» nam cum haec ita instituta sunt, requiritur etiam successus. Videmus 

sapientissimos viros graviter commoveri, cum pulcherrimis suis consüiis 

successum deesse vident, Leges enim habent iustissimas et honestissimas 

et summa vi in id incumbunt, ut Leges illae serventur, Sed in efficienti 

et flnali causa haerent. Quia enim statuunt finem gloriam, pacem, 

30 opulentiam, haec autem non semper eveniunt, saepe etiam diversum 

accidit. Manifestum ergo est, hos eventus non esse causam finalem. 

Econtra alius quispiam, quo est peior et negligentior, eo est fortunatior: 

ea res magis commovet bonos ad impatientiam. Quare in hoc omnia 

sunt, ut sciamus, unde ista sie fiant, quod boni plaerunque pessime habent, 

35 econtra pessimi optime, sicut multi dissoluti et maligni Oeconomi florent, 

optimi autem egent. 

Ergo apparet, quod non possunt Philosophi et Gentes de Eebuspublicis 

et Oeconomia sie dicere ut Spiritus sanctus, nam ipsi tantum habent et 

15 reram fehlt S 16 Causam euim] Sed causam S 18 seu fehlt S vel] et S 

Sed his igitur] Sed hie erraut ao tantum S 24 Hanc] Formalem igitur S 25 Vide- 

19J20 

mus igitur S 30 opulentiam etc. S 30131 haec bU finalem] fit, ut sint infortnnatj S 

37 apparet, quod fehlt S 38 docere SB

204 In XV Psalmos graduura. 1532-33. [1540.] (Ps. 127, 1) 

Hs] fnibpi\navit donuiinctionipLiiblicam, fuifc Kiex, ideo loquitur non tantum 

ex spiritu, scd ctiam vcrbum eins spirat et S[piritum et experientiam. 

Iste res sunt regendae et possid[endae in hac vita, ergo psalmus utilis- 

Lsimus et posLitus pro re pubLÜca et famÜLia. 6 versLUS, sed sententio- 

sis^simus psalimis. Formalem caiisam et materialem non ita urge, quia s 

praesuppouit adesse domos et Civitâtes et leges constitutas, respLublicas, 

Cives, magistLratus bônos et malos. 2)a^ conftttiiivt er; bas ift forma 

reip[ublicae, habere bLonas leges et consuet[udines lionestas. Sed non 

nisi foris. Et concedo, quod apud g[entes non minus bona« formales 

causae reipLublicae et mag[istratus meliores, sed hoc tantum est materia lo 

et f[orma. Docendus est mag[istratus et paterfaLmilias, ut discat prineipalem 

causam domus et CiLvitatis, quae est 1. effLiciens et finalis: Quis 

Sit, qui faciat domiim et CLivitatem, et quare. [331. 165 •>] Ratio immer- 

gitur in praesentem materiam et formam et vult ex virt[ute sua gubêrnare; 

jo bejrf)LeiBt jid) bcv SLûfel. Ut Demosthênes VLoluit efficientem ü 

causam, invenit legres, domum, CLivitatem ordinatam, irruit illotis pêdi- 

Drjsequuntur rationem. Salomon autem et Spiritum sanctum habet, qui 

eum de finali et efficiente causa Imperiorum et Oeconomiac docet, habet 

item rationem et experientiam, quia et Eempublicam et domum guber- 

naAit. Quare non tantum ex Spiritu sancto lo(iuitur, sed etiam ex ex- »o 

perientia, quod est in maximis causis versatus et magnum gravissimarum 

rerum usum habuit. Debet autem hoc nomine commendatior nobis hie 

Psalmus esse, quod eum vir lantus dePolitia et de re familiari composuit. 

Qui quanquam brevis est, nam sex tantum versiculi sunt, tamen est 

singulari doctrina refertus, ac formalem, item materialem causam non « 

urget, A'idet cnim iam adesse domos, constitutas esse Respublicas ac munitas 

optünis legibus ac Magistratibus. Sed sunt ne satisf Minime: duae enim 

principales causae adhuc desiderantur. Nam quod ad formalem causam 

attinet, fieri potest, ut Leges meliores fucrint apud Gentes quam apud 

ludaeos. Et fieri potest, ut Magistratus quidam Gentium fuerint meliores äs, so 


IIb] Ims et manibns et v[olnit eam gnbLernare tanquam sap[ien8 vii- ad 

suum Caput, gloriam, pacem, tranquil[litateni ; iormalem, mateiialem 

habens. fingis alios 2: Cicero et lulLius etiam. Ideo clamare coacti, post- 

qiiam ignoratur efLfectus et finis: fiunt omnia fort[una; sap[ientia, 

5 astucia non facit. Ideo fingamus incertam causam, adhib[eamus S[ummam 

sap[ientiam, dÜLigentiam; nihil omiserunt, quod ad effLicientem 

causam pertinet, tarnen fiuem non pot[uerunt etc. Ideo dixerunt: finis 

aberrat et nos non sumus hoLmines, qui possumus; ergo cui gevebt, bem 

flCLVäti, et cui ghicft, ber fuvct bie (iLvaut. S)a§ ift error docendi de 

10 rep[ublica et oeLConomia. Sedisdôctor habet Alium spiritum coniunctum 

cum expiêrientia et docet, unde et quomodo recto et vere eff[iciatur 

quam oecoLUomia quam pol[itia, quia utranque attingit. Et docet ita: 

Quicunque volet felLiciter gubLcrnare cîvitatem, rem^publicam, fa^mi- 

liam, non constituat se principalem causam, ba f)or er auff, vel S^LCufel; 

15 si viilt, tum tot incommoLda et per[icula venient, quae pertiu'bLant eum 

Dr] eonatur fieri causa efficiens Athenieusis Eeipublicae hoc est, vult eam gu- 

bernare tanquam sapiens vir suis consilüs. Ad quem finem ? Ut scilicet 

pubücam pacem stabüiat et sibi ac patriae gloriam et tranquillitatem pariat 

et omnia sie eveniant, ut a se prudenter excogitata et deliberata videt. Sed 

20 Dens, quia superba consilia odit, diversum facit. Ergo in materia et forma 

nihil vitii est. In fine autem et efficiente causa sapientissimus vir fallitiu-. 

Idem in Eomana Eepublica Ciceroni, summo viro, idem lulio Caesari 

evenit. Fit igitur, ut cum neque efflcientem causam cernant, nee finalem 

attingant, ut clamitent, omnia casu et fortuna fieri, quae rectis consilüs 

25 fere semper adversentur. Quia enim neque virtute nee sapientia nee 

diligentia eum finem, quem optabant, attingere possunt et vident quoque 

inscitiam et malitiam hominum rebuspublicis plus nocere, quam nonnunquam 

rectis consilüs adiuvantur, flnxerunt tertium et medium quiddam, 

fortunam scilicet, quae incerta causa esset et alibi recta consilia successu 

30 iuvaret, alibi irapediret, ac coacti sunt dicere, maiorem rem esse admi- 

nistrationem rerumpublicarum, quam quae humanis consiliis regeretur: 

Nam praeter consilia etiam fortunam requiri, quae divinitus iam huic, 

iam illi contingeret. Atque haec est ratio, cur summi viri inter Gentes 

neque de Oeconomia nee de Politia recte docere potuerunt. 

35 Ergo subit hie Doctor, qui habet alium spiritum, cum experientia 

coniimctum, et docet, unde et quo, hoc est, quae vera causa efficiens tam 

PoUtiae, quam Oeconomiae sit et quis earum sit finis. Nam utranque com- 

plectitur et docet, ut si quis velit vel domum, vel Rempublicam foeliciter 

gubernare, ne is se principalem causam constituat, alioqui fore, ut evertat 

16 eonatur] vult S 18 et] ut S ac] et S 26 potuerunt S viderunt S 

ST plurimum S 27128 quam bis adiuvantur fehlt S

206 In XY Psalmos graduum. 1532/33. (1540.) (Ps. 127, 1) 

Hsjet fiiLciunt desperatum, ut ÜLicat: I)oI mtd) bcr leibLiflC JL^f^^ ^"i'» 

praesumit, q\iod supra vires etc. Si duae viae ad mortem et rempLubli- 

cam, Demostb[enes. Sic materfaLmilias, tanta ingratitudo libLerorum et 

famÜLiae, Iniuria vicinLonnn et perieula infinita, nur iivj Sloftcv gcloffeii. 

Si intras, finbeftu^ aud) innen; curres, tibi non sis sub clocIo et terra, s 

Tarnen est, iit illa vincas et perstes et regnes: in causam aliam, quae 

robustior te. Hoc docet solum SLpiritus sânctus: reiicere suam OecoLnomiam 

in sinum [SI. 166»] dLivinae maiestatis et confidere illi, in nomine 

ducere uxLorem, ponere legCLS etc. Si .sucLcedunt, bene. Si non succe- 

dvmt, Sive fecero, tamen perstandum in invocatLioue nominis dei. Tu u 

9 liier ducere axiorem steht regiere rempiublicam 

Dr] omnia. Tot enim perieula, tot molestiae et curae in utroque genere vitae 

occurrunt, quae ita pcrturbant aninium, ut dcfatigatus ac desperans 

omissis omnibus indignetur et Satana duce se in has molestias praecipitatum 

dicat, Et merito. Quare enim praesumit de eo guberuando, quod 

est supra vires suas ? Sic Demosthenes iactatus in Eepublica varüs casibus, is 

tandem dixit : Si duae viae propositae e.ssent, altera ad rempublicam altera 

ad inferos, se citins eam ingressurum, quae ad inferos duceret, quam 

alteram. Sic in Oeconomia, qui coniugium ingreditur, omnia sibi expedita 

et suavia promittit. Putat enim se certam rationem et uxoris assue- 

faciendae et educandae sobolis ac gubernandae familiae .secutiuum. so 

Haec cum in experiundo diversa accidunt et vel uxor minus est morigera, 

vel liberi ingrati et inobedientes sunt, familia est negligen.s, vicini graves 

et molesti (sunt enim infinita coniugii onera), ibi indignantur et sero queri 

incipiunt: Hoc si scissent, nunquam ducturos fuis.se uxorem ; Suaviorem 

Monachorum vitam esse, qui carent bis molestiis etc. Talibus vocibus ss 

deplorant conditionem suam stulti bomines, quasi vero, si Monacbns tias, 

omnia incommoda simul abieceris: Imo et si in monasterium te abdas, 

tamen non carebis omnibus molestiis. Quia sicut sub coelo et in terra 

es, quocunque in loco sis, ita vel sub Oeconomia vel Politia necesse est, 

nt vivas, ubicunque tandem vivas, aliter non potest fleri. Quare compara so 

te, ut vincere et devorare molestias istas possis et eas in aliam causam 

extra te reiicere discas, quae sit robustior, quam tu es. Solus autem 

Spiritus sanctus Doctor ille est, qui docet et nionet, nt reücianuis nos 

totes in sinum divinae maiestatis et confidamus illi et in nomine eius 

ducamus uxorem, curemus familiara, gubernemus Kespublicas, figamus jj 

Leges etc., quae si succedunt, bene est; sinon succedunt, etiam bene, quia 

illa est voluntas, ut, cum semel, vocante Deo, vel ad Rempublicam, vel 

Oeconomiam sis ingressus, tamen illo invocando in ea perstes et perdures. 

33134 I1U8 totos] Btatuin et fürtiiiiaiii iioAtraiii •*? 37 ciiiii semel] sivo S Deo, slve 

neu vucaut«, vel S

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 127, 1) 207 

Ha] sis oecoLnomus, mag[istratii8! PapListae canunt, qui omnlum minime 

sciunt, fug[ere tarn oecoLiiomiam quam polLitiam; et tarnen immersi in 

utrumque, quia nemo magis politiciis et oecoLnomus, rexerunt domus 

suis confes[sionibus et extinxerunt coniugLium, fuerunt liO[miiie.s imperiti, 

6 loqûebantur de cap[ite suo inexperta somnia et pertm'b[abant quam 

Oeco[nomiam et polLitiam: (£§ ift ein fd)enb[Iic£) leOen, fias MonachLUs! Sic 

et philosophi idem et constitiicrunt leges, quamvis nee ipsi nee qui in polLitia 

fuerunt. Nullus sanetus in vetLere et novo TLestamento, qui non fuerit 

aliquid vel in oecoLUomia vel polîtia. Elias et ElizLaeus, oportuit eum 

10 experiri aulam. Sic Ioli[anne8 bap[tista fuit Herodis consiÜLarius: 'multaTOoit. s,2o.27 

faciebLat', multa consiluit,'Postea misit' ; instituit suos Sânctos in pol[itiam 

et OecOLUomiam. Praeterquam Christus, qui fuit sap[ientia patris, qui 

nee duxLit uxoLrem nee gub[ernavit mundum, quia jolt ettua§ |onbLevIid)S 

jein, et tamen non sprevit eos. MonachLi fugiunt utrumque: bift ein 

16 nor, si vis pro te, nihil laboras, nihil portas mall, sed tantum rapere 

Dr] Atque haec est doctrina prineipalis huius Psalmi, quem Papistae in 

Omnibus templis canunt et tamen omnium minime res, de quibus agit, 

intelligunt. Fugiunt enim et Oeeonomiam et Politiam et tamen in utranque 

immersi sunt. Nemo enim magis Politicus vel Oeconomicus est. Nam 

20 Papa et Monachi etiam magnos Monarchas et Principes irapudentissime 

gubernavenmt et ab officialibus coniugiorum causae iudicatae sunt, tum 

confessionibus tam domus privatas, quam Imperia et Magistratus rexe- 

runt. Ita autem accidit, ut per homines imperitos utrunque vitae genus 

pene extinctum sit. Nam eos, qui in Politia vivebant et coniugio, dam- 

25 nabant tanquam Status seculares et consulebant, ut vitam Monasticam 

potius sequerentur. Sicut Philosophi Gentium, qui privatam vitam, hoc 

est, extra coniugium et Politiam positam tanquam optimam praedicabant 

Deinde tales Leges praescripserunt, quas nee ipsi servaverunt. 

Contra hanc stultam et impiam vitam Papistarum et Philosophorum 

30 consolatur nos Dens in Scriptuxa sancta, in qua videmus, quod nuUua 

sanetus unquam extiterit, qui non versatus fuerit vel in Politia, vel 

Oeconomia. Maximos enim viios intrusit Dens in anlas Prineipum, 

Heliam, Heliseum, Esaiam, Danielem etc. Taceo iam de sanctissimis 

Eegibus Davide, Salomone, Ezechia et aliis. Quin loannem Baptistam 

86 quoque oportuit aulieum fieri et Eegium consiliarium, sicut textus dicit: 

'Herodes multa faciebat audito Joanne'. Sic omnes sanctos suos coniecit watr. e, au 

vel in PoUtiam, vel Oeeonomiam, excepto uno Christo, qui erat Sapientia 

Patris, is nee uxorem duxit nee gubernavit Politiam, quia oportuit eum 

17 et] qui S 22 confessionibus suis S 28 servaverunt neque nos S 32 Deus 

fehlt S 36 coniecit] immlscuit S 38 is] et S 

;


Hs] bLonum, Opes, quietem, pacem, vohipLtatem. Sie RioIIcn ba?^ fet oben 

ev ab lecfen, sed quando ad juppcn fompt, nolunt pop[ulum, familias 

regere. Ideo sunt imperiti hOLinines, qui nihil sciimt de rebus humaLUis, 

suis speculLationibus perturbant mundum, reddunt mag[i.stratiim et 

oeco[nomum perplexes et involuntarios in sua conditLione. Sed sie: i 

Ego cousulo, ut fias Mônachus, — jd)Jecl)t fanatiee, quia non intel^ligis, 

ista gênera vite esse creata et coudita a deo. [S9t. 166»>] Sed Ijalt feft: 

deus constituit te, deo plLacet tuum officium, ferto hoc malum propter 

deuni. Si non gf)et, ut tu vis, committe isti, qui supra. Sed lioe Papâ 

cum suis omnibxis non potest, quia sunt extra officium, usum et expLcri- lo 

l)r] aliquid singulare esse prae reliquis, et tarnen utrunque vitae genus hono- 

..«^''^?',*?.ravit, nempe nuptias et Magistratum. 

Monacliorum igitur vita vere est diabolica, quod et Oeconomiam et 

Politiam fugiunt. Ac sapiunt quidem: Quis enim non longe malit aliquo 

in solitudinera fugere et sibi vivere ac de alieno tolerare vitam, frui ocio, >» 

pace, quiete, voluptate et aliis bonis, cum opinione sanctitatis, quam in 

mundo iactari inter illas miseras et calamitosas curas, quibus humana 

haec vita plenis.sima est ? Hoc vere est decerpere, quod est lauti.s.simuni, et 

reliuquere aliis i'eces, reliuquere aliis gravissimos labores oducandorum 

liberorum, gubernandae domus, administrandi Iraperii etc. Sed ex hac «• 

ignavia meritum praemium ferunt, quod sunt homines imperiti, qui 

nuUam reruni liumanarum Cognitionen! habent. Sicut hypocrisi et 

nugacibus suis speculationibus mundum pertuxbarunt et perplexes 

reddiderunt tam eos, qui in Oeconomia praeerant. (|uani in Politia. Imo 

fecerunt, ut inviti sustinerent ofücia, ad quae divinitus vocati eiant, hi »s 

qui vel in coniugio vel politia vivebant. Si quis enim vel Oeconomus vel 

Magistratus accedebat eos et de illis incommodis domesticis vel publicis 

querebatur, non solum non consolati tales sunt ad ferenda onera illa, sed 

quasi phauatici ab bis optimis vitae generibus ad monasticen eos vocabant, 

donec eo tandem ventum est, ut mortuos cucullo indutos sepelirent. so 

Nesciebant ista genera vitae, coniugium et Magistratum, a Deo creata e( 

condita esse. Nesciebant, quod oporteret tales ad constantiam et patientiam 

potius adhortari, nempe, quod esseut divinitus constituti in coniugium 

et in Rempublicam, placere igitur Deo officium ipsorum, necjuc desercnda 

esse haec vitae genera, Sed,siqiui aliter, (|uaui velienl, evenireiit, ]>ati'rcntur ss 

ea incommoda propter Deum et Deo commendarent omnia. Hoc vere 

fuisKct doccre et consolari mentes. Sed Papist ae neqiu' ante hoc tempus 

id ])otueniiit, uec hodie possunt facere. Ratio est, cjuia sunt jtositi extra 

33 habuere S Bicni] 8ed 8 33 Nesciebant bit lalea] QuHre i>i>urlui( cua S 

34136 desererent ea viUe fi 37 8ed] Sic B

lu XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 209 

Hsl i'niiiuu illarum rermii, idoo etiam privantur s^pii-itu S[ancto. 8ed isiüio- 

111011 est versus in iiti'()q[uc et est expertu.s, quod docet eum SLpiritus 

SLanctus, quod sapLientia humaLua non potcst etc. Naaman Sjtlus non2.R»n.5,i 

SubLernabat ELe^num Sy[riae ex suo capLite, Sed textus: 'dabat salutem'. 

5 Si p[rinceps bene gub[eriiat, noii ei angebLOven nee ex libLiis tantum 

discit, sed discit inspirante SLpiritu SLancto cum expe[rientia, quod feilen 

im^ sua con.silia et g{)et im offt anhexi. OecoLUomus sie etiam: homo pro- 

ponit, deus.2 SBens id)5 I)iu ous loiP etc. et tuil^ gut madjen, tum nunquam 

erger, tum video, quod mea sapLientia non facit. Et hoc discendum, 

10 quod mea sapLientia corpus meum non reg[it, taceo alia multa et totam 

Civitatem. Non est hominis via eins, mein loanbet et regLUum über 

corpus proprium non est in mea manu. Sae ift red)t docere quo ad eff Licientem 

et finalem cau.sam, scilicet Polîtiae et oecoLUomiae. Et omnes 

') = ihm. 2) Wander, 3, 593 Mensch 104. ') Erg. füT)ren. 

i)i] officium, usum et experientiam harum rerum et tantum ociose de his 

15 cogitant, praeter quam quod sunt quoque destituti Spii'itu sancto. 

Salomon autem utrunque habet, et maximam experientiam Politiae 

ac Oeconomiae et Spiritum sanctum. His doctoribus didicit non posse 

res administrari humana sapientia, sed omnia divinitus gubernari. 

Naaman Syrus non tantum afi'erebat ad Eempublicam magnam sa- 2- Ron. s, i 

20 pientiam, sed textus dicit, quod Dens eum 'dedit in salutem' Syriae, hoc 

est, magna illa sapientia infoelix erat futura, nisi divinitus esset donatus 

successus. Sic si quis magnus et bonus est futurus princeps, non habet 

id naturae dono, neque ex institutione aut doctrina, sed donum Dei est. 

Hoc autem postea docet experientia ac usus, res saepissime aliter cadere, 

as quam animo praevideris. Idem marito accidit: quoties enim fallunt 

consilia? Verum igitur est, quod vulgo dicitur: Homo proponit, Deus 

autem disponit. Et quod Salomon dicit Prover. 16. : 'Cor hominis disponit Set. 16,9 

viam suam, sed Domini est dii-igere gressuseius." Instituis tecum consilia, 

qua ratione rebus tuis mederi velis. Ees aliter cadunt et his ipsis consüiis, 

30 quibus tantum confidebas, corrumpis causam tuam praeter opinionem 

tuam et aliorum. Parit autem haec res ingentem impatientiam. Quare 

discas, quod sapientia et consüiis tuis ne tuum quidem corpus possis 

regere, quomodo ergo regeres aliorum corpora et voluntates in una aliqua 

domo, civitate, duoatu, imperio? Disce ergo quod, sicut Hieremias dicit: 

35 'Via hominis non est eius', ita hoc ipsum corpus, quod sustines et circum- 3". in, 23 

fers, non esse in manu tua. 

Hoc vere est docere de Politia et Oeconomia, ostendere scilicet 

15 praeter quam quod] tum S 23 donum bis est] inspirante spiritu sancto est S 

24 Hoc bis usus] et experientia ac usu rerum, ut discat .? 2ö praeviderit S 28 Inia S 

29 cadit S 35 ita] sed S 

iCutêrä aSBetlc. XL, 3 14


Hs] cogimiir gubLcruare vel familiam vel ei adesse et domiii, extra domum 

non fein CLives, vel est servus, gejel, et cum hominibus »oonen. Si etiam 

non uxoLrem liabemus. Ideo sumus in istis 2. Ideo discendum, quomodo 

versandum in iis: spectandum est sui'sum, ut psalmus. Multominus his, 

qui sunt in OecoLnomia et polîtia superiores, tarnen alii sunt pars polLitiae s 

vel oecoLUomiae. Si hoc non, tum princeps. Ergo discendum, quis paterfaLmilias 

et magListratus et ad quem finem sit gubernanda, ad utrumque. 

[S3l. 167»] Iste psalmus pertinet proprie ad Eccles[iasten, et bic eadem 

$ifS. 4,7; 5,18 gapLientia et verba: 'Vidi vanitatem': nee OecoLUomia processit nee 

«Hb. 4, 7 ; 

pol[itia, et vidi, quod nihil quam 'letari etedere, bibLere' et. Sic hie, quasi lo 

psâlmus esset CompendLium et Epip[honema. Ex EcclLCsiaste genomen 

S^piritus S[anctus, cognoscere efLficientem causam polLitiae et ocLCono- 

miae; gubernamus causam reipLublicae et etc., et ad quem finem gubLcrnemus, 

Etquod nosministri et cooperLatores dei, instrumentaUs causa, per 

®pt. j, 15 yos gubêrnat deus mundum, ut: 'per me', EcclLCsiasticus ; pater est instru- is 

^1 causam cfficientem et finalem. E.st autera eo magis necessaria haec 

doctrina, quod omnes vel in Politia vel Oecouomia sumus. Etsi enim uon 

sis maritus, tarnen necesse est te esse in aliqua Oeconomiae parte. Nam 

aut es filius, aut servus, aut habes liberos, servos, vicinos, aut alia quadam 

conditione in domo vel societate hominum es. Caveri autem non potest, "> 

quin multa molesta tibi accidant. Discendum ergo est, quomodo in istis 

vitae generibus sit versandum, imde ista sint et quis eorum finis esse 

debeat. Longe autem maxime hac cognitione opus est iis, qui in aliquo 

superiore vitae gradu sunt et vel Eempublicam vel domum gubernare 

debent, ut sciant, quis eius gubernationis sit finis. « 

Pertinet igitur Psalmus hie proprie ad Ecclesiasten Salomonis et 

non solum doctrinam eandem, sed verba quoque fere eadem habet. In 

5, 18 Ecclesiaste dicit : 'Vidi vanitates', quod nee in Oeconomia, nee in Politia 

succedebat, sed afflictio spiritus in utraque erat. Quare nihil est melius, 

quam 'laetari' in Deo et cum gratiarum actione frui 'donis' praeseutibus, so 

quae largitur, et facere, quantum possis. Hie igitur Psalmus videtur quasi 

compendium et epiphonema eius libri esse, quo docet, et quae sit efficiens 

causa Politiae et Oeconomiae, sive Eeipublicae, sive rei familiaris, et ad quem 

finem gubernatio ista tendere debeat: Nempe quod tantum simus ministri 

et cooperatores Dei, nee simus causa efficiens, sed Instrumentalis causa, ss 

per quam Deus operatur et facit illa, Sicut sapientia dicit : Ter 

me regnant 

5»i. 8,ij Keges'. Sic pater est instrumentum generandi, Deus autem est fons vitae 

et auctor. Sic Magistratus tantum instrumentum est, per quod Deus 

pacem et iura conservat. Maritus et uxor in domo instrumenta sunt, per 

18 in bU parte] in domo. Extra domum enim non pnssumus esse 8 Nam) Sod S 

20 Caveri bu potest] Ne(jue enim putest fieri N 37 3K est (2.) bii auctor] goiierut S


Hslmentum generandi fLilinm, Solus deus generat etc. Si ergo non gêt, 

iit volLumus; Si moritur pLater et mater, uxôr, filius, non est in manu 

mea. Si üeibirbt getreib, ego non possum eif)alten; facio ut instrumentum, 

ciiro, laboro, ®ütt geb principalem causam, ghicf, ba JU. Finalis causa: ba§ 

5 man üevftl)e, quod sit donum dei et g{)e ad gLratiam, EegLnum, cultum 

dei, non in nostram pacem, gloriam, ut dLicamus: hoc fecit dominus. 

Dens dedit banc famil[iain, gub[ernationem, Civitatem; Ei gloria in 

secula! Nos cooperatores etc. Ideo donum, non meum opus. Instr[umentum 

esse debemus, sed quod crescunt frumenta et seqLUuntur fruges, 

10 est donum, et lioc videtur. Sic uxor si non parit, est donum. Has causas 

discant Cliristiani. lila scripta, quando Christus nondum revelatus. 

'Nisi dominus': bLrevia verba, sed fofttltd); damnat labores in Uni- 

versum. Lege histOLrias EoLmanas, Barb[aras et grecas, Sacras; inve- 

Dr] quae Domus et res familiaris augetur. Haec scire magnam consolationem 

15 affert. Si onim res aliter cadunt nee pertingimus ad finem praestitutum, 

possumus dicere : Ego 

tantum instrumentum quoddam sum, nee sunt ista 

in manu mea, sed gubernantur ab alia maiore potentia et sapientia. Si 

igitur uxor moritur, si moriuntur liberi, si turbatur pax aut aliud quiddam 

incommodi accidit, die: Non sunt ista in manu mea, instrumentum 

20 sum, quantum omnino possum, facio, laboro, curo, mando, vigilo. Tu, 

Domine, in cuius manu omnia haec sunt, da successum, aUoqui frustra 

est omnis conatus, labor omnis etc. Nisi enim adsit prima causa, secunda 

causa per se nihil agit. Sic docet Psalmus de causa efflciente. 

Eodem modo de finali causa docet, ut intelligas omnia esse donum 

S5 Dei et pertinere ad gloriam et cultum Dei, non ad nostram pacem, volup- 

tatem, gloriam etc., ut dicamus : Hoc fecit Domtaus, is dedit hunc foelicem 

finem, ei sit laus et gloria in seculum, ego tantum instrumentum fui. 

Eins igitur est donum, non meum opus. Ägrum debeo colere, possum 

esse instrumentum, sed qiiod proveniunt fruges, hoc Dei donum est, non 

30 labor mens. Si enim nostrum opus esset, nunquam perirent segetes exunda- 

35 

tionibus, aestu, imbribus etc. Sic in coniugio tum demum apparet liberos 

donum Dei esse, quando uxor non parit. Hamm causarum cognitio 

necessaria est Christiano, quare iam ipsum Psalmum audiamus. 

• 

I. Msi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborant, v. i 

qui aedificant eam. 

Sunt grandia verba, quibus in Universum damnat laborem nostrum, 

quod non sit causa efflciens eorum commodorum, propter quae suscipitux. 

36 quibus] quod S 37 quod bis suscipitur fehlt S 

14* 

V. 1

212 lii XV Psalmos graduum. 1532/1533. [154W.] (Ps. 127, 1) 

Hs] nietis, quod deus permiisit. multis, ut laudabilitcr (•('i)C'rint ordLiuare 

politic'H et oeconomica, sed successus non seeutus praescriptus. WI)ct 

feint fLi'iftcu, burgermcifter tüol, qui VLult I)elffen et bintj luol ()clffcn, 

[SBI. 167''] habet insidLias, obstacula et invidias, diabôlus suscitat tot 

imped[imenta, ut dLicat: ^ä) roil^ lojjcn G^cn, ut g()et, quia nemo vult s 

folgen; vel fit se^'us et mirab[ilis, ut .'pLerjog ©lcoiq, tuen? in* nid)t 

gl)et nad) irem tollen fopff; 

ilH praesumunt et volunt perrumpere, alii 

desperant. Non sie. Isti laudabiliter incipîunt et tüoIIen§ jecr gut madicn. 

Si non procedit, sequitur furor vel desperatio. Media via ineedendum. 

Si deus vocat ad magListratum, in famÜLiam, volo facere, quod posstim. lo 

Si faeio, quod pos.sum, eura omni dilifr[entia, dieam: 3Iitte^ etc. Si aliter, 

deo gLratias dico: Deus, hoc non meum donum, sed tuum. Hie potest 

regere in polîtia et oecoLnomia et manet in tranquÜLlitate cordis et habet 

3 (aut) suRcessus praescriptus c aus proscriptus 11 über aliter tteht patientia 

13 (habere) regere 

') = ihnen. ») Wamler 1, 1424 gelten 82. 

Dr] Adhibe autem huc omnes omnium Gentium historias, sacras, Graecas, La- 

tinas, Barbaias, et videbis, quod Deus hoc multis dederit, ut laudabiliter i5 

ordinäre Politiam et Oeconomiam inciperent. Verum quia successus non est 

secutus, fracti sunt animis, nonnunquam pro summo in Eempublicam 

studio extremam ingratitudinem sunt experti. Quot summi viri in Atlieniensi 

Eepublica ? quot in Kepublica Laeedaemouiorum ? quot in Komana 

ab ingratis civibus damnati et proscripti sunt? Adeo ut haec communis 20 

omnium fortuna sit, sive in privata, sive in publica vita, qui honeste agere 

et summo studio consulere rebus volunt, ut invidia et insidiis aliorum 

impediti non possint hoc efficere, quod conantur. Satan enim tot impe- 

dimenta, tot adversarios, tanta odia et tam varias insidias in bonos viros 

concitat, ut aut victi impatientia abiiciant illam curam Reipubücae, aut a» 

indignitate moti crudeliter saeviant in eos, quos sibi obstare vident, et 

sie peccant vel desperatione, quod abiiciunt omnia, vel praesumptione, 

quod perrumpere nituntur. Hi laudabiliter quidoni incipiuntet delectantur 

consilüs suis, quae cum vident carere successu, sequitur vel furor vel des- 

peratio. Quare nos discamus media via incedere. Et si Deus nos vocavit 30 

ad familiam gubernandam,dicamus: Domine, dedisti uxorem, domum, liberos. 

Ins tua autoritate praesum. Faciam igitur, (juantum i)oter(i, ut omnia 

rectissime gubernentur. Si non omnia ita succedunt, ut ego volo, scribara 

PATIENTIA, secundum illud vulgare verbnm Monacliurum: Mitte vadoro, 

8icutvadit,quoniam vult vadere,sicutvadit. Sinsiuceditexsententia,dicam ji 

Deo gratias: Domine, non est opus meum, non labor meus, sed donum 

Sl didiiti A :ii vulj;are vorlium Muiinchoruin fehlt S 

:


Hs]successum etc. (£in toller fopff dicit: 6§ fol fort; non cantat patientiam, 

st'd fol I)in bmrfi, ut {-.qmt gcfaft. Tsti pertiu-bLant respLublicas. Alii non 

U'ollen iuijl)cilteu; ba luivb gar tcin regLtment au5, ut hie VuitLtenbergae 

ibi fit anarchia, bü man i)berman jetnert eigen tuillen left. Econtra illi 

i voluut tyrannidem ntad)en et Ijin auö füren et nad) t)f)rem fopff; vel 

est AnarcliLia vel tyrannis; mediam viani non incedunt. Ego sepe dico: 

man jol mag[istratum et oecoLnomiam ant)eben cum Invocatione et 

oratione; Et qui volet ducere uxLorem et constituere domum, quando 

accipitux[orem. SoIun§md)t lf)ar: 'fit leo in domo sua', utSol[omon. Velsit.4,35 

10 si non, collabiturdomu.s negligentia, tregt er üer[hift, ipsaetc. Cuius culpa? 

tua, non reifaLniiliaris, poI[itiae, sed tuae insip[ientiae, quia vis eff[iciens 

causa esse polLitiae et oeco[nomiae; hoc non tibi commissLum etc., [^l. IßS"] 

sed instrumentaüs esse. Oeco[nomus ut David: baä id) red)t füre et 

Ij furc verwiiclil 

Dr]tuum. Idem faciet is, qui ad Eempublicam vocatus est, in qua ob magni- 

15 tudinem molestiarum et laborum longe magis hoc sancto consilio opus est. 

Qui autem est animo ita instituto, is coniugio, item administratione 

Eeipublicae cum pace frui potest et manet quietus in pace et tranquillitate 

cordis, etiam cum summa pericula imminent. Hoc non faciunt pertinaces 

et capitosi illi, qui simpliciter dicunt: Sic volo, sie iubeo.i Post ubi diver- 

20 sum aecidit, non volunt patientia mala illa vincere. Sed aut EespubUcas et 

domos furiose perturbant, aut dicunt, se non posse sustinere molestias 

et labores illos, et discedunt ab officio. Inde fit Anarchia, ut omnia sinant 

ferri suo arbitrio, non legibus, non poenis licentiam improborum compes- 

cant. Hoc Satanae consihum est, ut per haue difficultatem, quae in 

25 utroque genere vitae est, omnia ad Anarchian relabantur aut ad tyran- 

nidem, quando ne latum quidem unguem discedi [Sg. T] a suis consiliis 

volunt. Nemo autem media via incedat. 

Quare ego saepe doceo et hortor, ut et magistratum et coniugium 

incipiatis ab invocatione Dei et oratione, Ut, qui uxorem velit ducere, 

20 ante omnia serio ad Deum clamet et imploret eius auxilium, ut et 

uxorem bonam donet et postea totam vitam gubernet. Quando enim 

hoc non fit, ducit aliquis uxorem ea spe, quod talem sit habitm'us vitam, 

qualem amor recens flngit. Postea cum experiundo res aUter cadit, ut 

aut vitii aliquid in uxore haereat, aut quaedam alia obiiciatur molestia, 

35 tunc aut fit 'leo in domo sua', ut Salomo ait, et poenitet eum facti, autgir .,,. 

neglecta domo ipse hac, uxor alia via abit et di'isipat omnia ; quia enim 

') Juvenal 6, 223; vyl. U.A. Tischr. 0, 716. 

;


Hs] iULcib et tiinb red}t äil)e, quia tu es 1., ego 2. Si gljet ied)t, gLiatias »[go, 

econtra patientia. Tu es creator et instrumentum ego. In aula nostra 

nemo est; prince]« novit aliquid, et tarnen intrant, quasi ipsi sint causa 

ef^ficiens et volunt sumere pro sua gloria et liÜLidine. Et fit, et raerito: 

SSnb tuenn er§ lool perturb[at, bene fit, quia sirnt sacrilegi et blasphLcmi. » 

Quando bcr leiftLen lüü ein jdiuftcr, et jdireibfebbbcr, et beil etc., non 

faciet literas. Sic quando volLumus nos gubLornarc, non est nostrum. 

Expedit vobis videre exempla et legere histoLriam. Habetis exenipla 

PLrJncipum et SanböLogte nostrorum; omuis gl)et ba f)ei" in suo capLite 

etc. ; ideo non habent pacem, mm-Lmurant, redien jidi, parum humanitatis, lo 

auxilii, sed afEectus tyrannidis. Wittebêrga est anarchia, H[erzog GcLor- 

9 über PLrincipum iteht H[erzog Gieorgius II Wittebêrga c aus P[rinceps 

Dr] cogitaverat omnia pulcherrime successura, cum diversum accidit, indignatur 

et accusat coniugium, sed male. Tua enim culpa est, non rei 

familiaris, sed tuae insipientiae, quia vis esse efficiens causa Oeconomiae; 

cum id tibi non sit concessum, tantum debebas esse causa instrumentalis. is 

Quare potius te submitte altcii magistro et die : Domine mi, doce tu me, 

ut recte administrem domum, Politiam etc. Guberna tu, adsis tu mihi, 

ne qua impingam. Paciam enim, quantum in me est: Si succedit, agnoscam 

donum tuum et tibi agam gratias ; Si non succedit, patiar aequo animo, tu 

enim es prima causa, ego sum secunda causa, tu es creator et fac totuni, 20 

ego tantum sum instrumentum. Si hoc animo gubernaremus, recte omnia 

se haberent. Nunc autem, sive Magistratuni sive novos maritos intuearis, 

videbis summam praesumptioncm, ita enim in.stituunt omnia, ac si 

jmpossibile sit aliud evenire, quam ipsi cogitant. Incedimt, tanquam sint 

prima et efficiens causa, et praestituunt finem pro gloria et libidine sua. jj 

Sed Deus dicit: Aut non sie facies, aut impiuges, et merito, quia simt 

sacrilegi et blasphemi, quod id invaduut, quod erat primae causae. Cum 

enim vel calamus scribam docere vult, quomodo pingendae sint literae, 

vel securis fabrum, quomodo incideuda sit arbor, nihil rite fiet. Plane 

idem hie fit, quando nos volumus gubernare, quod soUus Dei est. Expedit 30 

autem vobis, ut exempla huius stultitiae consideretis, quae abunde multa 

Buppeditant omnes aulae Prinoipuni, civitates omnes et domus fere 

singulae. Omnes enim ita inceduut: Ego sum autor et raagister huius 

Oeconomiae, huius PoUtiae etc. Merito igitur sunt inquieti et indignantur, 

quod non snctcdunt omnia, dcinde ulciscuntiir dolorem suum. Et i)laue js 

sunt eiiisniodi, apud quos nihil neque humanitatis, Ufquc coiisiUi, iwv 

uuxilii invenias, sed aut est Anarchia, aut tyrannis et in neutra parle 

'J3I'J4 im liit cogituiitj £ie lâlidi ti am grifi iDic tili fibcUr, (îj mitv î^n jc^niii rOcn 

tfin ' (l.ulliert Hprieltwiirteriumvihniij l/utre Ausi/. Jld. öl, AV. 440).

lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 215 

Hs] gius est tyrannus. Sic in coniugio, quando v[ir et mulier toollen SlegLii^n, 

iniiffeu et jd}Iaf)en, vel fiunt desidei'[ia. Hoc videtis spectantes in Omnibus 

admini.str[ationibus. Quid t'aciendum '? PLapa: desere, fuge in deser- 

tura et fito monachus. Hoc nou est dei consilium, sed d[iaboli. Sed scia.s 

5 te instrumentum et alium priucipalem politicum, magListratum et dominum, 

qui est 'Dominus' Si iste non est principalis causa in domo, tum 

non crit oecoLnomia felix. Si vis füren in finem tibi praestitutum, est 

error. Si queris opes, vol[uptatem, PLacem, ocium, yenit contrarium; queris 

pulchram, divitem, — contrarium. Bene, quia ing[rederis istam oeco[no- 

10 miani tanquam deus, sua sapLientia et pot[entia satis, quasi non necesse 

deum inspicere. Cum non scierim alium esse ad OecoLnomiam, sed tantum: 

si sponsam habLcrem, iüer§ gnug; postea über 1 inr geraufft, ge* 

jd)Iagcn; iure etc., quia ingressus est hoc of[ficium dLivinum, gubLerna- 

^'^] est bonum opus, sed utraque sunt noxia. Sic in coniugio, si neque maritus 

•5 uxori, nee uxor marito aliquid vult concedere, praeter quam quod con- 

cordia coniugaüs dissipatur, etiam hoc accedit, ut aut maritus in tyrannum 

mutetur, aut negligat omnia. 

Quid igitur faciendum est 1 Papa respondet et consulit deserendam 

esse Politiam et fugiendum aliquo in solitudinem aut monasterium ali- 

20 quod. Non, dicit Spiritus sanctus, hoc non est Dei consiUum, sed diaboli. 

Quin sie fac, cogita te esse instrumentum et crede esse adhuc alium 

Mac'istratum vel patremfamilias principalem, qui vocatur DOMINUS: 

is nisi fuerit principalis causa, tum fiet, quod Psalmus hie dicit, ut domus 

non aedificetur et nee Politia nee Oeconomia sit foelix. Sic de finali causa 

2^ Si omnia voles ad certum finem a te praestitutum referre et existimas non 

fore, \it fallant te rationes tuae, erras. Sicut docet experientia: Ahquis 

accedit ad Eempublicam ad augendam potentiam et dignitatem suam, et 

contrarium accidit. Alius sperat ex coniugio voluptates, quaerit uxorem 

pulchram, iuvenculam, morigeram, contrarium autem evenit. Eecte. 

'" Cur enim ingrederis Politiam et Oeconomiam tanquam Deus aliquis et 

putas tuam sapientiam, potentiam tuam satis esse ad illas res guber- 

nandas, nee esse opus, ut aliquando oculos leves ad iUum, qui supra est, 

et implores eins opem. Cum igitur diversum postea experiris, discis hunc 

Psalmum canere: Nisi Dominus aedificaverit domum, frustra laborat, 

35 qui aedificat eam. Antea non putabas esse alium dominum praeter te, 

quo opus esset ad gubernandum domum. AUi, qui ad hanc cognitionem 

non perveniunt, ii aut quotidie bella cum uxoribus gerunt, aut desertis 

uxoribus fugiimt. Iure, iure, iuste, sancte. Cur enim, cum esses stercus, 

es ingressus tanquam Deus aliquis et gubernationem illam coelestem et 

25 praestitum A 38 iure (2.) fehlt S 

:


Hsjtionem dei afCectu et ratione naturali. Ideo die: Volo ducere uxorem, 

duxi, dedît filium, familiam, — ^[etrgott, f)tlf ! [SI.168>>] Sic in omnibus 

aliis, res consentit, non raentitur Sal[onio. 'Frustra' : vel labLorant sie, 

ut flaut tyranni vel desperati, quod deserunt of[ficium; tum ijf}et!?^ 

oecoLnomia ju boben. Quid hoc, quod vel ego gu boben vel familia gl}et? 

lam praestat, ut ego et familia maneat. Non monacbatus via, scilicet 

agnoscere principalem causam. Confidere deo et eum invocare: Tu 

creasti me oeco^nomum, dedisti, quae pertinent, lîlff ^\ztx, — tum 

Dominus: faciam. Si non narf) bem jt)nn, habLe patientiam et crede, 

tum vinces, 2. ne desperes nee fugias ex hoc vîtae genere; ego familiam 

ttjol I}alten, quia pro dono meo agnoscis et invocas me. Oeco[n()mia 

Davidis fuit miserrima, et tarnen niansit ipse et ea, et sie, quod Christus 

ha üon tomcn. Ergo commendo domino ipsi creatori et gubLernatori. 

Dr] supernaturalem naturali affectu coepisti ? Merito igitur fit, quod inipingi.*. 

Quai-e non sie potius dicis: Domine, dedisti mihi uxorem, liberos, familiam, '^ 

adsis ope tua, gubernes tu, alioqui frustra erit conatus mens etc. Quia 

autem et sacrae literae nos haec docent et experientia cum iis consentit, 

quod sine ope divina frustra sint omnia, quae suscipimus, ideo discere haec 

debebamus. 

Frustra, inquit, laborant, qui aedificant eam. Eatio est, quia aut 20 

tyranni efficiuntur, aut redduntur desperati et deserunt officium, tunc 

perit tarn PoUtia, quam Oeconomia. Quae autem haec amentia est, sie 

regere, ut vel familia, vel tu pereas % Quin potius eam rationem iuimus, 

quam hie docet Spiritus sanetus, ut utraque maneant, tu et familia. Id 

autem fit, non si Mouachus fias, sed si discas agnoscere principalem as 

causam et verum patremfamilias Deum eumque invoces et confidas ei 

ac dicas: Tu, Domine, creasti me, ut essem paterfamilias, dedisti, quae 

pertinent ad domum. Sed malus id onus est, quam quod ego sustiuere 

queam. Succedas igitur in meum locum, cedam enim tibi humiliter, et 

sis tu paterfamilias; tunc Dens exaudiet et dicet: Faciam, modo tu ita so 

te pares, ut patientia vincas, siqua minus cedunt ex seutentia, ueque 

desperes aut Monachus flas, deserto hoc vitae genere, ad quod te vocavi. 

(ûia enim me invocas et illa, quae dedi, agnoscis tanquam dona mea, ideo 

libenter conservabo te et familiam tuam. Si qua tameu luolesta acciduut, 

ferendum est aliquid, non ideo metueudum est fore, ut omnia eorruant. ai 

(/uae Oeconomia fuit miserabilior DaWdis Oeconomia t et tamen per- 

mausil, donec ex ea natu« est Cliristus. Quare tu qnoque milii tan

In XV Psalmos graUnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 217 

Hs] 'Nisi', 'frustra' : i. e. efficiunt[ur vel tyranni vel Anarchae vel deserent 

vel nimium praesument; ba wirb m(f)tö gut brau§, vel deseret sese etc. 

Ideo, qui sua sap[ientia lab[orant, 'friistra labLorant'. êt§ C[ivitatem ef)i" 

an9cf[annen nad) feinem fopff, non potuisset sine tyrannide blieben. 

5 3Sem§ glucft, bei- tt)rannifirt. Sic IuIlIus. 'Edif [icare' : non ftein et {)au§ 

auffriditen, Sed regLere et gub[ernare familiam, ducere uxLorefii, genera[re 

piülem et educare, uutriie se, acquirere, habere artif[icium et q[uidquid 

pertinet ad domum, est 'edif [icare domum'. Ees dome[stica bene constituta, 

ubi optLimi parentes, fecundi et eos amant, in pace vivunt, obseq[Uuntur 

10 pueri et fiunt optimi iuvenes et viri, ba§ ein f)au§ IDOI fteê ex parentibLUS, 

lib[eris, familia, ba^ fol man I]cifjen dei donum. Alioqui: multa I)eifft 

pater faLmilias. 'LabLorare': est fatigare sese, suo affectu, sap[ientia rem 

gtib[ernare, bol gefunbtlieit fol ntrf)t feilen bemâu§, nid)t fcâben etnanb[er; 

ba^ êift 'labLorare fi'ustra', vel quod vult desperare etc. 2(ber facere, 

15 quod possis, et credere deum, qui te fecit maritum, qui dedit domum, 

Dr] Sic docet hie versus principaliter de Oeconomia, et notate Epitasin 

FRUSTEA LABOEANT, efficietur enim vel tyrannis vel Anarchia et vel 

deserent officium vel impingentet praesument. Utrinque autem magna sunt 

pericula et damna; nam vel seipsos destruunt, vel omittunt sua, quia 

20 volunt laborare sine Domino, hoc est, sua sapientia gubernare illa et esse 

prircipalis causa. Ideo impingimt Cicero, lulius et alii sapientissimi viri, 

qui tamen, si successissent omnia, fortasse in tyrannidem essent lapsi, 

quod in magno successu haud fere unquam tyrannis abest. 

Quod ad Grammaticam attinet, scitis, opinor, Aediflcare non 

25 significare hoc loco congerere struem lignorum et lapidum, sed signiflcat 

totum corpus Oeconomiae, nempe, regere, gubernare, ducere uxorem, 

procreare sobolem, educare hberos, familiam regere, alere, parare opes 

etc., ut Sit aedificium res domestica bene constituta, ubi sint optimi 

parentes et foecundi, qui in pulchra pace vivunt et habent obsequentes 

30 liberos, ex quibus boni adolescentes et viri optimi fiunt. Haec est domus 

aedificata ex parentibus, liberis et farnilia bene constituta, nempe pulcherrimum 

Dei donum. AJioqui vere sie vivitur, ut, etiamsi multa bene praecipiat 

paterfamilias, tamen nemo sit, qui obtemperet. Ea est domus 

ruinosa etc. 

35 Sic Laborare est se fatigare et viribus, sapientia, voluntate sua 

omnia gubernare velle, ut nihil usquam peccetur, ut familia ubique 

officium faciat studiose, ut res familiaris nulla in parte detrimentum 

17 efficientur S tyranni S Anarclii S 19 nam quod .S' 22 qui] quibus -S' 

35 voluntate sua] affectu suo S 37J218, 13 detrimeutum accipiat] uegligatur S 

:


Hs]agrum, obedientiam familiae; Si econtra, patientia: deus tentat te, l;oIt 

feft, deus v[ult te probare, exercere, an tu sis paterfaiuilias, an ipse. 

[581.169»] 22.iuiii I 

'Sisi Dominus aedif[icavcrit Civitatem': Ileri audListis 

totuni argLunieutum buuis psalmi, scilicet voluisse Sal[omonem dicere hoc 

in Summa, ut nee domus nee Cîvitas possit edif [icari, conservari, custodiri j 

industria, •sap[ientia, potentia, virib[us hu[mani.s. Qui hoc tentetur, 

et fnistra narratur hec fabLula surdis.^ Ideo canitur hoc oraculum d Livinum 

pro erudiendis paucis et püs et credLentibus in Christum. CetLera 

turba sectatur praesentia et putant res istas sitas in eorum potestate 

et gubLcrnari eorum sap[ientia. Ideo nihil fLaciunt nisi perniciem, fru- lo 

straneam curam et solLÜcitiidinem perpetuam. Ees ista in expericntia 

Sita canatur, pingatur. Aud[istis 1. versum: 'Domuni' ap[prehendere 

') Otto, Sprichwörter der Römer, 335. 

Dr] accipiat etc. Haec, inquit, sie conari est frustra laborarc, abiicere. 

Quae igitur instituenda ratio est, ne frustra labores ? Nempe haec, 

Vit, quantum omuino consilio et viribus potes, facias; deinde omnia u 

commendes Deo ac ei confidas, qui te fecit maritum, dedit uxorem, 

liberos, domum etc. Si succedunt omnia bene, age gratias Deo pro donis 

suis. Sin alicubi diversum evenit, vince patientia mahim et cogita, 

quod Deus tentat te, an sentias euni verum patremfamilias esse, in 

cuius manu successus est, an vero tibi id tribuas et tuis consiliis? E.st so 

igitur haec doctrina Spiritus sancti, quod nee domus aediücari nee civitas 

custodiri possit industria, sapientia, potentia, viribus humanis. 

Sed frustra praedicantur haec et vere surdo narratur fabula. Mundus 

enim tanquam captus auribus et oculis suo modo agit, uenipe phme 

contrarium ab hac doctrina. Quare oraculum hoc pro paucis illis cru- ss 

diendis canitur, qui pii sunt et credunt in Christum, qui sc in Domino 

erudiri patiuntur. Alii scctantur praesentia et putant res illas suas esse 

et sua potentia ac sapientia gubernari possc. Ideo quoque accidit, ut nihil 

inde habeant nisi perniciem, curam frustraneam et solicitudinem per- 

petuam. Id quanquam experiantur et audiant, taincii nun .s:i|(iiiiil. Sc- ao 

(luiliir s


Hs] res faLiniliares et quod nos dicimus Coniugium. 2. versu: 'CLivitatem': 

rftmpLublicara, sive regnum, ducatus sit, urbs, Civitas sive quaecunque 

i'es[publica maior et minor. lUa oiniiia videntur secundiim CLarnem in 

nostra potestate, cum uiliil minxis. Erudiendus pius animus se posituin 

D iit instrLumentum dêi, quod spectet alium gub[ernatorem, 'qui faciatepD. 3,20 

Dr] II. Nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilat, 

qui custodit eam. 

Sieut supra domum appellavit rem familiärem et quod nos dicimus 

coniugium seu Oeconomiam, ita hie civitatem appellat EempubUcam, 

10 sive Sit regnum sive Ducatus sive civitas sive quaecunque Eespubüca, 

vel magna vel parva. Quanquam autem haec secundum carnem in nostra 

potestate esse videntur, tarnen revera longe supra nos sunt posita et 

est erudiendus pius animus, ut sciat se in iUa gubernatione, vel privata 

vel publica, esse tanquam instrumentum divinum. Itaque ad Deum 

141220, 7 Itaque bis omnia] quod spectet Deum gubernatorem, qui faciat fiuem S 

Georg Major: 

SBo her §en- nic^t bie ©tobt betjutet, ©o tuac^ct ber lucd^tcr ömb fonft. 

@Ietc^ tote er oBen, bie t)cu§M;e narung, ben @[)cftanb obber bic l)au§âltuiig 

ein §?l$ß© genennet ât, al\o ijeift er olîe bie SantSregirung obber bog 5He= 

giment ein ©2212), e§ fei) nu ein fonigreid^ obber fürftentum6, ein ©tob obber 

toO'S öor ein regiment, Hein obber gro§ fei). SBic tool nu biefe bingc fid) alfo 

nodf) ber tcrnunfft loffen anfeilen, ba§ fie inn tinferer getoolt trnb mod^t finb, 

Sboc^ finb fie biel fjoêr önb fdjtoerer, benn ha^ toix jncn Junten allein öor= 

fielen, raten önb êlffen. ®erf)alben fol man ein ©ottfur^tig Ijer^ öntcr= 

toeifen, toeldjeö mit ber :âu§!âltung, obber bem Sicgiment 3U tJjnn ijahcn mnS, 

ha3 e§ toiffe, ba§ ei aUein @otte§ toerdêuge fet) 3U foldên facfjen, önb ouff 

Caspar Hedio: 

25 2Bo ber §err nit bie ftatt te'îttet, fo toacêt ber tocd^ter öm6 fonft. 

Sßie er booben bie êu^lid^c narung, ben geftanb, ober bie f)auBâItung, ct]n 

âu| genennet !§at, alfo !îe auc^ bie Ianb§regirung ober bo§ üiegiment, e§ 

fei eljn üinigreid^ ober §er|ogtûm6, ober fonft el)n gcmeljner nu^, er fei gro^ 

ober fielen, nennet er tXjw [tatt. SBietooI afier bem fteljfd^ nac^ bife bing er= 

30 fcêinen in önferm getoalt fein, fo feinb fie boc^ in toarlêljt toeit über ön§ 

geftelt, önb foll et)n ©otfelig :êr| önbertoifen tocrben, b3 e§ löiffe, toie ha^ e§ 

in ber regirung ober f)oufel)altung aüeijn eljn @oti3 toerdieug feie. S)arnm6

220 In XV Psalnios graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 

Hs] supra, quam nos posLsimus cogLitare et dLicere'. Qui non, habet hoc iudi- 

[cium, scilicet: 'fxustra'. 

'Nisi Dominus' : Civitatem 'edif [icare' non est, iibi domus'edif[icatur'. 

Domestica gubernacula si recta, loivb tuol Cîvitas biauö. Doimis est 

fons omnium rerumpub[licariim. Ubi pLater, mater, filius, filia, ideo 

4 über Domus steht Coniugîura 

Dr] est respiciendum et statuendum, quod ex ipsius gubernatione eventura 

sint omnia, supra et ultra, quam nos cogitare possumus. Hoc qui non 

vult credere, is feiet praemium liic propositum, nempe, quod omues 

conatus, consilia, studia, labores omnes erunt frustra. 

Diserte autem dicit: Nisi Dominus CVSTODIEEIT civitatem, non lo 

dielt: aediflcaverit, sicut supra de domo dixit. Quia, cum gubernatio 

domestica et privata bene est constituta, tunc etiam bene habebit Ees- 

publica. Oeconomia enim fons est Eeipublicae. Si enim desint pater 

11 gubernatio] gubernacula S l'i est] sunt S 

®ott ben obersten f)Quäüater bnb Stegenten Qdjtung lâBen fo(, rteldjer bie fadjc 

oljo ^tnQU§ füren fonne, barauff ons 3U9ebeudcn öumüglid^. äBcr ba« nic^t ü 

gleuben toil, bet tuirb bai ju lo^n ôkn, â üon bcr ^J-'falnT alfjie fagt, ncmlid) 

bQ3 QÜeS fein öornemcn, rete, miif)c Dnb crBeit ümb fonft fein foHen. 

Sr gebraudjt aber alîe eine» fonberlic^cn tuort», ho.^ er fprid^t, rto ber 

§err nid^t 23®§$Ü2:S2:, fpric^t nic^t, loo ber êrr nid^t ©312363;, rtte er oben 

öon bem ôug geret ât. Senn toenn eiue§ iglic^cn burger» ôuSôItung tüol -.o 

georbnet ift, fo fte^t aud^ ber gaulên ftabt 9icgiment befte bcffer. ®enu bie 

t)Quif)altung ift ein örfprung, ba Oon aüe 5policel)en imb Stabt Drbenung êr= 

fommen. S)enn Juo nidjt Jßatcr luib mutter, 5Jlan ünb Iccib finb, bie finbcr 

ieugen, önb biefclSigeu red^t Dnb lool aufferjiefjen, bafelbft fan aud) fein Stabt, 

auf ®ot jü fef)en ift, Unnb foU ber menfd^ bie mel)nung bei fid) f)aben, b3 si 

aufe ©otiö gubernierung alle bing bcfd)cl)en, lüeiter bann Jnir bebenden mögen. 

1)ix ba§ nit toiü glauben, ber toirt bie belonnng, fo l)ic fürgcftelt ift, barnon 

bringen, namlidj, ha^ aH fein fürnemen, labtfdjlag, ubiing oiib arbci)t, »ocrbcu 

omb fonft fein. 

3;auib fagt aber anfegctvurft: Sffiann bcr .êrr bie ftatt nit bcliütct. er so 

fagt nit, loann er fie nit baloct, luic er b.'obcn uom l)anfj fagt Tann fo 

bie l)au6l)altung in l)eufern bcfonberö red)t angeridjtct ift, fo ftcljct aud) bcr 

ganjjcn ftatt regimcnt bcft bcffer. lann bie liaufjljaltuug cDii b.'unn ift bc5 

gcuiciincn nu^je-s. 2ann luann luilcr Unb mi'itcr, »ucib onb mann gcpjcftcn,

In XV Tsalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (I's. 127, 1) 221 

HsJCLivitas, Eegnuni. Ex domo fit C[ivitas, ex CLivitatc diK-af.iis, TJox. 

('[ivitas est coniunctio plurium oeco[nomiarum, familiarum, lie},'iiuin 

copulatio multarum C[ivitatum. Oeconomia ergo est fons. Creans in 

paracliso dixit: 'Non est bLonuin, liominem', ''Crescite'. Erpo non docet»"^""''^^, if;i,2s 

s psalmus, quomodo ordinandae leges, non est magListratus, ars luristica; 

omnes leges natae ex sapLientia humaLna et ratio [ne. Iura non fecerunt 

2 coniunctio (est) .5 luristria 

Dr] et mater, iixor et maritus, qui progenerent sobolem et ediicent, non po- 

terit consistere Eespublica. Ex domo igitur propagatur civitas, quae 

nihil aliud est quam multae domus et familiae. Ex civitatibus fit Ducatus, 

10 ex ducatibus Eegnum, quod lila omnia coniungit. Hamm omnium Oeconomia 

fons est, e Deo creata in paradyso, ubi dixit: 'Non est bonum i.iijioic2,i9;t.s» 

hominem esse solum', Item : 'Crescite et miiltiplicamini.' Ergo non docet 

Salomon in hoc Psalmo, quomodo sint constituendae Eespublicae et 

ordinandae leges. Haec enim iam ante sunt in natura, neque sunt pri- 

15 mum nata aut ostensa a iurisconsultis, sed nata ex fönte humanae rationis 

et divina sapientia. Neque enim iura fecerunt sapientiam humanam 

aut Ingenium, Sed ecoutra humana sapientia seu ratio peperit leges et 

lOjll Hamm bis est] Et est oeconomia quasi fous harum omnium S 

iiod) gemein SJcgitnent nuffgcticöt trerben. ©oI nu bcrâlBcn ein Stabt luevbcn, 

fo muffen juuor 'âuSbcter bnb fjouSgcfinbe tiorfjanben fein. S)enn ein Stobt 

20 mä)U onber» ift, benn öicl fjcufer bnb IJQUageftnbe, in ein gemein Skgiment 

önb orbnung gefaffet. So toerben nu qu§ fteten fiu'ftentum'6, qu§ furftcn= 

t()umen fonigrcid), tneldjc? bie anbern QÜe begrcifft önb inn fid) bcfiÎeuffet, 

Imb ift alfo bie t)au§l^nltung biefer aücr ein brfprung, bauon ftc ^cr flieffen, 

Inelc^c crftlic^ inn bcm 5|?QrQbi§ tion ®ott bcm fönxn erfdâffen tmb gemotzt 

25 ift, ba er fjjridjt, 6a ift nt(f;t gnt, boS ber menfc^ allein fe^ etc. bnb !êrnac^, 

Seit fiui^tfiar bnb mer}ret eud^, bnb crfüM bie erben. 

bie ünber jcugen, bnb aufji^cn, fo mag !cl)n ftott ober regtmcnt ctjnigen te^ 

ftonb ijdben. S)ai-nm6 anß bei fiaupaltung tuirbt bie ftott gcJ)flon|ct, »reiche 

nic^ta onbera ift, bann bil lênfer bnb fioupoltungcn. 9lufe ben ftetten tnirt 

30 el)n êrlogfûmS, oufj ben .§er|iogtf)um6en eljn üinigrcic^, fticWjeS bifc bing 

QÜe äüfomen foffct. 3^nnb ift jr QÜer bmnn bnb bjfpmng bie ôu^ôltung, 

Ireldê f)oufef)altung bon @ot erfcôffen, im 5ßarobi§, bo er fogt: @§ ift nit 

gut bQ§ ber menfc^ oHetjn feie, ^tcm: Seibt fruchtbar önb mcl^jen cud^.

222 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.] (Psal. 127, 1) 

Hs] sapLicntiam humaLnam, sed econtra est creatura dei. Creatio est prior Om- 

nibus artib[us. Geometer est pater Geometriae. Sicut iiira non sunt pa- 

rentes iustorum hominum eivilium. Sed econtra. [SSI. 169^] Ergo TheoLlogia 

non di.spLutat de ordinandis rebu.spLublicis, de inveniendis artibus. Sed 

i.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (I's. 127, 1) 223 

Hs] feces braus. Conditae ergo sunt polLitia, OecoLnomia, leges scripLtae in 

cordibus liomiuum. Natui'a avitem non potest obedire istis donis. Sed 

sie: gubernabo, ducam in hunc flneni, quaeram meam vol[uptatem, 

gloriam, commodum. Dominus dLicit: â, ba^ muft mtdE) cjeluftLen; dedi 

5 tibi solem et agTo.s, non fercnt i'[ructum, quem vis. âS tft vitium liuma[nae 

naturae, quod non putat creationem et dona, sed vult ein feci brau§ 

madjen; sed jol (jeiffeLn: Ego accepi, Dominus dedit; Non: homo fecit. 

Ideo magna EmpliLasis in vocab[ulo 'Dominus': Ego dominus, non homo, 

non nos. In parte Eelationis: nos non sumus, qui gubLernant uxorem, 

'•*''''' 

10 oecoLUomiam. Textus: 'AdLduxit ea ad Adam' etc. et 'omnia viventia' ^'i' 

etc. 'Adam vocavit ea et dedit nomen', accepit dominiuki, sed divinitus, 

sed sie, ut gubernetur a supLremo domino. ©r I}etft 'Dominus', qui t)au§ 

3 hunc] hoc 10 eam 

Dr] natura fere bis abutitur in eo, quod dielt: Ego faciam, ego gubernabo 

et perducam ista dona in hunc flnem, quaeram inde meam voluptatem, 

15 gloriam, pacem etc. Hac praesumptione Dens summe offenditur, quare 

non addlt successum, et merito. Sicut enlm solem condidit, ut eo fruereris, 

non ut cum pro tuo arbitrio regeres, sie dedit agrum, nt eum coleres, 

non ut pro tuo arbitrio ferret, quid et quantum tu velles, sed quid et 

quantum ipse donaret. Sic dedit Eempublicam, rationem, uxorem, 

20 famiüam et reUqua. Sed hoc perpetuum est vitium humanae naturae, 

quae peccato Adae sie est corrupta, ut dona Dei non agnoscat. De dono 

debebat cum gratiarum actione dicere: Hoc accepi; sed süperbe et blaspheme 

dicit: Hoc feci. Debebat dicere: Haec Dominus Dens meus dedit 

et conservat ; sed dicit : Haec ego homo peperi et gubernabo mea sapientia. 

25 Quare particula DOMINUS in primo et seeundo versu eum Epitasi 

est legenda, ut respiciat Antithesin: Msi Dominus aedificaverit, custo- 

dierit etc. 'Dominus' dicit, non: homo aut nos. Non enim nos sumus, 

qui generamus fiUos, qui gubemamus uxores et familiam, sed Dominus. 

Sicut textiis in Genesi quoque probat: 'Addiixit ea ad Adam Dominus, i-*"'"'«^ 2, i9 

30 ut videret, quid vocaret ea' etc. Adam quidem vocavit creaturas omnes 

et accepit dominium, sed accepit a Deo. Ipse nee creavit eas nee ad se 

adduxlt, sed creatas et adductas nominavlt et positus est dominus, sie 

tamen, ut gubernaretur a superlore Domino. Ita hie Psalmus dicit: 

Dominus est, qui aedlficat domum, qui dat uxorem, liberos, victum, 

35 qui civitatem custodit, pacem publlcam donat, leges tuetur etc. Quare 

"voces NISI DOMINUS grandiorlbus literis sunt scrlbendae, qula natura 

humana maxime contra eas pugnat, idque vltlo lapsus Adae, quod omnia 

13 fere bis ahutitur] non potest istis abuti S 16 addit] dat S Sicut bis condidit] 

Dedit solem S eo fehlt S 20 Sed bis est] Hoc est igitur

224 In XV Psalmos graduuui. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 

lls]f}uteii f[anti, cji^'L* tJffcii, t[vititcu et custodit doniimis domuui, uc com- 

buratur, servat iiaceni; jd)reib maxLimis literis: 'Dominus', quia natura 

hLumana maxLinie pugLuat contra hoc vocabLuluni 'dominus'. [Sl. 170»] 

Dona arripimus nobis tanquam nostra etc. Si non,deu8 daret fortLunam; 

(juia habLcmus deum pro creaLtore, donatore, et bcnedîcit nos. Idco 

Tnu§ er ön§ jo ju :plogen, ut aperLiat diabLolum, inferos, ut concitet 

bella, sanfTLuinem, caedes in PolLitia et oeco[nomia. "JJairn niu§ man mit 

lolLben^, ut etc. Me falso iactatum sap[ieutem, cum non fui, CicLcro." 

%a§ ift Vitium nostrum primi et orig[inalis pêccati, non Creat0[ri8: non 

agLnoscimus gubernatorem, ideo concitamus contra nos eius iram, ut 

imped[iat nos in omnibus propositis. Dat eini ftol^cn gejellcn puldiram, 

quae fit !ûr, alia ein jdânbfled; respondetur per hoc vocaLbulum: Non 

') Wander 2,U63 Kolbe 13. ') Pseudocicer. Epist., Bibl. Ihibn. P. III Vol. II, 563. 

Dr] in nos transfcrimus, quae a Deo accepimus, quaeque Dco tribuenda 

sunt, arripimus tanquam nostra. Et Satan quoque naturam sua sponte 

huc inclinatam magis impellit. Fit igitur, ut et infoelices simus et nun- is 

quam simus quieti. Si enim absque hoc vitio praesumptionis esset, 

phis quietis et fortimae haberemus. Dens enim diceret: Tu habes mc 

pro Creatore et donatore, ego igitur tibi bonedicam. Quia autein hoc 

non facimus, ideo variis aerumnis et calamitatibus nos obruit, emittit 

in nos Diabohim et quasi rechidit infernum, ut in Occouomia excitcntur m 

turbae, in politia bella et caedes. Quia enim moncntem per verbum 

audire nolumus, poenis et calamitatibus nostris docere nos vult, ut Phrigum 

more icti sapcrc^ incipiamus et discamus nos non esse dominos 

rerum istarum. Sic Cicero ad extremum cantabat illud: O me nunquam 

sapientem et aliquando tarnen id, quod non eram, frustra cxistimatuni, « 

quantum te, popule Eomane, de me fefellit opinio etc. Sic enim gubernabat 

consiULs suis Ecmpublicam Eomanam, ut plecteretur tandem 

capitc." Hoc est Vitium nostrum et non creatoris, quod habemus ex 

primo et originali peccato Adae, dum non agnoscimus donantem et gubernantem 

Dominum, sed omnia agimus sine timore fiducia propriarum so 

virinm. Sic in Oeconomia dat superbo cuidam iuvcni fornu)sam uxorcm, 

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 127, 1) 225 

Hs]volLiimus (lomimim haliLere gubLernantem, edificantem, custodientem 

lüic lüiv I)aui5 Ijiilten, dum dominus noster non domi, videmus. 

'CLivitatem': i. e. rempLublicam. DLominus est custos. (£ö tût§ 

nidlt CO abseilte. Do id) Erph[iirdiae studens war, dicebLat de magListratu 

6 martinus Sangevljaufen, reliquit hanc vocem, defut[uros urbi homines, 

non pecLuniam, man !unb geroalt et macf)t. Idee non fte^t in muris, 

laft iiod) 3 lual et eifern et lae famlen multos florenos, — jd)afft on§ leut, 

hoc quaerimus. 1. det Cives, bLonos principLCS, qui colunt denm; deinde 

videbîs, ubi muros acquiLras. Sed non fit. Si MonarchLae {jetten baS 

10 Ego feci auflaufen, diutius etc. Ut NabncliLadnezar: Nonne ego feci? — S)an.

226 In XV Psalmos graduam. 1532/15;^3. (1540.] (Ps. 127, 1) 

Hs] feci fiingen, {)ie§ e§: perii. Sic iuspice oninia reg[na, principatus, quomodo 

addunt: feci. Ees, sapLientia, consilLium huiuanum luerbcne nid)t t()un. So 

feilet 5U w [eilen iüd)t an gclt et fcftLung, sed tantuni an leiitcn; .sunt omnia 

ibi, — quid deest? homines. Praesenti fortuna, niunitione insolescunt, 

quasi dominus non hinb ba§ gelt äerjd)melên et ba5 torn etc. Non quod ' 

non sint paranda praesidia, faciant hoc. [331.170''] Volumus et laudLanius 

ista. Sed additionem Qä), quod scribunt in frontibLUS. (£r inilö Dnb fan§ 

ünb \oU and) nid)t leiben. Et tarnen mundus non potest lajjen. Ideo 

mit Ducatus, Princip[atus, EegLnum, Civitas post C'Livitatem, regnum etc. 

3ft. 37, 36 ff. Sic Esaîas ad SenachLerib: 'Nonne legisti, qualis dominus, quod everti lo 

5c(.45,9Civitates?' etc. Et de Cyro: 'Apprehendi ut ianuas ferreas'. 6r tT)ute, 

man mad) eijein mauer et aqueas. 3iMe iDolt öLnjer ^[Ctr @LOtt tl)un, 

ba§ er SBenebig ntdjt jolt geroinnen? Edificanda domus, ducenda uxolt, 

libêri educandi, admiuistranLda res; serva autem Creaturam et tolle 

tuum Vitium originale. CreaLtuxa mulier, maritus, filii boni, pecLunia, « 

Dr]secutum est illud: Ego perii. Circumspice hie omnia regna, Principes 

et Eespublicas omnes, quando rebus gestis addiderunt hanc vocem: 

IToc cgo feci, corruerunt, quia exdudunt per hanc superbiam Deum tanquam 

stultum et se in eins locum collocant. Fit igitur, ut cousilia luimana, 

potentia et vires nostrae deficiant. Sic hodie non deessent nobis muri, m 

non alia munimenta, si non deessent homines. Horum maxima penuria 

iam est et, qiii praesunt, hi praesentem fortunam non possunt ferre, 

sed insolescunt potentia et opibus, munitionibus fidunt, quas habent, 

quasi vero difficile sit Deo dissipare etiam ferreos muros et niontes auri. 

Neque autem haec eo dico, quod non sint muniendac urbes et pa- 2* 

randa praesidia contra vim, quod non- sint constituendae leges et retinenda 

disciplina publica. Haec recte fleri et debere fleri dicimus. Non 

damnamus lureconsultos, non damnamus milites, sed additamentum 

illud, quod assuunt, [SSgV] damnamus, quod scilicet in frontibus suis 

pingunt: EGO. Hanc additionem neque vult ferre nee potest ferre Dens, so 

nee debet etiam ferre. Mundus autem quia non potest obmittere, ideo 

Monarchia post Monarchiam, Princeps post Principem, Resitubliia post 

^'^'5^** Rempublicam corruit. Sic Sennaherib apud Esaiam gloriatur de manu 

sua invicta contra omnes Deos. Scquitur igitur nobilis illa caedes, qua 

3tf.45,ioppriniitur. De Cyro autem dicit tcxtus: 'Ai)piai'lu iidi nianum eins, »» 

ut aperiam ianuas ferreas.* Nulla enim tanta vis, imlla tauta munitio 

est, quam non expugncf Dens. Quam difficilo ]iutas ei ess«', Veiu-tias, 

potcntissimam Kempublicam, ad extrcmam pauperlalcin redigere vel 

JH per liniio miporlMAin frlill 

liuiiibuH liiluiit fehlt >S' 

."? äO muri, etiHiusi ligiiei essent, mm .S 33 muiii


Hb] victus, omnia bLona. Tu addis tuum origLiuale p[eccatum et vis tua 

sapLientia gub[ernare couteiupto, nou invocato deo, sed simpliciter incedere: 

Ego sum! et tum tt)ut ®ot reci}t, ut fllii inobLcdlentes, uxor me- 

ret[rix. Proficiat vol)i8, quia voleb[atis gubernare omnia non salutato deo. 

5 'Nisi Dominus' folö ijeijfeLU, ut ftê in praedicamento EelLationis contra 

nostrum origînale PLeccatum. Nostra praesumptio contempto deo 

VLult gub[ernare. Si dat ixiipiis successum, est duplex ira. >Si dat fortunatum 

imperium, est scandalum, quod offendit et illaqueat multos. Exemplum 

ImpLcratoris Augusti, qui unus vix et egre manserit. Postea irruunt 

to omnes. Est tentatio sul illaqueandos impios: Sicut ille fecit, sie ego; 

1 nach omnia bLona nochviaU et omnia bôna 9 maserit 

Drjbello, vel fame, vel peste, vel etiam exiccando mari? Paranda igitur 

sunt illa praesidia, est aedifleanda domus, ducenda uxor, instituenda 

Oeconomia etc. Haec non damnat Spiritus sanctus, sed vult, ne addamus 

peccatum originale. Quare serva creaturam ac utere ea, tolle autem 

16 tuum Vitium originis, quo Deum offendis. Creaturae sunt uxor, liberi, 

familia, leges, opes etc. Sunt res bonae et vere Dei dona, quorum usum 

nobis concedit Deus. Verum tu addis bis tuum peccatum originale et 

vis ea gubernare sapientia tua, contempto et non invocato, non credito 

Deo, qui ea tibi concessit; vis simpliciter incedere in hac praesumptione 

20 Ego sum, qui ista rege. Merito igitur fit, ut et uxor et liberi et familia 

sint inobedientes. Proficiat vobis, domine Eector, qui volebatis ista 

gubernare Deo non prius salutato.^ 

Idem accidit in PoUtia. Dicit igitur Psabnus: Nisi DOMINUS 

custodierit etc. Pone igitur nomen: Dominus in praedicamentum Eela- 

S5 tionis contra nostrum originale peccatum et contra naturalem praesumptionem 

nostram, quasi dicat: Ego quidem sie dico infoeUciter 

custodiri civitatem, nisi Dominus custodiat. Sed est aUus quidam domi- 

nus, qui vult gubernare ista, nostra scilicet sapientia et praesumptio, 

quae contempto Deo praesumit gubernationem tantarum rerum et ex- 

30 cludit Dominum, et quidem succedit aUquando. Sed ea duplex ira est, 

quando Deus impiis dat sxiccessum. Est enim scandalum, quod et pios 

offendit et inflnitos alios illaqueat, qui spe eadem efflciendi accedunt, 

sed frustrantur. Sic Augustus Eempublicam bene constituit et evasit 

illos tragicos casus Eegum, quod ad ipsius personam attinet, quanquam, 

35 quod ad domesticos attinet, infoelicissimus fuit.^ Eins exemplo alii 

postea Eemj)ublicam capessunt et existimant se idem praestare posse. 

25 et fehlt S 34135 quod bis fuit fehlt S 

•) Wander: Gott 2152. ^) Sueton, Caesarum XII vüae: Augustus c.LXV. 

15* 

:

228 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.J (Ps. 127, 1) 

Hs] inspice seqûentes Eeges: Sicca morte tjrannos. Ista rlico, ut discamus nos 

non rectores rerum sublimium, quae vocantur OecoLnomia et PolLitia. 

In Ecclesia ift§ noc^ E'Vöer» ut SchwerLmeri ; sed manemus iam in in- 

ferioribus. Non dicit de adminisLtrandis officiis, praesupponit ista. Sed 

docct invôcare magLnum deiim et in timore ambLulare. [331.171»] Si non i 

procedit, cogLitandum deum imped[ire, nt non fidant sua potLcntia, 

sapLientia, discantqLue expLcrientia propria esse alium dominum, qui 

assit gubLernator; illum invoces: Ûff mir! Postea habes promisLsionem 

largam, quod dominus velit. Iste psalmus non loquitur contra pios, sed 

Nisi gêt: qui non invocato deo. CustodLiet, gubernabit, conservabLit. lo 

Custos, Eex, pLiinceps, magîstratus parvo et exig[uo vocabLulo res 

magLuas exprimunt. Dens habet magLnum os, Uno parvo verbo multa 

loquitur et potest amplifîcare. Sunt constituti ad guberLuandas 

13 sunt mit Strich zu magiistratus Z. 11 gezogen 

Drl Sed \äde, quam paucis successerit, ut verissimum sit illud luvenalis 

Ad generum Cereris sine caede et sanguine pauci Desceuduut Eeges et >» 

sicca morte Tyranni.^ 

Commemoro autem haec ideo, ut discamus nos non esse rectores 

rerum istarum sublimium, Politiae et Oeconomiae, multo minus autem 

Ecclesiae, ubi omnia infinito sunt maiora et difficiliora. 

Custodire conservare est. Non autem loquitur hie, sicut supra etiam » 

admonui, de condendis Legibus. Nam has, quia ratio ferre potest, prae- 

supponit in Ecpublica esse. Sed admonet et erudit Magistratum, ut 

invocent Deum et cum timore administrent negocia, üt, sicubi non 

succedunt consilia, sentiant Deum id facere ad frenandam superbiam, 

ne fidant sua sapientia et poteutia. Esset enim occasio infinitorum a 

raalorum, si succederent omnia. Nunc autem, cum fallitur sapientia et 

frustratur potentia, discunt propria experientia alium esse Dominum 

invocandum et praefitiendum Eebuspublicis, qui adsit et gubernet ae 

sapienter cogitatis addat successum, ut ita confugiant ad orationem 

et dicant: Adsis, o Domine, ipse giibernes etc. Deinde sciant sc habere »o 

promLssionem largam, quod Dominus invocatus velit exaudire et ade-sse. 

Particulu igitur: Nisi Dominus custodierit, posita est contra illos, qui 

non invocant, sed ipsi sua sapientia et viribus suis aedificare domum, 

custodire civitatem volunt. His dicit, quod frustra hiborabunt et cu- 

Htodient. 

31 Nnin bU potest fehlt S 21122 Praesupponit enim illa in .S' 22 esse fehlt S 

25126 occaaio bit malurum] (lamnntio .S' 39 cogitAtis] consiiltis S 34 dicitur .S' 

') Satiren Ki, II J/. 

: 

»


Hs]resp[ul)licas, sed vipilant fru.st.ra, eorum labor et sutlor non pervenit, 

(luo vul[uut, sed habent, quod sese crueifLigunt, flagelLlaut et ita sine 

ullo f[ructu laborare et frustra labLorare. Ego audivi luvenis ab ali- 

quibLUS fortiin;itis patribus fa[milias, qui vid[ebaiit aliquot lab[orare 

5 dîes et noctes: 5Irf), etc., bu luirft betn lebenlang nljniev reid) t\io labLore. 

Vidi aliquot laborantes,et morieb[antiu' fame,non ludebant,greci8sa[baiit^, 

sed quotLidie incedebant lacriLmantes et egentes. Experientia dicebânt 

et dab[ant hoc consilium: Oportet te non manmim lab[ore te alere, sed 

industria, quae potior quam labor. ^ Verum. Vir potest ex 1 den[ario 

10 2 macl)cn, funnen jtd} fein bvein jd)tcfen, de futuris, quando \ol t)0Ü3 fauffen 

et mit vnt auftid}ten. Est donum naturale, et Industria meven läb[orem. 

Est quidcra aliquid, sed tantum gentil[e consilium. Videtui' maud)e 

11 nieten c aus mcr'îiên 

') Vgl. zum Ausdruck U. A. Tisch: 3 S. 698, 14. ') Jugenderiniierung Lutliers. 

Dr] Oustodem vocat Ecgem, Principem, Magistratuni. Parvo enim vocabulo 

res grandes et summas in mundo complectitur. Est enim Dens 

IS magnus Dominus, qui amplum os habet et exilibus verbis ac tenuibus 

res nobis maximas effert. Eeges igitur et Principes Custodes appellat, 

qui constituti sunt ad gubernandas Eespublicas. Sed frustra vigilant, 

inquit, nisi Dominus ipse adsit, nee perveniiint labore et sudore suo, 

quo volunt, sed si Dominus absit, nihil aliud inde habent, quam quod 

20 se frustra cruciflgunt et flagellant, quod Propheta suis verbis dielt: 

Frustra laborare. Sic ego, cum essem adolescens, vidi quosdam, qui 

diu noctuque assiduo labore se fatigabant, neque tarnen inde suppedita- 

bat, \mde tolerarent vitam. NuUum otio, nuUum ludo tribuebant tempus, 

et tamen misere agebant cum uxore et liberis. Hos cum alii patresfamiUas 

« lautiores viderent et dolerent vicem eorum, admonebant eos nunquam 

fore, ut labore isto assiduo ditescerent; Adhibendam industriam ad laborem 

esse; In ea plus positum ad parandas opes quam in labore. Nam 

Oeconomus, in quo paululum modo industriae est, meUus uti uno aureo, 

quam alius duobus potest. Natura enim sie comparatum est, ut in- 

30 dustria sit foeUcior. Sed illi ipsi, qui hoc consilium dabant illis egentibus, 

non videbant industriam quoque donum Dei esse et divinitus homini 

donari. Sicut apparet, quod mnlier perita Oeconomiae et industria, 

iis sumptibus totum annum cum familia sua vivit, qui alü non industriae 

vix suppeterent ad semestre. Ideo autem tantum momenti in industria 

35 est positum, quod observat personas et loca et tempora neque quicquam 

20 cruoifixerunt S flagellaverunt S 22 assidue B 34 momentuna S

230 In XV Psalmos gradaum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 1) 

H6]fram, quae f)niiff)elt mit bcm fliit, quo alius non 4. anni. Sic alius 1 0^0renum 

)naci)t im nutzer quam alius 10: observat personas, tempora, horas, 

locum, alius non eonsiderat, et öerjauert. Est. aliquid et donum est, per 

Industriam pubLernare rempLublicam et parare res. 

[i8I. ITl»»] 'Ut nonperrumpant'. Sicut p^rincep-sFridLericus industrius, » 

non praeceps. Exp[ectabat lioram, locum, tempus, personam; postea 

iino exemplo terrebat totam nobilitatem. Interdum dissimulabat. 2)a§ 

finb industrii ho[mines, illi funcn objcvPtvii, bat-' 1 vcrbum mf)er galt ouff 

ein ftunb, bcnn ein anbev ^cin leben lang nicht.' Sed non est illa sapLientia 

divina illa industria. SapLientia illa dLivina adducit secum industria^m, lo 

sed left ben D[eura mit regirn, vel nihil, qûaniquam .^[erjog fLiiebricf) 

bene gubLernabat, tarnen sui conceptus jinb im offt jnbrodjen. Forte 

non fuit in tanta sap[ientia, ut dixêrit: domine, iuva. quia per Mona- 

chLOS seducti, cor non etc. Ideo fuit veh[ementer letatus, quando audîvit 

») Vgl. U. A. Tischr. 5, 5540; 3, 2878. 

DiÎtemere agit. Haec qui non observant vel in Oeconomia vel Politia, ne- i» 

cesse est saepe falli. Nihil igitur mirum est, si etiam magnae opes non 

sufficiant obmisso homini et negligenti, non observanti t«mpus et locum 

opportunum. Illi igitur, sicut dixi, hoc consilium dabant industriam 

labori addendam esse, quia labor sine industria sit infoelix. 

Salomo autem magis proprie loquitur et non industriam, sed Domi- » 

num dicit esse causam. Nam hoc ipsum donum Dei est per industriam 

administrare Eempublicam vel parare aliquid, ne temere irruas, sed 

expect^s occasiones omnes. Tale ingenium erat laudatissimi Principis 

Friderici, Saxoniae Ducis, Electoris. Is erat vir vere industrius, qui 

non dicebat, non faciebat omnia, quae poterat in praesens dicere et « 

facere, sed expectabat tempus, personam, locum, commodum. Dissimulabat 

multa, 8U0 autem tempore et loco uno verbo plus efficiebat 

quam multi alii sine hac industria, potcntia et viribus summis. Tales 

sunt industrii homines, qui possunt dissimulare et expectare oportunum 

tempus, quo unum verbum magis ferit, quam alio tempore multi gladii so 

ferirent. Est autem baec sapientia humana et non divina. quare etiam 

non satis est ad tantas res gerendas, sed adhibenda est ad oam oratio, 

ut Dominus adsit et vigilias obeat, alioqui frustra vigilabit quantumvis 

magna industria. Sic Ducem Fridoricum quanquam sapientis.îimum 

virum multa fefellerunt, quae cavere non potuit. quae res etiam vehemen- « 

t«r eum saepe commovit. Forte enim non fuit in eo primis tcmporibus 

haec sapientia, ut diceret: Domine, adsis et adiuva laborant«m. Nam 

20 Sftlomon S 36 oommodum fehlt S 38 multi alii] alius S summis eOecistet S


Hs] ma};[ist.r;itiim celeb[rari ,sac[ris iLiteris. No.stri aiitem aiulLiunt et cUi- 

mant, et tamen regunt secundum p[eccatum origLinale, i.e. suos affectus, 

fines, quos constituunt. Irteo tücvben jie beu princip[em in ein jdiiueis 

fuvcn, ha?- f)inben et novn itvivt. Et hoc mains pLCccatum, quod putant 

6 .se sapLientia luimaLna. Sie \mh \ü tlufl »üovbcn; si debLent regLere rempLn- 

blicam secundum nostram etc., esset ei dedecus. NuUus cogLitat: 3{d) 

,'PLCVV, T)ilff!, sed tantum: ^di, ^d) luite. Meo >nirb§ in numdo tamer et 

not. Lux revelLata, ut hoLUiines ag[noscant; werben \ic ftolêv duplo, et 

werben gl)en, i. e. 'vigilat', 'labLorat', audit, legit, exequitur eas, sed 

10 tantum vexat se et alios. Ipsi cruciant semetipsos, quia volunt hoc 

i'Legnum administra[re secimdum CLaput ipsorum. Si uon procedit, 

volLunt tol et torid)t. Ipsi non orant, sed quia audLiunt: mon jol fid) für 

im fnrditcn, putant etc. @{)et§ in wol, bniber ôl mid) ber Steufel etc. 

1. 2. versus S[alomonis erudit nos de priucipali vcl fina[li causa, quae 

,5 giibLernare debet, et prohibet, ne faciamus 2. primam vel nullam ex 

Ui] Monachi, qui tum Principum animos ceperant, nihil tale docere poterant. 

Postquam autem ex hac nostra doctrina didicit Magistratum divinitus 

esse institutum, rairabilem ex ea re voluptatem cepit. Fostri homines 

hodie audiunt quidem et sciunt haec, et tamen incedunt secundum 

20 peccatum originale et secundum affectus et fines suos, quos sibi con- 

stituunt. Fiet igitur, ut aliquando ita se involvant suis consiliis, ut inde 

se expedire non possint. Eo autem malus peccatum hoc est, quod hanc 

divinam sapientiam, quam audiunt, ita süperbe contemnunt. Data 

euim est haec lux, ut homines eam cognoscant et inde melioies fiant; 

a» sed flunt deteriores et duplo arrogantiores. Fiet igitur aliquando, ut 

poenam satis gravem luant suae praesumptionis, sicut textus minatur: 

PRUSTRA vigilat, id est, se et alios homines frustra affligit. Quia enim 

volunt omnia gerere suo consiUo neque rogant a Deo auxilium, Idee, 

cum non succedit, furunt. Sciunt se esse Magistratus et constitutos 

30 in officio, inde existimant se omnibus terrori esse et urgent consiüa sua, 

sie fit, ut impingant. Sic erudit nos hie Psalmus de principali causa, 

qua gubernantur consilia et negocia omnia, et prohibet, ne causas confundamus, 

ne ex prima causa faciamus secundam aut plane nullam 

causam. Alioqui dicit futurum, ut ex secunda causa nulla fiat causa. 

w Non enim fecit et abiit, dixit quidam Philosophus de Deo^, et recte. 

19 quidem fehlt S 26 sicut bis minatur fehlt S 30 inde] quare S 32 gubernantur 

bis omnia] gubernare debet S ** 

') Unsre Ausg. Bd. 40'', 421, 16 f. und Nachtrage ebenda S. 616,


Hs] prima. Si hec, tum prima faciet ex 2. nuUam. Philosopbus: Non enim 

fecit et abiit; Mahometista, Arabs. [81.172»] Non iit architectus abit 

domo edLificata, sed sie fecit coniugLium, magListratum, ut, sicut cre- 

avit, ita et gubêrnet, sed fecit, ut maneat. Nemo: Quid deo curae, 

quomodo ego regam. "Sae ijeift enidire, ut timeamu.s, ut cum pace et s 

quiete con[Scientia regnemus, ut in nomine dêi incipiamus: fecisti me 

magListratum, I)tlff! Si allein ben uingLcn fuvcn, voniam in fdilnni; non 

praesumere de pot[entia, opulentia, sap[ientia. Exempla sunt in omnibus 

histOLiüs, etiam experientia. 9?oci) I)ilfft§ nidit, laî bie mundum collidi 

in sc et vexari, 'frustra vigÜLare'. lusticiac lumcn non luxit; Sap[ientia. »


H8]nullus sequiebatur. Ego iuvenis The[ologus lib[enter intelLlexissem, 

fuit mihi imposLsibile, iinura verbiim intelLÜgere. Ideo canunt in EcLclesia 

ut larve. Est obs[cure translatus: 'Vanum est vobis, tardantes sessionem 

et comedentes panem afflictionis'. 'P[anern idolorum', erumnosum, 

i Hier[onymu.s.i j^Qg gei-Lmanice: @r teft üns üon .fLîäen fauer luerbeLtt; 

e§ i[t DmbLJonft, ba§ ir fnie a;iffftt)eLt, jpater nad)t 9el)et; sie nos dicLimus: 

reift, beift, fvifjt btd) ttai] et itad)t; uiliilflt, quia visexpLUgnare tuis viribLUS. 

Ad OecoLnomiam et magListratum g()et5, qui mane suxgunt, jpater, 

et tag, nad)t jauer tuerben. 3. 'sudLare'. [SBt. 172»>] SBerlirf) e^ tût§ nic^t. 

10 Benedictio domini. Non ex lab[oribus; dominus; sed per lab[orem dat. 

Est hereticns textus, quia videtur prohibere laborem, 'sessionem', quia 

dieit: 'fr[ustra est labLorare'; quia scripLtura: 'In sudore VLultus tui'; 'QuiJiom!»,'»' 

praeest, in sol[icitudine', ergo heretica, quia contrarium: 'non est sui"gendum 

mane, vesperi cubitum, non curandum, affiigendum'. (3oI man 

IS erbeiten, damnat nos scripLtura, Si ru{)en, etiam; neq[ue labor nee otium 

etc.; quid faciemus ? Sicßedt^ btd) ber.^ DistingLue SLpiritum et CLamem. 

') Unsre Ausg. Bd. 4,523. ^) zeckt, — neckt; Grimm s. v. Ib), Bd. 15, 438. 

ä) Erg. lejt. 

Dr] fuerunt Papistae, qui sententiam bene redditam haberent, cum tarn longe 

a re abessent. Quare sie verte: 

Prustra est vobis ante lucem surgere, sero cubitum ire et magno 

20 labore parare victum. 

Hoc enim signiflcat 'panis'. Hieronymus vertit: panem Idolorum. 

Sed nihil aliud est, quam quod nos nostra lingua dicimus: @r loBts im 

\aüx. Itterben. Hebraei vocant panem afflictionis seu doloris. Sententia 

igitur haec est, Quod tarn in Oeconomia quam PoUtia curae, studia, 

35 assidui labores frustra sint, nisi benedicantur superne. Yoluit enim 

nimium conatum et laborem, curam et soUcitudinem nimiam his figuris 

significare: mane surgere et diu sedere, hoc est, fatigari diu noctuque. 

Quasi dicat: Tuae vires et Studium tuum non faciet, sed 'benedictio spr. lo, za 

Domini facit divites*. Non dabit Dens successum ex laboribus vel propter 

30 labores tuos, sicut neque sine labore otiosos vult ditare. Sed laborandum 

est, et tamen sunt omnia reUnquenda et commendanda Deo benedicenti. 

Videtur autem hie textus sonare, quasi laborem prohibeat, contra 

illud Gene.: 'In sudore vultus tui comedes panem tuum'; Et illud Pauli:i. sRofes, i» 

'Qui praeest, praesit in soUcitudine', Koma. 12. Hie contrarium videtur säm. u, 

35 dici, siquidem pronunciat, quod labor, mane surgere, curare frustra sit, 

cum tamen alüs in locis damnetur otium et ignavia. Hie opus est, ut 

23 Hebraei bis doloris fehlt S 31 tamen his omnia fehlt S commendanda res S 

32 hie bis quasi] esse haereticus textus, qui S 34 praeest] praestet B 34(35 videtur 

bis sit] est: non esse laborandum, non mane sui'gendum, non curandum S 

s


Hs) Tu debes C[or(le tuo confiderc, Dcmn Invoc[are. Diixisti uxorem, consti- 

tiitus es in fa[milia, est res pertinens ad extLeriunn hoLininem, factus 

Eex. Ibi laborandiim, surge niane, tardas vesperi, sollicitus sis secundum 

veti[ereni hOLminem, quomodo rejias, fcras le^ês, praesid[ia, bellabis 

contra hostes, para arma, habêas equos etc., sed hoc secundum extêrnum 

hOLminem tantum. Curam, solLlicitudinem, sapLientiam pone. Non 

debent esse ultra extLernum hoLniinem. Sit is tantum instruLinentum. 

MajjListratus curent, quomodo laborent; Cor spectet sursum: ^[crr- 

gott, id) orbLcite, famle gelt, vegir ftinb et tueib. In spLiritu et interno 

ho^mine fldueiam pone loco tuo: In nomine tuo gt)e ici)€^ ba {)ev; ba^ ift 

dein^de talis consolLatio, ut mirum. Si fetlt^v dicere potes: G'j \ol \o jetn; 

Sicut domino pla^cet, ita etc. Si manus fet)Iet, fttri) jid) in spinam, flauet 

\iä), toüä jd)abet ba§? nihilo, manet manus. Sic, si non gf)et, ut volo, 

3 Rex mit Strich zu exlêniura Z, 2 gezogen 7 essent 12 Si(cut) 

Dr] distinguas fidem et opera vel spiritum et oarnem. Corde debes confidere 

in Deum et invocare Deum. Quod si uxorem duxisti aut ad Eempubli- is 

cam accessisti, bene pertinet ea res ad externum hominem, ad camem, 

non ad spiritum, ad opera, non ad fidem. Ibi est laborandum et exercen- 

dus vetus homo, ut mane surgas, sero cubitum cas, hoc est, ut sis soli- 

citus secundum veterem hominem, quomodo pares victum, administres 

Bempublicam, leges condas, praesidia et munitiones compares. Si bellum » 

imminet, cura, quomodo te pares contra hostes, instruas arma etacies; 

sed hoc tantum secundum externum hominem, Hoc est, ut animus sit 

vacuus et über. Cura enim et solicitudo non debet ultra externum hominem 

procedere, hoc est, externus homo non debet esse otiosus aut ignavus, 

sed sedulo facere officium laborando, cogitando, inveuicndo, curando 2» 

tanquam instrumentum, ut manus laborent, cor aut-em a labore sursum 

ad Dominum spectare et opem rogare debet, Ut, dum externus homo 

labore occupatur, cor seu novus homo loco curarum preces ponat et 

dicat: Domine, sequor vocationem tuam, faciam igitur omnia in tuo 

noraine, tu guberna etc. Haec consolatio tanta est, ut .verbis non possit so 

dici; Quia, etsi male cedit res, es tamen quieto animo et dicis: Deo sie 

placuit, Peci, quod in me fuit; Si aUter cecidit, quam putaram, fit sine 

mea culpa, qui non sum principalis causa, sed tantum instrumentum, 

Sicut enim, cum forte accidit, ut, dum opus facis, manum ferro vol alia 

quadam re laedas, nihilominus manet manus, cjuae ante fuit, nee i


Hs] nihil nocet, tarnen rem commendo. %a§ f)etft 'surgere mane' et econtra, 

'manducare p[anem dol[oris' ; et tarnen sie est, quia secundum VLCterem 

hLominem vescor pane in junbLen. Sed in corde. lam rustici fcârren 

![Orn. Sie lajfen in [331. 173»] sab^bato nulluni pferb feiren. lam juppu» 

5 tirn, quod possint getüinnen, non videntes, dum neg[ant verbum et 

confldLentiam in deum, quod vigLÜantes interim decies plus. Sub PapLa 

erat illa confidentia: Quan.lo audisLsent Messam, jo giengen in luol. In 

opus confidLere, ha§ tijet bei' iLcibige Sleufel. Non unctura rotam etc., In 

Pap[atu: Sic, qui missam audit, non tardat quietem. Et pulchram fabûlam 

10 dicebLant, quod dominus fuit, ein ^L^rgog, feinb servo et emisit ad l)utLten, 

ubi erat concremandus. In capel[lam it, dominus ipse comburitux, quia 

praecep[tum, utprimumi; hoc tributum operibLUS, quod deo hodie. Sic 

est hodie mane surgLere, pes[sime cubitu ire et Jörgen, ut nihil etc. Nos 

4: (135) 173 9 über tardat sieht missa quietem Hörfehler; vgl. Z. 33. 

') Ä, Franz, Die Messe im dtsch. MitteMter S. 70. 

Dr]quantum potes, tunc utrunque facis approbante Deo, ut et mane surgas 

15 et non mane surgas, ut labores et tarnen non frustra labores. Secundum 

vet«rem enim hominem vesceris pane doloris, cor autem est tranquillum 

et quietum in spe auxilii et benedictionis divinae. 

Haec etsi quotidie docemus, tamen tanta iam hominum avaritia 

est, ut nuUus finis cumulandarum opum sit, quo iure, quaque iniuria. 

so Ac ne iumentis quidem festo die conceduntur suae feriae. Cum autem 

in templum ad verbum Dei audiendum eundum est, supputant accurate 

t«mpus et iacturam operarum, quam faciunt, aestimant ac potius cultum 

Dei quam laborem obmittunt. Nee vident, dum verbum negligunt, 

se decies maiorem iacturam rerum suarum facere. Quod si in praesentia 

ai non fit, accidet tamen aliquando, ut magno labore cumulatae opes aut 

furto, aut beUo, aut incendio, Deo olim poenas expetente, pereant aut 

non perveniant ad haeredem, quem ipsi destinant. Atqui in Papatu 

haec persuasio in animis hominum fuit, ut crederent audita Missa eo 

die melius cessuxa omnia; sed hoc repraehendendum fuit, quia non 

30 confldebant in gubernatorem Deum, sed in opus suum, et tamen respon- 

debat eventus Satana adiuvante impietatem hanc. Inde hunc versiculum 

in Omnibus parietibus scribebant: Nee unctura rotam, nee tardat missa 

dietam. Addebant fabulas, quibus superstitionem hanc augebant: Mul- 

tos una fecisse iter, qui cum forte in pagnm quendam tempore missae 

36 venissent, unum substitisse et audisse missam, alios studio properandi 

17 in hia divinae fehlt S 18 avaritia] malicia S 19 iniuria usquam sit S 

39 sed 6t« quia fehlt S 30 tamen fehlt S

236 In XV Psalmos graduum. 1Ö32/33. [1540.] (Ps. 127,2) 

HsJc'Lanimus: 'Vanum est vobis'. Et verum. Ss juringt' aii-> unter bcn I)CU» 

ben. Et fiet plus, quia surjrLimus mane, tardamu.s scssioneni et mandLuca- 

mu.s planem doloris. SsJoIIen lotr ista 3 valde facere, er loirbö ünö ijnuij 

ijeberu 

28.1ulii. 'Vauum est vobis': Tex^tus ille male translatus, ut videtis. 

'Vauum est vobis ante lucem surgere et tardare sessionem, manducantes 

P[anem afflictionis vel dolLoris. Sic dabit dÜLectis suis per somnum'; 

hie est textus. Aud[istis prioribus 2 versibLUS PolLitiam et oeLConoiniam 

esse nobis qnidem commendatam, sed sie, ut simus instrumenta divinae 

maiestatis vel cooperatores, non principia, operatores istarum divlna- lo 

mm et maxîmarum rerura. Ideo non fuit contentus Sal[Omon dieere, 

quod dLominus ipse gub[ernat et facit Cîvitatem et constituit et gubLernat 

familiam, sed etiam Antith[esin expressit et dixit, quod vos non 

facitis. Hoc est puleh[re docere, Non solum affirLmativam docere, sed 

etiam negâtivam: dominus facit et vos non; domini est edi[ficare, 15 

custodLire, gubLcrnare et dare, non vestrum, politiam. Nos: Ego feci, 

3 über valde sieht muttuni 6 vubis bia surgere u 

') = zerrinnt. 

Dr] neglexisse pium (ut tum iudicabatur) Del cultum et incidisse in latrones 

et occisos esse. lUum autem, qui missam audierat, tiilis.se praemiiim 

piae morae, quam fecerat in templo.^ Ilaec publice docuerunt in Papalu, 

quae ego recito eo, ut nostram infidelitatem magis cernamus, qui non » 

possumus Deo tribuere, quae illi operi suo tribuerunt. Fiet igitur in 

poenam peccati, ut mundus ad maiorem rcdigatur inopiam et maior 

de die in diem omnium rerum penuria fiat. Sicut âdemus etiam maiorem 

omnium rerum caritatem iam esse, quam praeteritis temporibus fuit. 

Quae est causa? Nimirum, quod mane surgimus et tardamus sessiouem ss 

ac panem doloris comedimus. Delectamur solicitiuline, euris, labore et 

negligimus interim Deum et verbum eins. Fiet igitur, ut Dens cumulet 

abunde curas, labores et molestias. 8ic enim volumus. 

Sed redeo ad textum Psalmi, in quo videtis Oeconomiam et Politiam 

nobis commissas esse, Sed sie, ut sciamus nos instrumenta esse divinae » 

maiestatis et organa seu cooperatores, non aiutores. principia vel causas 

l)rinias istarum divinarum rerum. Ideo non satis ei fuit affirmative 

dieere : Ipse Dominus gubernat et facit civitat«m, Ipse Dominus aedificat 

domum et constituit familiam, Sed ponit etiam negativam: Vos nun 

facit i». Hoc enim est boni doctoris. Sed, sicut dixi, mundus negativam m 

non potest ferre, Vult dieere: Ego boc volo, ego hoc feci, ego hoc fuciam, 

') A. Franz, Die Mcste im dUch. Mittelalter, S. 70.


H.s] volo ; tob ge?d)lLC'igen hoc verbnm : Qrf) tf)U§, tt)il§ ! Non tu, vo.s. Ip.se est 

d[omiiiu.s deii.s iioster, alil)i. iMundu.s non iiiid[it, .sed conteninit istas 

VLOces et ratio et sapLientia hu[mana vult esse causa, gubLernatrix et 

dominatrix rerumpubLlicarum. [351.173''] Sed Dominus: 'Vanum', i. e. 

5 H ift ümb fonft, nid)t^, üerlovn. Si frue aiiffftl)et et \pat mul}t et faft eu(f)§ 

öon ^L^rsen jauer tüevben, quid inde lucri? (£ibett, muf}e et finalem remunerationem, 

quod nihil b:ait'3 wixb. Sicut 77. p.s. : 'Et defecti in vanitate spf- t.m 

dies eorum', nihil obtinuerunt, t)vad)ten0 nid)t în, ubi volLuerunt. Non 

vultis credere, quod deus faLmiliam gub[ernet, tum experiemini vani- 

10 tatem V[oluntatis et frustLianeum labLorem et sudorem. Quia impium 

et sacril[egi, qui sunius causae 2. et organa constituta et praesumimus 

fieri causa 1. et principalis, eff[iciens. Sie ajt mu§ md)t ber btouer et 

febber scriptor jein. Deus VLîlt manere deus, de quo sie d[icimus: Credo 

in deum. Ego factor, Vos coop[eratores, non authores. Sed mundus ideo 

15 habet praemium vanitatis et afLÖictionis, doloris. Istam phrasin dilatate, 

et AIlegLoria vel metapLhora non solum opifices meinet, a quibus mutua- 

tLur figLUxam. Non est malum, surgere mane, tarde cubLitum ire, e§ jol 

zu 4 Cicero, Demostlienes am oberen Bande der Seile 7: 77 c aus 67 13 febbctt 

Dr] vult esse gubernator Eerumpublicarum et vicem Dei obire. Pert igitur 

meritum fructum, quod vana tentat, quod frustra sunt labores et studia 

20 omnia, Sicut dicit Psalm. 77.: 'Defecerunt in vanitate dies eorum', id spf. 78, s.? 

est, Prius mortui sunt, quam hoc perficerent, qviod conabantur. Quia 

enim nolunt credere Deum gubernare omnia, ideo experiuntur vanitatem 

et frustraneum laborem, et merito. Cur enim nos, qui sumus secundae 

causae, imo orgaua constituta, praesumimus esse prima et principalis 

S5 causa? perinde ac si securis praesumat esse faber, aratrum praesumat 

esse agricola, calamiis scriba etc. Maneat igitur unusquisque no.strum 

in SUD ordine et conditione et sciamus Deum hoc a nobis exigere, ut 

dicamus : 'Credo in unum Deum', hoc est, Deus vult manere Deus, creator 

et factor omnium, nos aiitem vult habere cooperatores seu potius instru- 

30 menta, non auctores. Quia autem postulamus esse auctores, fit, ut inde 

habeamus vanitatem et panera afflictionis. 

Porro phrasis haec düatanda est et transferenda ad omnes ordines 

hominum, ac non tantum ad opifices, qui mane sujgunt ad faciendum 

opus. Non quod sit malum mane surgere et sero cubitum ire, non quod 

35 Sit malum tota die labore occupari. Nam haec exiguntur divinitus ab 

24 imo] et S 29130 seu bis instrumenta fehlt S 31 panem afflictionis] afflictum 

panem *S 34 quod sit] autem est S 34J35 quod (2.) sit] est 8 35 Nam] Sed S


Hs] jü jein, per diem laborare. lila non damnat; di.scati.s ista discerni; vitu- 

PLerat non labLorem sed praesumptioneni, qua no.s non content! labôre, 

sed praesumimus arripere dLivinam curam. Extorquere maiestLatem 

i.Kofcs,5dLivinam, non laborem. SatLan: 'Eritis sicut du'; hoc malum adh[aeret 

usqûe in sepul[chrum. Etlanisi doceamur et doceamus, tarnen non » 

vitare posLSumus, ut vitandum. ßc' ift aujf ijeeibLt per serpLentem. Contra 

hanc praesumpLtionem dicatis, quod non est nostri operis. LabLorem 

i.9Rij|e8,i9non damuat, quia deus praecepit, GenLCsi, sed curam, praesumpLtloneiu, 

quae ad cum pertinet. MaiestLatem servare v[ult. Sed non content! 

labLore, sed praestituere modum, medium, finem et maceramus nos lo 

dLies et noetes curi.s pestÜLentissimis et iuanibu.s. Exemplum est totus 

mundus etc. Is proponit: Sic regendus mundus, regnum etc. ; ut Exempla 

1 damnant 7 nostrae operis c am operae 

Dr] Omnibus, contra ignavia et otium est maledictum. Sed distinguendus 

est labor et praesumptio. Laborem non damnat, sed diabolicam praesumptionem 

damnat, qua nos non content! labore insuper arripimus u 

divinam curam et solicitudinem, quam ipse pro nobis habet, et \Tilt 

nobis extorquere maiestatem divinam, quam per illam curam invadimus, 

non vult nos obmittere laborem. Haec enim tentatio nobis naturaliter 

adhaeret, quod ambimus et invadimus maiestatem divinam. Hoc malum 

i.s«o|c3,j in paradyso primum coepit, cum Satan ad Evam diceret : 'Eritis sicut m 

dii', et perpetuo huie carni adhaeret nee potest ita vitari, ut conveniebat, 

etiamsi id doceamur et doceamus. Sed volumus et affectamus dii esse. 

Hie ergo vere est haereditarius creaturae morbus. Contra hanc praesumptionem 

et curam, quae proprie ad ipsam maiestatem pertinet, pugnat 

Spiritus sanctus, cum dicit non es.se nostri operis ista gubernare, sed n 

iJei, nos autem tantum instrumenta esse. Sed nihil proficitur apud 

impios, quin pii quoque in Iioc peccant saepissime. Nos enim, non con- 

tent! nostra sorte, volumus quoque gubernatores esse et constituere 

modum, medium et finem nobis comniodum. Maceramus igitur nos vanis 

curis dies ac noetes, sicut exempla totius mundi ostenduut. Alius conso 

stituit se hanc puellam ducturum in uxorem et suas secutu [®8. XJrum 

rafiones in coniugin. Alius exactissimam formani admini.^trandae Rei- 

publicae aninio concipit, in qua nihil desidcrcs. riiorum iuscitiaui re- 

prehendit, suam sapientiam admiraturetpraedicat aliis. Sed inexperiundo 

lonê luri)iu,s fallitur quam priores. Sic paterfamilias, de (|uo dixi, in « 

experiundo lougc aliain rationom invcuit, quam ijtse cogitarat. Nunc 

13 contra ignavia] ignavia enim H 16 qua] quia D 33 Hie iu est] et eat plane


iis] in aula nostra: (St), man fjat üor md)t iwot regilt; lam! Sic paterfamilias 

Iêiit, iiiovijen fels in tred, et in contrarium omuia; [üBI. 174»] recte et lauda- 

biliter. Si vero quis jingt I}in auö, ut vult, est pes^simum Signum, qLuod 

non fit. Nullus adversLarioruni no.strorum furt^ f}in au^, ut vult. In 

5 singLulis magist[ratibus, fanüliis I;at deus ein oculum; accidLit, ut non 

fiat, ut proponitur; sed hoc f)at man ba üon, jd}at)irLnacf, vanitatem et 

red)evn ßaum, ha?^ eint 1 left fauer werben et jerfrifft fid) et jumartert, 

utrum ®ünd i}ab nostra deitas. ^Lerôg ©[eorg habet ein fein principatum; 

si posset frui, Non esset felicior pLrinceps; non est contentus amissa 

:o felicitate pulcherLrima et uber[rima, quam non videt, et praesumit, 

quae non ei praeeepta, et ftirbt bruber, sepultus I)at er vitam ju brad)t 

jemerlid) sua VLoluntate, calaLmitate. Sic cum aliis PLrincipibus; quare 

arrogant sibl res, quae non commendatae, et quas habent, non possunt 

paciflce frui. SalLomon in Ec: non dedit ei facultatem ad fruendum et sptcti. 5, n. 

15 habet opes, est pes[simus in orbe terraLrum. LetaLretur cum uxLore, 

2; (136) 174 7 aefrifft 

i>r] decumbit uxor, nunc liberi moriuntur, nunc alia accidit calamitas. Eecte 

et laudabiliter, ut scilicet videas Deum vindicare maiestatem suam, 

quam tu consilüs tuis ei eripere conabaris. Quod si nihil incommodi 

hominibus sie praesumentibus accidit, manifesta ea est occasio maximo- 

20 rum incommodorum, quae securis hominibus impendent. 

In summa, nullum vitae genus est, in quo non plurima aüter eveniant, 

quam putaras. Adversarüs nostris quam multa praeter spem acciderunt ? 

quid eorum, quae certa putarant, confecerunt ? Sic singuüs Magistrati- 

bus, Singulis familiis accidit, ut non ubique hoc efficiant, quod destina- 

25 runt. Quid igitur habent ex suis multis et varüs consiUis quam vanitatem, 

quod seipsos frustra affligunt et sie transfigunt vitam suam, ut paucissimas 

horas quieto animo hilare traducant. Sic invenies aUquos Principes 

beatissimos, si quiete iis donis frui possent, quae contigerunt. Sic autem 

quiete üs fruerentur, si Deo omnia commendarent. Sed quid faciunt? 

30 Amissa hac foeUcitate,» quam habent in manu, praesumunt ea, quae 

non sunt suarum virium nee sibi mandata, üs curis se conficiunt usque 

ad mortem. Et merito. Cur enim arrogant sibi res non commendatas 

a Deo et üs, quae habent, non quiete fruuntur? Sicut Salomon dicit 

Eccle. V.: 'Est malum, quod vidi sub sole, ut cui dedit Deus divitias spret,. 5, 12. is 

35 et substantiam et honorem et nihil deest animae suae ex omnibus, quae 

desiderat, nee tribuit ei potestatem Deus, ut comedat ex eo' etc. Si enim 

19120 manifesta Ms impendent] manifestum argumentum est damnationis ipsorom S 

26 transigunt SB 

; 

«


Us] filiis, faniilia, g[ratias ärgeret, laboraret et facLcret suum ofLÜcium in 

b[ona coDLScientia et pace. Sed facit, ut versus habet etc. et affligLitur 

et panem comedLit cum solLicitudine et miseria. Ista est vîta humana 

per tLotura orbLcm terrarum, fere omnes principLCS, farailiaspater, 

quia nemo contentus sua sorte. Optat ephippia etc. Hoc, quod habeo, s 

rrt.i.anon inspicit. Fertilior, OvidLius etc. Quidinde? 'Vanitatem vanitatum', 

'panem dolLoris et Irustraneas sessiones'. Soli pii, qui credunt deum largLitorem 

b[om omnis spLiritualis et corp[Oraljs, Uli lab[oraut, mandLUcant, 

fruuntur donis et intelLÜgunt esse dona dei, non eonim operatores etc. 

€io6 1,81 Si non gêt, ut volunt, dLicunt: 'Sit Nomen domini bened[ictum' ; possunt lo 

vincere o^mnia mala et frui oninibLUS donis prcsêntilms. Caro non prae- 

sentia cernit, sed mitbeu' äalbcu" jic: ubev 1 tav jole gtK'ii speculari l'utûra 

') Eri). SBetfprecûngen. -) = zahlen. 

Dr] essemus contenti iis, quae habemus, et fnieremur donis Dei laetaremurque 

cum uxore, liberis, familia cum gratiarum actione ac faceremus officium 

nostrum in bona conscientia et pace, quid esset nobis foelicius? Sed n 

facimus, quae versus huius Psalmi vetat: Mane surgimus, affligimur 

et cum dolore comedimus panem. Haec est vita humana per totum 

orbem terrarum, sicut Spiritus sanctus hie testatur. Ratio est, quia nemo 

Bua Sorte contentus est^; Optat ephippia bos piger, optat arare caballus.^ 

Donum, quod Dens nobis frucndum dcdit, displicet. Circumspicimus 20 

igitur aliud, in eins cogitatione excruciamus nos, quomodo id possimus 

consequi. Ac nostra bona non inspicimus, sed sicut Poeta inquit: 

Fertilior scges est alienis scmper in agris 

Vicinumque pecus grandius über habet.' 

$trt.i, a Quid autem habemus inde? nempe 'vanitatem vanitatum', panem doloris a» 

et frustraneos conatus, sessiones et surrectiones frustraneas. 

Ergo soll pii hoc possunt, ut praesentibus contenti vivant, quia 

sciunt Deum esse gubernatorem et largitorem omnis boni spiritualis et 

corporalis. Laborant igitur in simplicitate et labore partis fruuntur 

tanquam donis Dei neque se auctores eorum esse pracsumunt, quare so 

pacem habent et, si quid mali incidit, possuilt id sui)erare, dicentes 

«lob 1,11 cum lob: 'Dominus dedit. Dominus abstulit, sit nomen Domini bene- 

dictum.' Sic et praesentibus bonis frui et mala omnia vincere possunt. 

Caro neutrum potest, i)raesentia non intuctur, sed tantum in futuia 

est intenta. De iis dum speculatur, amittit etiam praesentia, sicut canis n 

Aesopiciis, i|ui, dum umbrae inhial, carnom, (piani rictu Icnebat, aniitlit 

una cum unibra.^ lustc. Quis enim hoc iudicium coudeninarc ausil t 

Caniü igitur ille est pictura totius mundi. Ibi videas unum patreni- 

') Borat, Sat. 1, ifjf. ') Uorax, Epist. 1, U, 43. •) Ovid, Ars am. 1, 349. ) Fab. 1, 4.


Hs]et araittere praesentia. Ut EsopLius de Cane, qui amittit carnem; et 

lustae, sie fit in mundo. Praesentia habes, nxLorem, libLeros, magListratum. 

[331. m^] Interim maceras curia rerum non praesentium, quasi 

aliquis in somno, qui cadat, et tarnen tantum res somniatae, nunquam 

5 futurae. Bxperientia VLcrsus hie siiiiplieiter glossa, alias non intelligitur. 

Intelligo ista, Sed diab[olicam divinitatem non possum prorsus extin- 

guere. Quanto phis habeinus veneni origLinalis, hoe minus quietis et 

pacis. lussisti, domine, et faetum est ita, ut pena sui sit animus inordinatus, 

AugLUstinus. Sicut ebrietas, sie animus inord[inatus panem 

10 dol[oris et afLfectum frustraneum. Ergo non tantum de artifleibus, sed 

de massa g[eneris humani in omnibus suis ofLficüs: 'Mane surgêre', 

esse veh dementer curiosum, praesumptuosum in quocimque genere 

ofLÖcii. 9Jtag[b niaue surgit ad mulgendas vac[cas. Sed prineipale 

eorum, baä fte jo et jo tuollen madjen, sollieiti de suis voluntatibus et 

15 praesump[tionibus. Sie per o^mnia genera vitae huma^nae tjeifjen 'mane 

Dr]familias, cui Deus dedit uxorem, liberos, familiam, rem etc. Haec est 

caro in rictu canis. Quid igitur facit? Praesentia Del dona non curat 

nee iis fruitur, sed Interim macerat se alüs inanibus curis rerum non 

praesentium, quas nunquam consequitur, nee dissimile patitur ab iis, 

20 qui in somnis conantur effugere et tarnen nee pedem loco movere posse 

sibi videntur. Sed non possunt haec disci ex libris, experientia autem 

est unica glossa, quae hunc Psaknum interpretatur. Kam ego quoque 

et intolligo haec et docere etiam aüos possum, saepe tarnen aceidit, ut 

ipse quoque vanis conatibus et studiis me fatigem. Ratio est, quod iUa 

M divinitas semel affectata in paradyso non potest plene abiici, ne in sanctis 

quidem. Sic autem aceidit, ut, quanto plus huius originaUs veneni habeas, 

tanto minus habeas quietis et pacis, secundum illud Augustini: lussisti. 

Domine, et ita fit, ut oninis iuordinatus animus sit sui ipsius poena.^ 

Sicut enim ebrietas suam poenam secum affert cruditatem et dolorem 

30 capitis, ita quoque inordinatus aniiuus, qui se curis exercet et fatigat, 

affert panem doloris et conatum frustraneum. Exemplum videmus etiam 

in magnis Principibus. 

Hoc est, quod dixi: non tantum de opificibus, sed de tota massa 

generis humani in omnibus officiis accipiendam esse haue sententiam, 

36 quod frustra sit mane surgere, hoc est, vehementer esse curiosum et 

praesumptuosum in quocunque genere officü. Sie Magistratus mane 

surgit, cum soUcitus est, ut omnia gerantur secundum destinatum animo 

31 Exempla B 33 in magnis Principibus] magnorum principum S 

^),C


Hb] suTfTLere et tarde' etc.; sûnt frustra soUioiti, prae.sumunt. Egro multos 

vidi. luventus adhuc inexperta, quia absq[ue experientia. Si vero, 

cum tempore in omni gênere vitae invenies, Qui qviidem vehementer 

solliciti sunt, praestituunt fines, causas eff[icientes, sed non fit. 6» fieijft, 

ut dixLerunt g[entes: Fortuna gubLcrnat in omnibus. Si sap[ientia s 

potuisLset res, Demo.sthLenes, CiC[ero. Si pote.state, Hector et lulîus 

Caesar ju SKom et 3;roja. Ibi non defuit sap[ientia, pot[estas, cura, sollici- 

tudo, piânis doloris, mane .surgêre et tarde, et scriptum in eorum libLris. 

Conclusenint: f[ortuna est, quae domiuatur in OLmuibus Eebus; Omnia 

fiunt casu, quia, quo sapientiores, hoc stultLiores; latrones sunt felîciores lo 

quam optinii homines. Ubi minor intelLlectus, ibi maior fortLuna, .iVristo- 

teles EthLicorum 2.; gLVofee fIugl)Leit ueviüivt nur lanb, leut et lanb. ^f)e 

f iLÜgere leut, iê gLtöüere narrn.^ Ideo dixêrunt desperandum de sap[ientia 

') Ähnlich Wander: Klugheit 4. 

Dr] finem, secundum sua consilia et voluntatem suam. Sic per omnia alia 

vitae genera mane surgere est nulluni habere vacuum tempus a curis u 

et consiliis, nisi eo pervenias, quo constituisti; Sed hoc est frustra. Huius 

rei exempla infinita vidi et vos quoque videbitis, si vixeritis. luventus 

enim, quia experientia caret, nondum intelligit haec, sed fiet tempore, 

ut in omnibus generibus vitae, in rusticis, indoctis, doctis, Prineipibus, 

Regibus videatis, quod mane surgunt, hoc est, valde sunt soliciti et ao 

praestituunt sibi fines ac se causas efficientes constituunt et omnia 

pro sua sapientia volunt gubernare; Sed frustra. Yideruut hoc Gentes 

quoque. Ideo dixerunt Fortunam dominari in omnibus.^ Si enim sa- 

pientia satis esset ad res bene gerendas, Cicero et Demosthenes non essent 

falsi suis sapientissimis et honestissimis rationibus. Si sapientia et robur, s» 

Hector apud Poetam Troiam, Caesar Julius Romanum Imperium ser- 

vassent. Non enim sapientia, non poteutia, non cura, non solicitudo 

summis \'iris defuit. Non defuit mane surgere et tarde cubitum ire, 

non panis doloris, et tamen misere perierunt omnes ac falsi sunt. Coacti 

igitur sunt dicere Fortunam dominari in rebus. Item, Casu omnia fieri. jo 

Quia quo sapientiores fuerunt, eo fere stultius administrarunt omnia, 

et maior foelicitas tyrannos saepe secuta est quam sunimos in Republica 

vires, sicut ex Aristotele quoque citarunt Ibi maiorem esse fortunam, 

ubi intellectus est minor.- Quanciuain enim Aristotelis alia sit sententia, 

verum tamen est, quod summa sapientia evertit summa Imperia. Siiut » 

proverbio quoque dicitur Sapientes viros non leviter peccare.' Quan- 

Sl fuerunt fehlt S 32 tyrannos] latrones S 

') Otto, Sprichw, 143. •) MagtM nwrul. 11, x. ») \Vai\der: Jjcule ti6T.


Hs] et PLOtentia, et f[ortuna facit omnia. GLentiles, qui non illuminati, cogiin- 

tur ista fateri, qiiod gerantur res nou sap[ientia et p[otestate, sed fortLuna; 

et tarnen omnes gLcntes, Eeg[es aggressi res, q[uainquam viderunt scriptum 

et experieutia. [331.175»] Tarnen postea, sero: video, fortunam etc.; 

5 prius non credLcbant, donec experirentiir. Nos autem etc. Est fLortuna 

nobis sapientibus, potentibus, solicitis, 'mane sui-geLcntibus, tarde', i. e. aliter 

eveniunt, succedunt, quam nos prasumpLsimus, et recte. Quare vis sap[ere 

in re, quae super tuam sapLientiam, potentiam? debes esse sap[iens in 

re subiecta, potens, non in re supra tiias viies. Ideo dicis illud gentile car- 

10 mcLu: fôrtuna fecit. Tum I[anb et leut Oerbeibt, et tum dicitur: Non 

putassem!, quae est vox stultorum. Non f[ortuna fecit contrarium, sed 

tua stultitia, ignorantia dei et tui, quod non intellexisti, quid tibi mandatum. 

Su I)aft§ t)oI)er angefttimmt, quam potuisti aufjingen. Deinde 

dix[isti: non deus, Providentia; quia sapientisLsime dixêrunt, non efCi- 

15 ciimt, quod volunt. (Jt), ÜLaesar: Si Pergama dextra, etiam hac.^ Ergo 

12 non fehlt 

>) Vgl. zu diesem verstümmelten Satz, S. 242,25/)'.; Aen. 2, 291 f.; Unsre Ausg. 

Bd. 18, 618. 

Dr] quam igitur Gentes non illuminatae verbo Dei, sed tantum experientia 

doctae fatereutur res non gubernari sapientia et potentia, sed fortuna, 

tarnen non abstinuerunt a praesumptione suae sapientiae et potentiae, 

sed gubernare Eespublicas propriis consilüs voluerunt. Post, cum res 

20 aliter cederet, agnoscebant errorem et fortunae tribuebant omnia. Nos 

non debemus fortimae illa tribuere, nisi fortunam voces, quando sapientibus 

et potentibus ae mane surgentibus aliter cedunt sua consilia, quam 

praesumebant, sed iudicio Dei, qui praesumptionem sie punit. Quare 

enira homines praesumunt esse sapientes et potentes in iis rebus, quae 

25 sunt positae supra sapientiam et potentiam humanam ac quae reguntur 

divinitus ? Cur non ibi utuntur sapientia et potentia sua, ubi Deus voluit, 

nempe in rebus infra se positis, de quibus dicit Gen. II. ? Merito igitur i.swoici.as 

falluntur et clamant Fortuna omnia fleri. Sed nimis sero, post perditas 

scilicet Eespublicas et eversa Imperia. Stultorum enim hoc Carmen est, 

30 dicore: non putaram, et accusare fortunam. 

Neque enim fortuna facit, ut faUant consilia uostra, sed tua stultitia 

et ignorantia Dei et tui. Primum, quod non intelUgis, quis tu sis, Deinde, 

quod non vides, quod sit raandatum Dei et quatenus te voluerit praeesse 

rebus. Altius incipis Carmen, asinorum more, ergo male desinis.^ Hoc 

35 postea cum vides, clamas: Nullus est Deus, Nulla est Providentia divina; 

17 gubernari] geri S 22 ac] et -ß 

') Wander: Esel 95. 

16*


HB]deus iniquus, Imo nullus, quia debLCbat nos sapLientes respicere, et sicut 

incipLimus, ita debet fieri. Sic instituisti, patcrfaLiiiilias. Domine pater- 

fLamilias, vos bene satis gubLernatis domum sine nie! et sie suum luagî- 

stratum, prudentiam; ubi dei sapLientia? 55a§ roer fein, ba Ijet irf) luft 

ju, nt tua sap[ientia pot[erit faLcere oninia et mea nihil. Ideo tuam s 

sapLientiam sie destniam et consÜLiuni, ut dLicas: quo qui.sqLue sapientior, 

hoc; et ditior, et sapîentes mundi, ut decies stulti, econtra; qui potLcntes, 

sunt infirnii, et econtra. Quare ! ut videatis, VLCStra sapLientia et pot[entia 

nihil Sit. Non quod damnem sapLicntiani, potLcntiam. Dat sapLientiaui, 

regna, sunt eins dona; sed quod me excluditis et vos soll sitis sapLientes. lu 

Brutus, C[icero, Iul[ius CesLar sapientis^sinii constituimus EoLmanam 

KempLublicam, et floret, stat. Qua sapLientia, potêstate ? Nostra. 

Dr] Quia sapientissimi Principes non perficiunt hoc, quod sapientissime con- 

stituerunt; Potentissimi Eeges non efficiunt hoc, quod possunt; Iniquus 

igitiir est Dens aut plane nullus, quia alioqui respiceret sapientes viros is 

et omnia sie gererentur, ut destinavimus. Egregiae vero voces. Quasi 

vero Deum talem Deuni esse conveniat, qui, cum videat te patrem- 

famihas sapienter instituisse omnia, accedat et dicat tibi: Domine pater- 

famiüas, recte consuluisti onmia, sapientissimus vir es, qui gubernare 

possis, etiam sine me. Ubi autem interim manet gloria et maiestas divina ? jo 

Ubi manet ipse Dens, si tu omnia prospicis, gubernas et effieis ? si tua 

sapientia et potentia facit omnia t nempe divina sapientia hoc modo 

in nihiluni redigitur. Quin potius destruantur consilia tua, dissipetur 

potentia et sapientia tua, ut experientia discas, quod, quo quisque est 

sapientior, eo minus efficit hoc, quod vult, eo est stultior et infoeücior. si 

E contra, ubi nonnunquam minimum-spei est, ibi facülime succedit, 

ut intelligas sapientiam et potentiam, qua tu fidis, niliil esse, niliil posse, 

sed potius nocere. Non, quod daninet sapientiam et potentiam Dens, 

simt enini dona Dei, quae dat hominibus ; sed hoc damnat, quod homines 

sapientes et potentes fiducia horum donorum exchuhmt Deum a guber- so 

natione rerum et ipsi per se onmia conantur regere. Sic Cicero, lulius, 

Brutus consilia Reipublicae bene constituendae ineunt; cogitant: sie 

faciam. QuLs? Ego Cicero, Caesar, Brutus. Qua re facias ? Älea sapientia, 

mea potentia. Hanc praesumptionem et arrogantiam non vident peccatum 

esse. Post, cum sapientissimas suas cogitationes falli vident, blas- u 

phemi flunt et putant nullum esse Deum aut Deum iniquum esse, (|ui 

17 videt li 24 sapientia ot polentia hoc S 34 experientia fehlt S iliseae] 

(licaa S quod fehlt S 36127 ubi bu ut] ut infirnii potentes, stulti sopiontos fuisso 

videantur tuquo S 39130 liominos bit potentes fehlt S 3t conantur regere] regere 

volunt .S' 34 videniut 8 34/30 peccatum ease fehlt S 36 viderent S 36 fiuiit] 

facti sunt

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 127, 2) 245 

Hs]Illani praes\imp[tionem, arrogLantiani non vid[eruiit, et putarunt deum 

iniquum et nulluni, quia eam sap[ientiam non approb[avit, qua excedLe- 

bant suos limites. Tex[tus: 'Dominamini piscib[us maris' etc. Sic fac, i.sbioIm,»» 

ut vis. Sed gubLernare domum, hominem, velle constituere res. Sed non 

5 etc., cave hunc versum, qui est idea, pictura totius mundi, qui e.st scilicet 

'frustra' et 'legen'. [331. 175b] Dominatio eius propria, sie facit PLiinceps, 

ma^Listratus, paterfaLmili.is et unusquis[que a summo ord[ine usq[ue 

ad infiraum, ancÜLlam, famulus non est alius: mane surgo etc., et fatigo 

me manducando PLanem doloris; omnes sunt tales. Msi quos deus illuLmi- 

10 net, ut ag[noscant se in vitae genere et putent donum. Si econtra, sunt 

hie descripti, quia fa^ciunt hoc opus suum, fie tDOÜens fein. Sie Jollen 

2 sapLientiam hinter approb[aTit, mit Strich zu eam gezogen non fehlt 5l6 am 

oberen Bande der Seite steht Arrogantia, Praesumptio, Divinitas rapta 

Dr]virtuti non honorem- habet et sapientiae non addit successum. Ideo 

autem infoelices sunt, quia excedunt limites suae sapientiae neque eo 

sunt contenti, quod sunt 'constituti Domini super pecora campi, pisces J-'""!« •< '» 

15 maris, volatilia coeli et super terram', quarum rerum dominium homini 

concessum est, Genesis 11. Sed volunt etiam gubernare per se hominem 

sibi similem, domum, uxorem, liberos, regna, Imperia idque autoritate 

et sapientia propria, non salutato Deo^, non invocata ad id ope divina. 

Ergo hie versus est idea et imago totius mundi. Quid enim aliud 

20 est totus mundus cum omnibus suis studiis quam : frustra mane surgere ? 

Inspice Principes, inspice Magistratus, inspice patresfamilias et Oeconomos, 

et videbLs mane surgentes, sed frustra. A summo igitur ordine usque 

ad infimum omnes canunt hoc carmen, Monarcha aeque ut ancilla in 

domo: Ego mane surgo et fatigo me ac manduco panem doloris. Pau- 

25 cissimi sunt divinitus illuminati, qui hanc gratiam habent, ut agnoscant 

se esse instrumenta, Deum autem gubernatorem, et qui donum existiment 

successum, non opus suae sapientiae et consilü. Eeliqui omnes 

incedunt in praesumptione, et quasi ipsi sint Magistri rerum, suo operi 

tribuunt omnia. Inde fit, ut inpingant. Sic Cicero, Demosthenes, alii 

30 summi viri in Eepublica non peccaverunt in eo, quod fuerunt sapientes, 

Sicut in regno Israel Achas et Aehab, quos apparet fuisse poUtieos viros,M?."'i''f 

Sed m eo peccaverunt, quod cogitabant res illas et Imperium illud suae 

sapientiae subiectum esse. Cicero videbat se esse unicum Oratorem 

in Romana Eepublica et videbat, quid oporteret fieri, quomodo guber- 

35 nanda essent omnia; quia autem erat vacuus timore Dei et suis consilüs 

12 haberet S addit successum] successum adderet S 12113 Ideo bis sunt] Fiebat 

antem id ideo S 13 excedebant S 14 sunt (1.)] erant ,9 

') Vgl oben S. 227, 22.

246 In XV Psalmos gniduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2) 

H8]{)eij|eLn ^Weifter. CLicero nou pec^cavit et DemostliLcnes in hoc, ([uod 

siSanilsJ'^'''*^' ^"äl'l

In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 2. 3) 247 

Hs] Oeco[nomiam, Pol[itiam; cuiu.s viit[ute? Meae. Es solLicitus talis, sed 

turba, ut d[icas: '2)aä f)et id) nid)t getneint. Debês d[icere: Donum dei est, 

fruor eo, donec D[eo placLct. Vel si abit: Domine deus, eram possessor 

doni, 'dedisti, abstulisti'. Sic habes pulch[ram pacem, alioqui cum*'»''»'"' 

s raax[imis doloribLus, Si uon fit. Ideo dicitur: 'Vanum'. In.spice omnes 

PolLitias; Roma, AthLcnae, Aegyptiis, ubiqLue invenies istum versum. 

Sequitiir altera pars psLalmi, in qua docet simpliciter omnia esse 

dona, redarguta nostra stultitia et praesumpLtione. Quomodo faciendum,^-' 

cum mea sapLientia, potLestas non perrumpit? Si CicLcro hie, Demo- 

10 sth[enes: e^ l)at mir gefeit, nihil est provectum tanta sap[ientia, quanta 

in corde hominis. [331. 176»] Nihil speciosius eorum consiliis, nihil effec- 

7 psâlmi o zu 11 am oberen Bande der Seite steht Fortuna 

Dr]magniflce extructas aedes. Eum si quaeras: unde haec habes? cuius 

opera? cuius virtute parasti eas?, Eespondet: Mea. Non. Et ut id 

videas verum esse, incendio perire eas sinam, aut tu, priusquam iis pro 

15 libito fruaris, morieris. Alius in pace gubernat Eempublicam, ducatum, 

regnum. Cuius virtute ? Mea, inquit. Non. Et ut videas id verum esse, 

permittam excitari seditionem, bellum aut aliam turbam, ut mireris 

et dicas: Quis vel suspicari potuit haec futura esse? 

Contra hanc praesumptionem docet nos Psalmus, iit dicamus : uxor, 

20 liberi, familia, opes, pax, regnum etc. sunt dona Dei, iis fruar cum grati- 

tudine, quam diu Domino placuerit et quam diu Dominus dederit. Si 

moritur uxor aut liberi, si aliquid publice turbatur, Domine Deus, eram 

possessor horum donorum, tu ea 'dedisti', idem tu 'abstulisti' quoque. *"''"• "' 

Libenter igitur feram haue iacturam, tamen alioqui non potuit aeterna 

25 haec esse possessio etc. Animus ad hunc modum institutus etiam adversa 

bene ferre potest, quae impii cum maximo dolore ferre coguntur. Sed 

mundus non audit, ideo experitur hoc, quod Psalmus dicit: Vanum est 

vobis mane surgere, et simt sibi ipsis carniflces et diaboli, qui se ipsos 

affligunt, et frustra. Merito. Cur enim non audiunt. Intuere igitur 

30 in omnia regna, in Respublicas omnes, quarum historiae extant, Eoma- 

nam, Atheniensem, Lacedaemoniorum, Thebanorum etc., et invenies 

imaginem verissimam huius versus. 

Cum dederit dilectis suis somnum; ecce haereditas v.3 

Domini filii, merces fructus ventris. 

35 Postquam supra satis redarguit praesumptionem nostram et iUam 

affectationem divinitatis, accedit iam ad alteram ijartem huius Psalmi, 

16 inquit fehlt S

248 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] i,Ps. 127, 3) 

Hb] tum, sed contrarinm. Nihil fiiit ignar[um, quantum ad humanas res. 

CicLcro tan MäjÜid) redien. Si hoc fieret, esset pulch[errinia respLubliea; 

sap[ientia non defuit. SBov an felet§? Praesumptio, quia volo esse opus 

sapLientiae. Tanta est in CicLerone sap[ientia, quanta in câpite bumano; 

sed tua sapîentia pertiuct ad alios ho[mines, qui non omnes sunt tuo » 

capLite. Invenies centum milia, quibus dispLÜcet, vix duos, etc. Sed 

ipsi: mihi videtur consultum opLtimum, Si sie faciamuß; quando venit 

ad rem, minor te seqiiitur et maior par.s aufugit; qui te seq[uuntur, 

fütnen in Iierjleib. Sic ego cogLitabam, cum ELuangelium inciperem: 

qLuamquam causam allein auff mid) legt, sie cogîto: tarn clara necesLsitas, lo 

Dr] in qua docet simpliciter omnia esse divinae benedictionis. Nam hoc 

demum est vere docere, primum destruere falsa, post aedificare solida 

et firma. Poterat enim quaeri: Quid igitur faciendum est, siquidem 

potentia ac sapientia nostra nihil proficitur* Sicut in Cicerone videmus, 

in quo tanta sapientia fuit, quanta omuino cadere poterit in animuni is 

humanum, et tarnen nihil illa sapientia profecit, sed sibi et aliis obfuit. 

Ignorantia certe non peccavit, quod ad res ipsas attinet. Eatio enim 

\idere potest, quae facta sint utilia, quae non. Et sicut naturaliter 

comparare inter se numeros possumus, quod denarius numerus excedat 

quinarium, Ita potest Cicero certo pronunciare (quod ad res ipsas attinet), «o 

quae in administratione Eeipublicae sequenda sint, quae non. Sapientia 

ei certe non deest, quae est creatura Dei bona. Quid igitur deestt Hoc 

Kcilicet, quod addit praesumptionem, quod illara administrationem rei 

longe difficillimae putat esse opus suae sapientiao. Quanquani igitur 

sit in Cicerone (sicut ante dixi et monimenta (luoquc eins indicium faciunt) »s 

tanta sapientia, quanta in hominem cadere potest, tamen non est par 

Kuscepto negocio. Eatio est, quia Cicero accomniodat sapientiam suam 

ad alios homines regendos, qui si idem sentirent et vellent, quod Cicero 

sentit et vult, bene se haberet res. Sed inter centum milia vis. unus aut 

alter est, qui probet consilia Ciceronis et idem velit, alü omnes diversum »o 

aut aliud sequuntur et probant. Hie etsi niultum clamet Cicero et res 

quoque idem loquatur, suum consilium houestissimum et maxime e 

Eepublica esse, tamen maior pars vincit meliorem et pauci ii, qui Ciceronem 

sequuntur, una cum ipso auctore in discrimen vitae et bonorum 

veniunt, dum pertinacius sua consilia urgent. " 

Ego igitur in principio causae meae, cum contra indulgentias et alios 

abusus scrihcrem, hoc donuni divinitus dafum halicbam, (juoil (antani 

causani in mc iinum rccipicbam et mihi uni sustinendani auxilio diviiio 

iudicabam nee putabam fiducia aliorum quippiam tentandum esse, alio- 

16 potuit S

In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 249 

Hs]ut impossibilc, qnod non probetur ab omnibus. Et sequebatur. Si hie 

cogLitassem: quia let[arent\ir audLitores, ergo gê e§ an, — Sicut MuntzLC- 

rus et ein seditionem angevid)t. Sed sicut PLaulus docuit me, feci: 'Infflat.e.^ 

semetipso', cap. 6.; sap[ieiitia mundi non sie facit, sed S[piritiis S[anctus. 

s Cic[ero et DemosthLenes q[iianiqiiam eonsuleret, hoc factmi AthLenien- 

ses et grecae Civitates, Non volebant tantum in se, sed in ceteris: nos 

secuti Demosth[enem, ilk effecit! Ita Cic[ero Eo[manum impLerium: 

me authore fortimata Koma. 5)a§ fjeifft velle facere ex d[ivino dono 

praesumptuosum opus. Quando interrogas, quid faciendum, Num non 

10 imperandum, regendus PopLulus, ducenda iix[or, quaerenda pecLunia, 

3 fecit 4 semptipso 8 dono über (opere) 

Dr] qui idem mihi aceidisset, quod Munzero et aliis fanaticis accidit. Boni- 

tate autem causae, hoc est, ipso verbo Dei nitebar. Id sentiebam ne a 

portis quidem inferoium everti posse, etsi me et qui mecum sentiebant 

facile per tyrannidem adversarü possent opprimere. Ae sane bonitas 

15 causae effecit, ut sequeretur quoque ingens approbatio omnium, etiam 

illorum, qui nunc nobis sunt infensissimi bestes. Hie si tam stultus fuissem 

et eogitassem me habere infinites meae sententiae suffragatores ac 

fiducia multitudinis coepissem aliquid tentare, sicut Munzerus fecit, idem 

meus quanquam in causa meliore, qui illius, fuisset exitus. Sed malebam 

20 sequi S. Paulum, qui me sie monebat Galata. 6.: 'Opus suum probet ®oi-6. 

unusquisque, et sie in semetipso gloriam habebit et non in alio.'i Ac 

prodest hoc praeceptum etiam in politicis causis gravioribus observare, 

ut, si quis aliquid magni tentat, nequaquam id faciat fiducia aliorum, 

sed sibi soli id sustinendum esse putet et ideo divinum auxilium imploret. 

S5 Alii, qui amicorum gratia et auxiliis nituntur, nunquam de divino auxilio 

cogitant, ideo etiam semper habent exitus infoelices. Sic quidam in 

Suevis, cum iam ad ultimum supplicium raperetur ob quaedam consilia 

in Republica tcntata, sapientissime dixit: S35a§ einer allein ntd}t fonbte 

er'êben, baä folt er jelbanber Itgcn laufen ^ hoc est, nihil fidu- 

30 cia aliorum tentandum esse. Propria experientia edoctus vidit infoeliciter 

tentari ea, quae aliorum fiducia suseipiuntur. Ut autem redeam 

[SBg. T] ad institutum : Cicero, Demosthenes, summi viri, non putarunt 

11 Munzero, Zwing! lo et S fanaticis fehlt 8 11(12 Bonitate] Fiducia S 

12J16 hoc bis sequeretur] aniraabar earaque sentiebam tam apertam, veram et indubitatam 

esse, ut impossibile esset eam ab ullo sano impugnari aut everti posse, et sequebatur S 

19 quamquam in causa meliore fehlt S 26(27 in Sueyis fehlt S 28 tonbte B 

29130 hoc bis esse fehlt S 

') Erinnerung Luthers aus der Anfangszeit seines Wirkens. ') Wander : erheben 1. 

4


Us]mulgere, atiricolare etc., — Sed sie, ut Ijciil: 'Dabit'; las ein douum bl[eü 

ben, dicit SLpiritus SLanctus, et deinde: 'qui sit dilêctus', et: 'per somnum'. 

3 partes: donum est, amico donatura et facilc donatnra. Breviter respon- 

det et postea declaLiabit latius. Qu[idquid incipis, teipsiuu, vitam, 

maniirn, lingLuam debes agnoscere esse donum Creatoris. Hoc nemini 

datum nisi dÜLectis suis. Facies et idea est in praesenti vers[u: qui 

non sunt dilêcti i. e. qui possessi divinitatc nativa vel carnali, qui vol[unt 

facere, ut cogLitant. [331. ne*] Uli non habcnt donuin, qui non agnoscunt 

donum. Cicero in suis libLris sepe fatetur hoc ImpLerium Eomanum 

deos ImmorLtales fecisse. Sed revera se faciunt deos Im[mortales viii- 

9 Romanum o 10 über fecisse steht partum 

Dr] eum negociorum exitum, qui fuit. Quod igitur res aliter cecidit, quam 

ipsi existimabant, non ideo factum est, quod parum prudenter con- 

suluerint Eeipublicae, sed sua ip.sorum culpa, quod volebant gloriari 

non solum in semetipsis, sed etiani in aliis, ut cives dicercnt: Ecce hunc 

sumus secuti, hie gessit illas res etc. Sieut testatur versiculus Ciceronis: is 

O fortunatam natam me consule Eomam.^ 

Haec an non arrogantissima vox fuit et dignissima, quae exagitare- 

tur! Ad extremum itaque canebat aliam cantilenam, sicut apparet in 

Epistola ad Octa\ium.2 Hoc autem est ex divino dono facere opus 

superbiae humanae seu potius Satanicae. »u 

Si igitur iam Cicero et Demosthenes rogent, cum sapientissima 

consilia eos fefellerint, quid faciendum sit? Sit ne obmittenda sapientia 

et abiiciendum Imperium etc.? Respondet Salomon: Non. .«cd debetis 

imperare, gubernare Eempublicam consiliis. Sic Oeconomum iubet 

ducere uxorem, quaerere opes, colere af^rum etc. Sed sie, ut stet hoc: »s 

Dabit dilecto suo per somnum, ut verbum (Dabit) maneat, hoc est, ut, 

quidquid obvenit, donum esse agnoscatur. Item, quod dabit ei, qni 

est dilectus, et dabit quasi per somnum, ut sit donum donatum amico 

et facile donatum. Haec est summa brevissime exposita. quam postea 

latius explicabit per partes, ut, quidquid inspexeris, teipsum, vitam so 

tuam, corpus tuum, uxorem, liberos, paceni, successum etc., agnoscas 

esse donum creatoris, nemini dalum nisi dilecto suo. Facies igitur et 

Idea mundi est in praccedenti versu, nbi non sunt dilecti, sed dementati 

homines nativa divinitale et carnali, qui omnia suis consülis volunt 

/2 ideo bit est] fit ideo S 13 volunt S 14 dicaiit S ITjlS Haec ii« 

exagit«retur? fehlt 8 18 itaque] aiitoui 8 lOßO opus ii» liumanae] praesumptuosuni 

opus .9 20 seu bit Satanicae fehlt S 34 Sic bit iubet fehlt S 35 uzores 5 

33134 dementati liominea] posseMi S 

') Juvenal X, Vii. ') Oben S. 22


Hs] b[iis in partu et conservatum. Ibi aiittam Syllani, (.'[atiliuam, Ces[arem, 

ut (iLicant: Nos non sumus, qui fecimus. Domim habent, sed non intelLÜgunt 

esse donum. Nemini est. Si diix[isti uxLorem, si es praedicator, raagLi- 

stratus, Esto pnidens, audi VLerbum et intelligLe, quid sis. Ecce es Dloc- 

5 tor, theoLlogus, paterfamilias, \djxe\b brann: 'Dedit'. Dabit et ex corde 

etc., i. e. quod sit donum. Et nullam aliam mercedem a te requii-it, quam 

ut agnoscas. Sicut dicit :n sapientia: 'Non pot[ui contincre, nisi deusBeisti.g.si 

daret', quod servas castitatem, est donum. Et lioc ipsum donum est, 

nosse hoc esse donum. Si scis, quod deus dedit magListratum, si fortunam 

10 liabes, semper donum dLci, non virtus, opus, gloria mea. Dedit Ces[ari 

fortunam, spero, quod dicit: Dominus dat. AudLimus eam celebrari in 

quodam dicto et facto, in vict[oria Eêgis Gal[lorum dixit donum dei. 

Qui dei nomen nominat recto et ascribLit opus deo opifLici, habet pro- 

6 nulluni zu 7 Sapiientia r 

Dr] regere et efflcere. Hi nullum habent donum, quia, et si habent, tamen 

15 non agnoscunt tanquam donum nee dicunt: Haec Deus dedit. Ac licet 

Cicero et alü Philosophi interdum illas res dona Dei esse significent, 

tamen non credunt, sed ex se Deos quosdam faciunt ac creatores, qui 

suis consilüs mimierint Eespublicas, Imperium propagarint, imminentes 

turbas caverint etc. Hac praesumptione provocant Deum, ut immittat 

20 Annibalem aUquem aut Pyrrhum aut intestinum bellum excitet per 

Syllam, Pompeium aut coniurationem nefariorum hominum per CatiUnam, 

ut sie agnoscant se non esse gubernatores tantarum rerum. Sic 

habent etiam impü dona Dei, et si non intelligant esse dona. Nos autem 

debemus id discere, ut, si duxisti uxoreni, praefectus es Eeipublicae aut 

26 alicui alii negocio, Bene, esto prudens, audi Verbum Dei et intelMge, 

quid sis, quid non sis, uxorem, liberos, familiam, opes etc. orna hoc 

titulo, quod Dominus ea dedit, hoc est, sentias ex corde esse dona Dei, 

quae Deus dedit, neque aliud pro üs exigit, quam ut grato animo agnoscas 

esse sua dona. Verum hoc ipsum agnoscere etiam est donum Dei, sicut 

30 dicitur Sap. VIII.: 'Scivi, quod aUter non possem esse continens, nisiüBci«ft'.2i 

Deus id daret.' Hoc autem ipsum erat summa sapientia, scire, cuius 

esset hoc donum. 

Qui igitur certo statuit uxorem, liberos, Magistratum etc. esse dona 

Dei, is non inlfatur successu, quia seit donum Dei esse, non suum opus, 

35 non virtutem et gloriam suam. Sic spero Carolum Caesarem, cui Deus 

insignem fortunam donavit, sentire, quod tot ac tantae res praeclare 

14 et bii tarnen fehlt S 16 esse significent] appeUent S 26 Adscribe ad uxorem S 

26J27 orna bi» ea] Dabit aut


Hs] pk'ium (Icum, et spero, quod vincet TLiucam, qiiia dicit douum. Sic 

(£l)cman qiiaudo agLnoscit donum, tum habet pmam et solidam letitiam 

îotii.siin ux[ore et libLCris. Si aiifert, dicit: donum dei fuit, 'Dominus dedit' 

etc., nu ev5 roeg, carebo; talis non laborat, non 'mandûcat afflLictionis 

pa^nem' etc., sed 'dormit', quia est ille 'dÜLCctus', quem deus dilijrît et 

dat ei, quasi dormiat. Verbum apud gentÜLCS, quod 'dormienti' etc. 

Vtrg[ilius: fata regunt orbem etc. Alii fâbcn« bejjer angriffen etc. PapLa 

habebat CLCsarem nostrum pro fatuo, Veneti irriserunt, Klcx Franciae 

contempsit. Pap[a habLcbat phis sapLientiae in uno digîto quam 25 

CLCsares. lam etc.: habet fortLunam! Sed sero, tarde. Ipse habet istas 

victOLiias, potentias, glorias somniando, quia spero, quod intelligLat 

donum esse, ut dicta et res ostendunt. [81. 177»] Ideo Qljctä im fo Ieid)t 

Dr] per suos gestae non sua aut suorum industria solum, sed Deo donante 

ita gestae sint, sicut fertur de eo, quod iiraeclaram illam victoriam, 

quaudo Eex Galloruni ad Papiam caplus est, soll Deo acceptam retulcrit.^ ii 

Sic maritus ita iustitutus habet puram laetitiam in uxore et liberis, quia 

sentit ea Dei dona, et fruitur iis cum gratiarum actione, quam diu Deus 

concesserit; Si iterura aufert ea Deus, aequo animo fert, non hiborat, 

non edit panem afflictioni.s, sed dormit, quia est ille 'dilectus', cui favet 

Deus, et vivit, ac si dormiat, eique tanquam dormienti rete trahitur, so 

s.iim. I, a sicut de Timotheo dicebant. Nam viderunt Gentes quoque fortimam 

dominari, sicut Poeta dicit: Fata regunt orbeni.^ Causam tarnen nescie- 

runt, cur .sie fieret, quod sapientissimi fallerentur et aliis, qui nullam 

sapientiae laudem singularem haberent, omnia cederent ex sententia. 

Cum primuni Imperium ad Carolum Caesarem nostrum invictissimum 2» 

delatum esset, mira erat omnium de eo desperatio. Papa, üallus, Veneti 

ridebant nos admiratione suae sapientiae,- cuius nihil in Carolo simile 

A-idebatur. Quid auteni fit? Sapientia illa admirabilis, de qua liostes 

Imperii gloriabantur, turpiter confuuditur, (.'arolus ubique triumpjuit. 

Clamant igitur et convicii loco obiiciunt ei fortunam, quod habeat istas 10 

glorias non ex se, sed quasi dormienti cimcta obveniant. Verum tu vide, 

unde ista fortuna sit, et invenies esse donum Dei. Id (piia t'arolu.s in- 

tcUigit (ut spero), et testantur id tum facta tum dicta eins, ideo diligitur 

a Deo et sicut Psalmus dicit: 'Dilecto dantur omnia quasi per somnum.'^ 

Quod si aliquando (quod Deus proliibeat) sinistrc ali


Hs](iti (lormiendo, habet omnia. Sic nniciiiqiie, si intelLÜffit doniim; si etiam 

uLicI: 'Denn dedit!' Is fruitm- rebus et cjeneiift feiiiev (jeijcIjLaft, Gene. 

l.f'OToi'cV.is 

3Jft et t[rmft et dLicit deo g[ratias: domine deus, donum tuum est. Si 

pei'it, — : tuiim fiiit et itenini tuum, et habet pacem, quia Impii habent 

5 'pLanem affl[ictionis' et irrequieti. Pius non solum dormit in nocte sed 

t[Oto tempore vitae, Ie|[t ßfjen, ut deus mac^t, fruitux donis et sinit se 

instrumentum et dat deo gloriam, ille dormit et habet omnia tan- 

quani in quiete, ocio et omnia faciendo nihil facit et nihil faciendo 

omnia facit. 

29. lulii 'Ecce hereditas domini fllii, fructns' etc. Cepimus altêram 

partem huius psalmi, ubi damnatiir sapîentia humana. Docuit veram 

causam et principium, datorem et gub[ernatorem PLolitiae et oecoLUOmiae, 

scilicet ipsiim D[eum. Paucis VLcrbis dixit: 'Dat amico in somno 

vel per somnum', ut iste somnus referatiir ad ocium et quietem con[Sci- 

15 entiae vel animi, Non C[arnis vel corporis; laborandum et sudandum, 

sed leta[ndum et üdLendum con^scientia in benedictione divina, quia 

scripi^tum Gen[esi, quod omnia nostra sint et constent bLcnedictione 

Dr]est ChrLstianus, dicet: 'Dominus dedit' tamdiu successnm, 'iam aufert, $.1061,21 

sit nomen Domini benedictum.' Sic pius fniitur rebus et dominio illo 

20 concesso a Deo Gen. II. Edit, bibit, dormit, delectatur uxore, überis, i.sbi(>(ci,28 

opibus cum gratiarum actione, dicens: Domine Deus, tuum est donum, 

tuum fuit donum; Si eripis, iterum est tuum etc. Sic est animus vere 

et pie quietus et tranquillus. Impii autem habent panem afflictionis 

et ne noctu quidem dormiunt. Pius autem non solum noctu, sed in tote 

SS tempore vitae suae dormit, hoc est, est ocioso animo et in regno quasi 

in molli lecto quiescit, summam gubernationem concedit Deo ac fruitur 

donis eins et seit se esse instrumentum Dei, atque ita omnia habet tanquam 

per somnum in ocio, dans Deo gloriam, et nihil faciendo facit 

omnia, ac faciendo omnia nihil facit. 

30 Sic, postquam supra satis damnavit praesumptionem sapientiae et 

virium humanarum, docet tandem veram causam et principalem dominum 

et gubernatorem Poütiae et Oeconomiae, scilicet, ipsum Dominum. 

Est autem mira brevitas: Dat amico suo per somnum. Somnus vero, 

de quo dicit, referendus est ad ocium et quietem animi vel conscientiae, 

35 non ad ocium carnis et corporis. Laborandum est corpore et sudandum, 

sed in laeta conscientia ac flducia benedictionis divinae, sicut in Genesii.moiei.as 

scriptum est Omnia nostra constare benedictione divina, non nostra 

cura. Iam pergit et, quae breviter exposuit, latius expUcat eo ordine, 

29 nil B


Hb] divina, non nostro. Seqiiitur nunc. Et iterum servat ordLinem, quem 

a principio: 1. OecoLnoniia, postea Pol[itia. 

De OecoLUomia dkit sie: 'Ecce'. rhrâsi.s est EbLraica, cuius natura 

est histeron pro[teron, praedicatum ante subiectuni ponere: 'Ecce, fllii 

sunt hcreditas dLomini, Ecce, f^ructus ventri.s est merees'. Sic est clarius. » 

Sut. i,42lmpossibile fuit intelLÜgere Imnc psalmum in latLina lingua. 'FLructus 

venLtris' de bêata viig[ine. Sunt vocabLula et locutio dîvina. Sicut 

scripLtura loquitur de rcb[us, sie ipse etiam. Ecce, est sap[ientia, re- 

gLula, modus de OeeoLnomia: Filii sunt hereditas divina vel dei dônum, 

fruetus et qLuidqiiid nascitur ex ventre, est merees, i. e. donum. 1. po- lo 

nit in masculLimim gLcnus, postea voeat 'f^ructum' etiam femelLlas et 

quaseunque generationes et praceipLUC de homine: quod sunt p[atres 

et matres, non sunt humani operis sed divini. [581. 177 *>] Mulier non habet 

ex marito, quod gravida, licet habeat per maritum et maritus per uxLorem, 

i.mo(ci,88tamen e.st donum dei, quia TexLtus: 'Creavit eos masc[ulum'. Non sunt js 

sui autliores, flctores, sed creature tam masLCulus quam feLmina. 'Et 

benedixît: Creseite'. Ex isto tex^tu fleuft iste versus, quod deus dat 

benedictionem; non est operis nostri, sed benedictio dîvina liabere 

filios. Alias, prolem, esse PLatrem, matrem. Hoc mundus non obscrvat. 

8 sie] sicut 14 maritus] niaritum 19 filios, Alias] filios as 

Dr] quem supra servavit, ut piimum de Oeconomia, post de Politia dieat: so 

Ecce filii haereditas Domini et iiuctus veutris est merees. Est miiabilis 

obscuritas in hoc versu vitio interpretis, nee possibile est intelligi eum 

ab homine Latino. Xon scduni enini voeabula, sed et phrasis est divina, 

qua Spiritus sanctus et sciiptura utitur. Sententia igitur haee est: Ecce 

haec est sapientia, regula et modus recte sentiendi de Oeconomia, quod sj 

filii sint haereditas divina, id est, Dei donum, et quod fruetus ventris, 

hoc e.st, quiequid ex ventre nascitur, est merees, id est, donum Dei. 

Non est autem valde inepta sententia, si primo loco differentiae causa 

filios aeeipias masculinum seüicet genus, secundo fruetum ventris, id 

est, femellas omnium animantium, potissimum tamen hominum. Eedit ao 

enim res eodem, nempe, ((uod patrem et nuitrem esse non sit humani 

operis sed divini; Et quanquam maritus generet per uxorem, uxor autem 

impregnetur per virum, tamen utrunque sit donum Dei et benedictio 

i.TOolM,«? divina, sicut textus dieit: 'C'reavit Dens ma.sculimi et lniiuinam.' Cieavit 

dicit, ut significet, (niod non sint sui ipsorum rectores et flctores, sed ss 

31 haereditas Domini filii S fruetus vontris est merees] merees fruetus ventris S 

28 autom valde fehlt S diflerentiae causa fehlt S ji res fehlt S 33 impregnetur] 

sit gravida

lu XV Psalmu3 graduum. 1532/^3. [1540.] (Ps. 127, 3) 255 

Hs]si etiam vid[et, quia est quotLidianum beneficdum. Ideo vilescit et ita, 

ut videamiu" esse porci et nihil ciu'are, ut cet[era aninuüia; Tilios': singu- 

lariter est copulatus sexiis cum sexu, non ijromiscue ut beluarum. Dêi 

donum esse PLatrem vel mLatrem, habere prolem, sive maSLCulinam vel 

5 feLinininam. Nemo arroget sibi se fecundare raulierem. Non praesumat 

nuilier se concipere ex sanitate, quia multae steiiles, ut ostendat deus, 

benedictionis dLivinae. Copulantur quandoque fein, iunge, \d)on leule, 

magni PLrincipes et opulentis[simi non habent, si etiam crucientm'. Alii, 

qui non habent panem. Ista vox vel tt)[OVt: ()ev £)at mtrs bejd)eit. Ex 

10 lacob venit, dicuntur quidem: ®ot dedit; sed pauci intelLligunt et obs ->•''!»(« s«. 21 

curata misera Ub[idine CLarnis et aliis feditatibLUS e[arnis et ealamitati- 

bus, peri[culis, sudorib[US; ista obscurant benedictionem, ut non vidêa- 

12 obscurat 

Dr] quod tam masculus quam foemina siut Dei creaturae. Deinde addit: 

'et benedixit eis: Crescite et multiplicamini.' Ex hoc Genesis loco manati"''»tM,28 

15 liic versiculus Psalmi. Nam quod Deus dat liberos, hoc non est operis 

nostri, sed est benedictio divina. Quauquam auteni mundus hoc ex- 

peritur, tarnen neque intelligit nee observat; quia enim illa procreatio 

soboUs est quotidianum beneflcium, ideo vilescit. Sic mundus tanquam 

porci in coeno studiorum ac voluptatum suarum volutatur et haec summa 

so Dei beneficia, in quibus vivit et ambulat, neque agnoscit nee mirat. 

Observandum autem hoc quoque est, quod non ita promiscue bene- 

dixit Deus homini, sicut alüs bestiis benedixit, sed peculiari benedictione 

horainem ornavit, ut eo facüius credamus donum Dei esse, habere filios 

et flüas; neque sibi arroget maritus, quasi ipse foecundet uxorem, nee 

25 uxor sibi arroget, quasi concipiat naturali et propria quadam sua virtute, 

sed discant esse haec opera vere divina. Ideo etiam accidit nonnunquam, 

ut sanae et formosae muUeres robustis et sanis maritis coniunctae in 

magnLs opibus et deücüs tamen sint steriles, ut videlicet ostendat Deus, 

benedictionis suae, non humanae virtutis aut naturae esse parere et 

30 gignere. Contra, alius, qui vix contra famem se defendere potest, plenas 

aedes sobole habet. Eecte igitnr dicunt Germani nostri, cum de liberis 

loquuntur: Unfer ^(iffi'^ ®ott I}at mir et)n ünb hefdieeret, Deus 

largitus est mihi Uberos. Hoc verbum quanquam omnibus in ore Sit, 

pauci tamen sunt, qui admirentur istam benedictionem aut intelHgaut, 

35 propterea, quod oscurata sit misera illa voluptate et aliis foeditatibus 

15 liberos] benedictionem S 16 divina habere liberos S 17 enim fehlt S 

20 in his ambulat fehlt S 24 quasi bis foecundet] se foeoundare S 25 quasi] quod

256 In X^V Psalmos graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 

Hs] tur bLenedictio sed maledictio, quia filii iiiobLedientes, filii emoriuntur 

et relinqûiint patre.s orbos et patres relinqûunt orphanos. Ideo refert 

nos S[piiitus sânctus ab istis spectris calLamitatum, labLorum, periculorum 

et iubet intueri ipsam .sub.stantiam coniugu, quae est bLenedictio 

divina. Et sie vult nos vincere, quod debLeamns ab.sorbLere, qLuidquid » 

est calLamitatis, per illam bene[dictionem excel[lentem, qua creavit 

te masLCulum, feminam, filium, ut praeponderet substantiam actibus; 

quia tales .sumus: .si alicui daret per omnia .sanum corpus, et tantum 1 

jri}lüev, niliil; [331. 178»] ut dicitiir: Si cên 9{om tru^ etc., illa natiu-a carnis 

nostrae. Est magnus labor et sudor, jolt mid^ Jool auff§ maul ^cl)laf)cu «> 

et flud)en et obli[vi.sci omnium. Sic filii parentibûs faciunt, non cogLitant, 

quoties niater vigÜLaverit et patrjs infinites labores. Si semel cedit, 

abit. Si adultos libLcros videret mori. Iste calLamitates obscurant istam 

benedictionem, bae tf)ut Satan et peccatum. SLpiritus sânctus auteni: 

spectandum douum et author et verbum ilhid bene inculcandum: 'Bene- u 

dixit eis', quod sit bLenedictio divina. Si hoc, jo gerat?', toies roolLle. Ego 

6 exelLlentem 9: (140) 178 13 adaltus 

Dr]carni.^, nempe calamitatibus, periculis, sudoribus, laboribiis etc. Haec 

ita obscurant benedictionem divinam, ut non benedictio, sed maledictio 

potius \ideatur. Nam cum aut filü sunt inobedientes aut uxor immorigera 

aut moriuntur parentes et relinquunt liberos orphanos aut moritur m 

uxor etc., Videtur maledictio superare benedictionem. Ideo revocat nos 

Scriptura sancta ad se et iubet nos intueri ipsam rem et substantiam 

coniugii, quae est benedictio divina, ut, dum in eam inspicimus, absor- 

beamus, quidquid est calamitatis et miseriarum in coniugio. 

Cernitur autem hoc in loco infirmitas et incredulitas nostra. Eins- » 

modi enim ingenio sumus omnes, ut uno incommodo plus moveamur 

quam centum commodis aliis. Sicut videmus, si cui corpus sanum 

contigit, magis dolet de imo ulcere in genu aut cubito exorto, quam 

laetetur de totius corporis reliqui incolumitatc, iuxta Germanieum pro- 

verbium: Si quem in humeris tuis Eomam usque deferas et leviter modo, so 

cum de humeris deponis, offendas, omncm gratiam pcrire.^ Sicut ccrnimus 

in iiigratis liberis quoque, qiios niaxiniis hiboribus et sumptibus 

postquam educarunt parentes, aut mortem parentum expectant, aut 

inobedientes flunt obliti omnium bencficiorum. Ad hunc nu)dum in 

coniugio quoque flt, ut oliscin'etin- benedictio maledictionc. Quare k 

W Nani cum felttl S Aut eiiim S 21 Videtur maledictio] ut maledictio videatur £ 

22 Hd au fehlt f) 32 ingratiu fehlt S 33 cxpcclunl et uptaut /9 

') Wander: Rom Tl.


Hs]admirabor et delectLabor in benedicente domino, certus, quod plaLceat 

i 

istud VLitae genus deo et quod sit eius opus proprium ; fllius meus, uxor, 

maritus meus est donum divinum, al§ dudum donum divinum. Sic im- 

raiscendo bLcnedictionem dLivinam, tum absorbebuntur et facilius feren- 

tur omnia mala et molestiae. 

Hoc non possunt statuere gLentes, vagantur bis cogLitationibus: 

duxi uxôrem, fit mihi ut pcrco, |etien§ in casum et fortiunam, et volunt 

educare etc. ®a§ finb consilia hLumana, unde mala, ßevocat ad textum>-3«off i.s« 

G€nLesis, ut doceamur nostra corpora esse creaturas dêi domini. Si 

10 masculus, etc. Si hoc observaLveris, minus curabis, si quid mali accidLat, 

et certo persuadLeberis placere deo ofLficium tuum maritale et qLuidquid 

facis in oecoLUomia, et dicis esse benedictionem divinam, qLuidquid 

facis. Sic uxor. Hie observes, cur 'fîlios' hie vocat; non inspicit tantum 

9 docemor 

Dr] Spiritus sanctus benedictionem pulchre amplificat, ut in Dominum potius 

15 et in auctorem ac creatorem respiciamus quam in illas molestias, quibus 

sanctissimum vitae genus obruitur. Hoc igitur verbum nobis inculcemus 

et in eo haereamus, quod in Genesi legitur: 'Et benedixit eis.' Hoc verbo i.9Rotei,j8 

confirmemus nos contra illa mala et dicamus: Si est benedictio Dei hoc 

nostrum vitae genus, laetabor in benedicente Domino, sive bene sive 

20 male cedat, et credam ei placere hoc opus. Scio enim dona eius esse 

uxorem, liberos, domum, familiam etc., ut hunc titulum: Donum Dei 

est, Omnibus, quae habes et possides, inscribas et immiscendo benedictionem 

ac maiestatem divinam tuo vitae generi absorbeas omnes 

calamitates, pericula et molestias omnes. 

SS Gentes autem et, qui carent verbo Dei, nihü minus quam hoc statuere 

de coniugio possunt, Sed existimant coniungi maritum et foeminam casu 

ac liberos eis nasci sicut porcis. Eos cum habent, educant in magnam 

spem opum et bonorum. Verum plaerunque accidit, ut summorum hominum 

liberi maxime degenerent, Sicut multa exempla ostendunt non 

so solum in historüs sacris et Gentium, sed etiam in hac quotidiana vita. 

Spiritus sanctus igitur nos revocat ad verbum Dei, quod in Genesi est, 

ut discamus nostra corpora non esse nostra, Sed si es masculus, ut sentias, 

quidquid in te est masculinum, esse donum Dei, sie liberos esse Dei 

donum, non tuum opus. Tu igitur mane creatura Dei et persuade tibi, 

35 Deo placere tuum masculinum corpus et vitam tuam; tum potes sine 

molestia singulari üs, quae Dens dedit, scilicet vita, uxore, liberis, opibus 

frui, et cum bona conscientia. Et siqua inciduint molesta, ea quoqtie 

24 omnes fehlt S 31 nos Igitur B 32 ut sentias fehü S 33 Dei donum S 

SutêtS SDerfe. XL, 3 17

258 In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 

Hsjfilios, sed qLuidquid ad filios pertinet. Qui creavit f[ilios, creat etiam, 

vrnde alantur. Si non habLcrent, unde viverent, non essent filii nee pa- 

rentes. Uni dat opulenter, alteri minus, tarnen non fit, ut fame pereant. 

Generali administ^ratione d[ivina omnes filii afferunt secum pascum et 

vestem. [S3l. HS*)] Nota quaedam exempla*, sed üla non tollunt regulam 

ut monstra et portenta et plage divinae. Aliud est loqui de irato deo 

et gubLcrnante et regente. Valent pueri utcunque mediarum', prineipum 

sunt bleid), econtra, quia sunt dLivinum donum; ipse dedit et creavit, 

ergo dat etiam, quae sint fLÜiorum et quibus carere non possunt. Sic 

i.TOo(ei,wf.in GenLCsi, ubi creavit omnia, edifîcavit domum homini, antequam homo 

creatus. Ostendit, quod voluit pater, gubemator esse et alitor. Quando 

2 viveret nee non 6 über exempla tteht nt Hiero[n3^ns' 

') Hieronymus, Commentarius in Ezeeh. lib. II, 52; Migne 25, 54. Vgl. auch Klaget 

Jer. 2, 20. ') Erg. feminarum, d. i. mittelmäßiger, schwächlicher Frauen, 

Dt] superare potes comparatione reliquorum donomm, quae multo plura 

in tuo vitae genere invenies quam incommoda. 

Porro vocat filios non solum fructum ventris, sed quidquid ad liberos 

alendos, educandos, vestiendos et curandos requiritur. Nam qui dat n 

liberos, etiam una dat et creat, quo alantur, alioqui non possent diu 

durare filii. Dat igitur üla Deus huic opulenter, illi minus opulent«r, 

ita tamen, ne quisquam fame pereat, nisi cum peculiariter tentat aliquos. 

Generali autem actione divina et communi afferunt nati liberi secum 

victum et amictum, ne per inopiam pereant. Quanquam aliquoties » 

accidit, ut prae famis impatientia natos vorarint matres, non tamen 

uno et altero exemplo tollitur regula; haec enim fuerunt singularia exempla 

irae Dei et plagae divinae. Aliud autcm est loqui de Deo irato et immittente 

piagas. Aliud loqui de Deo gubcrnante et regente nos. Quare 

videmus liberos eorum, qui aqua et pane misere victitant, optima esse » 

habitudine corporis et nitidissimos, Econtra multorum liberos, qui in 

maximis opibus ac deliciis vivunt, quasi umbras incedere et foede pal- 

lescere. Quare hoc T Quia filii sunt donum Dei, quos ipse Deus creavit. 

Dat igitur una etiam illa, quibus carere filii non possunt, Sicut ostentlit 

nobis prima hominis creatio. Priusquam enim Adam flngitur ex t

In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 3) 259 

Hslpuer natxis, quid potest? NuUus sensus hie, flud)§ t)le Da|tor: ubera 

matris, fud)en et !eÜer beftelt, mater, aneilla, bab, roarm', betliu et l)uUe. 

'Filii', 'fLiuctus VLcntris': non tantvmi substantia filii, t)anb et bein, leib 

et fLCel, sed QLuidquid ad filium pertinet. Sic uxor et maritus, i. e. con- 

5 iugLium, ad quod liabitaculum, focus, mensa pertinet. Qui hoc donum 

habet sive opiÜLenter, tenuiter, tarnen est dei donum. Et hoc ipsum 

satis, quod scias dLivinum donum. ©§ nintpt einer tontertULeilen a principe 

parvum do^num et estimat animum donantis plus quam donum. 

Sic qLuamquam mihi exigua faculLtas, tarnen 8um maritus, pater, habeo 

10 prolem, sufficit mihi volûntas dêi et benedictio, scio, quod faveat mihi. 

Sic crescit beneficium, quamquam tenue, si copuletur cum bLcnedictione 

divina. Ideo Dens incamandus in sua beneficia, timi fiunt magna. Filii 

Sunt benedictio dLivina, fLructus ventris est donum dLivinum. Gra^m- 

Dr]fore et gubernatiirum nos ac abunde suppeditaturum omnia, modo 

15 credamus. 

Sic dum adhuc in utero matris vivit foetus, aUtur sine ullo suo 

opere et cura a solo Deo. Quid enim faceret foetus, qui sine ullo sensu 

iacet? Postquam iam partu est aeditus, paratam habet cellam, ubera 

, matris tanquam fontem ad hoc instructum, paratam habet coquinam, 

ao balneas, üntea et aüa, quibus habet opus. Et adsunt non solum mulierculae, 

quae sua opera infantem ciirent, sed angeli quoque, sicut multa 

clarissima exempla ostendunt. Unde haec omnia? Nimirum, quod Dens 

dona sua ipse conservat et, quibus conserventur, abunde donat. Quare 

filios hoc loco non simpliciter accipies pro liberis, pro carne, cute et 

35 ossibus, sed pro omnibus, quae ad Uberos pertinent. Ad eundem modum 

uxor et maritus non sunt inteUigenda nuda corpora, sed habitaculum, 

focus, cibus, potus et omnia, quae ad Oeconomiam requiruntur. Haec 

autem sunt Dei dona, sive ea habeamus opulenter sive tenuiter, nam 

non eodem modo distribuit ea Deus. Sunt tarnen eo ipso etiam, cum 

30 parce contigerunt, satis magna et ampla, quod Dei dona sunt. Sicut 

enim dona Principum, quantumvis tenuia, magis aestimamus animo 

quam precio. Ita quanquam exiguum donum tibi Dens contuüt, ut te 

et tuos misere alere possis, sufficiat tarnen tibi voluntas divina et bene- 

dictio divina, quod certo scis Deum tibi favere et illa dona contulisse. 

35 Quae cum iterum eripit, aequo animo id ferre potes, quia scis non tua, 

sed Dei fuisse. Sic quieto animo es et ocioso, sive abundes sive egeas. 

Et cum sie Deum suis beneflciis quasi induis et, ut sie loquar, incorporas, 

fiunt ampliora et maiora illa beneficia, quantumcunque sint parva in 

speciem. 

39/30 etiam bis contigerunt fehlt S 

17*

260 In XV Psalmo8 graduum. 1532/33. [1540.] (Pg. 127,3) 

H»]matica: EbLiaeus non teimt jid) cum latLino. Latinus sie: 'filii sunt 

donum divinum, fructus vêntris est largitio divina'. Hoc EbLraeus: 

'hereditatem et mercedem'; oportet assuescere. In Môse per omnes 

5 lib^ros bic 'leênguter', quos losua aufteilet; hinc prop^hetae trans- 

ferunt ad omnes hereditates, quia eis simpliciter datae in terra Cana, » 

non eripovben; postea PLroprietates omnes, pos^sessiones 'hereditates'. 

W. «1», M [S8L 179»] Psalmus: 'Lex tua here^ditas', i. e. donum a te donatimi, i. e. 

verbum est mein QLUt heredLitatis. In scrip^tura SLancta fjeift ein \old) 

donum per figLuram 'heredîtas' i. e. porcio i. e. donum, quod mihi dona- 

*iob »u'aä.is tu est, fllius mens. 'Merces operi tuo.' Et in lob: 'Hec est hereditas lo 

illorum et merces, qui seminant', loquitur de impüs, i. e. bog fjoben fie 

«f. 109,80; 10 ba Don, ba wirb in ba für gegeben, quando diu impii. 'Hoc opus 

eorum, qui apud dominum', ps. 108; Quid?: 'transferantiir statum filü', 

flu(f)t ba:êt, ba§ ber S:[eufel fid) für med)t.i Sic PLaulus ad Cor.: 'scieni.«ot. 

15,58 tes, quoniam non' etc., i. e. merces vêstra magna est. Sic merces hie, u 

3i>i • ,»haereditatifi 

i. e. donum, largitudo divina, qui hoc potest. lila est doctLrina domestica. 

7: (U) (181) 179 10 über 'Merces* sUht proplheta 

») Erg. f&xd)ttn. 

Dt] Atque haec sufficiant de sententia Prophetae; restat, ut Gramma- 

ticam quoque nonnihil attingamus, quae propter Hebraicam phrasin 

paulo est obscurior. Nam quod Hebraeus dicit: Haereditas Domini 

filii, Latinus sie diceret: Filii sunt donum divinum. Et: merces fructus »o 

ventris Latine posset dici: filii sunt largitio divina. Nam vocabulum 

valde late eis patet. Haereditatem vocant terram divisam 

in populum per losua. Inde translata vox est ad omnes donationes. 

Terra enim Chanaan simpliciter donabatur populo Israel, hinc omnes 

alias possessiones, proprietates et dona vocant haereditatem. Sic in « 

»1. II», 5J Psalmo : 'Lex tua est haereditas mca', hoc est, donum a te mihi dona- 

tum; 50tein I)od)fte3 erbgut. Nos paulo aliter utimur nomine haereditatis 

pro re a parentibus nobis relicta. Sed Hebraeis est donum et portio 

divinitus donata. 

Nomen raercedis est Hebraeis valde usitatum, Hieremiae XXXI.: so 

^,^"^*JiJJ'MerceH est operi tuo'; Et in lliob: 'Haec est merces eorum, qui seminant 

»|. 10». aoinventum'; Et Psabno CVIII. : 'Hoc opus eorum, qui detrahunt mihi 

apud Dominum* etc. Signiflcat autem donum, operae precium, hirgitio- 

^fi.*«j.'u 

"''" ''ivinam. Sic est apud Esaiam cap. XI. et LXIl. Sic raulus in 

{"j'ij'J^Cor. I., Cor. XV.: 'State, quoniam non est inanis labor vester.* u 

lU qnud A 2t filii lunt fehit .S 33 kotom ßhU 8

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 127,3) 261 

Hb] Si vis de Oeco^nomia, liberis Bcribere, accipe hunc VLersum. Simpliciter 

credendum fLÜios esse dLivinum donum, quod habês maritum, uxoLrem, 

domum, focum, vestem et omnia, quibus perdurat primitias flliatio, 

omnia divinum donum; stante illa cognitione, quod ea omnia accip[imus 

» tanquam de manu benedicentis dei, Tum discemus per consequentiam 

pulchLram, quomodo tolcLrandi labLores, mitigandae calLamitates, mise- 

riae, sive uxor moriatur: 'fôminus abstulit', recepit suum donum. Ra-îoD i, Ji 

tione sie illusLtrata et erudita per verbum dLivinum, tan jid) jd)icEen in 

oecoLnomia; si des, maneo in timore, non insolesLCo. Si pauper, non 

10 deücitur animo, sed consol[atur verbo: 'Dominus dedit', qLuamquam îob i, 21 

non fit sine dolore. Oportet etiam S[anctos viros tristari et molestiaLm 

sentire, sed non vinci. lacob plorabLat, flebLat, sed non viiicebatur,i.anofe«7,34 

non desperabat de deo, non apostatâbat a deo, Sed: est donum dei 

mens loseph. Hactenus de OecoLnomia, quod sit divinum donum. Versus 

li is dicit. Sed e§ geI)ort baû usus et experientia. Qui nihil quaerunt 

quam fortûnam et casum vel suam sapLientiam, et ducit uxoLiem, ut 

hab[eat gaudium secundum camem, [SSI. 179 1] educat libêros et pro- 

12 vincere lacob] loseph 13 apotast| 

Dr] Haec igitur est doctrina domestica Spiritus sancti et vera Oeconomia 

Christiana, credere liberos et omnia alia esse divinum donum. Haec 

20 cognitio quando est certa, quod accipimus omnia tanquam de manu 

largientis Dei, tunc statim per pulchram consequentiam, quam Dialectica 

Spiritus sancti nos docet, discemus, quomodo pericula, calamitates et 

miseriae omnes ferendae et superandae sint, ut, stve uxor, sive liberi 

moriantur, sive alia mala in nos ingruant, cum Hiob dicamus : 'Dominus not 1, ai 

25 dedit, Dominus abstulit, sit nomen Domini benedictum.' Eatio enim 

iam illustrata per Verbum benedictionem agnoscit et gratias agit. In 

adversis autem Dei voluntati non repugnat. Non quod sine dolore carnis 

amittamus Dei dona, neque enim consolamur camem sed spiritum. Sed 

sancti quoque sentiunt illa mala et eis afficiuntur, non tarnen superantur, 

so Sicut lacob amisso loseph graviter angebatur, non tamen desperabat, i.mofe37,ai 

non blasphemabat, sed ferebat calamitatem, quia videbat eum fuisse 

donum Dei et rursus ereptum esse. Qui igitur sie instructus est, iUi 

nunquam quidquam defit. Verum non satis est ex libro hanc doctrinam 

discere, sed reqiiiritur usus et experientia, sine qua haec Oeconomia 

3i nunquam discetur, Sicut videmus in üs, qui nihU spectant nisi fortunam 

et casum. Hi dum incidunt in coniugium eo animo, ut voluptates suas 

20 omuia accipimus B 22 omnia pericula SB 31 ferebat, calamitatem] perseverabat 

£

262 In XV Psalmos graduum. 1532/33 [1540.) (Ps. 127,3.4) 

Hslmittit grandia, qûomodo calcaverit ruLSticos, fut[|len, et incedit in sa- 

PLientia, iDttb \exn Jon Obel geraten et faculLtates dispergentur, quia 

putavit suum opus, non dei donum et bLenedictionem. De Polit[ia: 

^'•*'Sieut sagittae.' Obscura. Praeter EbLraicam phLrasin est etiam simili- 

tudo obscura, quae est: 'Sicut sagLittae in manu potêntis.' 2)o§ ift mili- » 

tariter gcrebt et bcllaciter, quia arcus et sagLittae pertinent ad bellum. 

eM«.'Ps.: 'Non in arcu sperabo.' Militanter tan man fein bejjerö geben 

quam: 'arcus, qui est in manu potLcntis'; ber fdêr^t nidit et potenter 

».6am.i,Mdirigit. Ut de Saul et loLnatha: 'SagLitta Iona[thae non est retrogressa', 

3e(.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps.127,4) 263 

Hs] hello norunt duces, qualis popûlus militaris. Si b[ellum feliciter geritur 

et pax administLratur, iitrumque dLonum dei. De Bello : 'filii luventutis', 

i. e. bte Sl""9^ 

manjd)afft, qui debent tueri et gerere b[ellum, sunt ut 

sagLittae, qui gên, qui non fd)erên, sed etc.; bte alten non iLÖnnen; 

6 sed oportet sint robusti. Dominus dedit in polîtia tales masculos, qui 

non tantum filii, sed luvenes, qui pertinent ad regnum et gubLemationem. 

(S§ iêtft neeren et tt)f)eren. DLivinum donum, habere bellatores, [331. 180«] 

et ubi sunt, est donum. Et facit eos 'sagLittas* victrices, quae irrumpunt 

et bellum sie administrant, ut vincant. GentÜLes semper dix[erunt, 

10 quod prudLcntia in rebLUS b[eUicis plus valeat quam vires ^; temerarius: 

quod fortLuna saepe magnus a parvo exercitu fugatus, quia textus: 

Non est magnum, in parvo etc. Sed non tentandus deus, si X vellent 

contra Turcam. Sed si necess[arium, accipio, quot possum, et dLico: 

necesLsarium, urges me ad bellum, o deus, victoria apud te. Si etiam 

15 potens, etc.: Venio cum arcu et glLadio ma^gno; Non ideo vorabo, quia 

») Unsre Ausg. Bd. 40», 488, 35f. 

Drjferiimt, quia divinitus mittuntur et donantur. Senes enim non sunt apti 

beUii?, sicut docet versiculus vetus: ^gya vecov, ßovXal dk fieaoyv^ e.v%al tB 

ysQÖVToyv^, hoc est, Labores in EepubUca obire debent iuvenes, Qui 

autem medü aetate sunt, debent consulere, Qiü in extrema aetate sunt, 

20 votis EempubUcam iuvare debent. Sicut igitur supra in Oeconomia 

fiUos masculos posuit, ita hie ponit iuvenes, ut utrunque complecteretur, 

Ale"e et Defendere. Haec enim duo ad hanc vitam civilem et corporalem 

sunt necessaria. 

Sed audi, quomodo defensionem pubUcam honestissimo titulo ornet, 

35 quod donum divinum vocat iuvenes, quos Deus facit victrices sagittas, 

quae sie irruant iu hostes, ut victoriam reportent. Nam hoc Gentes 

quoque experientia docuit victoriam non sequi vires et potentiam, sed 

divinitus donari, et plus momenti in iudustria ac consüüs quam in armis 

esse. Ita saepe accidit, ut parva manu maximi exercitus siat fusi. Non, 

30 quod ideo non sint comparanda arma et cogendi exercitus, sed quod, 

cum necessitas bellandi MagLstratui incumbit, sive multos, sive paucos 

milites habeat, non ideo aut praesumere aut desperare debet, sed intueri 

vocationem, quod ex officio cogatur pugnare et quaerere victoriam ac 

rogare de coelo et dicere: Domine, apud te est virtus et victoria, adsis 

s5 tu mihi etc. Sicut econtra, si hostibus numero et viribus sis superior, 

non ideo promittes tibi certam victoriam, sed rogabis eam a Deo : Domine, 

22 Defendere, SJeeten »nb SBel^ten, Haec S 30 quod (2.) fehlt S 

') Hesiod, Fragm. 220, ed. Tetibn. p. 213,

264 In XV l'salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127, 4. 5) 

Hsjmaior exerLcitus, eed tua virtus et victOLria. Ego ex officio lTm§ fortLis. 

«Hut. 11, »7 Si hoc fit in duce: Ego amo pacem, cogor bellaLre. Ut lepthLa: 'Deus sit 

Iudex' etc.; ille referebat in deum: necessitas mihi bellandi, iuva, deus! 

Qui ergo agLnoscitdLivinumdonum, ut absitpraesumptio, joâts fein not. 

Si hoc habLcremus, viceremus mundum. Ut Dâvid, ubi vicit, habûit & 

victoLriam, quia tali.s dux: qûarnquam habeo arcum, gliâdium, tu da 

victoriam! Erant ein I}anb öol ûben et tot gêntes in CtrLCuitu. 

'luventutes', i. e. bie jungen friger, sunt 'sagLittae' valida manu iactatae, 

jic rid)ten§ auö et reportant victOLriam. Bello valent iuvenes dîvina 

benedictione, non propria virtute aut praesumptione. 'Filii luventutura' : »o 

lißam.äs'.MEst mos EbLraicus: 'Pauperes'^ etc.; 'filii mortis' i. e. mortuus, qui debet 

''•Smori. i. e. 'Iuvenes*, 'luventus', qua« bellat. lam concludit: 'Beatus 

vir': D lüol bem, qui habet phLaretram plênam istis sagLittis, q[uasi 

dîcat: ba§' muö ein feiner fLurft, ftab, polîtia jein, quae habet hanc bene- 

13 'Iuvenes' mit Strich zu 'Filii luventutum' Z. 10 gezogen 

') Luther übersetzt Born. 15, 26 'Pauperes Sanctorum' mit 'bic aimen $eilisen'. 

Dr]tua est victoria, eam si daturus es, agam tibi gratias; Sin ultnrus es « 

clade peccata nostra, ecce adsum. TaUs fiducia, si vel in solo duoe sit, 

qui agnoscit vocationem suam et auxilium a Deo requirit, haud dubie 

victoriam consequetur, Sicut lephta; is erat in officio, libenter una cum 

suis vixisset in pace, sed Ammon id non sinebat. lephta igitur pro- 

Mid». 11,37 ponebat Deo necessitatem pugnandi sibi impositam et rogabat opem 20 

contra hostes, et sie vincebat. Agnoscebat enim victoriam non suum 

opus, sed Dei donum esse. Sic David varias et praeclaras victorias aliam 

post aliam ex hostibus reportavit. UndeT Habebat arma, equit^s, 

pedites. Sed illa, inquit, nihil ad victoriam comparandam valent, ideo 

a Domino eam rogabat et expectabat. Haue fidem sequebatur certa w 

victoria. Salomo igitur hoc versu docet victoriam verc esse donum Dei; 

Et sicut sagittae cum impetu iactatae et contortae penetrant, Ita quoque 

in bello valere iuvenes divina benedictione, non prorpia virtute nee 

praesumptione. Hebraismus est: Filii iuventutis, id est, iuvenes, sicut 

i.cam.st,it'flUum mortis' vocant destinatum morti etc. lam concludit: jo 

V.5 VI. Beatus vir, qui implevit desiderium suum ex ipsis; 

non confundotur, cum loquetur inimicis suis in porta. 

Verte sie: Beatus vir, qui implevit pharetram suam talibus; non 

confundetur, si quando cum hostibus in porta res erit. Quasi dicas: 

17 iiuni fefill S 23 post] super S 36 et expectabat fehlt S 34 in porU 

fehlt S dicat SB


Hs]dictionem et intelLligit esse donum. Ibi sunt victoriae in p[ace et hello. 

In bel[lo sunt sagLittae, quae perrumpunt et rid)ten§ au§. [S3l. 180] 

tarnen aliquando amittunt spolia et Civitatem ; ba^ ftnb Scabies et Pustulae, 

tarnen regnum stat et parantur victoLriae. @^ muö in beUis vul[nera 

5 et sangLuis I)et nad) tonten. Et militibus est plus gLaudii et gloriae in 

vulnere quam in etc. Sicut in patrefamiUas non fit sine incommodo. 

lam moritur pecus. Corpus tarnen et oecoLnomia manet. Sic in bello. 

Vincunt luvenes, vulnera et sangLuis ift t}t)n ein foftlid) bing, quia 

possunt dLicere: Nos fuimus in bello, et plus diligunt, quam si non ca«8i. 

10 qui habet tales, qui norunt donum, est felix princeps. 

lam de pace: 'Non confund[etuT'; 'loqui in porta'; est dura dictio 

et mirab[iLiter sonat. Non est simpUciter 'loqui' sed politiae, Condere 

lêges et gubLernare per lêges, cohercere seditiosos, rebLelles, nobLÜes. 

Ubi tales, qui sunt dLivinum donum, sciunt 'loqui in porta', i. e. in curia, 

15 quia ludicia exercebuntm- in porta, i. e. conditores, executores legum, 

qui habent ju bitten, ilU praecipiunt inimicis. Non solum hostes ün- 

pugnantes, sed etiam odientes. Et magListratus oportet etiam canat: 

'Dominare in medio' etc. Si tüÜ \i(i) bxan leren, ba§> man im feinb ift, W-no,2 

Dr]Is est beatus Princeps, ea est foeUx Politia, quae habet hanc benedictio- 

ao nem et intelligit eam esse donum Dei. Ibi necesse est esse victoriam 

et pacem domi et foris. Quanquam autem accidit, ut quidam pereant 

et occidantur (ea est quasi Scabies et pustulae in oute), tarnen corpus 

salvatur et paratm- victoria. Vix enim unquam victoria omniuo incruenta 

contmgit, sed, quo plus pericuü fuit, eo plus gloriae militibus accedit et 

35 plus gaudü est in victoria difficüi quam doloris in sanguine. Sic neque 

Oeconomia omnibus incommodis caret nee uUa omnino totius vitae pars. 

Sed non est putandum incommodum, quod cutis (utor enim Ubenter 

hac similitudine) leviter scabie infestatur, totum autem corpus bene habet. 

Quare stat hoc: Beatos esse, qui huiusmodi iuvenes defensores habent, 

30 licet quidam pereant, hoc est, beatos esse, qui hoc donum habent et 

norunt esse donum Dei. 

'Loqui iu porta' Hebraismus est: Non enim tantum signiflcat loqui, 

sed pohtice loqui, hoc est, leges condere, per leges gubernare, edicta 

proponere, cohercere nefarios etc., quasi dicat: Ubi tales sunt iuvenes, 

34 ii sciunt in porta loqui, hoc est, in Reipublicae negocüs recte versantur. 

Sunt gubernatores, constitutores, conservatores EeipubUcae et legum. 

Sed audi, quid addat, nempe, quod tales non solum habent hostes im- 

pugnantes, sed etiam inimicos odientes. Quare oportet, ut Magistratus 

discat ferre iUa odia. Aüoqui si odiis deterriti gratiam hominum venari 

32 cutae Ä

266 In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,5) 

Hs] tum est Anarchia. In aula omnes volunt bene regnare, sed nemo bcr foên 

bie \ä)cüe.^ 3Sü einer bem 2. bie äugen*; quia est meus amicus vel vicipus, 

icf)rt)ager, oettern, si facio ei, tum odit. Cur es in mag[istratu 1 tantum 

volunt gloriam, potentiam. quis hoc non: velle habere gloriam sine 

labore ! lam nobiles nesciunt, inie jcf)enblid) jie Oon ben jdiretbern reben. » 

Non loquuntur cum inimicis in portis. Non greiffen an bie öettern, 

fd)tt)eger, sed e(}e ben furften tiervf)aten. [Sl. I8l»] Videbis, quod pessîme 

regnabunt; qui mimis vûlt ferre odium, abeat. David sanctißLSime 

i.€oiii 15,14. iregnavit, vide, quomodo regnum stet: ubi Ab^salom defecit, abstractum 

totum regLnum et exuit patrem, vide verba; quia David SanctisLsime lu 

rexerat et iustitiam exercuerat, ideo !ttg er odium etc. Qui vult ftrarfc' 

regirn, ber mu^ä mand)en potLcntem et divitem angreif fen; et {)engt an 

\iö), donec ein anf)ang !riegen, tum perseqLUuntur etc. Nostri nihil 

5 labore über (gloriam) 9 regnum über (bellum) 10 verba mit Strich zu 

Abj^salom Z. 9 gezogen 

») Wander: Katze 402. ») Erg. auJfroên. 

Dr]volent, ad Anarchiam res delabetur, sicut videmus in aulis Principum; 

ibi, quia omnes volunt in gratia esse, ideo nüül reprchendere, nihil dam- is 

nare audent, ne in odium Principum incurrant. At cur Magistratum 

ambiunt t cur in aula vivunt, si non labores, et tantum praemia ac gloriam 

spectantt Hinc fit, ut nulla usquam iusta Imperii species sit et 

pessime administrentur omnia. Atqui si qui offensas et odia hominum 

subire nolunt, ab.stineant a Magistratu. Quis unquam sanctius ad- %> 

2.€oni.i5,äit. ministravit regnum quam David t et tarnen, cum seditiosus filius Absalon 

eum criminaretur apud vulgus, facile invenit, qui ei crederent. Cur hoc? 

Quia David erat sanctissimus Eex nee connivebat ad subditorum pec- 

cata, sed in ea acerbe pro merito animadvertebat, ea res primum ei 

odium et invidiam conflavit ad vulgus; Deinde, cum filius dux seditionis sj 

et auctor accederet, facile pertrahi ad defectioncm potuerunt. Neque 

enim potest aliter fieri, quin improborum odia in se concitet, qui officium 

suum ßtrenue in Magistratu facit. Sapiunt igitur nostri, (jui honorcs 

et Magifitratus sine labore retinere cupiunt, sed cum magno Reipublicae 

periculo. Quare hanc particulam: In porta loqui cum inimicis, non sie so 

nude accipies tanquam de re ociosa, signiflcat enim legcs condere et 

eas poBt exequi, urgere carcore, vinculis et poenis iniprobos, irritare in 

ße furorem maliciosorum hominum etc., ut, qui in Kcpublica praoest, 

Rio praesit, ut nunquam metu gravissimorura periculorum, quod ad au- 

li ibi, quia] ubi S gratia apud alioa ease


Hsjvolunt facere, nisi ubi glitnpff et gloriam; hoc non est regere sed pessun- 

dare regimcn; i. e. condere Iteges, mandare civibûs et rusticis et exequi 

mandata, urgere carcere, vi, poenis. SaS lêtft conciliare inimicos, habere 

seditiosos in repLublica, ut occaSLione habita deponant et auferant. 2)er 

5 Jêufel Sit magLLstratus, p^rinceps, dicit caro. Ut Bias: Magistrat.us 

virum.^ Bonum regnare, si quis velit obedire, tro^ betn fiêinb, ut ferat 

legem, ut fiat, ut red[ucat nobUitatem in ordinem. Eegnare est calami- 

tosisLsimum onus. Ut in coniugLio max[ima molestia, desperat et odit 

uxorem etc. Sic in mag[istratu: eê td) inolt Eonjul jetn, velim exire 

10 e CivitLate. Si in Pol[itia insunt hec vitia, rebeUes, raali, detractores, 

inimici magListratus et maior pars, quid? scias te d[ivino dono magListratum. 

Qui sunt bLoni Cives, scias esse donum d[ivinum, agnosce 

deuin favere et veUe magListratuna, regendum, puniendum, sive irascatur 

10 e fehlt 

') Vielmehr Pittacus; vgl. Orelli, Op. Graec. vet. 1, 173. 

Drjdaciam improborum attinet, careat; quia regere nihil aliud est quam 

15 odiis se gravare et immiscere se in istam beluam dentatam et saevissimam, 

sicut Aeschines quoque dixit, cum a Eepublica Atheniensi disce- 

deret, se gaudere, quod liberatus sit a Eepublica tanquam a rabiosa 

cane.^ Et Bias dixit: Magistratus ostendit virum. Quot enim hodie 

sunt Eespublicae, quae suos cives, quot Principes, qui nobilitatem suam 

20 in oincio retineant? Est enim omnium operum humanorum longe gra- 

vissimum: regere. Sicut autem, si quis ideo uxorem ducit, ut libidinem 

et voluptates suas expleat, longe faUitur et nunquam cogitatis molestüs 

involvitur, Ita quoque, qui ad Magistratum accedunt spe praemiorum 

et gloriae adducti, omnia diversa inveniunt, si modo facere officium 

36 volent. Fit igitur, ut fracti magnitudine laborum et impatientia in- 

dignentuT et abüciant omnia. 

Quare discendum est in administratione haec omnia inesse vitia, 

odia, rebeUionem, seditionem, inobedientiam, ingratitudinem, mille peri- 

cula, turbatores pacis et ocii, qui vitae, fortunis et dignitati tuae in- 

30 sidientur. Hie quid faciet igitur Magistratus ? Nimirum hoc primum, 

ut sciat Magistratum esse ordinationem ac statuat se voluntate Dei 

accessisse ad Eempublicam; Deinde, postquam hoc constituit, ut quo- 

que confirmet animum et obfirmet contra omnia pericula ac faciat offi- 

25 Fit bit ut] Deinde S 25126 indignantnr S 26 abiiciunt S 31 ordinationem] 

donum Dei S ac] et S statuat fehlt S 32133 quoqne fehlt S 

») [Pseud-JEpist. V.

268 In XV Psalmos graduum. Ib32,'i3. (1540.) (Ps. 127, 5) 

HsjCivis, ßive p[robet. Si hoc, dominus dabit benedictionem et assistet 

tibi, non inimicis, quia dicit: 'Non confundetur', etiam si sit tibi 'loquen- 

diim', imperandum, exercendum cum tuis hostibLUS. Sic ÜLavid: 'Qui 

ei. i'Sdas salutem repibus' etc., tu es dator victo[riae, tn es 'subiector pop[U- 

lorum', 3d) üermed}!^ nic^t, bas DerreLtete^ uolcf. [SBL181>>] Sanetis^simus 

rex hab[ebat pestilentisLsimum et seditiosLissimum popLulum. Ideo dicit: 

Dominus est, qui dat obedLientes Cîves, qui conservat vulgus, quod per 

8e inimicum magListratui, quia non vult poenas, tributa et onera rei- 

PLublicae. Quisqûe VLult facere, quod placet etc., nobiles etiam. Si 

urgentur, fiunt inimici. Hec consolatio, cum gubernaveris politiam tuo 

verbo 'in porta, non confunderis', quia deus dabit tibi viros, qui t« iuvare 

5 nti^t fehlt 6 hinter popiûlum nochmals habiêbat 

') teiifeite = schändliche ; Grimm s. v. (2) Nr. 3). 

Âcinm suum, sive indignentur cives, sive non; tunc fiet, ut Deus addat 

benedictionem et assistat tibi et non inimicis, Sicut hie dicit: Non con- 

funderis, etiamsi tibi loquendum sit cum inimicis et inobedientibus ac 

Sf. )«. » seditiosis civibus; Item Psal. cxlüi. : 'Qui subdit populum meum sub me'; « 

»1.7, »Item Psal. VII.: 'Tu es iudex populorum', quasi dicat: Non est mearum 

virium, prudentiae aut sapientiae meae, hunc populum regere. Dominus 

igitur est, qui dat obedientes cives et conservat populum, qui naturaliter 

odit Magistratus. Omnes enim volunt esse liberi et aegre ferunt legum 

vinculis licentiam constringi, sicut in nobilitate hodie videmus, quae *> 

simpliciter omnia sibi Arult impune licere; Si quis Princeps cohibere eos 

vult, deficiunt. Contra haec pcricula consolatur Magistratum hoc loco 

Spiritus sanctus. Cum leges condiderL^, inqiiit, non confunderis, quia 

Deus dabit tibi iuvenes, qui possunt inrare. Unus enim et alter bonus 

in Eepublica vir saepe totam reliquam civium multitudinem in officio « 

retinent gravitate sua et severitate. Alii autem, qui ad omnia connivent, 

ne sibi confient invidiam, non Magistratus, sed pictae quacdam statuae 

Magistratuum et picti sunt principes ad nullam rem idonei. 

Ilabetis Psalmum Politicum et Oeconomicum, quomodo in utro- 

que genere vitae instituendus sit pius animus, ne vel successu nimio >o 

in securitatem prolabamur vel adversa fortuna fracti discedamus ab 

officio; Quod utrunque impiis accidit, qui sine tiniore Dei vel in con- 

iiigium vel Politiam irruunt. Quia enim uesciunt divinitus haec regi, 

ideo Buifi consilüs moderari vohmt omnia. Hinc fit, ut aut periculose 

impingant aut eo usque securitatifl progrediantur, ut revocari ad sana m 

m Itvm] Sicat dicit

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 127,5; 128, 1) 269 

HB]pos8unt. Si 3 vel 4 in polLitia, possunt impios jtüingen et Civitatem, 

quia deus promisit auxLilium et assistentiam. Si lajjen flên, tum me- 

tuunt unumquemque Civem, non agnoscunt officium suum nee dei donum 

nee assistentiam eins. 

5 4.Augtu8ti| Psalmus CXXVm. 

'Beatus omnis, qui timet dominum': In praecedenti psalmo audListisV.i 

utrumque, polLitiam et Oeco[nomiam. Iste psalmus fere idem facit, 

sed alio modo, principaliter de oeco^nomia et de coniugio loquitur; deinde 

praecatur et coniugibLUS et magListratibus pacem et benedictionem. lam, 

10 quod de polLitia et oecoLnomia: quia ex domo fit Civitas, ex CLivitate 

fit provincia, ex provincia Eegnum, quia coniugium est fons Civitatum, 

provinciarum et EegLUorum. Posset ergo appellari greco more Epithala- 

1 impü 3 unumquernque c aus unusquemque zu 5 De coniugio prophetiAm 

et docLtrinam dicit r zu 10 Ex domo fit Civitas r 

Dr] consilia non possint. Quare danda est nobis opera, quos aut iam in haec 

vitae genera coniecit Deus aut olim coniiciet, ut, quam haec doctrina 

IS omnibus est necessaria et utilis, tarn eam studiose discamus. In ea re 

et nobis ipsis et Eeipublicae quoque plurimum profuerimus. Tum Deo 

quoque probabitur officium nostrum, qui, sicut promisit, addet successum 

et recomprobabit beneplacitum sibi esse super metuentes eum 

et s'iper omnes, qui sperant in misericordia eins. Amen. 

»0 Psalmus CXXVm. 

Beati omnes. 

In praecedenti Psalmo docuit Propheta de utroque vitae genere, 

hoc est, de Politia et Oeconomia. Idem fere hie quoque agit, sed alio 

modo. Etsi enim hie quoque coniungit cum Politia Oeconomiam et 

25 utrique benedictionem ac pacem precatur, tamen magis ad Oeconomiam 

seu coniugium respicit in hoc Psalmo, quod ea sit ceu fons et origo Poli- 

tiae. Quos enim domi educamus et instituimus pueros, eos posteritas 

est olim habitura Eeipublicae gubernatores. Ita enim accidit, ex domi- 

bus seu familüs civitates, ex civitatibus provinciae, ex provincüs regna 

30 constituuntur. Eecte igitur dicitur Oeconomia fons Politiae, quod tur- 

batis Oeconomüs non possunt constitui imperia nee civitates, sicut in- 

dividuis sublatis neque species nee genus consistere potest. Quare faciemus 

huic Psalmo titulum, quod sit ceu Epithalamium et nuptiale carmen. 

18 eum] se S 19 eius] aua S

270 In XV Pgalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Pb. 128, 1) 

H8]mium vel Carmen nuptiale. Et est consolatorium et imprecatio pro 

fortuna, pace coniugum et magistratuum vel politiae. Et videbitis hoc, 

SLpiritum SLanctum esse optLimum PoeLtam et OratoLrem, qui sciat regu- 

las artis dicendi et persuadendi. Nam diligentisLsime cavet, qua« sunt 

molesta vel contraria ad persuasionem, et eligit multo studio, quae optima & 

et sola bona in coniugio. Hoc mundus ignorat; et praesertim ü, qul 

sunt in magListratu et coniugio, illi ista verba s^piritus SLancti non ca- 

Plîunt nee sequuntur, sed sensum carnis suae, qui nihil sentit in Oeco- 

l^nomia et PoÜLtia quam offensiones, molesta, difficüia, laboriosa; [931. 182»] 

quae bona et divina propter pusilla mala non videt. Hinc dic^ta InfidLC- lo 

lium: Nulla Cîvitas est sine malo, i. e. muliere.^ Et si mulier potuisset 

poeticari et scribere libLioß, etiam dixisset, ut ipsi Virî necesSLarimn 

malum, econtra. Nee sine te nee cima.' Romanus ille: Si possemus 

zu 3 Qualis Orator S|j>iritus sanctus r 4 cavet über habet lOjl! über Infidieliam 

$tehi et gentilium 

•) Ahnlich Cicero, De re publ. IV, 5. ») U. A. Tischr. Bd. 6, S. 672. 

Dr] quo Propheta et consolatur coniuges et eis omnia foelicia precatur et 

promittit a Deo. Possunt autem haec postea ad politiam tanquam a i» 

specie ad genus transferri, quia, sicut coniugio Dens benedicere vult 

propterea, quod coniugium est divina ordinatio et vitae genus Deo gra- 

tissimum, Ita quoque Magistratus divinitus institutus est et certam 

habet promissionem divinae benedietionis. 

Apparebit autem in hoc Psalmo, quam bonus tum Poeta tum Orator » 

Sit Spiritus sanctus, qui omnes dicendi et persuadendi regulas optime 

novit. Diligentissime eriim ea dissimulat, quae in hoc vitae genere molesta 

aut odiosa sunt, et ea tantum multo studio diligit et coUigit, quae 

ad persuasionem aptissima et in coniugio sola et vere bona sunt. Mundiis 

diversum facit. Nam vera bona coniugii non solum ignorat, sed etiam, ss 

si qua videat, obruit ea praesentibus molestiis. Ideo nihil mirum est, 

cum de hoc vitae genere homines impii loquuntur, quod aliis verbis 

utuntur, quam Spiritus sanctus solet. Sequuntur enim tantum sensum 

carnis et tarn in Politia quam Oeconomia nihil aliud vident, quam quae 

difficüia, molesta aut laboriosa sunt; nee id soluni, sed quae sunt vore m 

divina bona in bis vitae generibus, ea propter illa carnis levia incommoda 

non animadvertunt. TTinc nata sunt illa dicta: Nulla civitas sine malo, 

hoc est, sine mulieribus. Item : Uxor malum necessariuni, et si qua similia 

sunt convicia in istum sexum, qua« apud Graecos sunt plurima. Sic 

citatur contumeliosa sontentia cuiusdam Graeci Poetae: ywaixa ôjiTeo» a 

83 malo] mole B

In XVPsalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1) 271 

Hsjcarere uxoribLug; quia caro sie infecta OrigLinali PeCLcato, ut tantum 

quaerat libertatem, OLtium, suavitatem et vitare VLelit omnesMolestiaLS, 

labLores, difficultLates et tantum dominari in re pol[itica: vellent excutere 

frenum, quod deus impoSLUit Mag[istratui et coniugio, et tantum de- 

5 cerpere f[ructum voluptatis. Sed non. P[eccatimi origLinale excecavit 

nos et submersit in cupiditatibus gloriae. Ergo necesse est imponi remedium 

tam naturae corruptae, ut excitetur. ®a§ finb flagelLla, molestiae, 

quae sunt in coniug[io et administLratione polLitica. Quando ergo legis 

S[piritum g[anctum laudare coniugium, fac istam AntiLthesin, quod verum 

10 est secundum SLpiritum, — sed CLarnem contrarium, Ut dicas: Miser vir, 

pessime tibi erit. Sic res est in mundo, quia non percipit, quae ßLpiritus 

Sunt; ideo non intelligit ulla bLona in magListratu et coniugio. Nescit 

delectâri in creatore et benedicente et suis donis et benedLictione. Ideo 

iste poeta SLptritus sânctus scilicet est opLtimus, eligit optLima in con- 

15 iugio, mala vehLementer ornat et extenuat. Quia iê tueijet leut fuerunt, 

Di] xQelaaoi» iarlv fj ya/xalv.^ Et quidam Eomanus quoque dixit: Si 

foeminis carere possemus, magna careremus molestia. 

Eatio huius iudicü haec est, quod original! peccato caro sie est 

vitiata, ut illas poenas peeeati non possit aequo animo ferre, sed tantum 

so quaerat, quae suavia sunt, inolestias autem et labores fugiat. Ideo coniugium 

et politica officia aut omnino vitat, sicut Epicurei, aut iis tantum 

abutituT ad suas voluptates. Adeo excoeeata est per peccatum originis 

cupiditate voluptatum, gloriae et opum. Necesse igitur fuit addere 

pharmacum corruptae naturae et lascivientem carnem bis molestiis, 

36 quae tum in coniugio tum Magistratu sunt, aliquantulum reprimere. 

Cum ergo in Scriptura sacra legimus ista coniugii encomia, debemus 

Antithesin faeere iudicü hominum et banc addere correctionem, quod 

ista sint vera secundum Spiritum sanctum, sed secundum carnem non 

sint vera. Sic, cum infra dicit de pio marito : 'Beatus es et bene tibi erit', a 

30 caro diversum sentit et iudieat coniugem esse miserrimum et esse ei 

pessime, quod duro labore victum cogatux quaerere. Quia mundus ea 

non intelligit, quae sunt Spiritus sancti, et ista bona, quae vel in Oeco: 

nomia vel Politia sunt, non videt, sed tantum haeret in creatura, Deum 

condentem, regentem et benedicentem creaturae non videt. 

35 Contra Spiritus sanctus in Creatorem intuetur et benedictionem 

Domini quantumvis variis afflictionibus obrutam magniflce extollit, Alia 

incommoda aut prorsus dissimulat aut extenuat egregie; hoc mimdus 

•non potest faeere. Ideo videmus in historüs homines, quanto fuerunt 

sapientiores, tanto cavisse diügentius, ne ad publica negocia et admini- 

^) Stobaeus, Floril., Abschn'Ort ovx aya&ov t6 ya/isTv Nr. 22.

272 1° XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1) 

Hi] iê jaucr e^r geioejen in administ^ratione politica. Nemo libenter gêt 

t)m ein, libLentius: Libido, adulLteriimi et scortari; hec VLult caro, propriam 

uxorem non potest ferre secundum naturam; quia est comipta, 

non VLult esse sub legibus. Sic econtra uxor. Deus vult simpliciter ista 

2 regLna, domesticum et polLiticum, et posuit illa 2 in illam miseram s 

camem; non potest utrumque ferre, [SI. 182''] quia non succedit in coniugîo 

et magListratu, ut vult. Ideo erudiendi, exhorLtandi piorum 

animi, ut aliquid ultra spectent quam sapLientia C[arnis. Dabit aLuimo 

vidiere, quae sint bôna in coniugLio et magListratu, ut illi« inhaereat 

et Ulis inspectis vincat vel facUius tolerent molestias in bis 2 regnis. lo 

Ideo vocabo EpitbaLlamium Mâgistri PhÜLippi, vel 1. distinctio. 

Non ÜTuit mox cum promis^sionibus siiis super coniugium propter 

ipsum coniugLiimi, immo incipit a prima tabLula. Uxorem ducere, 

Dr] strationem poüticam accederent. Idem in coniugio accidit: iuventus 

difficillime sibi patitur id imponi iugum, sicut senex apud Comicum ait : u 

Omnes, qui amant, graviter sibi uxorem dari ferunt.^ Etsi qui amore 

compulsi colla huic iugo submittunt, cum postea non fluunt ad volun- 

tatem, sed alia atque alia incommoda incidunt, quae amore excoecati 

non praevidere, tum demum querelae et nimis sera reprehensio facti 

sequitur. Et sit, ut nuilto facilius omnia vitia in scorto vel adultera so 

tolerent alii quam maritus in uxore, Sicut econtra uxor quoque, nLsi 

insigniter proba sit, facilius ad adult«ri peccata quam leves mariti offen- 

siones connivet, Quia natura vincula ista non potest aequo animo tole- 

rare, nisi animi edocti verbo et Spiritu illuminati respiciant ad creatorem, 

qui tum Politiam tum Oeconomiam institmt et vult utraque ab hac »s 

misera carne administrari. Qui hanc cognitioncm non habent aut leviter 

admodum meditatam tenent, ii facile commoventur ad impatientiam, 

cum minus recte succedent omnia. 

Ergo etiam piorum animi erudiendi, exhortandi et erigendi sunt, 

ut aliquid spectent ultra illa incommoda, quae prima incurrimt in oculos, so 

et reiectis iudicüs sapientum mundi respiciant ad vera et summa bona, 

quae Deus in haec vitae genera abdidit, atque ea alte animo includant; 

tunc flet, ut et facilius tolerent molestias illas et Deo libenter pareaut 

varie tentanti. Atque in hunc usum hoc Epithalamium nunc interpretabimur, 

ut et videre ista spiritualia bona, quae Deus in coniugio a 

abscondit, possimus et admirari, ne flamus mundo similes videnti opera 

De! et tarnen non intelligcnti, audienti benedictionem divinam et sua- 

viBBimas promissiones et tamen non credenti. 

20 multo) mulu Aß 26 Politicam A ;M adniinigtrare D 31 rMpiciuiit AU 

32 genera 33 parUat B 

') Termi, Andria I, 2, 20.


Hs] habere lib[eros, esse marLitum et uxorem nemo intelLÜgit, quid Sit. Sed 

ille intelliget hunc f^ructum coniugii, qui timuerit dominum. A 1. tabLula 

incepit. Qui v[ult magîstratus fieri, coniunx, incipLiat hie. Fieri potest, 

quod Ulis ipsis, qui tLiment dominum, pe8[sime cedit coniugLium. Inter- 

b dum ei moritur uxor vel frigt !Io^, ftod ungeheuer, ba§ im jein le en 

jauer. Si vero timet dôminum, vincit et tolerat et inspicit meliora et 

concludit: Si non cog^noscerem dominum, multo peius haberem. Si 

quid triste, compensabitur eximio illo d[ono, quod deus cognoscitur a me. 

Sic consolabitur et compensabit, qLuidquid caro dixLcrit de molestüs. 

10 Si vis fut[urus vel es maritus et feliciter in coniugio, dabit tibi dominus 

domum, rem, uxoLrem, libLcros. Sed 1. cura: timeas dominum. In nomine 

dLomini incipias. Cui non est datum continere et vexatur tribu- 

lationibus CLarnis, spectet, donec deus. Sed si vult fieri coniunx, incipîat 

2 coniugium 3 coniunx c a-ue coniugiîum 4 qui] quod 5 t)nge(|euett 

Dr] I. Beatus omnis, qui timet Dominum, qui ambulat v.i 

16 in viis eius. 

Hie primum vide, quod Propheta non statim irruit in promissiones 

coniugii, tanquam propter coniugium simpliciter obtingant. Sed incipit 

a prima tabula et beatum praedicat, qui Dominum timet. Facit autem 

id ideo, ut signiflcet mundum non intelligere, quid sit coniugem fieri 

30 seu uxorem ducere. Ideo etiam, si quae molestiae incidunt, non potest 

eas aequo animo ferre, ideo etiam non beatus, sed miser est. Qui autem 

Dominum timet, is, sive ad politiam accedit vocatus, sive uxorem ducit, 

beatus est, utcunque cedat vel coniugium vel Magistratus. 

Potest enim fieri, quod etiam istis, qui timent Dominum, non bene 

K cedat coniugium, sed coniungantur aut cum malis aut morosis uxoribus 

aut aUa quaedam incommoda eos premant, quaUa sunt bonae uxoris 

praematura mors aut überi degeneres aut matrimonium sterile et infoecundum. 

Hie si pius sit animus et timens Dei, faeile vincet illa incommoda 

et sie cogitabit: Ecce, contigit tibi uxor multis modis incom- 

30 moda, cum qua alius nullum diem quiete posset vivere; Sed Deus tibi 

hoc largitus est, ut et agnoscas Deum esse creatorem et patrem tuum 

et discas voluntatem eius patienter ferre etc. Hoc dono leve compensatum 

est matrimonium tristius, siquidem non ad matrimonii solum 

molestias superandas, sed ad aUa quoque mala vincula donum hoc prodest. 

36 Ergo Sic incipit Propheta Epithalamium hoc: Si vis esse foeüx et 

beatus et adieeisti animum ad coniugium, hoe experieris : Deus tibi dabit 

uxorem, dabit domum, dabit liberos et alia. Sed hoc primum da operam, 

ut Deum timeas et in nomine Dei id vitae genus incipias. Haec utilis 

Cutters SBette. XL, 3 18


Hs] a 1. praecep[to ; sie loquere cum deo : Tu dicis : Ego dLorainus dêus tuus, qui 

creavi te; Creasti me mas^culum, femellam, non me feci. [Sl. 183»] Certus 

Creator, finis certus, quia sie me creasti; Eogo, da mihi donum, ut feliciter 

fungar officio coniugis vel patrisfa^milias, — ut non praesumas, irruas, sed 

invoces illum, qui creavit te, sine quo non factûs. Non sie poete eanunt » 

EpithLalamia sua ut ille, qui incipLit a fide, timore 1. praeeeptLi. Non praesumendum, 

sedinvocanduset timendus deus,fidendum,quomododixLom: 

Feeisti masLCulum et uXLorem, iste voe[ationes grate in auribus eins. Non 

potest negare, quod sua creatûra et quod te masLCulum ereaverit. Et dixit: 

Ego dLominus, debes mihi eredere. Non tuo consilio et praesump[tione lo 

incipias, nequam credas mihi; quia consilium non procedere sinat vel in 

7 timeudum 

DT]doetrina est, quam statim initio tradit Spiritus sanetus, ut is, cui non 

datum est, ut eontineat, ineipiat matrimonium a primo praeeepto et 

divinam imploret opem ac in conspectum Dei prodeat et dicat: Domine » 

Dens, tu dicis ad me in verbo tuo, quod sis et esse veüs Dominus et Dens 

mens, creasti igitur me maseulum et creasti foemellam ; baee tua creatio 

et hoc opus tuum est, ego me sie non feci nee fortuito ita sum factus: 

Adde igitur creaturae tuae successum et da, ut sim foelix maritus, ut 

sim uxor foelix etc., — ut sie incipiamus in timore Dei, non simus securi w 

aut praesumentes nee sicut rustiei et imperiti homines temere in hoc 

vitae genug iiTuamus, sed invocemus illum, qui ad id vitae genug nos 

creavit, tunc fiet, ut foeliciter eveniant omnia. 

[Sfl. a] Longe igitur alio modo epithalamion suiim Spiritus sanetus 

ordituT quam alii Poetae, hortatur enim, ut invocemus prinium Deum ss 

et fiduciam misericordiae eins animo concipiamus. Non enim Dens 

invitus audiet, si appelles eum creatorem tuum, sed vicLssim agnoseet 

te ereaturam suam esse nee negabit se tibi dedisse, ut esses masculus 

aut esses foemina. Praesumptionem prohibuit nee vult privato consilio 

hoc vitae genus incipere, sed vult, ut tua consilia tibi sint suspeeta et 3o 

quod ea Dens non sit fortunaturus, nisi ipsum in consilium adhibueris. 

Eecte igitur dicit: 'Beatus vir, qui timet Dominum.' Nam exempla 

quotidie sunt ob oculos, quod saepe vchementLssimus amor initio int^r 

coniuges est, qui postea facilime extinguitur, ut aut vivant inter se 

hoBtiliter aut alter alterum deserat. Nonnuuquam ita immerguntur si 

voluptatibus aut opibus, ut plane sine omni Dei metu vivant; ea duplo 

maior est infoelicitas et miseria. Sed merito haec eis accidunt. Cur 

enim non addunt timorem Deit 

33/34 M pUne boitilit«r B

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 11 275 

Hs] procedLendo.i Ideo necesLsarius timor, ut non ouff mein tat etc., tûn 

gêtä; qui ardore et consÜLÜs propriis ducunt puellas et flngunt inestLima- 

bilia gaudia, flunt discordes etc.; vel si econtra, immerguntur volup^tatibus 

et opibLUS, 2 peius. Aut tristis^simum aut voluptarium i. e. ignarum 

6 omnium rerum dLivinarmn erit coniugium. Non timent domiLnum. Sed 

incedit in sua praesump[tione, jo feüt§ vel getet JU tool- Sic cogLita: 

Qd) mu§ mid) für bit futditen; quia creasti, fd)aff consortem vitae etc., 

da PLanem et victum et meis, — et invoca sine praesnmpLtione tûa. 

'In timore eins'; ba§ ift timere deum. Et velim, quod parentes, prae- 

10 cep^tor inculcaret fnaben et meibten, ut punirent praesumptiones, quia 

coniugium versatur in mundo inter demones. Caro statim fastidit uxorem. 

Ut inerter dixit, cum vidit brunftig sponsum; dixit adulter: non 

tierg'êt 4. pars anni, tum ancÜLlam amabis plus quam uxürêm. â§ 

t:ût uxor. (gie eitel ûdetl nemlid) sponsa, tarnen quartaliter md)t 

15 wert-^ [SBl. 183''] Tum Satan lompt et facit odia, molest[ias. Ergo eru- 

dienda luventus, ut ducta puelLla possit cum favore et bLcnedictione 

divlna, ut semper spectet sursum: Dedisti mihi masculum, adduxîsti 

mihi Evam. Sumus in medio demonum, da benedictionem t[uam. Si 

*) Erg. impediat. ') = währt. 

Dr] Disce igitur hie, ut vivas in timore Dei, qui te creavit, ut possis 

ao esse maritus vel uxor, et vult etiam coniugium tuum gubernare. Quod 

si eum gubernatorem non adhibueris et ipse uxorem et familiam pro 

tno arbitrio sine oratione ad Deum gubernare voles, fiet, ut aut evertas 

omnia, aut perpetuo successu dementatus in graviora mala incidas. Vult 

timeri et coli Dens, hoc est vult, ut confiteamur nos nihil posse foeliciter 

K incipere aut gubernare sine ipsius auxilio et consilio. 

Hanc doctrinam utile est inculcare iuventuti, ut, si qui futuri sint 

coniuges, discant ista et sequantur. Eatio est, quia coniugium in mundo 

et in carne, hoc est, in medio inter daemones versatur. Caro cito fastidit 

uxorem, sicut quidam nequam senex dixit ad sponsum subinde in nuptüs 

30 respicientem ad sponsam: Amice, ne ita respicias saepe, fiet non post 

multos menses, ut magis cupias cum famula, quam cum coniuge cubare. 

Huius rei quae causa est? Haec scilicet, quod coniugium versatur in 

carne, quae tota peccato est corrupta. Hanc postea accendit Satan 

vel odio ex levissimis ofEensionibus vel zelotypia. Nisi igitur respicias 

35 ad voluntatem Dei, non potest esse coniugium aut stabile aut iucundum diu. 

Ergo debet iuventus recte de coniugio edoceri, ut, si quis ducit 

uxorem, possit cum ea vivere in favore et benedictione divina ac dicere 

Domine, dedisti, ut essem masculus, dedisti etiam hanc uxorem; sumus 

autem ambo in mundo et carne hac infirmissima et inter medios daemones 

18* 

:

276 In XV Psalmos gradoum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 1) 

Ha] venerint offensLiones, aliae tenta[tione8, ut tua benedictio vincat. Ergo 

incipiendum a timore dei et vitare suam praesump^tionem, quia non 

gtjet secundum suas cogLitationes. Si vero, in maxLimam perniciem et 

excecationem et submersionem cogLoitionis dêi et verbi dei. Media 

via: timere deum, confidere et in fide ineipere coniugium. 1. commen- 

datio coniug[ii, quod timent deum et in nomine eius ineeptant. 

Sub Papiâ vocabatur secLularis Status. Et ante scrupulosLius de 

concubitu conütebatur. Et SopbListica dispLutatio, BonaLventuxa, multi 

stulti parrbiLsienses, qui dispLutabant de pêccato veniali et mortaLÜ 

inter coniuges CLarnales.^ Soö lernet jid^ felbö, quando CLaro fastidiosa. 

watti). 6, 13 Est inter 'pater'* reputandum, Ubi dicimus: 'Kemitte', — AugLUstinus.' 

1. s»ofei,j7f. Sed tu specta verbum: condidisti me 'masLCulum et femeLllam', per 

PLeccatum origLinale feda libidLO, sed in penam miscuisti PolLitieam 

cnram, ofEensiones vicinorum, allusiones, ba^ faliird)en* ad traten. Si 

11 'pater' o 

') Ariffuxlin, Enchiridion de fide, spe et charitate, cap. LXXVIII; Migne 40, 269 f. 

') D. h. Tater noster'. •) Wie Anm. l. *) Salfici, ©alfiettên = Tunkenschüssel; 

Grimm s. v. 

Dr] turbatores coniugalis amoris: Da igitur benedictionem tuam, ut, etiamlu 

si quae offensiones incidunt, eas tua benedictio et admiratio donorum, 

quae in hoc coniugio sunt, vincat etc. Haec ratio est, cur a timore Dei 

Carmen hoc incipiat, ut praesumptionem nobis adimat, ne cogitemus 

omnia eo modo eventura, quem nos animo concepimus. Non enim ita 

fiet, aut, si fit, fit cum maiore malo, nempe ad suppressionem verbi et » 

cognitionis Dei. Media autem via est, Deum timere et ei confidere et 

in nomine Dei cum humili oratione in omnem«ventum coniugium ineipere. 

Sub Papa egregie deformarunt coniugium. Nam appellabant statum 

secularem, et coniuges docebantur, ut inter peccata in confessione etiam 

consuetudinem istam coniugalem enumerarent. Inde inter Sophistas « 

disputatio fuit de peccato veniali inter coniuges et mortali in copula 

carnali, ut vocabant. Sed fuerimt istae inutiles et stultae, partim etiam 

impiae disputationes, quibus occasionem praebuisse Augustinus videtur, 

cum alicubi de peccato veniali dicit, id esse simile peccato coniugum, 

pro quo oratur: 'Dimitte nobis debita nostra.' Verum quidem est, debct >o 

ißta consuetudo coniugum esse moderata ad extinguendum fervorem 

carnis, Et sicut modus in cibo et potu servare dcbet, ita etiam pii con- 

iuges carni non debent indulgcre nimium. Nam ille fervor carni.s et foeda 

libido, qua caro aestuat, ex peccato est. Ideo in poenam libidinis huius 

adniixtum est absynthium plurimarum curarum et Bolicitudinum pro «» 

victu, pro liljcris, pro admiuistrutione negociorum communium, Item

In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.1 (Ps. 128, 1) 277 

Hs] non essent molestiae, etc. Ista cop[iüa, quam deus institLuit: 'Crescite' etc., i.!iro(m,28 

est dei donum. Nondum vir in terris, qui suum corpus sibi fecisset etc. 

Sic nee mulier facit sibi lac et muliebria membra. 1. ponat suam securi- 

tatem, fidlem de suo consLOrtio et d[icat: tu luva; tum: Qa, ego facio; 

5 quia tu agnoscis me creatiiram, et ego relative te. ®a convenientem 

uxorem mihi, da libLcros, victum. Si non dat, ut -velis, die: Non debet 

gften, nt volo et praesumpsi. 1. conditio coniugii: si boniim, quod placeat 

deo et tole[ral)ile, \oU angl)en in n[omine domini et timore dei. 

[SBl. 184»] Non solum 1. pracLceptiim servare debes, Credendo et 

10 metuendo deum, Pietatem p[raestando, i. e. Spiritus cultus vel timoris 

domini, üt habeas reverentiam erga deum, i. e. ut non sim praesumpLtuo- 

Sus. 'In viis': ut seqûantur alia praecept[a, 2. 3. 4. 5. etc., i. e. tibi 

dicLunt, ut deimi colas, vites PLCCcata, scortationem etc. et gotLfürcf)ttg 

leben anfaên- Istum psalmum canunt papListae. Sed :âben gejogen 

15 ut hiero^nymus, qLuasi d[icant celibem fuisse et non pertinere istas com- 

mendLationes. Non loquitur iste psalmus de hominibus privilegiatis. 

Seimus lercLmiam habLuisse praecepLtum speciale, ut non duceret ux[0- 3er. i6, > 

rem, et alii S[ancti. ®ie âben divinitus donatum sing[ularem cursum. 

1 Istam 

Dr] offensiones familiae, vicinorum etc. Haec tan quam sal aspersa sunt, 

ao ut macerent petulantiam carnis , Cuius infirmitati Deus consulere 

voluit per coniugiiim, non voluit excitare ardorem carnis. Ideo voluit 

eiiam membra apta esse procreandae soboli, sicut ad alios usus alia 

membra creavit, ad alendum foetum ubera, ad gestandum brachia etc. 

Ergo haec prima doctrina, si modo coniugium debet esse foelix et 

25 iucundum et quod Deo placeat, ut coniuges timeant Deum, hoc est, 

ut ponant praesumptionem suorum consiUorum et incumbant in humilem 

orationem, qua petant bonam coniugem, pudicam et morigeram, item 

successum in aliis rebus, et, cum postea aliquid accidit praeter volun- 

tatem, ut aequo animo ferant falli spem et cogitationes suas. î 

30 Non solum autem hoc requiiit, quod in primo praecepto requiritur, 

ut suum cultum Deo exhibeant, hoc est Deum timeant et eins bonitati 

fidant, haec enim reverentia est, quam Deo debemus, sed addit: Beatus, 

qui ambulat in viis eius, hoc est, qui etiam secundae tabulae opera 

praestat, qui obedit parentibus et Magistratui, qui non facit caedem, 

85 non laedit aUos, qui se non polluit scortis et adulterio, sed uxorem ideo 

ducit, ut possit caste vivere et cavere taUa peccata. Cecinerunt et adhuc 

hodie canunt hunc Psalmum Papistae, sed non intelligunt; sequuntur 

enim Hieronymum, qui satis irreligiöse et inerudite contra coniugium 

infert: Si coniuges beati sunt, sequitur Isaacum ante annum quadra- i.wofn».»

278 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.] (Ps. 128, 1.2) 

HgjCeteri, qui sunt sine privileg:io hoc, canitur eis hoc EpithaLlamiam. Ideo 

consolare te de conterap[tu d[ivinorum bonorum, quae sunt in coniugio: 

v.il. got furchten et front fein; 2. 'laborare*, quia iuris naturalis est alere 

uxLorem et libLcros, familiam; pertinet ad maritum. 1. consolatio, ut 

timeat dLeum et agnoscas te creatum; non te fecisti, sed qui faventer t 

et cum benedictione te creavit. 2. jcîdt diem, ne ocieris, sed aliquid 

faeias; stude, disce artifLicium, ut cogLnoscas PLanem quaerere. Si non 

artificio, studio acquirat, tarnen deus dat per ista. Doctori non dat 

pra€dicatio victum, Agricolâe non satio, sed deus per illam dat. Sic 

I. OToff I, I» vûlt omnem inaLritum vivere 'In sudore', habere aliquid artifLicii ad lo 

premendum CLarnem, ad illam origLinalis PLCccati libLidinem morttflcandum, 

quia otiosi sunt diab[oli, quia non sunt in ordLinatione dîvina, 

aliorum sudorem vorant. Est valde incommodum, mane surgêre, die 

1 hoc Epitha[laimum o 2 de fehlt 

Drjgesimum et alios sanctos, qui uxores non habuerunt, non fuisse beatos 

hac beatitudine.^ Sed nos scimus Psalmum non Iqqui de privilegiatis, » 

3(1. 1«, 1 sicut Hieremias mandatum habuit non ducendae uxoris et lohannes 

Babtista etiam certo consilio a coniugio abstinuit, sicut Christus quoque. 

Hi navigent suo vento et teneant cursum suum divinitus datum. Caeteri 

aut«m, qm dono hoc carent et sunt sine privilegio isto summorum hominum, 

discant hoc carmen, hoc est, in tiniore Domini fiant coniuges et » 

ambulent in viis Domini. Ac sciant se in hoc vitae genere ita posse vivere, 

ut et Deum timeant et ambulent in viis eins contra vanam et impiam 

persuasionem Monachorum et totius Papatus, qui fingunt coniugium tanquam 

vitae genus, quod cum religioneautpugnetaut non valde conveniat. 

T.2Laborem manuum tuarum comedes, beatus tu et bene tibi erit. » 

Hoc etiam docendi sunt coniuges, ut lahorent, quia iuris naturalis 

est, ut maritus alat uxorem et liberos. Postquam enim hoc sciunt con- 

iuges, quod debeant timere Deum creatorem suum, qui fecit ipsos et 

addidit benodictioncm tanquam creaturac suae, dcbet hoc secundum osso, 

ut talc aliquid instituant, ne ocicntnr. Sicut ctiani adraonuit Hesiodus: so 

olxov fitv nQUixurta, yvvaixd te ßovv x' äQOriJQa.'* 

Vult enim primum certam deligi sodem, ubi cum uxore et libexis 

habitare possis, Dcinde uxorem quaeri, sed ita, si habcas bovcm aratorcm, 

hoc est, si liabcas, quo te et tuos alere possis. Etsi cniiu ncque stiidi\im 

nostrum nee opera aatis sit ad alendam familiam, tarnen Deus nostro u 

studio et opera nostra tanquam lucdio iilitiir, per (|ii(>d nobis vult bcne- 

') Adr. locinian. 1, 33; Mignt iS, 'jeT. ) 'Egya xai f)fifg


H3]lab[orare, et sollicitum pro uxLore et libLer^g. Sed quid dicit 8[piritus 

SLanctus ? Et lesus Sirach conculLcat^: Misce hoc sacarum in istam aquam ©it. «.is 

et sap[ienti dulcent. SSer lüil ducere uxorem Et facLit ex corpLore quae- 

stum: Omnium hominiim a lab[ore ad libidinem, tl)ut faul. St funen 

5 jid) erneren mit ber ijanb. [Sl. 184"] ârauff jte ji&en f [oul. Sed EpLithalaniium 

nostrum sie canit: Vos intelLÜgite novum gLcnus vite, ELuangelium 

domini, et credLite illi, non praesumatis de opulentia. Sed scitote vos 

habituros moleLStias, laborandum 'In sudore'. Amore 'sparsum in carne' ®ai. «, s 

oportet ut conglutinet, sed statim solvitur; oportet flrnaius, quod est, 

10 quod tuus labLor est sacri&cium suavisLSÜnum in conLspectu dei. Si 

4 libidinem] labor ' 

') Im Vulgatatext: Vita sibi sufficientis operarii condolcabitur. •) Schreib 

flüchtigkeit; vgl. das Zitat unten im Druck Z. 26 f. 

Dr] dicere. Sic corium non sutori, satio non agricolae, Doctori non praedicatio 

dat, unde vivat, et tarnen Dens per haec, seu potius cum his dat victum. 

Vult igitur omnem maritum vivere 'in sudore vultus suf et exercerii.swoies.i» 

labere ad premendam camem et mortiflcandas cupiditates carnis. Nam 

15 qui in ocio vivunt, ambulant non in Domini, sed in diaboli viis. Non enim 

sunt nee vivunt in ordinatione divina, siquidem laborem ordinavit Deus. 

Atque hie vide Spiritus sancti consilium. Labor est etiam unum de incommodis 

vitae coniugaUs. Sed quam beUe abscondit hoc incommodum, 

cum primum et mandatum Dei esse ostendit et postea promittit Deum 

20 per laborem, quantumvis dura et incommoda res esse videat, velle bene- 

dicere. Hoc vere est absynthium saccaro miscere.^ Sicut etiam lesus 

Syrach laborem hoc nomine ornat, quod dicit esse conditum a Deo eteit.io, i» 

beneplacitum in ocuüs Dei. 

Est autem hac quoque admonitione opus propter nostram corruptam 

2s naturam. Verum enim est, quod Comicus dicit: Omnium hominum Ingenium 

a labore proclive esse ad libidinem.^ Ideo etiam quarundam 

barbararum gentium mos fuit, prostituere uxores et liberos, tantum, ut 

possint in ocio vivere.' 

Monet igitur hoc epithalamion sponsum et sponsam in nuptiis pri- 

30 mum, ut timeant Dominum et credant ei nee praesumant de sua opulentia 

aut sapientia; Deinde, ut sciant hoc habituros incommodi, ut laborent 

et labores manuum comedant. Quod igitur Ubido in carnem sparsa est, 

quae coniuges coniungit, id non est principale vinculum, sicut etiam cito 

dissolvitur aUis incommodis. Haec autem vera vincula coniugii sunt, 

3j scire, quod etiam iste labor manuum et soücitudo pro famüia sint sacri- 

») Vgl. Thiele S. 234. *) Terern, Andria 1, 1, 50. ') Herodot 1, 199. 197.

280 In XV Psalmos graduum. 1532/33. |1540.] (Ps. 128,2) 

Hajsugis filinm, fenestLram^, f)oIfe scindiB, est sacLrificium dLeo et placet 

plus quam omnium monachorum jingcn. 

'Beatus tu, si labôre maLnuum t[uarum nutricris te', fortem benedictionem 

addit. 5)aä jd)reib in omnia instrumenta artificum, in omnes 

sodores et die esse beatitudinem. Servus : id) mu? madjcn ad conLScientiam 

et Dominus: ba muö id) lauf fett, reittett, c\ot geb bem leben, ba^ I^'l)« 

fLü^re, quam dulcis vita, hineinleben. ®ii jd}reib liteiis aurei.s in Instrûmen 

tis: 'Beatus' ; mimdus: miser tu es et male habes. Omnia convlcia spargim 

tur in hoc genus vitae quam in magListratum, quia ift honoriflcus, hie 

est molestia. '2)te taumel, bu ftumper ! — ista conviciaudum operi divino 

3Ba§ mad^ftu ftumper: lur|j freub Dnb lang onluft^ sie ap^pellant nuptias 

Undet i. e.: perpetuo habebis postea molestLiam! 9Jimb meretLricem 

tu 3 'Beatns ta' r 

') Erg. porificas. 

8 über es »teht nochmaU ta 

») Wander: Freude 92. 

Drlficium Deo gratum, quod uxor, cum praebet mammam infanti, maritus, 

cum ad sudorem usque corpus defatigat laboribus domesticis, Deo talem 

cultum exhibeant, qui omnium Monachorum cultibus et quantumvis i» 

asperis studiis longe })raestet. Quid enim dicat Propheta, quaeso vide: 

Beatus es tu et bene tibi erit. 

Haec an non est satis magna et suavissima commendatio laborum et 

totius coniugüT Es maritus, inquit, et laboras, ut te et familiam possis 

honeßte alere; audi, quid iste tuus labor sit: Est res sauet ssima, qua Deus »o 

delectatur et per quam vult benedictionem suam tibi donare. Hoc encomium 

laboris debebat scribi in omnium opiflcum instrumentis, iu fronte 

et in naso sudante ex labore. Mundus enim laborem non iudicat benedictionem 

esse, ideo cum fugit et odit. Hinc ille querelae et dirae impre- 

cationes, quas per impatientiam impii eoniuges effundvmt, cum iam ad s» 

hoc, iam ad aliud negocium rapiuntur. Sed pii et qui Dominum timent, 

animo alacri et laeto laborant, Quia agnoscunt mandatum et voluntatem 

Dei. Sic plus agricola in curru et aratro suo, sutor in corio et acu, faber 

in ligno et ferro scriptum videt hunc versuni: Beatus es et bene tibi erit. 

Mundus invertit et dieit: Miser es et male tibi erit, si quideiu ista semper so 

toleranda et ferenda sunt, foelices autem sunt, qui in ocio vitam tolerant 

et sine labore habent, unde vivant, sicut Marfialis commeudat rem non 

partam labore, sed relictam.^ Talia convieia spargit Diabolus iu eon- 

iugium magis quam in Magistratum politicum, quia, etsi ibi quoque sunt 

incommoda aliqua, tamcn illa facile devorant homines ambitiosi ob glo- u 

riae et dignitatis acccssioncm. 

') Epigramme X, 47, 3. 

; 

10


HsjEs d[ivea! — 6§ ift ömb XII, tobftunb! — 3ItI mensibLUS aliam ducere, 

baS f)eift, ut fugLias illum versum: 'labLore manuum', tu folt axhieit für 

fjnben, prebtgeti, boten lauf fett; pracstituit certum artifLicium, in quo 

debes sudarc et ferre lualcdLictionem PLeccati origLÜialis in paradiso in- 

5 flicti; gib bicf) itt bett jd)tüei§, bu ittlift t)ttt eitt, et si intus, consolare, quod 

Sit foitnnatuna, beatum et placeat d[eo, [S3L185»] se alere labLore manuum. 

1. dat per lab[OTem victum, dciude veh[ementer significat deo 

placere; habes victum, 2. ridentem dominum, qui approb[at lab[orem et 

habet pro magno cultu et sacLrificio. Impius ponit in conLiugio nihil 

10 quam curam, molestiam, labôrem. Ideo tTtu§ et OnUiftig tüerben. Ille 

nihil habet de ocûlo spiritus, sed tantum CLarnis, qui videt praesens 

incommodum et molestîam. ÜLaro joI§ nid)t aitber^ âbett. Si spiritus 

hie, dicit: habeo 2 maxLÜna bLona, 1. quod deus dat per labLorem victum 

et amictum. Ociosis in perniciem; acquiro rem faLmiliarem, et benedictio 

IS dîvina placet deo. 2. Ipse sudor et labôr placet etiam deo, fructus, 

7 1. c aus Si 9 Impius non ponit 10 quam ßhlt 11 qui c aus quae 

Dr] Opus igitur est hac consolatione contra scandalum hoc mundi, ut 

coniuges sciant Deum hoc vitae genus ordinasse, in quo sudent ac laborent, 

et ferant peccati originalis maledictionem in paradyso inflictam ; Deinde, 

ut praeter id hoc etiam sciant, Spiritum sanctum hie pronunciare beatos 

20 eos esse, qui officium faciunt et strenue laborant. Haec tanta sunt, ut 

facile pü molestias laboris sint toleraturi. Quid enim amplius vis! Primuin 

audis Deum velle per laborem victum et alia ad tuendam vitam 

necessaria per benedictionem suam largiri; Deinde etiam tuo labore 

delectari eumque approbare ac sacriflcii et gratissimi cultus loco habi- 

25 turum esse, Si quidem non simpliciter labor est, sed opus obedientiae seu 

vocationis. Haec impü nesciunt, ideo aut sectantur ocium aut impatien- 

tissime ferunt laborandi necessitatem, quia non vident oculis Spiritus 

sancti. sed simpliciter secundum oculos carnis itidicant, qui oculi nihil 

praeter incommoda et molestias vident, et merito; sed Spiritus pios 

30 erigit et consolatur, quod et Deus per laborem velit benedicere (Ociosis 

enim etiam si quid dat, dat eis in perniciem) et quod sudor iste ac labor 

Deo placeat. Hoc duplex commodum est pro uno incommodo, quod 

caro tantum videt. 

Sed est hie etiam admonendum, laborem dici non tantum, cum fati- 

35 gantur membra, sed etiam soHcitudinem et curam. Nam Propheta eiusmodi 

vocabulo utitur, quod non solum sie signiflcat laborare, ut aliquid 

agas manu, sed incommoda etiam complectitur, quae inter laborandum 

patimur, Cuiusmodi in Oeconomia plurima occurrunt. Saepe, cum maritus 

magno conatu facit officium, molesta est uxor et Utes movet, liberi impü-


Ha] acquisitio, possesLsio etiam placet deo, cum fructu. Sic pius sua omnia 

incommoda, ut non solum activus, sed etiam passivus labor. Ut In 

Eb[ra«oi verbum signiflcat etiam: cum passione laborare. Active, quod 

aliquid facia^mus, 2. ba^ eim jauer lüirb. lam furatur servus, lam uxor 

moritur, magistLiatus plogt cum tributis et imperii.s. 2)ü§ finb non solum » 

labores, sed etiam molestiae. Uxor fit ipunbeil[id}, — jdiab nirf}t. Gö 

êift: labor molestus. Non condidit hoc PLcnus vîtae ad nostram suaAd- 

i.TO»ltä,i7.i6tat€m. Ad virum: 'In sudo^re', ad mulierem: In periculo mortis eniti 

debet. (So Qi)e ber ^Lcufel în ein, bleib braujjen, scortare; tum habLCs 

iram dei, irrequi[ctam con^scientiam et nunquam scintillam gaudii, lo 

quia con^seientia: tu adulter. CLarnis suavitatem sequeris et acquiris 

amaritudinem spiritus. Scio, quidcouLScientia: una gutta tristiciaLe aufert 

mare gaudii. Si leta conLScientia et secura de favore et bLenedictione dei, 

/ com fructa mit Strich zu labôr S. 281, 15 gezogen 12 una c au» unum 

*) "sy^; Eeuchlin, Rudimenta s. i:, führt Ps. 6, 7 an: Laboravi in gemitu meo. 

Drjcantur morbis, familia non solum negligentia peccat, sed saepe perflda 

est et clam pecunias aut supellectilem furatur. Magistratus quoque diffi- i» 

cilibus temporibus enecat exactionibus et Servitute. Haec nos non labores, 

sed molestias vocamu.s, et tarnen Propheta utrunque eomplectitur voca- 

bulo laboris, ut, sive agendo, sive patiendo nobis afflicti esse videamur, 

aequo animo id feramus et cogitemus Deum haue vitam non condidisse 

i.TOo(ci,i«ad voluptates. Ideo enim ad mulierem dixit: 'Multiplicabo aerumnas » 

tuas, dum gravida es, in dolore paries ülios tuos'. Nam et tempu.s ante partum 

plenissimum est maximarum molestiarum. Ipse partus autem quan- 

i.wo|tj,i7 tillum a morte differtt Sic viro dixit: 'Maledictus sid ager propter te, 

in dolore comedes fructus eius omnibus diebus vitae tuae'. Uie audis 

non diem, non annum unum dolori et labori, sed omne vitae tempus u 

destinatum esse. Ergo, inquis, cum haec sie sint, praestat vivere coelibem 

vitam et scortari. Fac periculum et vide, an sie te evolvere ex bis incommodis 

possis. Imo magi? te involves et gravioribus periculis onerabis. 

Nam hoc modo iratum Deum et malam conscientiam tibi comparabLs 

ac ipse damnabis te et vitam tuam. Dum enim sectaris gaudium carnis so 

et voluptates, incidis in amaritudinem spiritus, quae quid sit, suo tempore 

experieris. Nam una guttula malae conscientiae, ut sie dicam, totum 

mare mundani gaudii absorbet. Quid üet, ubi per impiam tuam vitam 

non unius diei, .sed multorum aniiorum malam con.scieutiam sustinere 

cogeris T Econtra ubi est lacta conscientia et certa de favore ac bencdicti- « 

onc Dei, ibi etiam est aetcrna laeticia, quae illas guttulas humauorum

In XV Psalmoi graduum. 1532/33. [1540.] (P». 128, 2) 28S 

Hs] Uli eterna letitia, quae vincit istas guttas CLarnalis molestiae, laborum. 

Ibi fjonifi, Qudex, quod deus de te in CLame: 'Bene tibi'; [S3I. 185»>] quod 

ia hoc vîtae genere es et sudas et labLoras in eo, plaeet mihi et tibi expedit. 

^d) f)afa cani ein fnutel, ut CLanis sie geigen fungft.^ Expedit cârni et 

5 pLCCcato origLinali bene vexLari. Imo plus suavitatis in coniugio quam 

molestLiae. Si non est fides, ba gêt fastidium mariti, uxoLris an, nihil 

nisi diabLolum habês, tum nihil miserius in orbLe terLrarum. Et ideo 

diabLolus in* jo feinb, quia seit, quod deo bene placeat inter pios. 2. commendat, 

consolatur et exho[rtatur et canit, ut Jollen erbeitcn, in Jaucr 

10 lajjen tüerben et frolid) jein. Et dLicas: Si venero in hoc gLenus vite, qljt 

mirsi, tüie ber Itiebe @LOtt tutl. Si non jemeP, panem det deus! Sic in 

bLona con^scientia et benevolentia divina potes coniugium tuum regiern. 

Quid tum amplius cupist 

1 über guttAs Heht scintillas 

') = Kunst. ') = ihnen, den frommen Eheleuten. ') = Semmel; Wander s. v. 4 

Dr] incommodorum et molestiariim ita haurit et absorbet sicut sol meri- 

15 dianus rorem. 

An non igitur turpe est illas guttulas ac scintillas laboris sie metuere 

et fugere, cum videas Deum eas melle et saccaro suavissimo condüsse, 

nempe quod hie in Psalmo omnibus sie laborantibus et ferentibus communes 

coniugii molestias dicit: Beatus es et bene tibi erit? hoc est: 

ao Quod in isto vitae genere es, quod laboras, quod varie tentaris et iam 

hanc, iam aliam molestiam devoras, hoc non solum mihi plaeet, sed tibi 

quoque utile est, ut hoc modo caro mortificetur et peccatum originale 

vexetur et tu in coniugio tanquam schola hanc perfectissimam Phüosophiam 

discas, ut Dei volimtatem patienter feras et mille occasiones de- 

25 clarandae patientiae et dilectionis habeas, quas extra coniugium in vita 

coeUbe non haberes. Qui hoc modo in coniugio vivunt, etiam cum calamitosissimi 

sunt, tamen vere beati sunt, et contra, qui hoc modo non 

vivimt, vere infoelices sunt. Nam labores et molestias, quibus simpliciter 

haec vita carere non potest, eo modo ferunt, ut dolorem dolori addant. 

30 Hinc inter ipsos coniuges oriuntur lites. Hinc oritur fastidium, ut una 

ire, colloqui, edere, bibere pigeat. Haec plane diabolica vita est. Ergo 

haec exhortatio diligenter discenda et exercenda est, ut laborem et omnes 

molestias aequo animo feramus et per patientiam vincamus, contenti 

hoc dono, quod scimus Deo nostrum vitae genus gratum esse et ideo 

u ipsum benedictuTum esse nobis. Hoc modo cum bona ac laeta conscientia 

familia regi et omnia incommoda devorari possunt.


Hell 

b. Anpt.isti| 

y 'Uxor I tua' : Duo praeconia coniugü audListis, 1. ut sit, ut 

tüueas üomLinum et ambûles in viib eius, 2. ut manducemus fructum 

vel lab[orem mLanuum nostrarnm, ut istis in laboribus molestLÜs, quae 

sunt in vîta humana, comode utamur et equanimiter toleremus. SSenn 

nid)t io tner, jolt liLnjer ^lexx ®LOtt \o madjen propter vitium origînls, ut s 

illud sanetur, coherceat; frustra est, quod tu adversLitates, molestîas 

coniugü, magListratus etc. Monach[i philosophati et phUosoplii: fugiendum 

labores et petendam con^scientiae tranquillitatem, vitam solitariam, 

ut et Stoici. Sed in laboribus posse esse virum, in molestLÜs magîstratus 

et cog[itare divinitus positum ad res gerendas et labôres excipiendos lo 

activos et pasLsivos, hoc placitum dei. 3. 'Uxor tua sicut vitis fructifera' 

heri etiam attigi. Hiero^nymus et alii vehLementer disp[utant hie de 

p^salmo, quare sie commendet Sâncti viri vitam, si hab[uerit uxLorem 

et libLcros, cum tot sint in sac^ris literis celibes, qualis fortassis El[ias 

, . I«, f 

3«|. ^"ij*äf'et Elizâeus, sed certo fuit lerei^mias; textus in lere^mia de Eunuchis, is 

10 res fehlt 

V.3 Uxor tua erit ut vitis frugifera in lateribus domus tuae et 

filii tui sicut plantulae olivarum in circuitu mensae tuae 

Audivimus duo praeconia sancti coniugü, ubi coniuges Deum timent 

et in vüs eius ambulant, Quod sciUcet Deo grata sit haec vita et ipse sit 

ei benedicturus; Quare tolerandas esse aequo animo molestias et labores, m 

quo.'; Deus ideo huic generi vitae addidit, ut vitium et morbus naturae 

paulatim sanetur, dum per huiusmodi molestias premitur, humiüatur 

et cohercetur. Nam quod MonacM philosophati sunt fugiendos labores 

et tranquillitatem ac vitam soUtariam expetendam esse, hie Psalmus 

satis arguit id Deo non placere; Hoc autem placere, ut in laboribus et ss 

molestüfi iactemur et cogitemus nos oivinitus esse positos ad ferendos 

illos tum activos tum passivos labores, quos sane tum coniugium secum 

B. aaffert, sicut dieit: 'Labores manuum tuarum manduoabis'. Non dicit 

in ocio vivendum et alienarum manuum labores manducandos esse, 

sicut Papae sancti faciunt, hoc est Epicurci et delicati illi niartyres. jo 

Porro supra attigi, Ilieronymum et post eum aüos qiuxjue disputare 

de hoc Psalmo, cur David tantopere commendet beati viji vitam, si uxorem 

habuerit, cum tot in sacris üteris sint sancti, qui coeUbes vixorunt, qualis 

fort^' fuit Ilclias, IToUseus et simUesi, quanquam de his affirniari id certo 

3j„'^'Jnoii possit, dl- Uieremia potest. In novo aiitem t*'staniento louge spciio- js 

sius exemplum est omnium fere Episcoporum, praesertün si posteriora 

tempura epectes; Imo etiam quorundam coniugium, sicut de Kege Ilen- 

') Vgl. oben^S. 379 Anm. i. 

:

In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3) 285 

Hslqui etiam huc trahitur. [331.186»] In ülovo TestLamento est pulchrius »t. i, s 

exemplum de omnibus episcopis; et Henricus coniux abstinuerit a copûla 

CLarnis et vixLerunt celibes in coniugio. Hie mens SLanctus Hiero^nymus 

fertur ad Alleg[Oriam et sequitur OrigLcnem, qui EcLclesiam 'uxo^rem', 

* 'lib[eros' spirituales. Sic Papâ, Episcopiis, i. e. 1. Ecclesiam, parochiam, 

'ülios' ho[mines fideles in Ecclesia. ®aö jol solutio Jein. Esset quidem 

hec solutio: propLhetam locutum pro suo tempore; sed non satis. 

Psalmus Eriidit h0[mine8 pios de d|îvino dono, non cogit ad ea, 

non praecipit omnes habere, sed docere V[nlt, quid habLeant, si 

10 habênt hec dona. Libertas permaneat coniugio et celibLatui. Si 

non opus, maneat Eunuchus, glorietur in domino. Si non rapitur ad 

magListratum, ad ministerium verbi, maneat in artificio. Quis praecipit? 

maneat in suo vîtae genere'. Commendat donum, non urget. Non ut 

Dr]rico et Kunegunde commemorant, qui abstinuerunt a copula camis, ut 

16 loquuntur, et vixerunt casti.^ Taies igitur omnes an non sunt beati, 

dicimt, cum Spiritus sanctus hie tantum coniuges beatos praedicet? 

Hieronymus hie se ad allegoriam Tcrtit et sequitur suum Magistrum Origenem 

et ex uxore facit Ecclesiam, sicut postea coelebris haec sententia 

fuit, cum Paulus dicit: 'Episcopus sit maritus unius uxoris', ut exponerent, i. iim.s. 2 

«> id est imius Ecclesiae. Item: 'habeat filios honestos et obedientes', hoci-iim. 3,4 

est discipulos seu auditores honestos. Ad himc modum respondent isti. 

Quidam, cum vident, quam hoc ridiculum sit, eo decurrunt, ut dicant 

Prophetam locutum esse pro ratione suorum temporum, quibus frequentior 

coniugii *uit usus. Sed ne hoc quidem satis facere potest ingenioso ho- 

25 mini. 

Sic itaque respondemus: Psalmum hoc solum agere, ut erudiat 

homines pios de hoc genere vitae divinitus instituto, non hoc agere, ut 

cogat aut praecipiat pariter omnibus, quod oporteat uxorem ducere, sed 

ut, qui duxerunt aut sunt ducturi, intelligant, quid habeant, cum uxores 

30 habent, Tta [SSg. b] ut libertas sua maneat tum coelibatui, tum coniugio. 

Quis enim ad coniugium cogat non indigentem coniugio ? Qui tales sunt, 

ut 'hoc verbum possint capere', maneant coelibes etglorientur in Domino ; wattt). 19,12 

Sicut qui non vocantur ad EempubUcam, privati manent; qui non vocantur 

ad ministerium Ecclesiarum, manent inter auditores. Par omnino 

35 hie ratio est: cum per inflrmitatem naturae suae non cogantur ad con- 

iugium, sed ex eorum numero sint, qui coniugio carere possunt, recte 

faciimt, quod coniugio abstinent et iis molestiis se non onerant, quibus 

earere possunt. Econtra, qui non sie robusti sunt dono Dei, sed sunt 

30 coelibatu S 

') Heinrich 11; Stadler-Heim, Heiligen-Lexicon, s. v. Ounigundis.


Hs] piiaj^natici Spiritus; non est sententia Piauli: nisi Episcopus habêat 

uxorem. Sic etiam ego: Non potest esse Chiistianus, nisi sit Eex, magî- 

i.ffer. u.


Hsjesse poetam, econtra. Diversae sunt donationes, laudemus unamquemque 

in 8U0 genere et sit fructifera in sua donatione etc. Est, quod sit aliquis 

TheolLOgus summus, ut est in terris; ideo non debet repraeliLcndere 

astronomum, Medicum, lurisLConsultum, Grammaticum. Oculus est 

5 SLXimmum niemb[rum et amabillimus sensus, non debet repraehendere 

alios sensus. [S3l. ISe*] Ergo non hie disputatio, quid agas aut debLeas 

agere, sed quid debiêas agnoscere, quia hoc g[enus vite est in mundo in 

magno odio et vituperatur, obscuratur, 1. sensu CLarnis, deinde odio 

diabLoli et mundi. Ideo SLpiritus S[anctus vult exaltari non detrahendo 

jo interim aUis donis, quae non sunt coniugium. Celibes, 'viduas' laudat i.iim.s.s 

in suo ordLine. In hoc sumus, ut maritus intelligat suam donationem. 

Sic solutio: AbLtaham fuit beatus vir, etiam antequam habûit uxoLrem, 

lib[eros, non ut HieroLuymus, qui dicit eum fuisse 100 annos, ergo non 

fuit beatus. Ego dicam: Nulla mulier est beata, quia nullum habet 

15 maritum. Sunt cogîtationes indignae tali viro ; loquitur^ de dono, quod 

5 amabillimus] amabis[ 10 über coniugium steht in 11 suum donationem 

c aus donatum 14 nuUam 15 maritum] uxorem 

') Erg. Psalmus. 

Dr] lureconsultus non debet cum contumelia Medicinae, Poeta cum contu- 

melia Ehetorices professionem suam ornare. Diversa sunt dona; hoc igitur 

faciendum est, ut unusquisque in suo dono landet et honoret Deum atque 

eo utatur ad Eeipublicae utilitatem et sinat alios quoque in suo genere 

au pro viribus adiuvare Eempublicam. Theologus sane maior est Grammatico 

et Astronomo, sed non ideo Grammaticum et Astronomum 

contemnere, multo minus in eum contumeliosus esse debet. Ament 

inter se tanquam fratres et sint pia famiüa summi PatrisfamiHas ac 

singuU in suo vocationis genere serviant Domino. Hoc non norunt, qui 

86 putant, cum David coniuges landet ac beatos praedicet, aUos, qui extra 

coniugium sancte vlvunt, negare beatos esse. Nam Spiritus sanctus pure 

laudat dona Dei sine contumelia aliorum donorum nee sie praedicat 

coniuges beatos esse, ut eos damnet, qui in coniugio non vivunt. Sed 

cum coniugium in mundo varie vituperetur et obscurentur eins verae 

30 laudes, primum sensu carnis, deinde etiam suggestionibus diaboli et 

sugillationibus mundi, vult Spiritus sanctus hoc donum sie contemptum 

ab iis, qui id habent, extollere et amplilicare, ita tarnen, ne alüs donis ali- 

quid detrahat. Maneant 'viduae', 'maneant virgines' in suo loco. Spiritus {«'"•,%l 

sanctus enim nimc instituit dicere non de viduis, non de virginibus, sed 

31 de coniugio, ut, qui in coniugio simt, norint donum suum. 

Quod igitur Hieronymus satis indocte obücit: Abraham, Isaac et 

alü Patriarchae aetate plus satis matura duxerunt uxores et multos

288 In XV Psalmos graduum. 1532/38. [1540.] (P8.n28, 3) 

Hs] habemus. Si liabes ux[orein et libLeros, sine libLcris: Beatus es semper, — 

quia iam sumus in particulari et laudLamus donum singLulare, quod a 

mundo conspurcatur odio. Monachi f)aben baî f}i_ölltjcf}e \ituex, qui fiuxe- 

runt se ideo odisse, ut amarent castitatem. Non est verum. Pâulus 

i.a:tm.4,iff.rotundis verbis: 'damnarunt nuptias spiritu erroris'. ©ie liegen^ als bie 

SolJâftigen, quod facîant studio castitatis, praesertim posita lege 

1. zun. 4, i celibLatus ; et ponere castitatem, bn? !êift PLaulus 1. Cor. 4. 'defectioncm 

a fide' etc. Quid est PLapae, cardLinalibus? non ideo detestantur coniu- 

306. 8.«4gLium, quod ament castitatem; Sed hypLOcrita 'loquens mendacium ex 

diabôlo'; fingunt quidcm speciem, sed non sunt. Sed hec est ratio vera: 

Nos volûmus libLcri et securi ab ista molêstia et parare hypôcriticam 

reverentiam coram popûlo, quia Uli, qui non sunt coniugati, simt in 

admiraLtione, videntur non hOLmines, sed angeli, sunt monstra in mundo. 

«) = lügen. 

Dr] annos vixerimt in coniugio sine liberis, ergo non fuere beati secimdum 

hunc Psalmum^, neganda est consequentia. Nam Abraham, Isaac et is 

alii fuere beati etiam ante ductas uxores et susceptos liberos, sicut omnes 

credentes et baptisatae tum viduae tum virgines beatae sunt. Quod 

autem ad Psalmum attinet, simplicitcr de dono loquitur et docet, non 

urget ad donum, sed donum in mundo sie conspureatum ornat. Ergo id 

ex Psalmo non sequitur, quod isti conantur efficere odio quodam coniugii. so 

Fingunt quidem Monachi se coniugium ideo fugere, ut castitatem amare 

videantur. Sed non est verum. Divo Paulo potius credendum est dicenti. 

i.xim.4,iii. quod 'spiritu erroris*, non studio castitatis 'coniugium damnabunt*, prae- 

sertim nunc posita lege, qua coniugium prohibent. Ambrosium multa 

arguunt sponte abstinui.sse a cüuiugio; huius cxemphim fortas.se alii 2» 

quoque certo consilio secuti sunt. Sed Hieronymus ita contumeliose de 

coniugio loquitur, ut prorsus non possit excusari, Sicut uec hodie nostri 

Papistae. Sic neque Gregorius excusari potest, qui legem de coelibatu 

et coniugiis solvendis propagavit etiam in alias Ecclesias.* Loquuntur 

uterque mendacium in hypocrisi, quando dicunt, quod amore castitatis '0 

coniugium detestentur. Non euim sunt nee possunt esse casti, sicut 

quotidiaua scelera ipsorum ostendunt. Sed hoc sectantur, ut sint liberi 

et securi ab illis molestüs et simul specie ac hypocrisi opinionem sancti- 

tatis apud vulgus colligant, ut videantur tanquam spectacula et Angeli 

in mundo esse, non homines, et ideo digui habeantur, qui labore.s alienarum s» 

manunm manducent. Haec est praesertim nostrorum Papistarura, Monachorum, 

Sacriflculorum et Monialium sacra, hoc est, execrabilis castitas. 

') Vgl. oben S. 378 Anm. 1. •) Qregor VII. auf der Fasletuynode txm 1074.


H8]I(ieo liberi, quia non mandLUcant labôre manuum .suarum, sed devorant 

sudorem aliorum. Ergo omnes sunt 'AntichriLSti', ut Daniel: odit uxoreum Dan. u, si 

affectum, cnram, sol^licitudinem matrimonialem; illei non erit in sp[ecie, 

quia est molesta^, sed tarnen digna vLro Christiano. Si habes, deus 

s ded[it. [S8l. 187»] Si e§t in eo dono, exaltet' ut pa^trem suum. Tu sie, 

ego sie; unuSLquisque donum a deo proprium, alius sie ete. Sed nihilominus 

unius dei servi et fldrles. Sed mundus hoc non facit. Ideo pugnandum 

contra op[iniones CLarnis et mundi isto psalmo, quia turpisLsime 

confundit mundus dona dLei. Sic facit, non potest laudLare, CelibLatum 

1» admiratur, quia iactat dona d[ei secundum iudLicium carnis: 'Melius' 

servitur deo in cel[ibatu quam in coniug[io! Et füren S[anctum P[aulum i.«ot. 7,iff. 

6 uausi^quisque] unus; 9 hinter laudjare nochmals laudâre 

') Nämlich maritus. ^) Erg. vita. ') Nämlich deum. 

Dr] Qui hoc modo a coniugio abstinent, vere sunt 'Antichristi', secundum 

sententiam Danielis, qui hanc insignem Antichristi notam esse dicit, Don. u, 37 

quod 'concupiscentiam mulierum non curabit.' Id glosa quoque de Anti- 

1» Christo exponit his verbis, quod siinulaturus sit castitatem, ut facUius 

decipere possit.^ Nos autem hanc quoque causam addimus, ut delicatum 

hominum genus molestiam, curas et soUcitudinem istam effugeret, quam 

coniugium secum affert, dignam quidem pio viro, si ita ei Dominus dederit. 

Sed qui sine peccato coniugio carere possunt, fruantur ii suo dono sine 

so aliorum contumelia, quibus id donum non est. Alii omnes potius, quam 

impure vivant sine coniugio, deUgant castitatem coniugalem, puriorem 

et meliorem et Deo magis gratam, quam omnium Papistarum castitas 

esse potest, etiam si in totum a mulierum congressu abstinerent, quod 

tamen quomodo faciant, notum est. Si igitur sunt quidam, qui donum 

85 castitatis habent, ut sine coniugio ardoribus carnis careant, hi maneant 

in suo dono. Contra, qui'uruntur', hi imbecUlitati suae consulant secundum 1. stör. 7,9 

Pauli verbum et ordinationem Dei, qui homini voluit foeminam esse 

'adiutorium' ; ut, et si dona sint differentia, tamen eiusdem Domini servi i.smoie 2,18 

maneamus, retinentes bonam conscientiam et 'nemini scandalum prae- a.Soce.ä 

30 bentes'. 

Sic coniugium sanctum, laudabüe, bonum et utüe genus vitae est, 

quare meretur, sicut Psalmus hie facit, laiidari, et si caro et mundus 

propter incommoda, quae habet, non possit id laudare, sed potius admiretur 

ac praedicet coelibatum. Sed hoc non est verbum Dei sequi. Caro enim 

34 praedicat et distinguit dona secundum suum iudicium et statuit melius 

et purius servire Deo in coeUbatu quam coniugio, Sicut Hieronymus facit 

') Hieronymus, Comment. in Daniel., Migne 25, 571. 

Sutftexg äDerte. XL, 3 19

290 In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 3) 

Hs]ad CorLinthio.«. loviLnianus fuit in uno digîto doctior quam Hiero^nymus 

in 10 corporibus. DebLuit dicere HieroLoymus: laudemus VirgLinitatem 

et feminas, non econtra. Quam nobîle monile est EustochLium 

Ecclesie sanctae; Paulina non est^, abstencnt^ etc. Est credere in 

Christum nobLÜe, omnes communes esse, baptisatum, communicatum. i 

Postea virgo, mulier equae: clinodium, diversum donum et tarnen eque 

deo gratum; hoc dictum ad responsum HieroLnymi. Allegorice istum 

psalmum interpre^tantur de patribus et filiis spi'itualibus, quo occasîonem 

dedLerunt papîstis, ut se sponsos et maritos Ecclesie fecerint. Sic ex 

uno erfröre infiniti oriuntur. ^d) ttjolt, quod Papae sponsi in abgrunb lo 

matiii.s.isber ^[elle. Unus Christus 'sponsus', alii sodales, amici sponsi C^hristi. 

Ecclesia, Parochia est uxor mea, Et baptisati filii sunt mei. In quem 

2 corporalibus 4 Est mit Strich zu monile Z, 3 gezogen 12 mea] mei 

•) Erg. uxor. ') Erg. a cooiugio. 

Dr]in pestilentibus libris contra lovinianum^, quem tarnen apparet plus 

eruditionis et iudicii habuisse in uno digito quam Hieronymum in toto 

corpore. Neque enim virginitateni cum contumelia coniugü laudare n 

debuit, sed sie potius dicere, ut, qui virgines sint, serviant Deo in suo 

dono, non ideo coniugium damnandum esse, sed pra«dicanduin tanquam 

genus vitae a Deo conditum, etiam tum, cum natura adhuc esset integra 

et peccato nondum vitiata. Sed Hieronymus neque pietatis nee iudicii 

tantum habet, sed simpliciter, sicut indocti Monachi adhuc solent, pro- »o 

1. «or. 7, i rumpit : 'Bonuni est homini sie esse'; Ergo coniugem esse, malum est. 

Item: Bonum monile Ecclesiae Eustochium virgo." Qualis quaeso haec 

vox estt Monile Ecclesiae est credere in Christum, esse baptisatum et 

communicatum. Sed virginem aut coniugem esse sunt diversa dona, 

Deo aeque grata. Nam quod de coniugio obiiciunt: Tribulationem car- k 

nis habebunt eiusmodi, hoc nos libenter concedimus. Sed ea non coniugii 

culpa est, sed peccati, quod habent etiam isti, qui non sunt coniuges, 

i.wolo.ifl. Gen. III. 

Haec respondere volui ad Hieronymi sententiam nugantem cum 

Origene suo et fingentem per Allegorias ineptas patres et fllios spirituales. m 

QuibuR sermonibus occasionem dederunt Papae, ut sc faceret spousum 

Keu maritum Ecclesiae. Ita error errorem pcperit. Ego auteni optarim 

«ponsum hunc cum luda ex arbore pendere et in inferno sepultum esse 

potius, quam ut hoc modo Christo nomen suum eriperot. Unus enim 

HponsuH et maritus Ecelosiac tantum est, Christus lesus. Reliqui omnes u 

') Adr. lovin., I, 7; Migne 23, 228 f. 

') Jlieron., Eîtloia CVIll; Migne 22, 880.


Hs] baptisatum ? Sic azini disputarunt. Nos sumus in laudando isto dLono 

advers[us viperinas lingLuas Sat[anae et molestiam cârnis et pestilentia 

exempla niundi, quae omnia impuK[nant hoc gLcnus vitae, ut absterLieant 

eos, qui sunt in eo vel quibus est necesse assumere, quod maneant foris 

6 et poUuantur adulterüs etc. Contra istas blasphLcmias et cal[umnias 

est psalmus legendus. Ideo SLpiritus S[anctus mirab[iliter retlioricatur. 

Nominant uxorLem 'vasculum infirmum'. ELomani et Greci: mores i. spctri a, t 

mul[ieris ferre, Anank[ion kakon^; (a§ jte fein. Sed s^piritus SLanctus: 

Si habes nxLorem, lib[eros, agnosce, aperi ocLnlos, vide, quid liab[eas. 

10 [S8t. IST»»] 'Uxor intra domum': Non loquitur extra domum, non de 

mag[istratu etc. Intra parietes tuos habes u^xorem fructifLcram, habes 

etiam filios, qui sunt tanquam tenerLriraae plantulae olivarum. An extant 

in Ullis scriptis sacLrarum Uterarum tarn suaves duae simiütudines ut 

istae 2? ApprehLcndit duas nobiliSLSimos arbLores, vitem et Olivam: 

15 Istas 2 arbLores et liquores in maxLimo precio et celebLcrrimas esse. Uxor 

4 maneat 8 kokon 14 Olivam c aus Oleam 

') = ävaYxdtov xaxöv; Menander, bei Stohaeus, Florileg., 69, 10. 

Dr]sancti sunt 'amici sponsi', sicut se Baptista vocat. Ecclesia est sponsa 

seu uxor. Filii sunt fideles, qui quotidie accedunt. Hi per fidem etiam 

flunt sponsa, communicant enim cum bonis sponsi et consequuntur 

fide iusticiam Christi et merita. Si Papa bonus est, est in horum numero, 

20 non sponsus, non maritus, sed sponsa accipiens de bonis sponsi; Sin malus 

est, f^st sponsus Satanae et amicus ludae. 

Summa igitur responsi nostri est, quod hie Psalmus non cogat ad 

coniugium, tanquam necesse sit omnes in coniugio vivere, neque enim 

praeiudicat Christi verbo, dicentis: 'qui potest capere, capiat'. Sed sim-sKatts. 19,12 

as pliciter laudat coniugium adversus carnem et pestilentia exempla mimdi, 

quae omnia hoc genus vitae impugnant propter molestias, quae coniu- 

gibus ob'üciuntur ; eas qui decreverunt fugere, poUuuntur scortatione et 

adulterüs et sie etiam exemplo nocent. Adversus has viperinas linguas 

et exempla plena scandali munit hie Psalmus animos. Mundus vocat 

so uxorem necessarium malum, Ac Petrus, ob certam causam, et tamen sine 

contumelia, vocat 'vas infirmum'; sed vide, quid hie Spiritus dieat, i.?!ctrt3,7 

quomodo ornet ac praedicet uxorem, dum eam comparat viti foecundae 

et liberos, quos marito parit, plantulis oKvarum. Die vero, an in ullis 

literis extent tarn elegantes et significantes ac iucundae similitudines duae, 

35 sicut hae sunt ? Imo an etiam in aLüs locis sacrae Scripturae inveniantur 1 

Apprehendit enim duas nobiUssimas arbores, vitem et oleam, unde duo 

praestantissimi liquores colliguntur, atque his comparat illas, scUicet 

coram miindo contemptas res, uxorem et fructus eins, liberos; si con- 

19*

292 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 128,3) 

H«] quidem infirma caro, sexus, ut videtur. Sed S[piritus SLanctus creaturam, 

donum inspicit et abscondit magnitudine doni, q[uidquid in eo sexu 

incommodi, et obruit splendidis^sime et majrnificentisLsinie etc. 5)aö 

mag ein $oet fein. Sed finge nullum virum esse vii-um, sed omnes celib[e8, 

monaehos et sacerLdotes nee ullum homLinem esse mascLulum vel feminam, 

ponamus mundum, ubi meri celibes: Quid fiet in 10 annist Ista 

CLivitas non habLeret 5 vel 10 domos. Ubi essent pecudes, aurum, arg[entum, 

verbum et dona d[ivina? Quid est laudLare celib[atiiin, ut extenues 

coniugLium? laudate utrumque, tum bene. Ideo I)eiIoje norm, cum 

s^piritus SLanctus se opponit tanta reth[orica: non pingit uxôrem, quae 

mingat, sudet et loqûatur stulta. Sed 'Vitem' ipsam muftu an Jef)en, 

non propter stercus, quod ad radicem, et terram, in quam ponitur, sed 

proptersuecum vini. SecLundum, ficum propter fructum. Siin istis aujiift, 

4 Sed c aus MuDdum 

Drjditionem consideres, uxor est infirmum vas et sexus longe infra masculam 

\TXtutem positus, praesertim si compares ad eas res, quae per masculos »» 

geruntur, per mulieres autem geri non possunt; sed Spiritus sanctus 

donum considerat et amplitudine doni abscondit, quicquid in sexu incommodi 

est, idque splendidissimis similitudinibus obruit. 

Ut autem aliquomodo possimus videre causas, cur tantopere praedicet 

hunc sexum Spiritus sanctus, fingamus nos omnes non esse coniuges, » 

siquidem coniugium muudus detestatur, sed coelibes. Imo fingamus 

neque masculum nee foemellam esse, sed quidam unum, quod ncutrum 

Sit, ut ideo coelibatus possit fingi perfectior, quid quaeso cum tali mundo 

et foeüci ac puro coelibatu futurum est, quam diu subsistet species t 

An non intra annos viginti totus mundus deserti et vastae solitudinis s» 

imaginem habebit? Quis tum erit usus auriT Quis argentit imo quis 

erit usus solis, lunae et omnium terra nascentiumt deficiente subito 

genere humano, si hoc modo coniugium abolitum et beatus, si düs placet, 

coelibatus statuatur? Quin huc vide, ubi tum erit ministerium verbit 

Quis fructus erit beneücü Christi! Cur igitur coelibatum sie hiudas, ut »o 

extenues dignitatem et maximos fructus coniugü t Quin utrunque lauda 

pro sua dignitate et merito, ac praesertim consideru hoc in loco, quomodo 

Spiritus sanctus te doccat tuam inspiccre uxorem, Nempe non sicut 

infirraam carnem, quae (salvo pudore, sie cogor loqui propter blasphemos 

contemptores creaturae Dei) mingat, sudet et reliqua naturac faciat. Cur ss 

enim hoc non etiam in vite facist Cur eam non contemnis propter stercus, 

quod ad radices ponitur T An non potiorem rationem habes succi, qui 

lioc modo ex vite produciturt Sic in olea neminem oflendit asperitas 

corticis «-t quod ümo curauda ac ((uasi saginanda radix est, Nam fructum


Hs] quod bLOnum, et occultas, quod malum, quare non in ista nobilis^sima 

creatLura? Quasi niulier non posset dicere: maritus habet oc[ulos lippos, 

sudat. In rebLUS opt[imis defectus aujiejen et obruere virt[utibu.s etd[ona- 

tione divina! In prole possumiis discernere intra ped[es, scabiem, hulcera 

4 et ipsam prolem. Non meinet me, si filius labLorem, feb^rim, hulcus, pesti- 

iLentiam, scabiem, cacat, mingit, [331. 188»] quia obruor magnitudine ipsius 

infantiae aniine et corporis, ut non videam. Si corLpu.s prop^rie potest, 

faciet. ^d) muö bie tüinbei rDojjdjen, bem »oetb büS êmbb bringen. ®a§ 

fol !oftüd) gereb fein et geprebigt. Quid nocet patri, osculari puerum in- 

10 firnmm, etc. ? Ubi ego et tu, si ümein etc. ? Ideo caro tantum in opLtimis 

rebus considerat vicia, virtutes non. Si habes ux[orem, velis, nolis, cogis 

1 mala in o isto 

Dr] potissimum spectamus omnes. Quis igitur non seno indignetur eam 

hominum esse prudentiam, ut deligere in aliis vilioribus rebus optima 

et mala aut tegere aut negligere soleant propter malus bonum seu commo- 

15 dum, et tarnen hoc non faciant in nobüissima Del creatura, foemina 1 . 

Quasi vero non etiam uxores elusmodi foedltates (sie enlm dellcati ist! 

vocant) in marltis reprehendere possint. 

In prole possumus discernere inter prolem et stercus, ulcera, morbos, 

et si quid aliud dici potest. Quis enim abücit flUum, quod stercore se 

20 defoedavit? Irao quis abücit, quod aut scabie deformatus est aut peste 

aut alio contagioso morbo infectus? An non stercus abluiturl an non 

in morbo sollicite curatur, ut nobis maneat incolumis ? sie naturaUa vitia 

obruimus magnitudine eius boni, quod putamus nobis in incolumitate 

liberorum esse positum. Hie quis non rideret, imo quis non execraretur 

35 eum, qui diceret propter stercus aut morbum, etiam gravissimum, puerum 

abüciendum ? sicut tarnen belli et delicati homines odiose exagitant ista 

offlcia, quae non gravatim mariti praestant uxoribus, cum ita postulat 

earum valetudo. An non enim cogitabtmus Dei esse creaturam et 'par-i.iim.s.a 

ticipem beneficü Christi', praeterquam quod nobis addita est a Deo, ut 

30 Sit 'adiutorium' nostrum? Diabolicae igitur illae voces sunt, quibus impüi.anofes.is 

exagitant consuetudinem coniugum inter se, ut scüicet videantur viri 

esse et merito ista contemnere. Si digni essent tales, ut flerent patres, 

intelligerent, quam etiam dignitate praestanti patri nihil noceret, osculari 

aegrotum filium et curare eius ulcera. Si enim aut aegroti aut stercore 

35 defoedati infantes abiiciendi essent, te quaeso, ubi ego, ubi tu essemus? 

Dignissimus igitur est mundus reprehensione, quod etiam in optimis 

rebus tantum solet considerare vitia, non etiam virtutes. Et cum usu 

virtutum istarum non possit carere atque eas quasi in manu quotidie 

habeat, tarnen ita coecus est, ut eas videre non possit. Sed hoc est pecca-


Hb] uti. Sic prolo; usum non p^robas. Virtutib[us obrueris, et tarnen non vides. 

3)a!5 f)eijl"t origLinale pLCCcatum, cecutire in praestantissimis donis. Ideo 

sapLientia in rebus, quasi sint optîmae, faciendum, ut boni rethLores. 

CicLcro: quae vicia in causa, tego, excuso et tenuo; ubi aliquid bôni, 

ibi inhereo. '2)06 ift rec^t. Quasi tuum corpus non hab[eret stercus et 

alia immunda CLarnis. Contemptis sordibLUS istis incedis auratus et 

quasi esses totus balsaLmum; quia tua vicia celas et, quae honesta et 

spectabilia, protendis. Quare hoc non facis in coniugio ? Vitia obruere et 

utendo non videre in coniug|îo. Non rerum culpa, sed turpissimi origLina- 

lis pêccati culpa, quod in rebLUS optiîmis, donis eligimus, ut caliûmniemur. 

Sic facimus verbo dei et DLnjerm §[errn ©[Ott in suo reg^no, quando 

dat äugen, o^ren, solem, lunani; qLuamquam vivimus in eis, vesciniur, — 

quando mir jcf)tdt ju paupertatem et gteifft mid) centro, punit, tum tota 

sphera Derlom. Susi Ift f[ides mathematica. "iSaö i[t ratio et CLaro nostra, 

7 celes 8 Vitia] Virtutes 9 turpissimae 

Dr] tum originis, etiam in praestantissimis creaturis coecutire et non intelligere, u 

quid in eis boni sit, sed magis offendi longe inferioribus incommodis, Adeo, 

ut opus Sit contra istam coecitatem docere, et tarnen homines id aegre 

credant. 

Est igitur hie faciendum, quod Cicero dicit se solere in causis agendis, 

ut, si quid mali sit, id dissimulet, ubi autem in causa insit boni aliquid, »o 

id urgeat, ibi totus sit et quasi ibi habitet.^ Quis enim ideo sui corporis 

minorem rationem habet, quod aut ulcus in pectore aut aliud vitium in 

alia corporis parte habet 1 an non ideo maiore diligentia corpus curamus t 

Quin vides aulicos nostros, hi cum, bene pasti, stercore refertum ventrem 

circumferant, tarnen neglcctis sordibus et contemptis incedunt aurati n 

et scricati, ac si tot um corpus esset mcrum balsamum. Sic caclannis vitia 

studiose, honesta autem ostcndimus; sed quare idem non etiam facimus 

in coniugio, ut obruamus et tcgamus vitia et inspicianuis in virtutes et 

commoda t Hie omnes faciunt diversum, non rerum culpa, sed propt*r 

peccatum originis; id sie excaecat hominum animos, ut in rebus optimis m 

et sanctissimis tantum ea dcliganuis, quae calumniari possunnis. Idcin 

facimus in verbo Dei et omnibus, quae ad regnum Uei pertinent. âm 

cum solem dat, cum dat annonam, corpus sanum, sanos oculos etc., 

nemo considerat, nemo gratias agit pro bis donis. Cum primuni autem 

aut pestis ingruit aut annonae difficultas aut salt^m unus dens dolet, n 

tunc üt, ut hoc quasi ccntrum seu punctus doloris totam sphaeram 

beneflciorum Dei nobis obscuret aut prorsus adimat. Sic est mundus 

') 0. O. Schmidt, iMtheri Brkanntsclitiß mit den alten Klassikern, S, 14.

In XV Psalmos gradnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,3) 295 

Hs] apprehendere 1 vitium, ut iam PapListae: quando tantum unum verbum^, 

obruunt omnia beneficia. Ex istis optLimis virLtutibus et infinitis eligere 

1 Vitium, hoc amplif[icare et oblivisci omnium virtutum. Non digni, 

ut in cruce pendamini; sed ornat, pingit ob oculos uxLorem, ut .spectes 

5 tanquam vitem, nobiliSLSimam arbLorem, quia donata et plantata ut illa 

arbôr, [SBI. 188»>] quam plantavit et dcdit tibi in domo tua; si f[ructus 

edidcrit, multo preciosior; libLeros debes reputare dîvinas plantulas oliva- 

rum. Db fdielf braus werben, leit nid)t bran; tu scito, in conLspectu dei 

appellari vitem, fLructus et plantulas olLivarum; hoc est vere erudire. 

10 Qui non indiget, careat vite et arripiat aliam Arb[OTem, illic etiam potest 

ferr« fLructus. Ibi uxor vocanda vitis etc., puellae; sie deus pronunciat 

et jol jo fein et ift. Si in scripLtura non, tarnen gentes fagen: NDiil melius 

in mundo, 9Jid)t iLieberes auff erben quam f [rauen trero, wems tan loerben.^ 

Qui sano cordLe et rem recte considLerant, quod nihil preciosius, non 

15 propter volupLtatem, quia in adulLterio et scort[atione maior. Ibi accen- 

4 oculos o 5 nobif^ 10 Ärb[oreni c aus f 11 etc. o paelli pronnnciant 

15 über scortiatione steht amandi 

') Evg. nobis obiicere possunt. ^) Glosse zu Sprüche 31, 10; Bindseil, Luthers 

Bibelübersetzuug, VII, 514. 

Dr]et ratio nostra, uno malo plus movetur quam mille bonis, sicut Papistae 

nostri etiam solent; hi ex optimis donis et virtutibus, quas nostrae Eccle- 

siae habent, tantum ea deligunt, quae calumniari possunt, ea sie ampli- 

flcant, ut obruant universas virtutes verbi. 

20 Sed Spiritus sanctus contrarium facit, vitia tegit et hoc, quod boni 

in re est, ornat meritis laudibus. Ideo uxorem sie pingit, ut iubeat eam 

considerari tanquam vitem plantatam et donatam tibi a Domino in domo 

tua, cuius fructus vero divinae plantae sunt longe iucundiores aspectu 

et usu praestantiores quam oleae. Etsi enim degenerant et mali sunt, 

8b tarnen non potest negari esse Dei donum, id agnoscendum est. Hoc est 

vere erudire coniugem. Qui autem donum castitatis habent, illi hac vite 

careant et delectentur sua alia arbore et alüs fructibus. Nos autem nunc 

sumus in hoc vitae genere laudando, in eo uxor est sicut vitis et proles 

sicut olea, ita enim nos docet Spiritus sanctus et res idem testatur, Etsi 

30 Scriptura sancta hoc non traderet; nam etiam Gentes recte praedicaverunt 

aroQyag fvaixdg et testantur idem etiam nostrorum hominum 

Germanica cantica, quibus summis laudibus praedicatur fides coniugtun, 

quod haec vita nihil habeat sua-vius et praestantius, quam est uxor 

mariti amans. Idem uno ore omnes sani homines fatentur, non quidem 

22 tanquan Ä


Hslditur, illic econtra. 3)aö jinb vere volupLtates, uxorLem esse affectu filiali. 

Non est tanquam porcile instruLmeutum volupLtatis, Sed aliquid melius. 

Est vitis fLructuosa, i. e. doniim divinitu.s tibi plantatum in t[ua domo, 

cuius f^ructus omnium laudatisLsimi. NUiil jiielius in domo tLua et vita 

quam uxor et lib[eri tui, tu, qui habes. Omnia geê^t contra virulLentam s 

lingLuam Satânae et cogLitationes nostrae câmis, et vituperat vexLationes 

mundi, quibus obruimur et efficimur impatientes, fastidientes, et diabô- 

lus obscurat oculos, ut nihil gaudii in hoc gênere vitae etc. Reiben, qui 

saniores, non faciunt, quia deus .servat aliquas scintil[las inter gentes, 

qui vidLcnt istas storgas etc., quia laudânt multas feminas, ülios. Alias, to 

5!)ie 2 pulchLrae similitudines : 'In circuitu'. Ibi vides significare, 

quod deus delectetur in viro, cui dedit uxôrem, et prole. Dat ei ju ejjen. 

i.moici.ss Si deus odisset, non daret cibum. Ad Adam: '.subiicite terram', Gjft 

2 instruLmentnin o 

Dr]propter voluptatem carnis, quae in scortatione, adulterio, pollutionibus 

niuior est. Ibi cnim ineenditur libido, in matrimonio autem cxtinguitur; i» 

Sed quia summa voluptas est uxorem esse patemo, materno, filiali, hoc 

est summo affectu erga maiituni. IIoc illud excellens donum est et dignum, 

quod in mulieribus admiremur ac praedicemus, de quo porci illi 

nihil norunt, qui sentiunt uxorem tantum porcile volutabrum esse volup- 

tatum; est longe melius et dignius instrumentum, divinitus plantatum, *> 

ut in domo tua sit tanquam frugifera vitis. Quare etiam magis quam 

vitam suam uxorem et liberos mariti amare debent. 

Pertinent igitur haec encomia magnifica contra virulentas Unguas 

Satanae et hominum, quibus hoc genus vitae incessant, item contra 

carnis nostrae depravatum iudicium, quo fit, ut aut ad fastidium aut »& 

ad impatientiam sollicitemur, cum sciücet oculi caecutiunt ad aestimanda 

commoda et tantum haerent aut in Nitiis aut molestüs. Atqui hoc ne 

quidem saniores inter Gentes fecerunt; viderunt enim istam naturalem 

affectionem erga prolem et mutuum amorem [S9fl. c] ac fidem coniugum 

inter se et utrunuine laudaverunt egregiis te.stinioniis. Ita Deus per so 

paucitatem sanonmi hunünum etiam inter gentes superavit illam multitudinem 

linguae \iperinae contra hoc genus vitae. Quanto autem magis 

noH

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,3.4) 297 

Hs] et tLtinÜ et i)ab flLUtcn miit. Post dÜLUvium : 'comeÜLite omne animal mun- 1.


H8]Illi soli faciunt. Mundus: seges fertilior, vicinum* etc. Optat ephip^pia 

Bob, piger optat arare cabalLlus^; alterius commoda laudant. Celibes 

laudânt coniugium. econtra, quia sunt impii contempi^tores dei. Ideo 

non inteli^ligunt dei volLuntatem nee dona, multominus, quod benedietio 

Sit et placeat in conLspectu dei et angLclorum et vocetur voce s^^piritus & 

sâncti 'Benedietio dei'. 

Emph[asis: 'Benedietio'. Tllam VLitam miseram et afLflietam et 

quam mundus maledictisLSimam, apLpellat benedictam et beneLdictione 

plenam. Pius intelLÜgit hânc vocem. Piis ergo canitur iste psaknus. 

Coniuges folten Dtel brumb geben, et praesertim, qui infirma f[ide, ut xo 

statuiânt ista esse vera, quia magnara consolLationem concipere animo, 

quod hoc vîtae gênus placeat deo. Si quaedam offenSLiones, irae, in- 

digLuationes, Zelus in faLmUia, prole, Contra vicinos: \o rein gf)et§ ntcbt 

4 hinter Toli^nntatem nochmal$ dei 

') Ovid, Ars amandi, 1, 349. ») Horaz, Epist. 1, 14, 43. 

Dr] praesertim cum hie audias eam esse praecipuam partem benedictionis 

divinae ? Sed hie iterum opus est fide. Nam mundus non habet pro bene- u 

dictione, laboribus victum quaerere, ferre incommoda uxoris, liberorum 

etc., quae varia obiiciuntur. Haec omnia mundus et ratio habet loco 

maledictionis et abhorret. Spiritus sanctus autem, ut confirmet piorum 

animos, hoc totum, quod hactenus dixit, commendat hoc suavissimo 

nomine et vocat benedictiones, ut scilicet exuscitet nos ad Deum et dona »o 

eins recte cognoscenda, ne, quod mundus solet, qui semper praesentia 

fastidit et absentia appetit, in mediis donis Dei fastidium concipiamus. 

Emphasis igitur haec diligenter notanda est, quod hanc vitam, secundum 

rationem miseram et calamitosam, appellat benedictam, cum dicit: 

Ecce, sie benedicetur homo, quasi dicat: Quid amplius vist hoc, quod jj 

uxorem habes, quod habes liberos, quod manuum labore vivis, vere est 

benedietio Dei. Itaque non solum non offendaris, sed etiam Deo agas 

gratias pro benedictione sua. 

Sed quam pauci sunt, qui hoc creduntt et si qui credunt, tarnen per 

inflrmitatem saepe abducuntur ab hac fide et, obliti benedictionis, tan- to 

quam in'maledictione fiunt impatientes. Optabile igitur erat hanc vocem 

Spiritus sancti tanquam summam consolationem semper obvcrsari piorum 

oculis atque auribus. Quomodo cnim certius argumentum potest ostendi, 

coniugum vitam Deo placere, quam hoc est, quod eorum omnis vita sit 

benedietio t Hoc quidem accidit, ut saepe impatientiae peccatis vexen- n 

tur propter peccata familiae et sobolis, Itiin iuvidia contra vicinos. Sed 

quid turnt Non possunt omnia in hac infirmitate ita munda et perfecta 

esse, ut non saepe sentiantur vel excessus vel defectus in domo et extra

In XV Psalmos graduura. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 4) 299 

Hs] ab. Inveniuntur excessus, defectus intra, extra, sed scias te positum in 

benedictione et te habere v[itam a deo benedictam; quo magis creditur, 

hoc plus benedictionis, quia verbum dei est omnipoLtentis, potentis 

vincere maxLimam tentationem. Sic ergo s^piritus SLanctus humiliat 

5 se et vocat hLanc VLitam benedictam. Istae voces apprehendLcndae tanquam 

e cêleste oraculo, et quantumcunque hLOC VLitae gLenus sordidum, 

tarnen honorificandum [SPl. 1&9^] max[ima laude, quia deus non conten- 

tus creare, sed etiam commendat et bencLdicit; quare SLpiritus SLanctus 

ap[pellat vitam benedictam. 

«ß '1)0^ 0^^)"!^^ ^S" hî 'V'i timent d[eum': i. e. colunt. Late utuntur 

hoc verbo: labiis colit rae, ore timet me, i. e. colunt, recte transtulit. Est 

cultus, reverentia dei, timor; agLUoscere, fldere, omnem spem in deum, 

obsequi, obed[ire in sua vocatione, baä ficift er adorâre. Impiis hie nihil 

canitur. 

zu 10 'Timere' r 11 verbis 

Dr] 15 domum. Sed haec impatientiae peccata quotidiana oratio piorum extin- 

guit, et debent pii coniuges semper hanc consolationem retinere, ut 

statuant se esse positos in benedictionibus et habere vitam a Deo bene- 

dictam. Haec fides quanto est firmior et uberior, tanto plus gaudü adest. 

Etsi enim accidunt quaedam molestiae, nonnunquam etiam peccata nos 

20 occT.pant, tamen verbum Dei est omnipotentis. Ideo in omnibuS tenta- 

tionibus victoria eos sequitur, qui id fideliter retinent. 

Hae igitur voces tanquam divina oracula apprehendendae sunt 

et assuescendum est, ut hoc vitae genug merito honore afflciamus, siquidem 

ipse Deus suam benedictionem in id tarn copiose profudit. Hoc 

%i non intelligendum est tantum, ut ornemus id verbis et commendemus 

aliis, sed singuli, qui in coniugio sumus, nobis ipsis id debemus commen- 

dare, ut, sive paupertas, sive morbi, sive calamitates rei famüiaris, sive 

alia incommoda nos excipiant, ea feramus aequo animo, contenti illa 

opulentissima consolatione, quod Spiritus sanctus appellat vitam bene- 

30 dictam. Atque hoc experiuntur, norunt et faciunt, qui tünent Dominum 

et vere colunt, sicut dicit: Sic benedicetur vir, qui tünet Dominum. Nam 

verus cultus Dei est timere Deum, Mere Deo et omnem spem habere 

in Deo flxam. Hos motus animorum postea sequitur obedientia in vocatione 

et aliis, quae divinitus nobis mandata sunt. Haec enim omnia com- 

35 plectitur timor Domini. Qui Deum non timent, horum nihil intelligunt 

nee de eis Spiritus sanctus hie canit.

300 In XV Psalmos graduum. 1532/3a [1540.] (Ps. 128, 5) 

^'] 'Omnibus': Post conimendationem istius \itae addit s^piritus SLanc- 

tus imprecationem valde magaiflcam et precatur ei, ut benedictus sit 

et majris crescat, deinde \ävat et conservetur in pace polLitica, quod deus 

donet. Omnis oratio includit promisLSionem : Ergo deus exaudLiet cer- 

tissinie orationem spiritualem. Cultus fuit eo tempore in Sion, ad quem i 

oportebLat spectare corda omnium; in quacunque parte regionis, flecte- 

Eon. «. 11 bant etc. ; ut hodie ludêi, quia deus promisît, praesentialitc- ibi habLitare. 

Si vellent adoLrare, offerre coram domino, hoc fe^cerint, i. e. coram tab|êr- 

naculo et arca, propicLiatorio, quia promiseLrat se babîtare ibi. Ibi vole- 

bLat docere, invocari, regnum, fortitudinem, gloriam, maiesta[tem, lo 

10 über inaiesta[teni »teht propbe[tiam 

^J^\. Benedicat tibi Dominus ex Sion, ut videas bona, Hierusalern, 

Omnibus diebus vitae tuae. 

Post insignes commendationes coniugii addit Spiritus sanctus 

precationem valde magnificam, qua precatur, ut benedictum hoc vitae 

genus Deus magis benedicat et etiam propter tales coniuges Eempublicam u 

tranquillam faciat ac fortunet. Porro omnes huiusmodi orationes habent 

inclusam promissionem, futurum, ut, sicut oramus, ita eveniant ista. 

Neque enim sentiendum est Spiritum sanctum aut ea orare aut oranda 

praescribere, quae Deo non probentur et exaudire nolit. Quod autem 

diserte addit: Dominus ex Sion, facit id idco, quia cultus Dei eo tempore » 

in Sion erat. Ideo non solum corde ad cum locum rcspiciebant, sicut 

Ion.«, iisupra aliquoties ostendimus, sed etiam faciem oraturi eo convertebant, 

quod Deus promiserat se ibi habitare velle et aeciperc preces ac sacriflcia. 

Hinc sunt appellationes illae : Orare coram Domino, Offerre coram Domino, 

Apparere coram Domino, hoc est in tabernaculo, in quo erat arca et i» 

propiciatorium, ad quod Deus se aUigarat, quod ibi vellct inveniri. Ideo 

vocarunt hunc locum 'Fortitudinem', Eegnum, Maiestatem, 'Gloriam', 

'Pulchritudinem' seu 'Decorem', Item 'Eequiem Domini', Sicut in Psalmis 

et reliquis Prophetis est videre. 

Post Christum exhibitum et Euangelion invulgatum locus ille ccssavit. v> 

Itaque nunc non canimus: Dominus benedicat tibi ex Zion aut teraplo 

sancto 8U0, sed: Per Christum, Dominum nostrum. Hie enim est nostrum 

verum propiciatorium, cuius illud veteris testamenti 'umbra' seu typus 

«ou>, n.»Iuit. 'In CJiristo cnini liabitat divinitas corporaliter'. Itaque ad Deum 

orantes rogamus exaudiri in nomine Christi, sicut etiam veteris Ecclesiae >» 

exemplo orationes publicae omnes dauduntur hac particula: Per Christum. 

Dominum nostrum. Sed de hoc supra aliquoties diximus, quanquam non 

posHunt satis haec inculcari. Est enim haec Christiana cognitio et sapien- 

tia, ne hubeamus cogitationes (ut sie appellem) volatiles et dispersas,


Hb] decorem etc. domini, 'ExitLium' et archa regni etc. Ibi thronus, sedes, 3ef. «, 

habitans. Ideo illum pium alligat ad illum locuin. lUe dominus, qui est 

in Siou babLitans, Met tibi bLenedictionem ex Sion'. Est oratio et simul 

promisLsiü, quod dominus placeat tibi in Lloc gLcnere v[itae et non cesset 

5 benedicere ex Sion. Per ad[ventum Christi destructa Sion. lam per 

Christum dominum: 'In n[omine dLomini nostri lesu, qui est in propi-wBm. s,s6 

ciatLorium'. Divinitas in illo tabLcrnaculo habitat pLcrsonaliter, corpo- 

raliter. Nos flectimus genua coram Christo et Deus exaudit et respondet 

per propicîatorium Christum. Ita mutatum in Christum illud propicîa- 

10 torium corporale. Sic allegLorice accipimus illum versum; tum praeceptum 

erat, illam C[ivitatem observare: 'non Ibitis in Bethaven', BersaLba,*of.*,u 

sed ad 'Sion, montem dêi, quem [SI. 190»] elegit d[ominus.' 'Sos habemus «f. i32, n 

nostrum sion ipsum dominum, quia Christiana sap[ientia est hec, nullomodo 

dispergi et vola[tUes habere cog[itationes extra Christum, sed coUii» 

gendae cogLitationes in ob[iectum unicum, quod Christus vocatur. Ut 

ludLeis non permittebatur vagari cogitationibus in Bethel, Gügal, in 

r illum 17 non o J3/J^ nuUomodo] -llo" i4/i5 colligendae] qdae 

I^r] sed collectas in unum obiectum, nempe in Christum. Sicut enim in veteri 

testamento populus coUigebatux ad arcam seu tabernaculum, non per- 

mittebatur in Dan, Bethel, Gügal et aUis locis (quae contra verbum impii 

20 Idolatrae deUgebant) sacriflcare. Ita hodie non est ad Deum quaerenda 

via per invocationem sanctorum aut ullos alios cultus ac opera nisi per 

Chrrtum et in Christo, secimdum sententiam: 'Quicquid rogaveritis 

Patrem in nomine MEO, hoc dabit vobis'. Hoc enim corda purissime 3o6. h, is 

debent statuere Deum non esse in monasteriis, non in peregrinationibus, 

25 non hie, non iUic ac ne in coelo quidem, sed tantum inveniri et coli in illa 

unica persona, quae ex Maria nata est, hoc est, in Christo lesu. Hie est 

propiciatorium verum et certus thronus divinitatis, ubi divinitas corpora- 

liter habitat et invenitur, sicut docent sententiae EuangeUi: 'Nemo venitg»^. u, e 

ad Patrem nisi per me. Ego sum vita, veritas et via'. Hoc obiectum qui 

30 non habent, herum animi errant et vagantur in infinitas opiniones. Sicut 

in Monachorum exemplo patet: Alius Franeiscum, aUus Dominicum, alius 

^ Benedictum, alii alios delegerunt patronos, per quorum regulam tanquam 

certam viam ad vitam veniant. Hi omnes quid fecerunt? Cor eorum 

excute, et uno ore dicent omnes se Deum voluisse quaerere. Deum autem 

35 cogitaverunt esse in coelo talem, qui, si cucullo induti sint, si a carnibus 

abstineant, si vivant coeübes, si pecuniam non contrectent etc., eos audi- 

turiis ac eis propitius futurus sit. Sic reücta vera et imica via, quae est 

Christus, divagati sunt unusquisque in suam propriam viam, plane eodem 

exemplo quo ludaei, quibus cum esset proposita una via inveniendi Dei, 

»

302 In XV PsalmOB graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128,5) 

Hb) montibLUS, qêrnquem querebLant lucum, specLulum, arbLorem, altare 

proprium, noluit dominus; qûiclquid illorum, cogitatio redacta in obiectum 

illum unum, quod sedLes in propiciiatorio. Sic simpliciter ad deum 

uon eundum ulla praevaritate nisi per et in Christo. Et dicendum: Nullum 

scio deum, neque in monastLerio, peregri^natione, nisi in illa una s 

persona. Ne in C[oelo vole fingere deum, ni.î proposito Christo; ibi est 

tabLernacuIum, throLUus aut domus, ubi divinitas PLersonalis. Ibi appre- 

3o6. 14, 6 henditur pater: 'Nisi per me', 'Ego via' etc., alias vagamur in infinitas 

opîniones, Ut in PapLatu ad f^ranciscum, Mariam pereg^rinantes quae- 

sierunt deum. Hoc erat: flngo deum in celo, qui vocatur: pater, creatôr lo 

CLoeli et têrrae; ille spectabit me, si indutus cucullo, si absti^neo a CLibo, 

esca, si sie vestitus fuero, sie exaudiet sacLramentum. Sic imusLquisque 

ibat suam viam, opiniones, cogLitationes de deo. Sic deserebant ludLaei 

Sion et seqûebantur suas devotiones in ista valle. Nos jo mol genarret 

ut ipsi et finb veri ludLaei. Amissa via rLecta ad deum, infinitis erroribLUS is 

et viis proprüs, et tamen non invenitis deos, quia deus non vûlt nostras 

vias, Vota, sunt aboLminationes ei, quae eligimus. Sed sie reperior, si ap- 

4 praevaritate] p*< 13 Sic o 

Dt] si ad tabernaculum irent, ibi adorarent, sacrificarent, relieta hac unica et 

vera via discuirebant ad lucos, valles, flumina etc. Hie duplex incommodum 

passi sunt; nam cum crederent se Deum in venire, fallebantur, et so 

cum crederent se Deum placare, magis offendebant, sicut manifestae 

sententiae extant in Prophetls, in quibus Deus dicit se damnare âas, 

quas ipsi sibi eligunt, nee velle se ab eis inveniii. Cur enim reetam viam 

et infallibilem per verbum Dei ostensam non insistunt t 

Haec dico, ut sine offendiculo legamus, quod dicit: Dominus ex » 

Zion. Necessario enim facit mentionem huius loci ad cavendam Idolatriam. 

In hoc enim uno loco Deus revelarat se velle coli. Itaque per involucrum 

promissionis etiam Christum ibi colebant, quem proniissio includebat. 

Nunc autem sepulta et destructa Zion thesaurus apertus est, nempe 

Christus, qui tum in promissione tanquam in involucro erat abseonditus. m 

Quare memineritis huiusniodi locos omnes ad Christum esse accommodaii- 

doH, sicut etiam experientia docemux in tentationibus non esse consola- 

tionem, qua erigi possunt animi, ne in Deo quidem, nisi illam unam de 

Christo. Non solum enim pcriculosum, sed etiam horribilo est de Den 

extra Christum cogitare. Nam praeter quam, quod Satau tum facilliine j» 

opprimere nos potest splendore maiestatis divinae, etiam ideo periculum 

adest, quia Deus istis viis non vult comprehendi. Haorendum igitur est 

in illo miico fd)ipct(>, in qtio Deus sc et animuni snum nobis ostendit,


H8]prehLendite fllium, quem misi audLiendum, quid loquatur. Ibi audiam 

te et tu me. Si vero digressus ab eo, es in naufragio. Ideo dico, ut phraLSin 

sine offendiculo intelLÜgas, quia 'Sion' necessaria observatio loci propter 

cavendas etc. Omnes, qui adorâbant in Sion et coram, velatum Christum 

s {)aben cjetroffen in involucro promis[sionis. Et sie habLebant eundem 

Christum quem nos. Nobis Sion iam occulta, sed thesLaurus apertus. 

Illis non apertus Christus, "t contra. Si in eadem promissione incessimus. 

Ideo omnes promis^siones trahendae in Christum, ut maneat 1 obiectum. 

[S8l. 190b] In tentationibus, quando bellandum cum diab[olo, expcLrimus 

10 nullam consol[ationem, nee de deo, nisi spectare Christum. Quando 

extra Christum dispLutas de bouitate, potentia d[ei, est horLribile et diab[0- 

lus adest, quia non vult^ sie comprehendi. 2)a »uerben Monachi et sec- 

tarii brau§. Ideo \u

304 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.] (Ps. 128, 5) 

Hg) Deinde in hoc etiam: 'ÜLeus benedicat, Ut vidLcas'. Ibi orat pro 

PLBce polLitica propter coniuorLes et docet pLacem donari propter coniugium. 

RespLublica est propter coniugium, OecoLnomia non est propter 

polLitiam. Ut pater et mater possint procreare proleLm, neeesse est 

habêre PLacem polLiticam. Sic gentes, quod pos.sent collocare parvulos » 

in tute loco, ideo ju jamen gejcftlagen et occiderunt bestias et fecerunt 

Civitatis; hoc natura exeg[it, bat- \o |oI fein. Sed s^piritus sânctus dicit, 

unde veniat, i. e. qui es iam benedictus OecoLnomia, ut etiam pol(îtia. 

1. benedictio: timere dominum, 2. habere OecoLUomiam, 3. est frui 

P[ace pol[itica propter coniugium; .si timueris Dêum, dLominum tuum, lo 

non tantum dabis libLeris educationem, sed etiam tutelam. 3Ri)Cxtn et 

H)f)eien, Conservare domum in pace, est magîstratus; propter tuas olivas 

dabit tibi reges, p^rincipes, t)enger^ auch; omnes tui servi, ut conservent 

PLacem, administrent. Ergo iustum, ut accip[iant tributum et honorem 

a nobis, quia [SI. 191»] serviunt nobis, vigilant, ut servent PLacem. Et u 

«nm.ij.s'ceu angeli positi'. Ut rustici dLicunt: qui 2 habet vaccas, det altLcram, 

ut in pace prosLcquatur. Maxîmum donum pax. Si domum plLenam 

aureis et non unam horam tutus, esset miserior fur[e; iuste tributum 

datur, quia coniugibus püs datur ea bênedictio, quae vocatur politia. 

'ut vidêas bona': 'S)a§ QeruJLQlem tool gljCLljc. Sit bLcnedictum to 

regLDum politicum et floreat Studium verbi divini, Et raagîstratus boni 

') = Henker. 

Dr] maxime autem püs. Hi debent agnoscere primam benedictionem esse, 

timere Dominum; alteram, habere uxorem et liberos; tertiam, frui pace 

politica. Hoc quid vis amplius ? Ergo propter vitem et oleas tuas, quas 

domi tuae habes, senties Dominum dare Eeges, Principes, iudicia, Icges » 

et quicquid ad conservationem Kerumpublicarum et pacis necessarium 

est. Hinc etiam illud recte admonemur, cum certum sit servire Principes 

et Magistratus patribus familias, debere eis vicissim pro officio hoc bene- 

ficii, ut dentur tributa, vectigalia et si quid aliud est, quo Magistratus 

Ulm. ij,«opus habet, dum vigilat pro conservatione pacis. 'Sunt enira ministri Dei', jo 

sicut Paulus quoque appellat, in hoc a Deo donati, ut tu possLs pace frui. 

Quam magnura autem beneficium pax sit, commune Germanorum proverbium 

testatur, quo dicunt patrem familias, qui duas vaccas habet, 

alteram debere dare, ut altera in pace frui et eam retinere possit.^ Quid 

enim profuerit, si domum habeas refertam opibus et eam contra jtrao- u 

rlones aut fures tueri non possisf IIoc igitur cum Magistratus praest^t, 

imo cum iudicia et leges iterum vendicent Domino, quod iniust^» creptum 

•) Wander: Kuh 4C1.

In XV Psalmos giaJuum. 15r!2/33. [1540.] (Ps. 128, 5) 305 

lls] et obecl[ientes cives. Hoc promittitur tibi et datur propter coniugium. 

Piik'Ji[er ordo: coniugium benedictum datur propter 1. b[enedictionem, 

quod ve.buni dei habes; Eo liabito datur domus; Ea bene administrata 

datur 3.: 'pax', scilicet polLitia. 

5 Imprecatio: 'Omnibus': q[uasi, qui sunt patresf[amilias, minus 

sentiant incommoda; vulgus odit mag[istratum et impatientis[sime 

feruut, murLmurant nur auff bie retjenten: Princeps rot non red)t etc.; 

sie Sernper maledicitur imperantibus. â, ut haberes libLcros, uxo[rem, 

et frf)inbet et jcf)aêt^ ClIvcs; et postea nihil pati a magListratu, non 

10 tolerare leges, sed tantum frui PLace et pro istis serviciis excel[lentibus 

nihil ferre. Si ipsi serviunt, cur non re^ vacaremus? Nemo nostrum 

vûlt gratis servire. Uli magna molest[ia serviunt, si pii; vulgus 

nihil seit nisi odisse iLeges, quaerere suos furfures ut porci, ut 

9 fdöinbeft 11 nihil] mihi [Hörfehler] 

') D. i. erJieU der Fürst Steuern. ') V. i. Geld als Steuer. 

Drjest, merito ei houor debetur et iuste penditur tributum, tanquam ad- 

15 ministro benedictionum Dei, quas coniugibus destinavit. Nam haec 

tertia coniugii benedictio hie a Davide numeratur, ut coniugio videant 

bona Hierusalem, hoc est, ut videant Hierusalem florere, Primo per 

veram religionem et sanam doctrinam, Seeundo iêr bonos Magistratus. 

Haec enim sunt bona non unius tantum domus, sed totius Hierusalem. 

20 Sic pulcherrimo ordine Spüitus sanctus noliis commendat dona Dei. 

Primnn est timor Dei; hie complectitur ea, quae primae tabulae sunt. 

Propter timorem Dei postea donat et conservat Dens domum et Oeconomiam, 

tandem propter Oeconomias recte institutas et in timore Dei 

administratas sequitur etiam tertia benedictio, foelix scilicet Politia. 

25 Porro earo de his Politicis benedictionibus plane eodem modo iudicat 

sicut de OeconomiciS . Est enim impatientissima legum. Hinc sequuntur 

vulgi odium, maledicta, convicia in Magistratus, etiam cum officium 

diligentissime faciunt. Quando enim %Tilgus non est impatientissimum, 

etiam cum iustissimis de causis exiguntur pecuniae ? Quasi vero hoc 

30 solum Sit, quod agat, ut pecunias colligat et iis pro voluptate, sine omni 

molestia et onere, utatur 1 Quis quaeso est, qui gratis servit sine mercede ? 

Quae igitur illa tandem est ingratitudo, Magistratui servienti Eeipublicae 

cum maximo periculo et in laboriosissimo vitae genere non velle reddere, 

quod ipsorum labor meretur ? An putas tibi gratis hoc of iicii praestandum 

35 esse, ut in hoc vel alio oppido habites, fruaris pace, foro, Ecclesia, sine 

uUo sumptu tuo'? Pii sane hoc non postulant, sed agnoscunt Magistratum 

propter pacem a Deo constitutum esse, ideo prompti sunt ad honorem, 

tributum, vectigal eis pendendum, tanquam Angelis pacis nos 

Sutêtä Wnh. XL, 3 20

306 In XV Psahuos graJuum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 5) 

Hb] mögen |cf)inbcn^, fvejjen et. Sed pius debet agLnoscere MagListratiun 

divinum doniim et promptus sit ad obsequia et honores praestandos 

Wöm. 13, 6 istis 'aiiKclis custodientib[Us'. Imo PLropheta niandat, ut pro eis oremus. 

Mali inagLlstratus biciicn luiv bo äu, ut tales ftvnffcn, quia minquam 

intelLÜgunt opus domini, seniper fuerunt rebelies ad praestanduni tribu- * 

tum. Si non vultis bLonis magListratibus^, malis. Iline: f}cnii i'icbot; 

Et: fronen^; jo maligne obseqiumtur magListratui: luciin nuin in mir 

Ifjeljcr abbrtd)t*, muö magListratus f)oren etc. [SBl. IQl»"] Sic alieno labLore 

tuti. Ergo sarget fyraLiinus, qiii doceat, quid sit bLonus magîstratus 

et ciuis obed[ieus. Tum dicendum : tibi recte fit, quoties fuisti inobêdiens, lo 

tribuisti invitus tributum, reprchendisti magListratum. Si ty^rannus 

non facit, tarnen seditio, quia bona fein; non intelligunt, sed tantuni 

ut sues, qui non ag^noscunt custodem, sed tantuni ift ^ et |d)ei)'t. Sie hodie 

5 über ad praestandum atelu voluntarii 

') = zusammenscharren; Grimm s. i'. ') Erg. obedire. ') ^xo = Herr; 

Grimm s. r. ; also fronen = Herrendienste tun. *) = ihnen entzieht, sie vtrkürzt tim. 

•J = iß- 

Dr]custodientibus et pro nobis vigilantibus. Hinc Scriptura etiam de gra- 

viore officio admonet et id nobis imponit, ut etiam pro Magistratu ore- is 

mus. Hoc qui non faciunt et publica onera etiam impatienter sustincnt, 

merentur, ut loco bonorum Principum tyrannos habeant, qui ad graviora 

eos cogant et non ordinaria onera exigant, ubi ordinaria aut cum 

molestia susceperunt aut nuiligne executi sunt. Ilae ,s\nit iustae poene 

inobedientium civium et vulgi, quod in periculis imicum refugium habet so 

ad Magistratum, in eos quasi evomit, (jiiicquid iinimo dolet et aegre est. 

Ibi Magistratus suis rebus relictis singuloruni incommoda audire, äs 

remedia quaerere cogitur, ac maxime tdim curae oriuntur, cum publica 

incommoda sananda sunt. An non igitur digni tyrannis simt et sump- 

tuosis ac negligentibus üominis, qui pio et solicito Magistratui non s^ 

Student, reddere gratiam ? Nam tyranni postea faciunt, ut tales discant, 

quid sit bonus Magistratus, ut ipsi se reprchendant, quod peecnrint per 

inobedieutiam, quod peccarint, dum maligne solverunt ordinaria tiibuta, 

dura reprchenderunt Magistratum etc. Haec si per tyrannos Dens hoc 

modo non punit, at facit id per seditiones et bella, ne istis porcis impune so 

sit non obedisse et non honorassc Magistratum. Sicut enim porci tantum 

hoc agunt, ut ingluviem suam cxpleant, ita rustiei pulant se tanlum in 

hoc natos, ut pace fruantur ad coUigendas opes et explendam avariciam 

suam; ut autcm de collectis opibus ali(|uid in commune conforaul, lioc 

aut cum molestia aut mulit'ue faciunt. si 

17 bonroutn A 34 tyranni A


H8]rustici. Ista bLcnedictio etiam datur indignis, pessimis hominibus propter 

pios, et tarnen non aLgunt g[ratias et manent contemptores suorum 

custoduni. Ut in Sod[onia propter 1 Loth dabLatiir pax toti terrae. i-Wofcts, 23 if. 

Non potuit angLclus nocerc, donee est in C[ivitate; propter ununi aliquem 

5 PLrincipem in RoLmano imperio stat totum Eo[manum imperium. Impü 

non intel[lignnt, sed pii. Non intel[ligiint divinam b[enedictionem, 

qua fruiintur in impLietat", sua. 

'Omnibus. Et vide[as': Est quasi imprecatio; multis contingit, v. 6 

multis non. Est promissio pertinens ad genus vitae, quod cominendat. 

10 Sicut lacob et patriarch[ae liabLuerunt pro maxLimo beneficio, videre 

fLiliorum filios. Et Avi max[ime aniant nepotes et ecoutra, quia b[enedietio 

domini facit tarn dulcem istam posteritatem. Augescat, ut ex 

1 domo fiant multae. Sicut crescit bLenedictio tua domes[tica, sie etiam 

Dr] Quare agsuefaciamus nos, ut recte intelligere discamus illa Magistra- 

,5 tus beneücia et pro iis grati simns, ne sicut vulgu.s offendamur oneribus, 

quae Eeipublicae causa libenter sunt subeunda; Deinde, ut discamus 

hoc beneficium boni Magistratus donari propter pios coniuges, quo 

etiam impü postea fruuntur, tanquam porci esca, sine gratiarum actione. 

Sicut enim Sodomorum exitium propter Loth differebatur, ita saepei.Woie 18,23 ff. 

20 propter unam et alteram piam domum toti Eeipublicae benedicit Domi- 

nus, propter unum et alterum pium Principem totum Imperium fortunat 

Dominus. 

VI. Et videas filiorum tuorum filios; pacem super Israel, v.c 

Doniim liberorum multis contingit in coniugio, multis non contingit. 

^* Eecte igitur supra diximus es.se commendationem, non promissionem, 

quae ad singulos pertineat, sed ad ipsum genus vitae. Ita quibusdam 

contingit, ut videant filios filiorum seu nepotes. Quidam sterile coniugium 

habent, sicut haec Dominus distribuit singulis pro ipsorum com 

modo. Et tamen piis coniugibus ista sunt precanda et, ut plurimum, obve- 

^* niunt. Ac digna admiratione est, praesertim in senibus, illa storge^ 

seu amor singularis, quo nepotes complectuntur. Nam impensius eos 

amant quam suos liberos. Itaque cum Psalmus versetur in ornando 

coniugio et coniugibus etiam bene precetur, addit hanc ceu summam 

voluptatem de longa posteritate, ne quid eorum obmittat, quae coniugibus 

'^ divinitus donantur, si non omnibus, tamen pluribus. Etsi autem supra 

diximus huiusmodi precationes includere promissiones, tamen nota 

est ratio promissionum corporalium, quod eas Dominus ita dat, ut singulis 

prodest. Quare hanc iiromissionem huic precationi incliisam ad ipsum 

') = OTOQyn; vgl. oben S, 293, 31. 

20*

308 I" XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 6) 

Hs]proptcr te benedictio politica. Ut non soliun cum libLeris et uxôre 

letus, sed accipias nepotes, qui in illa et alia CLivitate habLÜant. Deinde 

pax polîtica crescat et puloherLrimae leges. Sic propter calLiininias 

diabLoli, mundi et camis, qui non iud[icant de d[ivinis opibû.s extra 

sensum, sed secunduni suura commendant. In Pol[itia non libLCuter i 

portamus onera etc.: i)at mic^ ber SLCufel in hanc C'Livitatem gefutt! tarn 

multa danda ! Uli murLinurant, .scilicet: Det mihi dominu.s pulcliLram 

uxo[rem, quae nuuquani offendat, det bona, fLÜios; Non .sinat .«trepitum 

in i)hiteis! Non est maceria! Omnia sint sana! Bene, dixLit populus. 

[581.192»] ^0, mnn muft bii§ befteüen, ut sine ol)ed[ien

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 128, 6; 129, 1) 309 

Hs] que genere vitae. Omuia plêna vexa[tionibu.s, olIenS[ioiiibus, incommodis. 

Quid non in Ecclesia molestiarum ! sed oiimia pro nihil[0 habenda 

propter dLiviiiam bLenedictionem: quod habeo verbum dei, deinde domuni, 

familLiam, deinde luagListratum gubernantem in pace. Tunc 

5 provocabitur deus ad ampliandas b[enedictiones; Si econtra, eradicandas. 

Mag[istratus, imperia, reg[na, piiucipatuf^ ftuiiben lüül (ennev, .sed ({uia 

persequuntur verbum, couiugia, g()et eilt ftab nad) bev anbciLU l;iu inib 

Eegnum propter ingratitudineni. 

12. Ailiilütil Psalmus CXXIX. 

10 'Saepe'. 

Psalmus iste habet 2 partes; in 1. a[git gratias pro defensione et 

red[emptione perpetua in populo dei. In altLera orat contra adverLSarios 

et prophetat .simul orando. Et erudit et exhortLatur ad patientiam et 

fld[ei pat[ientiam, quae non est patLientia unius hominis vel etati.s, sed 

15 est perpetuae Ec[clesiae. Psalmus simul absque dubio factus est de 

ludêis et postea GrcLcis, i. e. 1. de EcLclesia Isra[elitica, tandem de gen- 

Dr] quoque consideremus primum verbum Dei, Deinde donum, quod Domi- 

nus dat, cum dat uxorem et liberos, Tertio etiam benedictionem politicam 

et pacem. Pro his donis agnitis postea agamus gratias. Ita futurum est, 

20 ut provocetur Deus ad amphorem benedictionem, Tibi, cum haec non 

üunt, provocatur ad eripienda etiam illa dona, quae habemus. Sic 

magna imperia, urbes et Eespublicae possent quidem in flore longius 

durare, sed quia non agunt gratias Deo et verbum eins contemnunt, 

fit, ut propter ingratitudineni pereant. Nos itaque discamus grati esse, 

25 et benedictio Domini abundabit in nobis. Amen. 

Psalmus CXXIX. 

Saepe expuguaverunt. 

Habet hie Psalmus duas partes. In priore agit gratias pro defensione 

et redemptione perpetua populi Dei. In posteriore orat contra adversarios 

30 et orando simul prophetat. Porro utrunque pertinet ad nos erudiendos 

ac exhortandos ad patientiam, quae non unius aetatis aut temporis est, 

sed, sicut Ecclesiae perpetua historia ostendit, est omnium temporum 

et totius vitae. Porro complectimur hie utranque Ecclesiam, Gentium 

et ludaeorum ; Sicut Paulus etiam fere eas coniungit, cum dicit : 'Pri- aiiJm. i, is 

35 mum ludaeo, deinde Graecis'. Nam quod ad Ecclesiam seu populum 

ludaeorum attinet, notum est ex historiis, quod in medio inimicorum 

suorum fuerint iôsiti ceu elegans rosa in medio sjünarum. A Meridie

310 In XV Psalmos graduum. 1532;33. [1540.J (Ps . 129, 1) 

Hs] tili nostra. Scitis auteni ex histOLiiis vet[eris testLamenti hLunc popLulum 

posituni iu iiiimicoLiuni liiedio, Trogloditis, Arabîbus, MoLabitis, ar- 

ine[niis, AegyLptiis, AethLiopibiis, Syris, Cedar, Mcsecli, PhilistcLis, 

spi U0.2 sitiLouils. In niedio spinariuu cievit ista rosa^, et 'luedio iuimicorum 

düniiuabatur' tum Christus; ab OLinnibus vicinis suis vexati et inipugnati, ' 

sed dominus sempcr libLeraverat et defendeiat. Idco regLUum Israel 

semper est miiaculosum ; donee ipse V[ellet tastigare, ibi permisit vincere 

E[egera BabLylonicum, [S8l. 192''] cum tarnen prius SenadiLerib victus, 

2.8ön. i9,3iUt hostes non gaudêrent se victuros, sed deus prius etc. Sic per- 

mansit hoc regLUum in\-ictum invitis omnibus E[egibus vicinis, hostibûs; •" 

hoc in lib^ris EegLum et ParalLiiônienon. Hoc fuit eis maxLimum et 

neces^sarium solacium, cum iam vincendi, captiLvandi a Bab[yloniis, 

ut scirent hoc fieri non sap[ientia, potentia liostium, sed iudicio et flagel[lo 

3"->'",sui dei, qui dix[it per prophêtam: 'puniam tautum vos, quia peccasti*, 

3 Äetb[iopibus] Aegiyptiis S cum über (ut) 

') Wander: Dorn 2. 

Dt] Ismaelitae, Arabes et aUae efferae gentes eas urserunt, Ab Occideut« i» 

Aegyptii,Aethiopes,Troglodytaeetc., A SeptentrioncPliilistaei, Assyriietc. 

Sic Ecelesia post Synagogae exitium undique cincta est hostibuset'regnat' 

*

In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 129, 1) 311 

Hs]etc.: Non E Legis BabLylünici vel alii causa, sed mea est ira et castigatio 

ista consolLatio fuit istius pop[uli, quam trausferre ad nos oportet, ut 

regLnum ad nos etc. Si succumbinnis, non Eegiuim deinouum, PLeccati, 

mortis, iuferni nee ulliuS creaLturae. Si prosternimur, prosternimur 

5 tradente volLuntate dLci, quae puuit nostra p[eccata, sie tamen, ut re- 

linqtuat paternam consolLationem et promisLsionem: 'Non te derel[iu- 

; 

«tot. i3, 

quam', — ut in Apotcalypsi scriptai regni Ecclesiae. Et talis facies,Dif-i2.iit- 

qualis facies regLui Israetlis. MaU angeli, bestiae et horLribiles bestiae 

in Apo[calypsi, sed tamen semper consolatio sequitur: perdurandam 

10 Ec[clesiam, ut artLiculus: Ec[clesia SLancta cathLolica manebit, quia 

PLontifices et Tûrcae veÜLementer afflix[erunt et quasi extinxerunt, 

ut ludLaeos humiüatio Chald[aica videtur supterare, et sunt certe in 

CapLtivitate. Nobis ablatus Christi, sac[ramenti, fidei et omnium usus. 

Et sicut iLudaei erant in Babylonia privati aspectu et usu temp[li, sacri- 

15 fleiorum, Cere[moniarum et ttotius Poltitiae, Sic nos non hab[uimus 

nLostrum reptnum, sed coacti servare ritus BabLylonicos PapLatus. ®a§ 

1 alius 2 quas 8 bestiae (2.)] bestias zu 9 Apoicalypsis r 12 videntur 

13 usus fehlt 

') Erg. facies. 

Di]cniusquam creaturae, sed voluntate Dei, creatoris nostri, tradentis 

nos in afflictionem et punientis peccata et ingratitudinem nostram, sie 

tarnen, ut paternam proniissionem relinquat, quod nos non Sit deserturus. 

20 At huiusmodi totius regni Christi pictura in Apocalypsi ostenditur;ofli2. iR. 

quam enim multa de malis angelis, de bestiis et similibus Ecclesiae 

pestibus loquitur, quae in Ecclesiam et regnum Christi grassaturae sint 

permittente sie Domino? .Semper tamen fit, ut calamitatem sequatur 

consolatio et, quantumvis afflicta ac oppressa, Ecclesia perduret ac 

25 tandem triumphet. 

Ac sane nostris temporibus imprimis convenit hie Psalmus, quibus 

Ecclesia tum a Turcis tum a PontificibuS gravissime afflicta et quasi 

extincta est, ut, si quis diligenter rem aestimet, melier conditio ludaeorum 

in Babilone quam Ecclesiae sub Antichristo fuisse videatur. Verus usus 

30 Sacramentorum ablatus, Beneflcium Christi obscuratum, Fides ipsa 

plane extincta erat; Nulli veri cultus, nuUa vera bona opera ostensa 

aut usurpata sunt ; Simpliciter omnia, quae ad veram religionem pertinebant, 

aut adempta aut obscurata erant. Sicut igitur ludaei in Babylone 

privati fuere conspectu et usu templi, sacrificiorum, cerimoniarum et 

35 omnis Poütiae, ita Ecclesia sub Antichristo non habuit verum mini- 

sterium, non cultus, non regnum suum, sed coacta fuit servare ritus 

Papistarum vere Babylonicos et gentiles. Ita utrinque eadem ira, eaedem 

5

312 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 129, 1) 

Hs)i)"t mi ijerucft, ut Pop[ulu.s Iud[iiifus liabniit suani iram. ConsoLlatio 

uostra: impii^nari, deiici, conculcari po.s[Sumu.s, dolii vinci. EcLclesia 

2.«ot. ij.sstabit invicta, sed ista vict|oria est mirabilis et incredLibilis 'infirmitate', 

quam nulla ratio apprehendLit. Ut victoiia eculesiac .sub PapLatu est 

supra oiuueiu sen.suni, quia omnia tempLla cath[olica [Sl. 193»]re.süuabLant s 

nihil quam pLeccata, i. e. leges PLapisticas, doct[rinae hominum occu- 

*|7«, «P[avcnint omnia, ut psLalniu.s: 'Posuorunt sua sijrna', oninia deva.staiunt: 

continuerat Sat'Liamcnta C'bri.stianae religLiouis etc. Ante istuni abii.sum 

et CapLtivitatem tot hereses fuerunt, quae tanquam Eeges in CiiLCuitu 

nostro impugnarunt EcLclesiam. Postea captivitas secuta. lam d[ei to 

g^ratia educti ex BabLylone et incipimus instauiarc templum et legitîmum 

cultum. Psalmus autem non loquitur de Bab^ylonica capLtivitate, 

sed de 1. reg[no Iud[eorum, ubi florebat bLonis rcgibus et tarnen (|uo- 

[tidie impugnabatur. Postea venerunt etiam captivitates, quia uondum 

destructi. Canamus etiam h[unc psalmum contra omnes furores P[apae, n 

zu 4 Victoria Ecclesiae r 9 quae] qui 

Or] fere poenae fuere. Necessarium ergo est tenere consolationem hanc, 

8 squod, sicut Psalmus dicit: 'Impugnamur, deiioiniur, conculeamur, sed 

non vincemur.' iStabit enim Ecclesia invicta, quantjuani victoria eins 

a. «ot. i2.»incredibili 'infirmitate' abscondita est. Sicut sub Papa fuit, Omnes ca- 

thedrae, tenipla omnia nihil aliud rosonabant (|uam imi)iani et l)lasplu'mam jo 

doctrinam Pontilicum et Monachorum somuia. lloc vcre erat, quod 

»i. M, 9 Psalmus IXXIII. conqueritur: 'Signa nostra non vidimus', et tarnen 

habuit etiam tum Dominus Ecdesiam suam, quanquam et valde raram 

et varie deformatam. Ante Pontilicum impium regnum quautus fuit 

haereticorum proventus ? Ab his quoqüe Ecclesia graviter impugnata jj 

est, Sicut ludaeos impugnabant vicinae gentes, cum adhuc essent in 

sua terra. Sicut autem eam impugnationem captivitas excepit, ita 

regnum Pontiücum vere captivitas illa fuit, (juac secuta est haereticorum 

impetum et in quam ceu sentinam confluxit, quicquid usquam mali unquam 

in Ecclesia fuit. Nunc Dei lieneücio captivitas convcrti incipit jo 

et restauratur templum Domini et cultus. 

Loquitur igitur Psalmus secundum meam sententiam in genere 

de

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1510.] (Fs. 129, 1. 2) 313 

Hs] tyran[nidem Seh [wermerorum et conseientiarum, ut in omnes casus 

et per totain EcLClesiam, quia impug[uat mundus, CLaro, conLScientia, 

pec'catiun, mors, lex, niundi sapLientia, potentia, malicia, odiiini, dia- 

bolus desperationibiis, errorib[Us, dubitationibus iu iide. Ibi Ecclesia: 

5 Benedictus dLominus deus Christus, qui nos, Ecclesiam et unum- 

QLUodque memb[runi non sinit proLlabi, Cor. X. Tentari oportet, sed in 

ea proventus vel exitus; hoc cauit is psalmus. Et est exemplum reg[ni 

Is[raelis. Sicut popLulum illum conservavit, et nos, quia idem spirituni, 

verbum, iiraeterquam, quod idem regnum, 1. confltendo dLiviuum bene- 

10 ficium, laudando et g[ratias a[gendo. Non.nominat Inimicos, sed com- 

«• S"- lo, u 

prehLendit omnes et singulos. 

'A Iu[ventute': sum ego vexatus pop[ulus dei, oppugLnatus, occisus,v. i _ 

captivatus, quoad partem Eb[raeonim. lam dicimus in nostram Ec[cle- 

3 niundi] mundus 5l6 

unusq[uisque zu 6 1. Cor. X. r 7/S über reg[ni 

Is[raelis steht b[ona conscientia zu 12 'Saepe expugnaiveruut' r 

Dr] prophetia Bcclesiae Gentium fortunam et conditionem, quod Deus eam 

15 servaturus sit contra omnes haereticos, contra omnem furorem mundi, 

contra Pontiflcum seu Antichristi regnum, denique etiam privatim con- 

tra tentationes peccatorum omnium. Ad hunc modum Psalmus hie 

dilatandus est per Ecclesiam omnium temporum et omnes casus et 

pericula omnia mimdi, carnis, peccati, legis, mortis, etiam portarum 

20 inferni. Mundus enim eam impetit potentia et sapientia, diabolus despera- 

tione ac dubitatione, haeretici erroribus in fide, conscientia autem peccatis. 

In his periculis omnibus dicimus : Benedictus Dominus Deus, qui 'non i. stör. lo. i3 

sinit nos tentari supra hoc, quod posSumus.' Tentari quidem oportet, 

sed cum tentatione etiam evasio contingit, praeterquam, quod Deus 

25 sufficit vii'es, ut tentatio ad tempus evasionis sustineri possit. Hoc bene- 

ficium David hie celebrat et nobis sui populi fortunam ostendit, ut con- 

solationem hanc discamus: Sicut Dominus illum populum servavit, 

ita etiam futurum esse, ut nos servemur. Habemus enim eundem Deum, 

eundem Spii'itum, idem verbum, easdem promissiones. In summa, 

30 habemus omnia eadem. Itaque posSumus dicere et canere cum Davide: 

3j 

I. Saepe expugnaverunt me a iuventute mea, v. i 

dicat nunc Israel. 

II. Saepe expugnaverunt me a iuventute mea, et non prae-v.2 

valuerunt mihi. 

Hostem certum non nominat, ut scilicet omnes et singulos comprehendat. 

Quod autem dicit: a iuventute, etiam Universum tempus com-

314 In XV Psalujos graduuni. 1532,33. [1540.J (Ps. 129, 1.2) 

Hsjsiam, primitivam Ec[clesiam. Et sie solemus luiulaie patres 1. EcLcle- 

siae, quod fuerunt patres opt[iini, qniarnquam apud deum illa differentia 

non servatur, quia in popLulo Israel dedit optLimos viros. Esaîas est 

max[imns et cxelLlentissimus post Mosen; lereLiiiias; prius Elias, Eli- 

zâeus superexcellentes, tarnen in posteriori tempore Ec'Lelesiae dedit » 

lere[mian], EsaLiam, Zach[ariam, Hag^geum, ZerubLabel, lesus salutem, 

Sae gicid) 1. Ec[clesiae rein et fein ab hereticis et sectis, [331.193'»] tarnen in 

fine oportet esse praestantes ; licet abominatio dominetur, oportet ZacliLa- 

rias etc. Et Christus, cum debebLat succumbere; Erat Hanna, simeon. 

Semper ci"f)elt suani EcLclesiam, tantum sciamus divinitus promissuin, i* 

iit perseveret in üncni mundi. Tantum Tide, ubi sit. 'A iuvcLntute': 

impugnata a gentibLUS et grecis. Si videre vis eam, obsessam, infirmam, 

quae cincta o^mnibus machinis, furorib^ns diab[oli, mundi, cârnis, 

PLCccati, mortis. Soö ift iv farb^: 'Expug^naverimt'. Non inspice, ut 

zu Iff. Primi, posteriores patres in Ecciesia r 

>) = Waiypen. 

Dr] prehendit a primitiva ipsorum Ecciesia, sicut nos appellamus, hoc est, » 

a Mose, usque cum primum coepit Israel esse populus Dei. Etsi enim 

nos semper laudamus priora, sicut primitiva Ecciesia recte laudatur, 

tarnen manifestum est Deum istam difCcrentiam non curare, qui etiam 

in novissimis temporibus insignes Prophetas dedit populo Israel: ante 

captivitatem Esaiam, fere principem reliquorum; post captivitatem Ag- so 

geum, Zachariam et alios. Medio tempore inter Mo.sen et hos fuere prae- 

stantes Helias, Heliseus etc. Ita cernimus primitivam Ecclesiam puriorem 

quidem fuisse ab haereticis et impiis opinionibus, Sed niliilominus tamen 

etiam in fine extitisse praestantes aliquot Prophetas et viros. Ac cum 

3e|.«i.ioiam 'radix lesse' exaruisse videretur, tamen extiterunt Anna, Simeon, ss 

Zacharias, Elisabet. Dens enim suam Ecclesiam, quantumvis oppugnetur 

et expugnetui', servat secundum promissioncm suam; tantum oculos 

aperiamus et videamus, unde sit. 

Non autem respiciemus ad illa, quae mundus adniiratur; ad exiiugnatam, 

afflictam, calamitosam respiccre oportet. Is enim eins oruatiis so 

et tituhis proprius est, quod inüima, obsessa et omnibus machinis, 

item furoril)us omnibus Diaboli, mundi, carnis, peccati, mortis etc. 

cincta est. Ilacc qui non inspicere, sed fugere vult, Ecclesiam nunquam 

inveniet. Neque enim est eius ea facies, quam pictores pingunt,


Hs] pictor pingit, qui pulchram virgLineni, matronam, Civitatem pingit, 

Sed (]ef;orn OLUtc niicicn ,û, qui sie inspic[iunt. Est forrQosis[8ima in 

()[culis .spiritualibus, si .spectes eins .sijon.sum Chiistuin, PLatrem celLCstem, 

qui omat cam fiele et verbo; sed sccuiidum sen.suni subieeta vinculis, 

5 blaSLpheniiis, opprob[riis, odii.s acerrimis et magnis exerLcitiis, quae 

sedet in .sylva iuter rugientes leone.s etc., ubi admoventur aqua, ignis, 

ferrum, ut occidatur. Sic ei cauitur: 'Ego sum expugnata'; uon expûgnatum 

i. e. victum. Est tarnen verisimilis illa oppugnatio victoriae, quia 

videtur, quasi EcLclesia sit vieta. Si tuam tentLationem spectas in C[arne, 

lu es victus. Sic enim diab[oluS te terret, contristat, ut putes te victum, 

diab[olum victorem. Ideo sinere potes stare: 'exp[ugnaverunt'. Si 

sensum CLarnis sequeris, tvit jinb ja PLrius üerlorn geweft et hodie. Et 

adhuc quisqLue in se victus; tentatîones, blaspliemiae, molestiae; non 

videt, quomodo elabatur. Bc[clesia confltetur sese esse cinctam exerci- 

Dr] 15 spiiituales oculi vident hanc formosam speciem et sumniam elegantiam, 

quod Ciiristus est eins spousus et eam sibi generavit per Spü'itum sanctum 

ac ornavit sanguine, meritis et iusticia siia. Horum niliil caro videre 

aut iudicare potest, quae diversum videt, quomodo odiis acerbissimis 

invidiae, maximis suppliciis et crueiatibus sit subieeta. Itaque si, ut 

20 videt eam, ita pingere eam velit, pinget deformem et pauperculam puellam, 

sedentem in infesto nemore, in medio famelicorum leonum, ursorum, 

luporum, poroorum, denique serpentum venenatorum; Item in medio 

furiosorum homiuum, admoventium ferrum, ignem, aquam ad occidendam 

eam et tollendam de terra, sicut in Apocalypsi elegantissima picturaojt.u, if}. 

25 est (qua fere ille liber nihil elegantius aut melius liabet), quod Ecclesia ceu 

virgo solitaria fugiat antiquum serpentem seu draconem insidiantem 

ei et eius filio. Ideo etiam conveniunt ei voces istae, quas hie David 

usurpat: saepe oppugnaverunt me inimici mei, Saepe oppugnaverunt me. 

Habet autem liaec oppugnatio speciem expugnationis, si carnem 

30 sequaris, ac si hostes Ecclesiae vincant et Superiores discedant victa 

et oppressa Ecclesia, sicut Singuli experimur in nostris certaminibus, 

quae privatim in corde nostro Sustinemus, cum Satan terret et confundit 

conscientias. Hie tanti excitantur pavores, ut nemo possit aliter iudicare, 

quam quod victoria Sit penes Satanam obruentem nos cogitationibus 

3s tristitiae, blaspliemÜS, molestüs et sie adimentem consolationes omnes, 

quas Christi meritum et verbum nobis exhibent ; secundum hunc sensum 

recte legitur: Saepe expugnaverunt me, non enim simpliciter oppug- 

natio, sed expugnatio esse videtur; sicut utrique singuli haec experimur, 

ita quoque tum corpus Ecclesiae confitetur omnibus temporibus se cinc- 

30 supereores A 39 tum] totum B

31(3 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 1. 2) 

Hs] tibus bellicis OLinnium gentium, omniimi machinarum, tribuLlationum, 

ba ftect^^ jic, et fit 'a luventute'. Sed ba erigit se: Nunquani non lui 

oppug[nata, sine exereitationibus, tiiuo[ribus, vexationibus. Sed ostendit 

deus suam victOLiiam, quod p[eecato, poena irruentibLUS mansi invicta, 

gloriosa, laeta. 'ka fol man ©Ott billid) laudare, est* repetitio ex magLno 

gaudio. Ibi videtis mauum dei, victO[iiam, virtuteiu, [S8l. 194»] i. e. 

non poterant viucere. Hoc canat non tantuni pro Ecelesia, sed pro 

jjersona. Penumpemus, perrumpenius, vincemus, v[incenius, — Pa^pa, 

diabLole! Ergo persequimini; non est, qui erip[ietur; hoc terret et 

conturb[at non solum privatum Christianum, sed tLOtam ecdesiam, 

bai' man meint, ce luivb nu fallen. Sed si deus nobisLCum, non potLcrunt 

vincere nee obtinere victoriam. Et hec consolatio nostra. Si obruamur, 

occidamur, Si C'L^räog ©Leorij vni- frijft et rlninicn, quod vorati, si Zing^lius 

et omnes 9?otLten iactant: vicimus. Ya-ô tantum ne dubitemus de causa: 

4 über victo^riam steht inimicis zu 5 Sapjentia, potentia, volûntas dei r 

') = steckt. •) Nämlich der Text in den Versen 1 und 2. 

Dr] tum et oppugnatum exercitibus bellicis omnium gentium et machinis « 

omnium tribulationum seu tentationum, 'a iuventute usque', hoc est, 

ab eo tempore, cum, ex Acgypto liberati, coeperunt discerni a reliquis 

gentibus et esse populus Dei. 

Sed hie erigit se Ecclesia, tanquaiu sucpe idem experta, quod in 

hisce nialis Deus virtutem suam ostenderit et tum peccatum tum poenas jo 

ita averterit, ut Ecclesia maueret et hostium conatus frustra essent. 

Itaquc et periculum repetit et postea ex abundanti gaudio hortatur, 

ut huius corporis singula meuibra praedicent beneücium Dei et dicant: 

Non potuerunt me vincere. Haec consolatio t«nenda est non solum i)ro 

Ecclesia, sed etiam singuli in nostris periculis, contra magnificas spes, jj 

quas iactant et conceperuut adversarii nostri. Uaeretici et sectae glorian- 

tur, quod sint perrupturi, Papa subnLxus sua et principum potentia 

damat: vincemus. llis etiam Satan acdamat ita miscens ucgocia. ut 

non dubia ipsorum videatur futura victoria. Hoc non solum privatim 

]ierlurt)at singulos, sed totum corpus tristilia et dolore implet, sicut so 

in comitiis Augustanis proxiBiis sumus experti, in tjuibus adversarii 

videl)antur nos oppressuri esse.' Sed an non ibi (luoque experti sumus 

haue plcuissiiiuie cousolatiouis vocem: Non potuerunt ? llaec conso- 

32 opproüDuroii J} 

') Erwähnung ile» Heichtlages zu Augsburg.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 1.2) 317 

H.s] hoc, quod habcmus, est certis[sinium verbum et agimu.s certisLsimam 

causam dei et, qLuidqnid agiiniis, lab[oraiiius, fit pro reg[no, nomine 

dei et Christi. Si hoc, sequitur .statim: 'Sepe' etc., non econtra; 'Non 

potLiierunt'. Si tol et ttöridjtS nihil efficient; occidant, fugent, tarnen 

5 non praeval[ebunt, non extingLiient. 5)ai :êift tro^ gelungen ^ contra 

mundum, diabLohim, mortem. Ptapa habet iara doctos, et volunt reid) 

etc. Sed 1., quod sumus in verbo dei, ideo expugnatio toleranda, videnda; 

concedendum diab[olo, quod viribtus maior; humiliet, vexet nos veris- 

S[imis tenta[tionibus, Sed tarnen non pot[erit. Multae tribLulationes 

10 et variae, Sed quia causa Christi, non pot[ßrit; non extinguerunt nos, 

sed perseverabimus. Canunt, quod nos expug[naturi, sed nos: Non potLC- 

runt, Scilicet EcLclesiam, caro et uniuscuiusqLue persona. 

6 docti 

') Wander: Toll 19. ') = zum Kampf herausfordern, es mit ihnen aufnehmen. 

Sonst nicht belegt. 

Dr]hitio etiam tum retinenda est, cum occidimur, sicut primitivae Ecdesiae 

exempla testantur, nam sanguine piorum rigata est quasi Ecclesia, 

15 ut maior seges Christianorum proveniret.i Sicut autem haec ad persecutionem, 

quae gladio fit, recte accommodantur, ita etiam accommodanda 

sunt ad impugnationem haereticorum et sectarum. Horum enim proprium 

est gloriari de victoria et ante eventum canere epinicion.^ Sed 

ubi sunt, qui nobis primi de Baptismo, de Coena Domini dedere turbas ? 

20 Hoc igitur faciendum est, glorientur adversarii, quocunque volent modo. 

Nos tantum hoc faciamus, ut verbum pure retineamus et, quicquid 

agimus, hoc totum referamus ad regni Christi propagationem et verbi. 

Si tum (quod certo eveniet) expugnationes et certamina sequuntur, canamus 

cum Davide : Non potuerunt. Nam etsi occidant nos, non tarnen 

25 verbum extinguent neque Haeretici nee Papa nee Turca nee Satan ipse. 

Deinde neque contra nos praevalebunt, si pure maneamus in verbo. 

Concedendum quidem est Satanae, quod viribus sit maior et varie 

vexet nos. Multae enim sunt tribulationes iustorum, sed tamen ex bis 

Omnibus liberat eos Dominus. Cur ? quia verbum Dei est, quod sequun- 

30 tur et docent, et causa Dei est, quam tuentur. Etsi igitur Papa multum 

conetur ac totum orbem studeat contra nos concitare, etsi non cessent 

falsi fratres non incedentes in Sana doctrina, etsi Satan ipse 'portasWatiD. is.is 

inferorum' commovere non desinat, tamen cum Damle canemus usque in 

finem: Non potuerunt, tantum propter verbum. 

•) Tertullian, Apologie 50. ') Vgl. Wander: Siegeslied.

^.^l 

318 In XV Psalmos graduura. 1532/33. [IMO.] (Ps. 129, 3) 

'Supia clorsum meiun araruiit arantes et prolixos': ba^ ift bo§ Ber§. 

Dicis de consolLatione, de: 'non potûerunt', de Invicta EcLclesia. ^ä) 

()ür bein jiiC' tU[ortc tuol, sod irf) fiil mein Oitcv, \axicx leiben. Istud scand[a- 

lum, quod deus sinit tamdiu furere diabLolum, nuindum. Si diem, 1 

Annum, 4, 10 duraret, sed sine fine, hoc conqneritur. Egro dorsum, ipsi » 

arantes, et ego ager, et etc., i. e. nimis diu felicitcr regnant, Ego ninii.s 

din misori'ime patior ut hodie. [931.194»'] Seft^ c\\)cn bcn Iropffcn- nndi oH 

ircni niutll'ilLlcn. 2)qö ift propria virtu.s et pat[icntia non gentilium, sod 

piorum, quae est aeterna, qni sie dLicunt: ^d) >uil« oniJinc]cn' et bet) bev 

ler nnöfjavvcn, »nb jolt c§ f)fllteu* 100, 1000^, ut non vinoatur assidûitas •

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 129,3) 319 

Hs] Non est patientia et esse patientem : pati unum anmim, sed est aratio 

prolixa supra dorsum nostrum, quod nostrüm praebeamus dorsum, illi 

arent, pcrscindant etc., et hoc diu. Christus: 'Qui persevLcraverit' ; nonwottti. 10,22 

lantiim est, incipere. Gentes etiam de patLientia, sed patientiami; exem- 

5 plum praeb[eut pat[ieiitiae brevis; multomagis^ eterna. Sed Christia- 

uus debet habere patLientiani eter[nam, i. e. cuius non videt üneni. Si 

venit, tum nunquam speravit; fonft caiiat: 'supra dLorsum iiieum arant 

arantes et prolongant' etc., i. e. inftnita pat[ientia, cuius finem non video. 

Ut non flneLni videam veritatis, consolLationis et sustentationis d[ivinae 

10 etc. Sic solvitur hoc argLumentum. â, âft c]iit pvebigen: victoriain 

nobis tribuis, — sed quando ? @§ jol diu tDfjereii. Ideo dicitur, praedica- 

tur, ut scias: impii nimis diu feliciter viviint et perseq[uuntur Christianos 

et dat eis deus gelt et reg[num. Hoc C[aro non jpotest, ut in GentibLUS 

spoliarunt deos et riserunt: Si Dionisius tamdiu tyranisat, ergo non est 

15 deus.^ Si unum diem tantum et tonitru percus[sit, dixLcrunt: deus adest. 

5 brevis c aus et[ernae 

') Erg. temporalem. ^) Man muß multominns enoarten; die Flüchtigkeiten 

zeigen die Eile des Schreibers. ') Vgl. hier unten Anm. 1. 

Dr] Ergo discendum est patientiam Christianorum, sicut hoc versu describitur 

eam esse, quae parata sit praebere dorsum aratoribus et pati non 

ad unum aut alterum diem, Sed per omnem vitam. Comparat enim 

affligationes prolixae arationi in dorso piorum, sicut Christus idem 

20 significat, cum dicit: 'Qui perseveraverit in finem, saivus erit.' Neque!iwatti).io,22 

enim siifflcit incipere; nam eam patientiam, quae certis finibus descripta 

est, etiam inter Gentes iuvenias, sed Christianorum patientia aeterna 

est, hoc est, eiusmodi est, ut infinita esse videatur, siquidem finis eius 

non apparet; sicut econtra finis divinae consolationis etiam nullus apparet, 

25 \\t sie coniungantur, quae videntur maxime esse contraria, nempe pro- 

lougatio sulcorum in tergo piorum et victoria piorum canentium de his, 

qui aratrum duoimt: Non potuerunt. 

Porro haec prolongatio sulcorum includit illud scandalum, quod 

nulla sapientia carnalis potest vincere, nempe, quod impii diu foelices 

30 sunt et videntur quasi praemium ferre iiersecutionis et odii in Christianos. 

Si enim unum aut alterum diem Deus tyrannidem eorum toleraret et 

statim pro merito puniret, diceremus omnes Deum suos respicere et 

impiis irasci. Nunc autem cum ad multos annos impietas foelix sit et 

impunita, fit, quod Diogenes de Harpalo dicebat, ut videantur dicere 

35 vivum testimonium contra Deos.^ Ita tentantur pü quoque illa mora, 

25 coniungatur B 

') Cicero, De natura dewuin, 111, 34.

320 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.] (Ps. 129. 3.4) 

Hs] Contra Christianus: Si diu por.secLuti l'ucrint EcLclesiani a luven tut

In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 129, 4) 32l 

HB]vero: 'iustus'. Ap^paret deus tanquam plane impLius et iniustus, quia 

fovet amplis[simis regLois, principibus, impü.SLsimi8 tyrannis; Uli valent et 

liabent gLratiam in mundo et domiuantur. Si est deus, est iniustus; 

hoc argLumentum ftojft rationem. Si deus, est potens, quia debet esse; 

» si potest, debet scire ; si seit et potest, debet velle bona. Si non vult, est 

iniquus. Ergo si habet pot[entiam, sapLientiam, bonitatem, tum vult, seit, 

potest iuvare; quare non fit ? argLumentum ErasLmi. Est argLumentum in- 

solubile apud rationem. Ees ipsa dicit manifeste contrarium. Diog[enes: 

Arculus^ dat testi[monium contra deum, facit, quaecunque vûlt, in mani- 

"0 [festo. Si essent nunc dii, qui possint, scirent, vellent ! ergo concludinius 

perArculum^, quod non sit deus. Et praesertim, quando diabLolus rationem 

einjd)erpfft, fol er rool äujd)affen macfien Christiano, quia coget 

ista 3 tribuere, et nihil fit; ergo tu es bouLUS, Christianus dicit. EpiLCU- 

rus: Est argLumentum ex principüs etc. Aut deus non est; aut, si est, 

»i iniustus, non valet, stultus, infirmus, impotens; jol mir ber ßJLcier^! Sic 

') Verhört für Harpalus, vgl. den Dnick oben S. S19, 34. *) Eupliemistisch für 

£eufel; erg. lêlfen. 

^''] Omnibus muris esse firmiorem. Primum igitur considera, cur Dominum 

appellet IVSTVM, et videbis ideo id eum facere, quia, cum res ipsas 

et administrationem divinam consideras, qualis est secundum carnem, 

omnino videtur Deus iniustus esse, dum fovet impiorum tyrannidem 

ao magnis opibus, potentia, dignitate etc., Haereticos autem cumulat gloria 

et applausu apud vulgus. Hoc cum videt ratio, non potest aUter iudicare 

quam, Si Deus est, esse iniustum. Nam hoc prünum ratio colligit: Si 

Deus est, potest impiis resistere et eos perdere; Deum enim esse; est 

omnipotentem esse. lam etiam hoc verum est: Si Deus est, debet ista 

SS scire, quae in mimdo geruntur. Neque enim in Deum cadit, nescrre ali- 

quid aut stultum esse. Ex bis autem quid aliud sequitur, quam: Si 

Deus seit ista sie geri indignis modis et potest prohibere, certe etiam velle 

debet. Alioqui, si statuamus eum non velle, quod seit et potest, sequetur 

eum non bonum, sed malum, non iustum, sed iniustum esse. lam coUige 

30 ista: Si Deus habet potentiam, sapientiam et bonitatem, si potest, seit 

et vult iuvare, quare res hoc modo geruntur in mundo, ut impii etiam 

praemium tmpietatis ferant potentiam, opes, dignitates? contra pü ob 

pietatem ab impiis varie affligantur 1 Sic simt haec quasi vivum testimonium, 

sicut supra de Diogene diximus, contra Deum. Hoc argumen- 

35 tum Epicuri et stmilium plane insolubile est. Itaque coeca et his quasi 

nexibus irretita ratio in eam sententiam inclinat, ut statuat aut nullos 

27 sie fehlt B 

£utêi§ aBerie. XL, 3 21

322 In XV Pgalmos graduum. 153-2/33. [1540.] (Fs. 129,4) 

Hi)scribit ArLiStoteles, t)eU deum ignarum, qui nihil vidLCt, intelLÜgit reruiu 

in terris vel apud homines; non dicit stultum. [391. 195»>] Est eis nobilisLsimum 

et primum, sed quod praeter se nihil intelLÜgat, conside^ret, ciiret. 

Non triÜLuit ei stulticiam, sed adimit ei sapLientiani ; sit contentus sua 

beaLtitudine in semetipso; non curat res huLmanas; non nostras ne- 

ceSLSitates vides, vides^ rem. Impii florent, pii conculeantur. S)a§ joflt 

bei) leib nicftt. Est iustus, sapîens, bene volens iustis est, amious et pater 

?8f.s, liustorum. 'Non deus', Ps. 5., 'Non placent ei iniquiLtates', Sed iustus 

est, iusti plaLcent ei. Amans iustos et odio habLcns iniustos quid faciett 

3 quod o 4 adimere 6 (\ra)pü 

') Noch abhängig von non. Worte de» Mensclien an Gott. 

Dr]esse Deos aut humana non curare, sicut Velleius ex Epicuri sententia lo 

apud Ciceronem^ disputat. Porro apud ingeniosos etiam ista per se 

difficilima Satan aeuit. Quia enim cogimur Deo tribuere omnipotentiam, 

sapientiam et bonitatcm, arguit diabolus ex concessis principüs contra 

nos et hoc ipsuni, quod cogimur Deo tribuere, iterum quasi de manibus 

excutit, ut victi rerum praesentium administratione statuamus Deum n 

aut nullum esse aut infirmum ac impotentem esse; sicut Aristoteles 

in eam fere delabitur sententiam, ut, et si Deum non appellet stultum, 

tarnen ignarum omnium rerum statuat, qui nihil nostrorum negociorum 

intelligat et videat, nihil consideret praeter seipsum et tantum delec- 

tetur in speculatione sui ipsius.* Hoc autem et si non stulticiam tribuere, 30 

tarnen certe est adimere scientiam et constituere ignarum rerum luimanarum. 

Sed quid ad nos tulis Deus aut quis eius est usus ? 

Contra hoc scandalum monet nos Spiritus sanctus, cum Deo tribuit 

nomen, quod 'iustus' sit, cui non placet iniusticia et impietas. Ideo et 

si sinit aliquandiu florere impios, tamen ad extremum 'concidit funes' »5 

eorum, hoc est, perdit potentiam eorum cum ipsis. Pios autem liberal 

»1.5,6 et eripit secundum sententiam: 'Non Deus volens inquietatem es tu.' 

Ergo discamus respondere ad hoc argumentum illo vulgari dicto a Musicis 

Usurpator In flne videtur, cuius toni.* ludicandum enim est Christiano 

non ex eo, quod sentit in praesentia, sed ex eo, quod verbum promittit » 

de futuro, quod scilicet impii, cum prolixe araverunt et varie afflixeruut 

bonos, tandem sint porituri, (luia Deus iustus est. Non igitur patiotiir 

iuBticiu eius iustos opprimi in flnem. 

') De Hat. dtor. I. 19. «) Metaphytica XI, 9. *) Lutherii Sprichtriirter- 

HammlHng Kr. H60, Untre Auay. lid. Hl, 711; Wamler 1, SH, Ende lt.


Hs] Ubi diu at'flLixerunt, oppugLnaverunt, ünis erit, quia iustitia sua nou v. 5 

patitur opprimi iustos et finaliter dominari iniustos. ®a§ ift Emphasis. 

Est oratio, sed in omni oratione est promis[sio. Et praesertim in 'iustus' 

Bmph[asis posita contra istas blasLphemias et miirmurationes afi'Llic- 

6 torum et piorujm: 2tcf), mag ütttfer .§Levr ®ioit md)t êlffen? 

'Cervlces': qui exp[ugnaverunt IsLrael; tüirb^ nLCl^men regna, potes- 

tatem, opes, leges, ipsum tLotum corpus politicum et dicit : ()ie ftiinb ^Rintüe 

'8af)Lt)lon, 9af)en, 5Rom, Eeg[num Persarum, Aeg^yptus fuerunt, ben fopff 

rein ^tn weg. EmphaLtica vocab[nla, quod impü superbi sint, quando 

10 florent et sperant etc.; quando non solum misere vexor, sed video mani- 

festam securitatem ad [versariorum, illa veh[ementer dolet. Uli tarn certi 

de victLoria, eradicatores Ecclesie, sunt perfrictae frontis, colli. SBaö wil 

bie reformtation, ift ein arnt§ IjeuffLiein, nulla üdLucia et securitas. Sed 

habLcmus deum, qui ftol^ f)e(ö^ tan bemxiten, sed est expectandum. Sic 

15 deb[emus orare, expLectare certam vindLictam, quod papLae toirb ben 

()al§ bvecf)en et omnib[uS PLrincipibus, qui ei adherent, qui erecto collo 

incurrunt in Christum. Ibi scriptum : 'cervices confundentur'. %a^ Jollen 

f)aben inimici populi dei, Ecclesiae: [351.196»] tandem et finaliter con- 

fundentur. Et postea videtur, quod gratis getouttet et getobt. Ecclesia 

so et verbum, quod ImpugLuant, manet. E[uangelium tan nid)t onter* 

gelten, nomen Christi, praedicatio, bapLtismus, Sac|_ramentum gêt per 

4 positum 5 mag] moc^ 12 eradicantes 

') Nämlich ®ott. ') = Hälse. 

Dr]V. Confundantur et convertantur retrorsum, qui oderuntv.5 

Zion. 

Dixi orationem esse. Sed scitis in omni oratione esse promissionem, 

85 quam promissionem etiam in praecedenti versu cum singulari Emphasi 

ostendit vocabulum 'lustus', ne scilicet murmuremus neve blasphememus 

Deum, quasi nostri oblitus sit et nos non respiciat. Porro, quod 

hie dicit: Confundantui' et convertantur retrorsum, est quaedam expUca- 

tio eins, quod supra dixit: futurum, ut 'concidantur funes' eorum, hoc 

30 est, ut auferantur regna, potestas, opes, leges, ipsum denique totum 

corpus politicum, Sicut accidit Babyloni, Mnive, Hierosolymis, Athenis, 

Corintho, Thebis, Eomae, in summa, omnibus regnis et Politiis non 

submittentibus se EuangeUo. Cum enim attollerent cervices et Christo 

Eegi se opponerent, tanquam potentia sua oppressuri eum, perierunt. 

35 Ad hunc modum debemus nos quoque orare et expectare certam vindictam 

eorum, qui se hodie EuangeUo opponunt, quod confundentur tandem 

Papa, Episcopi et omnis eorum factio cum omnibus EegibuS et Principi- 

bus, qui impietatem eorum fovere et defendere conantur. Euangelion 

21* 

;

324 Id XV Psalmos graduuni. 1532/33. (1540.J (Ps. 129,5) 

Hs] omnes furores, raachinas iliabLoli I}in luea onb &i» 

ad odiendum ut deus ad diligendum. Ideo hoc odium Sion est dei et 

verbi, quod est in Sion. Non ideo nobis ift fetnb, quod simus mali in 

16 deus e au* deum diligendus 

^r] autem seu 'verbum Domini manebit in aeternum' cum omnibus, quae 

per verbum instituta sunt, nempe Baptismus, Coena Donimi mtegra. 

Absolutio et similia. Nomen enim Christi non opprimetur, sed invocatum » 

a fidelibus aderit et iam huius, iam ilUus impii funes concidet etc. 

Ad himc modum varie consolatur nos Spiritus sanctus et erudit; 

postquam enim didicimus Satanam esse talem spiritum, qui non cesset 

nos tentare, sed, cum magnitudine ac multitudine vexationum non 

possit, saltem assiduitate et prolongatione conetur vincere, vult, ut a 

nos eo consolemur, quod, etsi diuturna ista sint, tamen non fore per- 

petua. Nam cum utrunque praedictum Sit, prolongatio et finis, facilius 

est scientibus ista sustinere. Huc pertinet etiam, quod diserte addit, 

quibus male precetur, nempe, odientibus Zion. Hoc non est accipiendum, 

quasi ex humana philautia maledicat talibus, Sicut homines solent su 

male precari üb, qui non eadem probare et amare volunt, quae ipsi amant 

et probant. Sed signiflcat David hoc odium, quo oderunt Zion, esse 

odium contra Deum. Nam quod Satan Ecdcsiam odit, facit non tantum 

hominum causa, sed magis odio Dei, quem Ecclesia praedicat. 

Porro Zion erat locus Dei. Sicut igitur eum locum Deus sibi elegerat js 

ad diligendum, ita Satan elegerat eum ad odiendum, ut sie dicam, et 

infestandum. Ad hunc modum non Satan solum, sed Papue Ecclesia 

quoque odit nos, non quod aut Politice aut Oeconomice mali simus, 

hoc enim ferro poHsent, imo etiam gauderent, si audiront nos esse scorta-

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (l's. 129, 5. 6) 325 

Hs]polLitia et oecoLiiomia; ista possunt, VLolunt leiben et tolerare, imo 

letarentur Pap[igtae, si audLirent nos adulteros, crimina nostra pubLÜca 

contra 2. tab[ulam. Sed dolent nos tarn innocentes, oderunt ergo propter 

1. tabLulam, propter verbum Sion, quod colimus verbrnn dei. 

5 'Sint Sicut foenum': Est pulchLra similitudo. Sicut et illa, quodv. s 

comparavit persecutores nostros 'arantib[us et qui prolixe trahunt suos 

sulcos', quia ibi significat afLfectuni illorum, qui patiuntur bies lang 

tud, sentiunt aratra, vulLnera, conculcationem, et sie, quod sine flne. 

[331. IGeb] Omnis patiens cogLitat sie: non VLult f[inem habere, quia velît 

10 liberari a malo, ideo omnis mora ei impossibilis et intolerabilis. Is af^fec- 

tuspatientium. Contra hunc ponit similitudinem consol[atoriam. Fingere 

et disce recte intelLligere adLversarios arantes prolixe etc.; finge tales esse 

qLuasi fenum, quod crescit in tecto; simUitudine contra similitudinem 

pugnat. Qui hânc stmiütudinem posset arripLcre et credere a SLpiritu 

15 S[ancto etc., magLnopere consolLaretur. Est pictura eg^regia «[piritus 

SLancti, ponere p[apam, EpiscopoS, SenachLerib nihil aliud quam fenum, 

33Lifd)of Oon 3Riainii, |)Lersog ©LCorg. Est pulchra similitudo. In aspectu: 

Si vidLet puer, putat gra§, imo crescere amenum hordeum in tectiß, cum 

13 tectum 18 amenum c aus amena 

Dr]tores, adulteros, homicidas, sicut ipsi sunt. Sed causa odii vere haec 

20 est, quod dolent nos esse innocentes in secunda tabula et obedientes 

35 

primae tabulae, qua iubemur Deum praedicare, sperare in eins miseri- 

corcUam, eum timere etc. 

VI. Fiant sicut foenum tectorum, quod, prius quam evella-v.6 

tur, exaruit. 

Est profecto elegans Psalmus propter crebras et aptissimas simUitu- 

dines, quibus contumebose fere traducit tantas maiestates et principatus 

illos in mundo Euangelio resistentes. Comparavit eos supra aratoribus 

prolixe trahentibus sulcos, non quidem ea ratione, quasi tarn longe con- 

cedatur eis abuti potentia et opibus suis, sed propter affectum patientium 

so aratra, vulnera et conculcationem. His enim -videtur longa et quasi 

infinita aratio. Ideo optant liberari et quantumvis brevis mora propter 

affectum eis videtur esse intolerabilis. Contra hunc affectum igitur 

consolatur hac similitudine foeni in tecto per flctionem Poeticam, quasi 

dicat: Cur tam longa tibi est mora? Cur non discis tandem recte inteUi- 

35 gere, quid adversarii tui, aratores illi, sint? Nunquam ne vidisti foenum 

in tectis? Quis unquam est, qui conquestus sit id nimis diu florere? 

Quis unquam studuit id evellere, quasi non sua sponte exarescere soleat? 

Disce igitur plane eandem esse conditionem adversariorum tuorum etc.

326 In XV Psalmos graduum. 15;i2/33. [1540.] (Ps. 129, 6) 

Hsjrevera nihil quam inutiles silique, folliculi. Vir hoc videt; infirmus pu- 

tat vLirens hordeum et singulare ; 

quia non in fundo terrae, sed in sublLi- 

miore loco, videtur fruraentum, quod regnat tectum. Ideo s^piritus 

SLanctus elegit hânc similitudinem. Velini, quod ita essent. Si impii, 

videntur simpliciter premere, non crescere in solo, sed in sublLimiore * 

tecto, sub eorum pedibuS iaceut Christiani; et habent speciem, quod 

hordLeum pulchLrum, fructus. Et tameu, quando jum tieffenS ante 

messem uerbortet auflLiii bod); magLua opLinio facit in* nu^, quando vides 

ErasLnium etc.; sint, vireant, floLieant non in terra, sed insedeant coronis 

PLrincipum et Eeguni; hos adorant SLumnii ho[niines, optimates et lo 

qLuidquid magnum in terra, videntur facturi miraLCula et obruturi 

Christum. Sed ipsi erunt, imo sunt sicut 'fenum tectorum'. 5)a tnolt 

id) 2 finflcr bvumb iieben, ut istam ideam concipereLm, esse p^rincipes 

hodie 'fLoenum tectorujn', rusticos et omnes, qui adverLSantur verbo dei; 

SLpiritus S[anctus dicit, et verum; quid SenachLcrib? fuit ImpLcrator n 

8 messis 12 Christus 

•) Sanders II, 2. Hiüße 1361. ») = ihnen. 

Dr] Ad hunc modmu pugnat similitudine contra similitudinem. Sed si quis 

posset credere hanc similitudinem a Spiritu saneto esse factam et plene 

includere in animum, is non Turcam metueret, non Papam, non Episcopos, 

non furiosos Principes, sed contemneret omnes et ncgligeret tanquam 

foenum in tectis. m 

Sed vide speciem, quam foenum habet: Si quis puer id videat, pu- 

tabit praestare omni ordeo, cum non sicut reliqua in terra, sed in snperiore 

et nobiliore loco crescat et tecta premat. Sed virum adhibe intelligentem 

ista, is iudicat nihil quam speciem eßse wne omni fructu. Sic Spiritus 

sanctus elegit Lstam similitudinem ad nos docendos, ut non optemus n 

foeno similes esse tjTannos, sed certo statuamus eos esse similimos foeuo 

in tectis, quod quidem speciem habet ordei, sed, priusquam messis tempus 

adest, periit sine ulla humana vi. Statuamus itaque, cum videmus 

vicinum Episcopum magnilice nos contomnere et oruare puerorum more 

templa sua, item, cum videmus vicinos Principes summa vi oppugnantes so 

et opprimere conantes doctrinam nostram, virere et florere eos tanquam 

foenum non in terra ideoque tanquam elegantes rosas gestari in corollis 

et adorari a summis. Hoc enim est foenum, quod non hunü sed in tectis 

nascitur, sed, cum maxime saeviunt et \identur iam Christum et verbum 

eiuH oppresHuri, dicanuis cum Psalmo: Erunt et sunt hi magni Principes sb 

(nam oratio et promissio idem sunt) sicut foenum; sed optabile esset 

posse nos hanc ideam hoc modo in animum includere et statuere, sicut 

Spiritus sanctus deflnit l*rin(ii)cs, l{c;.'«'s, cives, rusticos, in summa

In XV Psaliuo« graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129, 6) 327 

Hs] AsS[yriorum, crescebat non in funclo, sed tectis, volabLat super omnia 

reg^na et surgLebat et conculLcabat oninia, sed erat 'fLoenum tectorum'; 

antequam ferret fLnictum et repor[taret triumphum, quem volêbat, 

erat mortuus. [S3l. 197»] PbaLrao non in solo, sed in aere super f[ilüs 

5 Israel. (£ê er anfieng, fie ju frejfen, erat submersus. Vide 'fôenum in 

tectis', habes imaginem proprie dictam de tyrannis. Quare ergo velis 

contristLari ? Athanasius eodem spiritu locutus, cum multa perpessus 

ab AriLO antea, cum Iul[ianus seviret in BcLclesiam, EespondebLat: non 

est tempestas, sed nubecula. Cor fide p[lenum poterat non tempLestatem, 

10 non mag^nas et cras[Sas nubes, sed etc. Sic erat, er >t)eret ntcf)t lang. 

®a§ f)etfft extenuare, ut Cliristiani deb[ent, humillimis simUitudinibus 

öeracf)ten. ©inb tuafferbLlajen^, nihili, nisi quod videntur in speciem 

7 Anasthasius 

') Unsre Amg. Bd.' 18, 648. 

Dr]omnes, qui adversantur verbo, esse simUes foeno. Senaherib, qui obside- 

bat Hierosolymam, volaverat quasi super omnia regna, conculcaverat 

15 et oppresserat omnia. Non itaque potuit censeri ab Ezechia et aüis 

foenum esse. Et tamen, antequam hoc efüceret, quod conabatur, peribat 

et cum summa trepidatione ac maxima clade suorum solvebat obsi- 

dionem. Sic Pharao non crescere videbatur humi, sed in aere et tectis, 

miseri autem ludaei opprimebantur. Haec non arescentis, sed florentis 

20 foeni species est, sed quam cito exaruit? cum de eis opprimendis cogi- 

taret, peribat in aquis. 

Talem imaginem tyrannorum Spiritus sanctus in hoc loco nobis 

ostendit. Cur igitur paveres ? cur trepidares ? cur abiiceres animum, 

quasi vero nunquam videris florentissimum foenum paucorum dierum 

as spacio sua sponte exarescere, imo ea natura esse, ut non possit esse 

diuturnum ? sie Athanasius, cum lulianus varie tum ipsum tum omnem 

Ecclesiam vexaret ac non solum crudelitate, sed astu etiam contra pios 

pugnaret et alii tanquam in magna tempestate desponderent animum, 

dixit: non tempestatem sed nubeculam esse illam luliani persecutionem.^ 

30 Hoc sane cor fuit fide plenum, quod statuere potuit lulianum simUem 

esse non tempestati magna vi grassanti, non crasse nubi involventi 

omnia tenebris, sed nubeculae, qiiam sol nullo negocio haurire soleat. 

Ad hunc modum nos quoque debemus extenuare adversariorum potentiam, 

furorem eorum pro nihilo ducere, non quidem propter nostram 

35 potentiam, sed quod sua natura vere sint bulla, foenum in tectis et umbra 

potius quam homines, praeterquam, quod etiam De\;m contra se provo- 

•) Rufimis, Hist. Ecel., I, S4; Migne 31, 502.

. Holt 

328 In XV Psalmos graduum. l,i;J'i/33. 11540.] (Ps. 129,6) 

Hs] aliquem. Nubecula minatur tempLestateni, luafieibLlaje viilt {)imel 

bucf)en.^ Sic impiorum studia minantia, inflata et voratura. "3)a5 tft 

('h[ristiana sapLientia, posse ext[enuare vim, persecutionem adver^sa- 

liorum et magnificare dominum et dLicere: Magua A-irtus diabLoli, mortis, 

PLeccati, tristLitiae, trib[ulationi8, tentationis ; vires magnae vires p^rin- 

i'ipiim. Episc'oponim. Sint; respondetur et disting[uitur de mag[nitudim' 

duplioiter: quo ad odium, 2. ad rem veram; veritate, opinione: uiajrLnitii- 

dines duplices. lUa est opinione mag^nitudo pLCccati; si ad veritatis 

15. 7 magLnitudinem comparetur: Ego vici pLCCcatum: 'Ego dLominus tuus'. 

illa VLcritatis magnitudo. Si eum cum Deo conferes, Sat[an est buUa, 

.stipula, 'f[oenum tecti', nihil. Si vero extra deum, est aliquid et inter 

sese ift ein homo i]roncr alio, Sed ad dei magLuitudinem 'fLoenum tec- 

to[rum'; hec Chri.stiana sapLientia: ludicare res .secundum rem et opLinionem; 

est creatûra dei, quae nihil nocet. OpLinio, quod ]o gro5 diab[olus 

10 Deo fehlt 14 est mit Strich zu rem Z. 13 gezogen 

') = pochen, herausfordern; Grimm, DWB. 7, 1960 Pochen 5d. 

Dr]cant, ad cuius potentiam collatus eorum furor etiam inanius quiddam m 

est quam focnum in tectis et buUa in aquis; vere enim nihil est quam 

nudissima species, quae quidem aliqiiid ridetur esse, sed nihil est, .sie 

Sunt adversariorum studia minantia quidem, sed revera sine efEectu. 

Haec Christianoruni est sapientia, ut cxtenuent vim et potentiam 

adversariorum, contra verbum et auxilium Uomini amplificent ac magni- je 

faciant; sie Diabolus, peccatum, mors, tentationes aliae spirituales sanc 

magnae sunt et potentes, sed Christianus distinguit de magnitudine. 

Nam, ut scbolastice loquamur, magnitudo uno modo dicitur quoad 

oculum, Alio modo quoad veritatem rei. Hoc est, est duplex magnitudo, 

alia oculorum, quam oculi iudicant secundum apparentiam, alia veri- as 

tatis, quam fides iudicat secundum verbum. Magnitudo igitur peccati. 

mortis, impiorum Regum, Princi])um, Pontificum est tantum magnitudo 

3oD 16, jj secundum oculum, quia Deus, qui dicit: 'Confidite, ego vici mundum'. 

wam. io,»«Item: 'Nolit« timere eos, qui possunt occidere corytus, animam non 

possimt', ille Deus, inquam, solus est vcra magnitudo, ad quem si consi. 

feras Satanam et omnem furorem totius mundi, quid est quam buUa T 

quid est (juam levissima stipula T Sed cum ista extra Deuni consideran- 

tur, sane tenent specie et videntur magna esse. 

Debent igitur Cbristiani res iudicare non secundum opinionem. 

«ed Hecnn

In XV Psalinos gniduum. 1532/33. [1540.] (l'a. 129, 6) 329 

Hs]et potens. SecuiKliiin creaturam est aliquid, sed quod eius potentia possit 

me contcrrere habeiitem dLivinam promisLsionem, hoc falsiim, scd opLinata 

niag;nitudo, quia nihil habet contra deum, sed 'f[oenum tecto[rum'. 

SapLientia Christiauorum, vere iudicare de rebLiiS. Non damnamus 

s vim PLrincipum, diab[oli, creaturarum, Sed contemnimus eorum praesnmptionem, 

qnod VLolnnt contra deum pugnare; [St. 197 •>] quando 

VLolunt deum vorare, nihil foKeri« fein; aliud est regnare in suis virib[us, 

aliud expug[nare deum. Sollen fein EpLiscopi et p[rincipes, non Theomachi. 

Si vero cauimus: 'Sicut f[oenum tect[orum', multis verbis am- 

10 pLÜflcat: 'quod', boS jo contemptim dictum, ut: nihil. Est tale fLoenum, 

iia§ tion im jelber etc., nulla falce adhibLita, instrumentis. @f)e bie messis; 

agricola left ftfjen in tecto et jid) bruften etc., et qijeit für Ober, et a se 

feilt. Impius ho[mo sie deo in spiritu 'fôenum', tarn vilis, contempLtus, 

cum tantum horLribilis in speciem, formidabLÜis; nemo tt)ei§, tüteS ge* 

i» fallen ift, per ventum feit. Christiani non perseqLUuntur, vindicant, Sed 

8l9 ©eomacbi 

Ur] potentiam mundi contra verbum saevientis stmilem esse foeno in tectis. 

Haec promissio, recte inclusa et infixa animo, confirmat animum contra 

opinatam potentiam mundi et Satanae; ubi econtra, cum verbum non 

adest, animi territi magnifica specie et opinionibus rationis metu oppri- 

2u muntur. Porro non sunt haec ita accipienda, quasi damnemus simpliciter 

vires îrincipum et mundi, quas iudicamus esse creaturam Dei ; non utique 

simpliciter damnamus vires, sed praesumptionem virium et abusum, 

quod iis contra Deum et Ecclesiam eius pugnare nituntur; sint Principes 

in terra, utantur viribus suis in terra, sed quod in coelo pugnare et viribus 

35 suis verbum conantur invadere ac opprimere, hoc recte damnatur, et vere 

dicit ac iudicat, quisquis eos bullis, foeno, stipulae, imo nihilo comparat. 

Cur enim sunt &eofj,dxoi1 an nos nescire putant, quid Dens sit et quid 

homo 1 quid creatura et Creator ? 

Eecte igitur comparantur foeno tectorum, etsi vix potuit contemp- 

30 tius loqui Spiritus sanctus. Nam id foenum eiusmodi est, ut brevi tempore, 

priusquam falx adhibeatur, exarescat. Imo nemo dignum falce iudicat, 

nemo curat, permittunt omnes, ut fruatur momentanea ista superbia 

et se de tecto ostentet hominibus, tanquam sit aliquid, cum re vera nihil 

sit. Sic impii persecutores verbi in mundo, qui secundum speciem iudi- 

35 cantur esse tarn horribiles, contemptissimi sunt. Christiani enim non 

cogitant de iis evellendis, non persequuntur eos, non vindicant iniurias. 

21 utique] itaque B

33U lu XV Psalmos sjraduum. 1532/1533. [1540.] (Pe. 129, 6. 7) 

Hsjsüla etc., sine nobis corruunt, per alienas g^ratias fit et iuvantis, sed 

no8 nihil facimus, non juden {iladium, nihil, tolerando ferimus eos et 

manemus in oc[io, et ipsi occumbunt; active non, sed passive percuttmus 

eos. Hoc videtis in tectis, prolongat cresccntiam non 1 die, Sed clje 

man jidi innbji{)et, tietborret. 

V.7 'De quo non iniplebit': Messor et seminator nihil habet. Siniilitudu 

a veris fructib[us: colligit iues.sor manuni plenum et suum manipuluin. 

S)a§ ift veritas, res, non mentitur, qLuasi dLicat: ift nicf)t bai red)t hing. 

9Jtoflen fidi ftellen ut Ecdesie culmos: nos Ecdesia, populus dei, habemus 

verbum, habemus spieas, aristas. Est quidem similitudo hie: Sed lo 

arescet, antequani messor. Et est maximum ipsorum Argumentum: ab 

Ecclesia. Cetera o^mnia sunt invicta! Ec^clesia audienda, hoc solo 

defendunt, habent spicam etc., simiUimi EcLclesiae. Sed nihil etc.; 

Dr] sed sinunt eos creseere et superbire pro Ubidine, sciunt enim eos impulsum 

vehementioris venti non posse sustinere. Imo etiam, si omnia trän- i» 

quilla sint, tarnen sicut foenum in tectis a sole paulatim exuritur, Ita 

ad levissimas occasiones intereunt tyranni. Patiendo itaque eos Christiani 

ferunt et vincunt, ipsi autem agendo pereunt et succumbunt, sicut 

omnes historiae omnium temporum ostendunt. 

V.7VII. De quo non implevit manum suam, qui metet, et si- w 

num suum, qui manipulos colliget. 

Hie Spiritus sanctus collationem facit foeni ad veras fruges et foecundas 

segetes, ut hoc modo magis commendet nobis similitudinem 

hanc et abducat anunos a metu et trepidatione, quam species illa obiicit. 

Foecundae segetes, inquit, eiusmodi sunt, ut, qui metit eas, impleat « 

manum suam, et, qui colligit manipulos, habeat, quod deferat in horreum. 

Hie veritas est, non vana species, sed Foenum in tectLs simpliciter mentitur 

specie sua, est enim sine omni fruetu; sie tyranni, Pontiflces, Episcopi 

habent similitudinem seu spcciem, quod sint Ecclesia, retinent dignitates, 

stipendia, benoficia, sicut foenum habet cubnum et spicam suam; seil lo 

revera non sunt Ecclesia, sicut neque foenum est frumentum, arescit 

enim, priusquam possit ad frugcm pervcuire. 

Hoc enim est praecipuum argumentum, quo contra nos pugnant, 

quod propter hanc speciem, quam dixi, sibi usurpant titulum Ecclesiae, 

ac sane, si quis specie vult conteutus esse, iste decipietur. Nos aulom >^ 

mandatum habemus, ne specie content! simus. Imo monemur etiam 

speciem occasionem fore maximorum periculorum. Nam Christus prae- 

ixmn.T.iicipit et monet: 'Cavetc a pseudoprophetis, qui veniunt in pellibus ovium*, 

wmn j, 1« Item: 'Ex fructibus eorum cttgnoscetis eos*. Quod igitur sil)i usurpant 

'

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 129,7.8) 331 

Hslsint similliiui ecLClesiae, habent culmum etc. Sed non messor aliquid 

nee manipulator etc.; habent speciem fLiliorum dei, sed diabtoli fiUi. 

Eevera nou tradunt segetes, [S8I. 198»] sicut ap^paret. Licet ista ^ppa- 

rentia affligimur, sed finaliter arescent, erunt palea parata ad aeLternum 

5 incendinm. 

'Et non' : o^mnia verba similitudinis. Vere fruges habent hanc lau- v. 

dLeni, sunt res divinae, quas colügunt messores et mauipulatores. Si 

luül ftf)et, vox OLmnium hominum: @ot geb bonum tüctter, beût fLiuctum 

in agro, ba§ kkbe foin, bie kitbe \aat êt lüot. Sic ftructus in agro 

10 habent benedictionem omuium hominum, etiam impiorum. gl), ift ein 

gut loctter. Est benedictio. Istam ipsi non habent. Est etiam consolatio 

1. quod non perseverabLunt, deinde: Universum gtenus humanum male- 

dicet eis. 'Transeuntes' cetLcras fruges benedicimt: 3(d), ba5 \tijet, ®Lott 

iLüb, >üoI. 2)af^ jol ii)n^ nirfjt »üibberftal^ren. Floreant iam ad tempus, 

15 floreat PLapa, EpLscopi, Canonici, feQ ad tempus. Sed non solum arescent 

6 non"] nos' 

>) = ihnen. 

Dr]nomen Ecclesiae et volunt ob speciem, quam virens foenum in tectis 

habet, esse verum frumentum, hoc nos eis non concedimus; si enim sunt 

frumentum, impleant manum messori. Sed hoc non faciunt, vere sunt 

inutile foenum et foeno deteriores, quod ne speciem quidem retinent in 

20 istis impuritatibus libidinum et barbarica crudelitate, quam exercent 

contra veram Ecclesiam. Itaque cum nihU quam species eaque varie 

deformata, nihil quam hypocrisis sit apud adversarios, iudicamus eos 

non Ecclesiam Christi sed Satanae esse. Ideoque sicut paleae et stipulae 

ad incendium parantur, quantumvis nos snb specie et apparentia illa 

S5 Ecclesiae affligant. 

VIII. Et non dixerunt, qui praeteribant : benedictio Do-v.8 

mini super vos, Benedicimus vobis in nomine Domini. 

Pertinent haec quoque ad simiütudinem de foeno commendandam 

nobis et Ulustrandam. Kam vere fruges habent hanc laudem, quod sint 

30 benedictio divina. Itaque cum germinant, qui eas aspiciunt, praecationi- 

bus prosequuntur eas. Hoc, inquit David, non dicetur de foeno ülo, de 

tyrannis et hostibus Ecclesiae, sed potius maledicetur eis ab universo 

genere humano et coniungetur sie ac cumulabitur super eos maledictio 

Dei et hominum. Sic floruit Ecclesia Papae ante doctrinam nostram. 

35 Sed cum Euangelion iam speciem ei detrahat et ostendat sine fructu 

:

! 

332 lu XV Psalmos Kraduuui. 1532|33. [1540] (Ps. 129, 8) 

Hb] et crunt nihili, sed occumbent et nemo dicet: ßJott bet)Ut jie et redeat 

t>oi«4,6PapLa in honorem etc. 'Non memor ero'. Memoria pereat cum ipsis. 

Sed ee ift ein ftalm, ftvo. Nihil ba I)inber. Sic praecatur, prophetat impios, 

cum florent, esse 'fLoenum tectLorum' et, cum effloruerunt, locum nihil 

esse eorum, carere bcLnedictione, non habere favorem aut gLratiam ullornm 

hoiniunm. Sic Senach[erib, luda, Arriani, Papâ. Sic florent quidem, 

Sed nulla b[enedietio, res et ftLloria interibunt, nihil herent, nihil, malediîc- 

tione^, pereunt re et gloria. lam omnis mundus canit: Arriani tum erant 

'fLoenum tectorum', iam perierunt et nomen eorum fetet^, quia execrantur 

et maledLicitur nomen. 'Ser Steufel für eucf) tneti ! Quoniam hoc con- 

solationis hab[emus, istam mag^nam ideam debêmus concipere de 

'tecto'. Hie tyrannus, priuLceps, pLapa ein ftrof)aIm in têcto; apLparet 

aliquid, .sed b[enedictioni.'; nihil erit, et nemo dicet: Slrf), ba§ 6)ott bem 

oim l}alm êlf f, ut regen 

6 aber Arriani tte?U mortui re et nomine [geichrieben nomines/ 

') Zicm Sinn vgl. im I>mck unten Z. 20. ') = foetet. 

Dr] esse, fit, ut nemo Papae, Episcoporum, Monachorum et totius damnatae i» 

hypocriseos meminisse amplius velit, nemo optat, [Sg. f] ut redeat pristinus 

Status religionis. Sed simpliciter periit eorum memoria cum ipsis apud 

pios. Sic precatur Propheta et simul promittit, quod ünpii, quaUs qualiß 

eorum species est, tarnen vere nihil sint et sint perituri, Deinde etiam 

carituri benedictione Dei et hominum, sicut periit Pharisaeorum, ludae, au 

Cherinthi, Arii, Pelagii memoria. Sunt enim mortui simul re et nomine. 

Idem accidet iis, qui hodie turbarunt Ecclesias depravatis dogmatibus 

de Baptismo, Coena Domini et aliis rebus. Florere quidem videntur, 

sed cum benedictio ibi nulla sit, nihil haereditabunt quam maledictionem 

et peribunt cum re et gloria omni, quam nunc videntur habere, ita ut m 

nemo piorum optet in eorum numero esse. 

Quare nos, qui Dei gratia doctrinam per omnes partes sanam et 

consentientem cum tota scriptura habemus, meminerimus huius similitu- 

dinis, Ut, cum propter verbuni sustinenda est in\'idia et omnis generi.>5 

iniuriae, non terreamur, sed iudicemu.s Papam, Episcopos et administros y> 

cTudelitatis eorum, impios Principes, nihil esse quam foenum tectorum, 

quod quidem apparet esse aliquid, sed revera nihil est. Itaque caret 

vuf.i«,« benedictione omni et dicetur talibus cum divite illo in inferno: Tili, * 

memento, quia bona accepißti in vita tua.* Nam cum omnem historiam 

totiiis Ecclesiae ab initio mundi consideramus, videmus haue divinorum j» 

coDüiliorum coustanteni fuisse practicam et ratiouem, ut Tyrauni sicut 

IS totiui illiui dkmiiatA« l!

]n XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 129,8) 333 

Hs] [ai. iSSb] sed: 'habLuisti bona in VLita tua', sed nunc cecidisti, et 8ic,8uM6.« 

ut nemo velit tua commendare et damnata tua memoria. Sic practiLca 

dei ab initio mundi. lam Papistae videntur dominari, sed durate, sed 

iiiuiginemini nihil esse princip[es, SacLcrdoteS; sunt, crescunt, virent, 

i videntur seges, utuntur pluvia, Sed antequam maturescant, perveniant 

ad reg[num, foIIenS ntff)t allein unter Itcjen, sed perpetuum opprobrium, 

hlasphtemia, baî nemo jol loben, preijen. Nemo dîcit: vellem esse iam 

Pelag[ium, Ar[ium, sed cum ignominia debent sepeliri. Sed fide percipi- 

tur cosolLatio et sünilitudinibus nobis inculcatur res; sensus est con- 

10 trarius, quia videntur dominari, ipsi triticum; res vera, nos vanitas. 

Ideo est herendum verbo et istis simUitudinibus a S[piritu SLancto pro- 

positis et avertendus aspectus a felicitate. Insp[ice EpLiscopum MLOgun- 

tinum, quod fLuit tLanta spica; est plena siliquis fallacibLUS. Sed 8[piri- 

tus SLanctus quidem sie dicit, non sensus. Omnia verba spiritualia. Sie 

15 applica ad omnes tentaLtiones; quando pLCCcatum venit, mors, illa 

apparet, quasi Sit fac totum. Ibi: Domine p[eccatum, estis dominus 

2 tuam memoriam 5 perveniunt 

Dr]foenum non pervenirent ad maturitatem. Itaque duremus nos quoque 

in talibus periculis, cum foenum adhuc viret, et expectemus in patientia, 

dum declaret exitus nihü fuisse quam foenum et praeter spem subito 

20 exaruisse. Fruuntur quidem impii propter Ecclesiam omnibus bene- 

ficüs, sicut foenum in tectis aeque fruitur pluvia et sole sicut segetes in 

agris. Sed praeterquam, quod non 'dtmidiabunt dies suos' et consilia *i. 102, sj 

sua, experientur frustra esse, etiam flent perpetuum opprobrium hominum, 

quibus nemo quidquam boni precabitur, sicut hodie ludae, 

26 PUati, impiorum ludaeorum, Diocletiani, Maximini et aliorum Tyranuorum 

memoria omni honore caret. Haec consolatio a Spiritu sancto 

ideo taUbus ideis et crassis similitudinibus propouitur, ut saltem speciem 

aliquam divinorum operum animo complectamur, cum res nondum 

possimus recte iudicare secundum veritatem, sed sentiamus ob illam 

30 magnificam speciem, quod tam diu foelices sunt, eos esse optimum 

triticum. Haerendum itaque est in verbo, quod taübuS similitudinibus 

negocia ista nobis pingit, et est sensus abducendus ab aspectu et specie, 

ne aliter de adversarüs verbi iudicemus quam de vilissimo et vanissimo 

foeno, quod in tectis crescit et ab omnibus negUgitur. Sic enim dicit 

35 Spü'itus et üdes, sed sensus nostri dicunt aliter. 

Idem faciendum est in aliis tentationibus, quando venit couscientia 

accusans nos et urgens testimonio suo, quando opprimimur periculis 

mortis; hie cum speciem sequimur, iudicamus hosce hostes esse Fac 

32 nobis] non AB (Druckfehler)

334 In XV Psalinos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 120, 8) 

Hsjpotens, — scitis vos esse 'fLoenum tLCCtorum' ! Mors, estis terribLÜis 

in speciem, — sed revera 'fLoenum t[ectorum' ! Domine 

diabLole, con- 

tristas me, — scitis etc.! igt luerb mir SÖLoilei' blnjen ?ein, spica vacua! 

Sic dilatLare oportet consolLatiouem adLversus oLümia genera tentatio- 

uuin, ut, sive mundus, PLrinceps, caro, p[eccatum, mors, diabLolus, 

exteLnuemus, contemnere, vilia facere, ut possumus, quia vivit Christus, 

deus, habeo verbum dei; ideo debet vorare et dLicere: nihil. Extra ver- 

bunr non Sunt 'fLoenum tLectorum'; sed in praedicamento relationis: 

quando veniunt, pug:nant ut cum Christiano. ÜLicamus: sive sis augLclus, 

2.Rot. 12,9 — M|êi potentia'! Sed cum Christiano! diabLolus cum Christiano com- 

Dr]totum et simpliciter nos oppressuros esse. Haec est oculorum seu sensuum 

magnitudo, quae ex opinioue, non ex veritate nascitur. Sed cum 

respicimus ad veram magnitudinem, quam nobis verbum proponit, 

eogimur dicere, quod mors, peccatum, Satan cum portis inferorum vere 

nihil sint quam foenum in tectis, quam stipula et bulla inuatans aquae, u 

quae levissima occasione rumpitur et evanescit. Sic sunt haec dilatanda 

adversus omnia genera tentationum, sive sint persecutores verbi, mundus 

et Principes, sive peccatum, mors et Satan, omnia haec discamus extenua- 

re, quantum omnino possumus, ideo scilicet, quia Christus vivit et nos 

verbum eius retinemus. Is entm est, qui devorare ista omnia potest et so 

dicere, quod sint unum nihil. Cum vero ista consideramus extra verbum 

et Christum, respectu nostri et nostrarum virium, tunc profecto non sunt 

foenum, sed magni et insuperabiles montes. Sed debemus esse Dialectici 

et, quando adversus hostes pugnandum est, nos debemus nos ex simplici 

et absolute substantiae praedicamento transferre in praedicamentum s* 

relationis: ut scilicet pugnemus non simpliciter ut homo constans ex 

corpore et anima, sed ut Christianus, baptisatus in nomine Christi, 

habens donum Spiritus et verbum. Diabolus itaquo, mors, infernus ipse, 

mimdus cum omnibus iratis Principibus comparatus ad Christianum 

vere Sunt foenum tectorum et si quid aliud potest dici vilius ac conso 

temptius. Habet enim verbum, quod est omuipotens, siquidem est 

potentia Dei. Item habet ipsum Christum. Itaque Christian! sunt invicti, 

t.«ot.i>.»etiam tum, cum vincuntur et succumbunt. Nam Christi 'virtus in in- 

ürmitate perficitur.' Ad hunc modum couünnarunt se sancti Prophetae 

et Martyres contra mundum et Satanae regnum; ideo tanto animo j» 

omuis generis pericula sustinuerunt ac statueruut victoriam fore non 

foeni sua sponte sine hominum conatu exarescentis, sed verbi Dei. 

Verum enim est, quod Basilius seribit*, cum Alexandrinos consolatur 

') A;/u

In XV Psalmos gradiium. 1532/33. 11540;; (Ps. 129,8; 130, 1) 335 

Hs] paratus est nihil, quia VLerbum dei est omnipotens et Christianus habet. 

Sic pi'ophCLta; didiceris extLenuare PLeccatuni et f)niuia propter verbiim, 

quia Dominus concidet. 

[581.199»] 25. Augtu8ti | Psalmus 

CXXX. 

5 'De profundls' : Iste p[salmus est de electisLsimis et principalibus 

psalmis, qui traetat illum principalem locum doctrinae nostrae, nempe 

iustiÜLcationein. Sic enim audListis et sepe praedicatur, quod ille unicus 

locus conservat Ecclesiam Christi; hoc amLsso amittitur Christus et 

Ecclesia nee relinquitur ulla cogLnitio doctrinarum et Spiritus. Ipse sol, 

I" dies, lux Bcclesiae et omnis fld[uciae iste art[iculus. Sepe audistis, 

quod prophetae, quando loquuntur de deo, de nullo loquuntur quam suo. 

Ideo saepe inciilco propter .speculationes The[Ologorum ut MahoLmetis, 

TuiLcarum, Pap[istarum, qui putant se agere cum deoTper suas cogitLa- 

5 (ut) eat 9 über Ipse steht artîculus 11 prophetae e aus prophetas 13 Pap[istarum 

c aus Pab^ cum über ad deo c aus deum 

Dr] contra furorem Arianoruni : du iv rois nagä twv h/ßQÖw dimy/uoTg nf.rj-dvverai 

15 ?; txy.krjala y.al [xüllov ^äkkei. 

Id, quod nos quoque experti sumus, et faxit Dominus, ut experiamur 

adhuc amplius, Amen. 

Psalmus CXXX.^ 

De profundis. 

20 Himc Psalmum etiam numeramus inter eos, qui maxitne excellunt, 

traetat enim principalem locum nostrae salutis, lustificationem scUicet, 

cuius pura cognitio sola Ecclesiam servat, est enim cognitio veritatis 

et \ätae. Econtra cum haec cognitio iustificationis amissa est, simul 

amittitur Christus et vita et Ecclesia. Neque idlum doctrinae aut spiri- 

25 tuum iudicium relinquitm', sed occupant omnia tenebrae et caecitas. 

Ut igitur pro virili nostra posteris hoc lumen conservemus, etiam huius 

Psalmi explicationem aggrediemur. 

Initio autem hoc monendi estLs, quod saepe alias ex me audistis, 

Prophetas, cum loquuntur de Deo aut nomin ant Deum, loqui de suo 

30 Deo, cuius promissiones et cultum habebant, Ne putetis nobis patere 

aditum ad Deum per nostras cogitationes, quas de Deo concipimus sine 

verbo eius, sicut Turcae, ludaei et Papistae de Deo speculantiir, aut 

'21 salutis] doctrinae S 

') Die Varianten der Sonderausgabe dieses Psalms lon 1538 tmd 1539, vgl. Einleitung 

oben S. 3, bezeichnen tvir mit S.


Hs] tiones. Cum postea legerent similes voces in prophetis, putant prophetas 

speculietas et trahunt sie verba ad suam phantasLiam. Sa^ if^t SeufLcI. 

Ipsi ludei habueniut suum deum inclusum, ut sie dicam, in suo pro- 

piciatorio, Templo. Illum colebant, de illo loquebantur, hoc cognito, 

quod nullus deus, nisi qui in lerusalem; postea potuerunt dicere: Iste 

deus, qui habitat in flnito, ipse solus dominus in caelo et terra, creator 

omnium. Sic locuti prophetae non de eo extra taberLuaculum et pro- 

3»i.3i,3piciatorium, sed dixêrat: hie habitabo, 'hie focus et caminus' meus. 

Hoc ideo, quia in hoc psalmo non allegatur tabemaLCulum et propicîatorium, 

sed loqidtur simpliciter ad deum, non punit Papâm, Mahômetem. 

Ideo trahe psalmum in suum tempus. Sicut hodie non de deo, cum 

deo loquimiir nisi in nostro propiciatorio, templo, i. e. Christo, qui est 

1 Cum postea (cum) voces o 

•^r] omnino sine verbo, aut transformato verbo a Germana sententia ad eam 

phantasiam seu speculationem, quam ipsi sibi finxerunt. Prophetae 

enim norant verum Deum, quanquam sua natura infinitus est, tarnen >» 

inclusum esse in propiciatorium, cui se alligarat verbo. Tgitur et si appel- 

larent Deum coeli et Creatorem omnium, tamen hanc ceu propiorem et 

ideo certiorem notam Dei veri habebant, quod norant eum habitare in 

Zion. Oraturi igitur ad Deum aut de Deo concionaturi faciebant id secundum 

eum modum, quo ipse Deus se eis in verbo et promissionibus -^ 

revelarat. Quare et si hoc in loco nulla additux mentio tabemaculi nee 

promis.sionum, sed videtur simpliciter loqui ad Deum, tarnen tenenda 

sententia haec est, eum tantum loqui ad Deum, qualis est in verbo et 

cultu suo, sicut nos hodie de Deo non aliter cogitare nee loqui debemus, 

quam qualis est in nostro vero propiciatorio Christo. Ita enim Christus ''• 

3oi). 11,9 edicit ad Philippum: 'Qui me videt, videt Patrem meum'. Item: 'Nemo 

ad Patrem venit, nisi per me'. Haec cognitio cum tenetur, tuuc sine 

periculo potest Deus conditor coeli et terrae adorari et certo apprehenditm-. 

Quanquam enim sua natura et extra hanc revelationem sit incomprehen- 

sibilis et infinitus, tamen in verbo suo et promissionibus, quibus se invol- »" 

Vit, est finitus et comprehensibiüs. Igitur ludaei ad arcam adorantes 

verum Deum coeli et terrae adorabant, nam Deus verbo suo signiflca- 

rat se aCfuturum et auditurum ibi preces sui populi. Sic nos respicicnt

In XVPsalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 1) 337 

HsJ'gnabftuel'. Extra eum nihil scire, audire, discere de deo. 'Qui me videt', joTiJ.'sl 

'Verba, quae loquor', 'pater facit in me manens' etc. Vagâs cogLita- 

tiones nostras, relationes colligit in suam personam: Extra me non est 

deus; 'Nemo, nisi traxLerit'; 'nisi per me.' Sic ludLaeorum nemo veniebLat^"*',,;"' 

s ad deum, nemo potêrat adoLrare nisi per tabLernaculum et p[ropiciatorium; 

q[uando alias adorab[ant in montib[US, collibus, erat eadem 

adoratio, dicebatur lêx MosiL« et regebatur pop[Ulus secundum iLCgem 

MLOsis, et tarnen idololatria, quia erat extra praescriptum, quia deus 

dixêrat se adorandum in leruSLalem vel loco, que^m designasset. [St. 199 >>] 

10 Hoc generalLC sit in omnibus psalmis, quod non est deus in ludâea quam 

in lerusLalemico templo. lam extra lesum quaerere deum est diabLolus, 

ibi desperatio sequitur, si accedat angustia conscientiae, praesumptio, 

si accedat vana religio. 'Levavi oculos', supra dixit. 'Ex sion benedLicat|j;{jJ;J 

zu ll2 3ot). 14. r 

Drlveniunt, sed cogitationes cordis sui loco veri Dei adorant et idolatrae 

>' sunt. Neque enim Deus quaeri, inveniri nee audire vult nisi in nostro 

'propiciatorio' Christo. Igitur cum Deum vere invenire, Deum recte stöm. s, as 

cognoscere et ad eum certo pervenire volumus, Christum intueamur, 

secundum sententiam: 'Qui videt me, videt Patrem'; Item: 'Si novistis 30h. 14, 9. 

me, novistis et Patrem'. Ad hunc modum colligit verbum vagas cogi- 

20 tationes nostri cordis in hanc unam personam, quae est Christus, Deus 

et homo, ita, ut extra Christum sentiamus nullum Deum esse et inveniri 

posse. 'Non credis', inquit, 'quod Pater in me est et ego in Patre?' 3od. 14, 10 

Ad hunc modum statuendum est sanctos ludaeos quoque orasse 

ad Deum habitantem in Zion. Eum locum qui negligebant, et si iisdem 

as sacris, üsdem inter orandum verbis uterentur, tamen idolatriam com- 

mittebant, non aliam ob causam, quam quod faciebant contra hoc praescriptum, 

quod Deus praeceperat se in Hierusalem adorari velle. Haec 

igitur generalis regula est omnibus in Psalmis et tota sciiptura obser- 

vanda, quod in veteri Testamento non erat Deus nisi in Zion seu loco 

30 tabernacuU et quod omnes orationes ad Deum sedentem et habitantem 

inter Cherubin flebant. Destructo autem templo hoc posuit Deus aliud 

templum, quod est Christus, in quo vult quaeri, adorari, coli. Extra hoc 

templum non est Deus, sed Diabolus quaeritur ac invenitur et animi aut 

in dcsperationem incidunt, si accedat conscientia mala, aut in prae- 

35 sumptionem per hypocrisin, sicut Idolatrae ludaei et nostri Papistae 

praesumunt multum de sua iusticia et Dei favore. 

29130 seu loco tabernaculi fehlt S SOjSl sedeutem bis Cherubin] in Zion S 

SutlêrS SEBctte. XL, 3 22 

?


Hs]te'. Si non in omnibus psalmis sie loqûitor, tarnen intelligendum, quod 

de domino loquitur, qui habitat et adoratur in Sion. Eo tempore loque- 

batur, cum erat lex, et op^time oblLiviscebatur Mosen et puris^sime 

et nudis[sime in g^ratiam dei, sed istius, qui est in Sion, de quo 

I TOoifä.ijdictum: 'Semen conteret' etc. ®a f)aben \id) Stbam, patriaiLchae în i 

get)alten, quia non patitur, ut cum inveniamus nostris cogitationibus. 

Si hoc, non indigeremus deo: sed quia indigemu.s, designat locum, perso- 

Sob. H.inam, ubi et quomodo debeat inveniri. 'In me'. 9(n bem generalLC leit 

mad)!. Scio, quid CingLÜo et aliis feilet. Monacbi et pfâffen sacriflcant 

deo et orant. Sed ipsi negligunt Christum, ideo merae speculLationes lo 

Tanitatis sub pulchLcrrimis titLulis, quia extra Christum debes claudere 

oculos et dicere: Ego 'nullum scio deum nisi illum, qui' in gremio matris, 

i.Äor. 2, squi suxit ubera, qui 'crucifixus', ut PLaulus. Ubi ille, ibi verus et totus 

Dr] 

8 generalje mit Strich zu generalie S. 337, 10 gezogen 

Huc pertinent haec et similes Psalmorum et Prophetarum sententiae 

Si. lai, I 'Levavi', inquit David, 'oculos mcos ad montcs'; Item: 'Benedicat te is 

Deus ex Zion'. Ad himc modum reliquae sententiae sunt accipiendae, 

in quibus non additur manifesta loci seu templi significatio, sicut hoc in 

loeo : 'De profundis clamo ad te, DomLue'. Dominum vocat non simpliciter 

creatorem coeli et terrae, sicut ctiam Turcae appellant, sed eum, qui 

habitat in Zion, cuius promissioncs et verbum habebant, quod ibi accipere w 

Vota et audire vellet. Incedit igitur in purissima fiducia misericordiae 

et gratiae Dei, etiam cum adhuc floreret lex Mosi, sed istius Dei, qui in 

1. Wolf 3, 11 Zion est quique dixit ad Satanam: 'Inimicitias ponam inter te et semcn 

mulieris'. Neque enim Deus nostris cogitationibus vult quaeri; si enim 

id possemus facere, quid opus esset verbot cur in lege locus, in novo » 

Testamento persona Christus revelata et designata esset 1 Vide, quid 

accidat adversarüs nostris Papistis. Hi multum orant, recitant Psalmus, 

dicunt: Pater noster, qui es in coelis, etc. Sed quia verbum Christi con- 

temnunt, imo quia vi persequuntur etiam, ideo sub istis pulcherrimLs 

vocabulis, quae ex Psalmis recitant, mera Idololatria latet. Idem ludaeis, so 

idem TurcLs accidit etiam tum, cum dicunt se adorare Deum vivura, 

creatorem coeli et terrae. 

Ergo saepc et libenter hoc inculco, ut extra Chri.'^tum oculos et aures 

claudatis et dicatLs nullum vos scirc Deum, nisi qui fuit in grcniio Mariae 

et suxit ubera eius. Ubi ille Deus Christus lesus est, ibi est totus Deus m 

seu tota divinitas, ibi invenitur Pater et Spiritus sanctus. Extra hunc 

J4 Huc 6i« sententiae] Sed quid I'roplietae de Ueu dicant et quomodo eum piugant, 

aatiH notiim est. S 19 sicut 6u ap|iellnnl fehlt S UO liabitabat

In XV Paalmos graduum 1532/33. [1540.] (Ps 130, 1) 339 

Hs] deus. Ibi pater, SLpiiitus SLanctus, memoria et omnia. Ibi MonachLi et 

omnes freg[erunt coUum, et e«o wex Ijimbert taufent mül geftorben. lam 

dicturus^ de domino deo, qualis sit, audLictis eum factui'um deum inhabitantem 

in Christo, quod nulla .salus, pax, iustificatio nisi in ßemissore deo. 

5 Ergo iste psalmus dicit p^rincipalem locum, qui est sapîentia, iustiLtia, 

g^ratia Christiana, scilicet r[emissio pLeccatorum. ©aä Iieift öejpruncjen 

extra Itegem, praecep[tum in fonbLerIid)eö patabiö. Est genus docttrinae, 

quod non comprehenditur ullis legLibns, factis, sed novum caelum, pro- 

nunciare aliquem iustum ex nullis operibnis, sed sola remisLsione. Mirabti- 

id lis iustitia. Et ber red)ten '2)at)ibifd)eLn ort einer, quia non multi prophete, 

qiü sie loqLUuntur de remis[8ione ut David, psalmus 32. Et Mose. 'SieUJoliV" 

I)ol)en ?[5ropf)eten et leute f)abcn ben locum -gernrt. ArgLumentum est, 

docere nos veram viam ad iusticiam, vitam, salutem, vLeram evasionem, 

2 über Wer nochmals toct mal o 5 über Ergo ateht Irno contra papîstas 

10 über einet steht psalmus zu 12 Argtumentum psalmi r 

>) Nämlich psalmista. 

Dr] Christum Deus nusquam est nee invenitur. Multos novi monachos, qui, 

15 cum crederent Deum apprehendi posse humanis speculationibus, in 

gravissima pericula inciderunt. Et nisi me Deus singulari beneficio ab 

eadem tentatione liberasset, praeceps ruissem in exitium. Utile autem 

est ad vitam, aliorum periculis cautiores fieri. 

Etsi autem Propheta, ut dixi, hie nullam manifestam mentionem 

20 f acit templi, tarnen videbitis, quomodo involvat promissionem de Christo. 

Hoc enim huius Psalmi argumentum est, quod nulla salus, gratia et 

iustificatio nulla sit nisi in Deo remittente peccata et ignoscente. Is 

autem Deus an est alius quam qui dixit: 'Semen mulieris conteret caputianoica.is 

tuum?' Ergo Deum promissorem intelligit et sie Christum ostendit 

2'' promissum a Patre, ut esset victtma pro peccatis mundi, et tractat princi- 

palem locum, qvd est de iusticia Christiana, item de sapientia Christiana 

seu de gloria Christi. Haec David tractat vigente et florente lege ac cultibus 

legalibus et prosilit extra septa legis in paradysum vel potius in 

ipsum coelum gratiae et misericordiae. Cur enim gratiam non appella- 

30 remus coelum, per quam ad coelum transimus et quae non legibus, non 

factis, non studiis ullis potest comprehendi, sed tanquam amplissimum 

coelum apprehendit nos credentes, quod imputatione simus iusti coram 

Deo per Christum ? Ad hune modum David locum iustificationis tractat, 

et quanquam id non faciat solus (nam omnes magni Prophetae, Moses, 

35 Elias et alii, hunc locum attigerunt), tarnen cum singulari diligentia et 

magna copia facit. 

2r

340 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pg. 130,1) 

HsJredLemptionem a morte, peccato, diabLOlo. Est docere viam de hac vita 

in eternam. 2)ü5 ift locus noster et principale thema. 

[3^1. 2U0»] Sunt eius experientiae, Spiritus SLanctus exercuit illud cor 

variis tentationibus, et quam hie decantat nobis.p[eccatoribus. 

VI 'De profundLis': bLOnus Eethor est; maxLimus prologus, quasi est 

moiiii.6 -'battolo(^gia'.i Et omncs psalmos fere de tentLatione peccati, legLs, mortis; 

fürt er luort, bie fleglid) titngen. $jdi meine ben dominum ju SerujaLlem; 

qui babitat in Christo lesLU, ben Ijeic- idi dominum, alias non. Si papLa 

de fîde, — sed ad te habitantem in illa persona, quae est lesus Christus. 

Non solum 'clamo', ein liieLnig lDf}e jein, est in angastia et materiam con- 

litetur magLuam. Non iam accusavit Saul[em, falsos p^rophetas, Ab- 

solouLem, alias gentes. Sed sum in einer angft, quae est t)nn ber f)eüe. 

Ex inferno clamo. Sunt tentâtiones non ex odio mundi. Sed ubi deus 

peccatoriä 

3 übtr eius stellt Uavidis 4 über quam uteht experieiiiiam

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, li 341 

Hs] dcserit hominem vcl ostemlit legem et ponit corain tribnnali suo. Quomodo 

habes cum deo 1 utrum favet, irascitur 1 ®aä jinb ôf)en tentatLiones. 

Non de gei^, f}urevet), sed eternam iram dei vel gratiam, i. e. 'aiij bem 

untevftcn ev aii§'. Ego sedeo inn abiivunb ber f)ellen; tiiv bev weit, contra 

;. odiiun Ijilff. Ihi nulla salus, consolatio, remedium. Et si homo maneret 

iii istis cogitatiouibus, despteraret vel seipsum snspenderet. â? firtb bte 

red)ten tnoten, nidit mit gett et golLb, sed tantum gaucfeliuerd. Sed in- 

fei'Lualis cog[itatio, i. c. sensus irae, ubi homo sentit se proiectum et 

condemnatum in eternum. Ut qiii disputat de praedestLinatione et 

10 electione. Experientiam suam fatetur: Tu non sohis, quem lex fatigat. 

Sanctissimi quiqLue passi. Quid sciret dicere 'de profundis', quod hoLmi- 

nes possint esse in inferLno etiam in hac VLita, nisi per expLcrientiam etc. ? 

Idee nemo despLeret, absorb[eatur tristitia, quod condemneris. Sed 

10 über Tu steht Qûasi d[icat 

Dr] et demerita sua coram Deo iudice accusari, cum videtur Deus nou dese- 

16 ruisse solum, sed etiam abiecisse eos propter peccata et odisse. Hae 

tentationes non paulo sunt intolerabiliores quam aliae, quae plaerunque 

incidunt, hie enim agitur periculum aiiimae et aeternae salutis. Ideo 

etiam utitur hac forma dicendi, ut dicat: De profundis clamo ad te, 

quasi dicat: Extremis urgeor maus, sentio enim peccata mea et iustam 

20 Dei iram, huic prorsus nescio quomodo mederi possLm. Odio, quibus 

preraimur inter homines, item aliis calamitatibus inveniri remedia pos- 

suut, sed hoc vere immedicabile malum est, nisi mittatur salus ex alto.- 

Ac sane reliqua incommoda, qiiibüs exercentur pii, possunt patientia 

Vinci, ut cum pericUtantur opes, dignitas etc. Quin etiam in peccatis 

25 inferioribus, qualia iuventutis sunt, potest facilius iterum erigi animus. 

Sed hi nodi sentiuntur et sunt inexplicabiles, cum cogitationes hae in- 

fernales animum occupant, ut homo nihil sentiat aliud, quam quod sit 

proiectus a Deo in aeternum. Qui igitur tales tentationes sentiunt, habent 

hie exemplum, quod simüia David passus et expertus sit. Nam hoc quoque 

30 tentationem hanc äuget, quod tales sibi videntur soli haec pati. Discendum 

igitiu- est sanctissimos quosque eadem passos et terroribus legis 

ac peccati ad mortem usque fatigatos esse, sicut videmus Davidem hie 

ceu in inferno constitutum clamare: De profundis clamo ad te, Domine. 

Sed non in eo consistendum est, quod nou soli tales tentationes et 

35 pericula sustineamus, etiam via discenda est, qua ü, qui eadem sunt 

passi, emersere. Vides autem Davidem, quid faciat? Vides, quo eat in 

15 eos fehlt S 20 huic] hinc S 23 Ac] At S 31 terroribus legis] lege S 

32 psccatis S

342 In XV P8almo8 graduum. 1532 33. [1510.] (Ps. 130, 1.2) 

dicitur : 'declucit ad inferos'. Bonum, quando habet , g^^, j*J hLanc tentLationem, 

ut non .Sit solus vel iit habeat notum hunc p.salmuni etc. Ideo coniuuxit 

3ei.4i,6 DOS deus 'ut alter alteri porrigLat, ut dLicat: Consolemini pusÜLanimes', — 

dicit S[piritus SLanctus; gib ^[ute toort, ut possis erigLcre, ne desperet, 

frangatur, quia non vult deterrere te, ut pereas. [Sl. JOi»''] Sed \Tilt t« 

humiliari, ut scias gratiam agLnoscere. 'S)aö jinb bte redeten gemitus et 

rugitus. Et in inferis sum, ubi nihil f)tlff et tat. yiod) fle9licf";er tlagt er: 

?. 2 'Domine, audi', — nod) mljer; Illum 'gemitum inenar[rabilem' 

Moni. 8,Mmultiplicat, — 'deprecaLtiones meas, fiant aures'. %a§ gebLCt f}et er nic^t 

1 qnando c aus qnod 7 ûtff 8 inenarirabilem] i— er: 9 über gei[

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. l:-.0, 2. 3) 343 

Hsjgeret, quia desperatus; tristis non orat, quia interim tantum blasphemia, 

murmurLatio ; quando clamor anglet, incipit emergere. ®r Ijat ein f enfter 

i]e|ef)en: 'Apud te propitiatio'. Si hanc non vidisset, non cecinisset hancs. 4 

precem. Quin dLivino dono tarn fortis vel per fratrem, ut adsit et dLicat: 

6 hjie ftelftu bic^? deus non vult desperare te; praecipit spem, fidem; vult 

coli et MuciaLm misericordiae suae, 1. praecepLtum. Tu incipis cadere; 

vis peccati, victoria legis et victoria mortis, — tum gf}et : tute >nf)e tf)ut 

mir mein !êr^, id) oerjag, mu§ öntergfieLn. — 3Ba§ feilt bir ? 

"gi iniqui[tates' : âö ift Onfer locus lustifLicationis, ben inerbenv. 3 

»0 Papistae et omnes Rot[tenses nid)t f reffen. David est et 'vir secimdumi.sam. u.h 

2 eine fenfter] fe— ftet zu 3 'Apud te propitiatio' r 7 über mortis steht in te 

Dr] tum in Christo. Hunc Deum orat, ut diligenter velit audire orationem 

suam. Quod si nobis videmur non posse eodem animo et eadem vehemen- 

tia orare, quam verba haec ostendunt, meminerimus neque Davidem in 

paroxysmo tentationis ad hunc modum orasse. Desperatus enim et 

15 tristis animus non orat, dum desperatio et tristitia durat, sed blasphemiae 

et murmur contra Deum tum sentiuntur neque potest animus recte de 

Deo sentire; sed cum remittit paroxysmus, tum primum incipit clamor 

hie et vehemens desiderium, quod in paroxysmo ita obrutum fuit, ut vix 

sentiretur. Plurimum autem adiuvatur animus, sicut ante dixi, cum 

M audit fratrem commode tractantem verbum Dei: Quid trista-[S8g. g]ris, 

f rater? an non audis Deiim 'mortem peccatoris non velle' 1 An oblitus «cf. 33, 

es praecipi spem et fidem in Deuml Inspice primum praeceptum; id 

quid est ant quid exigit, quam ut Deum colamus flde et spe ? Cur igitur 

tu nihü eius benignitate confideres ? cur desperares 1 Hoc scüicet est, 

a.-i peccato addere peccatum, et, cum ante in inferiore mandatorum Dei 

ordine peccator sis, nimc etiam te constituis in supremum gradum addendo 

ad reliqua peccata desperationem et incredulitatem, etc. Cum ad 

hunc modum flducia in Deum et misericordia Dei animo anxio inculcatur, 

tum surgit scintilla fldei et gemitus cordis : O 

: 

si possem ! Hos 

'gemitus 

30 inenarrabües' Spiritus adiuvat et seqidtur tandem sensus gaudü. JSTeque mm. ». 2g 

enim Deus hos gemitus potest contemnere aut negligere. Horum gemituum 

umbram quasi videmus in his primis versibus. Sed cur gemis? 

quid est, quod doles 1 Audi 

m. Si iniquitates observaveris, Domine, Domine, quisv.3 

35 sustinebit? 

Hie versiculus, sicut novistis, in nostra Theologia est celeberrimus, 

neque video, quomodo eum aut adversarii aut Satan ipse possit eludere. 

18 vix] plane non S 

u

344 In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 130,.3) 

Ha] cor dei' clectus et Sanctus. êv jagt burv eraii«: 'Si vis ol)servare ini- 

ipi.3»,6quitatem, quisT' '5)a6 f)eijft 'omnes Sanctos' înroeggeiüoifien, ut ps. 32. 

Ubi nunc, qui iustificatur operibus! lani papistae: fldes iustificat, sed 

informata chaLritate. Sed hie: 'quis?' nullus, neminem excipit. Si unus 

stetisset, et ipse, quia tarn Sanctus ut bu et ego. In legê quomodo exer- * 

citatus, in fide! Sub Saul et in toto regno habêbat janfft t)er^ et bemutig. 

Sed dicit: from jein ift öerloin. Opera tûn§ nid)t, quia: 'Si iniquitates' 

*(. x

[n XV Psalmos graduum. 1532/:i3. [1540.] (Ps. 130,3) 345 

Hs| pavens. Quare [!P(. 201»] tu tinies? Nonne vixisti secunduiu voluntatem 

dei? In veritate timeo, qLuamquam servaverim praecepLta dei, quantum 

potui; sed alia sunt iudicia dei, alia hominum. Quid alius faceret, qui 

non tarn rel[igiosus ut is, qui tantum studuit, et tarnen pavet in hora 

5 mortis etc. ? Item historia : Si voluntarie moreretur, itjolt er im jetn jeet 

^n p'\anh feên; si: — ut furibus suaderet morituLris, ut vol[untarie.i 

Si hoc, promittebLat certisL

346 In XV Psalmos graduum. 1532/^3. [1540.] (Ps. 130,3) 

ils] mortem, spontaneam passionem coram te! Sie lüerben jto jdianben; 

qui tiernunfftig: nemo moritur super sua opera. Si papista \o f)eiltg ut 

omnes Sancti cum operibus, ob er OLnjerm ^L^nn QJôtt cum fiducia suae 

iustiLtiae loolt entgegen gfienf Non. Quare ergo sua praedicant et nos 

vocant hereticos, et ipsi non servant et, si servassent, non luollen jid) s 

brauff Derlojjen ? Idee fur^ befdiloffen: Nemo vincet iudicium hoc dei suis 

operib[US. Si vis observare, roic from bift, — quid fecisti? Ego 20 annis 

verbum tuum praedicavi; Tamdiu guberuavi regnum, — : David, bu 

es 1 Derätueifeltet bube. Sic ad me; jo tret diabLolus in locum meum. 

Sed nos sumus in pecLcato et non possumus exurgere, peccatores nasci- lo 

mur, vivimus, morimur. Sed illa gloria, quod saltamus, rapimus nos 

2 f)tiüi{tn) 4 über sua steht tarn pertinaciter tueutur zu 8 Matth. 7. [V. 23f.J r 

ürjnon potius merito et morte Christi. Haec cura intra triduum hominem 

confecit, ut ipse quoque moreretur. Huius geneiis innumerabUia exempla 

haec quotidiana vita ostendit, quae probant non satis esse nostram iusticiam 

et vohmtariam mortem, sed requiri fidem in Christum lesum. Huius is 

morte tuto possumus niti, quia est sacriflcium pro peccatis mundi. Nostra 

mors, etiamsi eam patienter toleremus, et omnis alia nostra obodientia 

pro peccatLs reputantur, cum Christi meritum negligimus et sentmius nos 

üß sublevari in iudicio Dei. 

Ergo nemo pius subeat mortem et iudicium Dei fiducia meriti aut jo 

iusticiae suae. Nee sane puto quenquam inter adver.sarios esse, qui ausit iu- 

dicium Dei subire fiducia suae iusticiae. Et tamen docent, iubent ac 

hortantur, ut alii faciant. Nos autem contrarium docentes et deduoentes 

Ecclesiam ad fiduciam meriti et mortis Christi damnant tanquam haere- 

ticos. Haec an non extrema est malicia * Ipsi non faciunt, quod docent, 21 

ut fiducia suorum meritorum moriantur, et volunt ad hoc ahos cogere 

aut tanquam haereticos damnant. Sic omnium sanorum hominum 

experientia hoc docet neminem vincere in conspectu Dei suis operibus 

aut iusticia sua, et tamen tota natura, cum extra tentationem est, circum- 

spicit ad opera et quaerit, quomodo per ea Deum possit phicare. Sed hie so 

proponitur simplex et clara doctrina: Si peccata observaveris, nemo 

sustinebit. Quis igitur cupiat sie in iudicium descendere, ut vincatur et 

condemnetur 1 

Quare haec summa est, quod nos omnes (David, Petrus, Paulus etc.) 

peccatores nascimur, vivimus, sumus et morimxu-. Haec autem est gloria » 

nostra et salus, quod edocti per Euangelion de misericordia Dei et merito 

et iubent S 

IH Cbriati 6i< et fMl S 20 pius] «auuH S subibit 

' 23 tamen boc docent

lu XV l'salmos ^raduum. 1532/33. [1&40.] (l's. l.'iO.S) 347 

lls] iu alium orbLcrn doctLrinae, lucem, cogLitationem. Ego non de peccato, 

iustitia dispute, sed tueg cum Ulis. Sed si volueris, i. e. fragen, ob id) 

fvom Tel md)t from bin, So fan id) nicf)t für. Appello ab isto throno 

lustitiae. Sed sie: Ego peccator. Ego feci, quantum potui, Cultura 

5 lero^solymae institui Et raulta feci b[ona, tarnen cum oculis misericor- 

diae me servum tuum respice, non oculis iusticiae, quia scriptum est: 

'nisi deus nolit videre iniquitat«m'. [«1.201''] Hoc David novit sub tene- 

bLiis legalibus. Nos iam clarius habemus, quod sub Christo \oU fjeiffen: 

©inb äugebedt, ut ps. 32. Hoc est caelum, sub quo sedemus. 'Qui credit, 3oit. 3, i»; 

10 non iudicatur', 'transivit'; nuUa alia via, modus. Sic David. Obüque 

rmt propiciatio^nem, ba§i ift desperatioLnem: Si voles dispLutare mecum, 

an sim iniquus vel Sanctus, Si vis computare peccata mea, taceo ; ba bin 

td) öerloren. Extra rLcmissionem pLeccatorum positi, gratiae cognitionera, 

3 über from (1.) sieht rein, sine peccato 4 über Ego (1.) steht David 6 oculis o 

7 über iniquitatem' sieht 'nemo poterit sustinere' 8 über habemus sieht lucem 9 JU= 

gettät zu i) lob. 3. 5. r 13 gratiae c aus gratiam 

!)r] Christi prosilLmus extra legem et nostra opera quasi in alium orbem 

15 doctrinae et aliam lucem et cum fiducia ad Deum accedentes dicimus: 

O Domine, non possumus tecum iudicio contendere, non possumus de 

nostra iusticia et peccato tecum disputare. Quod si vis iniquitates obser- 

vare, si vis tanquam in iudicio interrogare, an iusti simus, perümus. 

Appellamus igitur ab hoc iudicio ad thronum misericordiae. Si quid 

20 sancte egimus, fecimus hoc ex tuo dono. Igitur nos respice oculis miseri- 

cordiae tuae, non oculis iusticiae iudicii tui. Nisi enim indulseris ini- 

quitates nobis et ad eas clauseris oculos, ne videas, non salvabimur etc. 

Hanc doctrinae lucem videmus Davidem in tenebris legis secutum 

esse. Ifostra hodie melior est conditio, quod haec clare videmus in novo 

25 Testamento proponi. Nam quid docemus hodie aUud quam sola fide in 

Christum nos salvari? solo Christi merito tegi et tolli peccata nostra? 

secundum sententiam : ''Beati, quorum remissae sunt iniquitates'. Ee- ei 32. 

missio peccatorum igitur est coelum ülud, sub quo habitamus fiducia 

meriti Christi. 'Qui enim credit, non iudicatur, sed transiit a iudicio in '5)24 

30 vitam aeternam'. David non addit manifestam de Christo mentionem, 

et tamen, quia propiciationem sperat, tecte^ respicit ad hoc propiciatorium 

in novo Testamento revelandum clarius. Non enim vides, quod 

significet sibi desperandum esse, si velifc Deus peccata observare ? Nam 

extra remissionem peccatorum seu cognitionem gratiae quid est, quo pos- 

31 recte B 

1) Vgl. in der Handschrift oben Z. 10: Oblique. 

' 

'

348 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (154«.] (Ps. 130.3.4) 

Bb] nisi sciamus per conniventiam et clausis oculis dei, siimus perditi. Vita 

mea est quotidie sub tolerantia. DebLCO cogLitare, non quod non assit 

PLeccatum et quod non oderit deus, sed quod tf)uctl für bie ocuIlos tût: 

quia credis in eiini, habes propiciatorium, habeo te pro heredLe Eejrni. 

Si econtra, desperatio. Quomodo faeiendum, quis liberabit me de illa * 

despe^ratione ? Si ad SLanctum lacobLum, cilicium, — sed opponendus 

versus: 'Quis sustinebitt' ergo non iuvat ordo Carth[usianorum; quid? 

Ergo nihil quam in abfininb ber êlle, Sroigltcf) oerftojjen. Sed ibi bae 

:êubt^ se^quitur: 

V.4 'Apud': translator fuit in cogitLatione, quod deus sit propicius, si lo 

sustiLneamus legeLin eins; mala translatio, fein anber tro^, troft, quam 

quod tu promisisti TLemissionem pLeccatorum. Tu posuisti te propicia- 

torem, deum in istas teneb^ras, taberna[eulum in illa persona. Vide, 

an non hie veiri Berg[ejjen omnium iLegum, iustitiae etpeccatorum. 'Apud 

te': ibi peccata abiecta, quae momorderunt. Non est propitiatio apud is 

3 über tût tteht filiuni 6 opponendus o 7 non iuvat mit Strich zu Iacob[um 

Z. 6 gezogen zu 10 'Apud te propitiatio est' etc. r 13 über persona »ieht Christi 

75 mormorderunt 

*) = Hauptstdle, scopus. 

Dr] sumus fidere aut tuti esse? Qui igitur non in hoc uno fidunt, quod per 

mortem Christi peccata sublata et Deo quasi clausi oculi sint, ne peccata 

nostra Aridere possit, hi .sine dubio periere. Hoc enim imum proponunt 

sacrae literae, Vitam nostram esse tantum sub remissione peccatorum, 

sub conniventia, tolerantia, indulgentia Dei, ut niliil sciamus nisi iusti- » 

ciani Christi; non quod non sit bene operanduni, non (|U0(1 pcceatum 

non adsit aut id Deus non oderit, sed quod dicit Deus et promittit se non 

volle observare transgressiones nostras, quia credimus in Christum et 

ütu. 6. ifi Christo fidimus. Ilunc 'clypeum' qui obiiciunt et sub co latent, ilU liabcntur 

pro filüs, quia habent propiciatorem ; qui non habent, coguntur desperare. « 

Quid enim promovent cursitandn ad loca Apostolorum ? quid ju-onio- 

vent induendo cucuUum et miscrc affligendo corpus t cum simpüciter dicat 

Da\id: Si observaveris iniquitates, QUIS sustinebit te, Dominet Ergo 

in eo posita sunt omnia, Quod sequitur: 

V.4IIII. Quia apud te propiciatio est, et propter legem tuam » 

sustinui te. Domine. 

Hie versus pessime est redditus. Ac \-idi'tur Interjui-s t«> n's|Mxissc, 

quod simus iusti, si sustineamus Dominum aut servemus legem, cum ts»- 

33 Uominum felUt fi

In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [liMO.] (Ps. 130,4) ;J49 

Hs] SanLctum lacLobum, Petrum Eomae, in cenobLio, sed nusquani. Sed 

ift 'apud te propiciatio'. Apud te iustitia, misericordia, tan fünft nid)t ftom 

loerben quam apud te, et illa iustitia est propiciationis, qua possum 

Stare coram deo. Dicitur iudulgeutia, remissio, ignoscentia, gefdjendt, 

5 «ergeben. Et hoc nullibi invenitur. Si 100 iar eitel lourêl^ tarnen codl- 

scientia tua dicit: bei) beuT tULiivêl effen non est remissio, sentio despera- 

tionciu, pavorem mortis. Nou possum canere: apud cilicium meum est 

propiciatio, sed nude et simpliciter tjin gefd)lt)ungen : Ego habeo tuam 

promisLsionem, quod ['-^l. 20-2»] ex sola misericordia iustitiam donas, quae 

10 vocatur tua ignoscentia, quod non vis 'observare'. 'Iniquita[tes obser- 

vare' est simpliciter damnare; econtra simpliciter salvare et iustificare. 

Est Antithesis ; est non velle reputare peccata, ut textus : 'Cui non impLutat' ; «i. 3*. i 

non: qui non habet peccatum, — omnes habemus; sed non imputari, 

zu 4/5 Vide Tdhuuih aiiui 34'^ r

350 In XV Psalmos gradaum. 1Ö32 33. fl540.| (Ps. 180,4) 

Hs] observari, iudicari, ba§ tft iustitia nostra. Ideo ista doctrina est fundata 

in scrip^tura, et quod penitus abscindit omnem iustitiam operum et legis. 

Omnes sünües facit ista doctrina; nuUa differentia inter operantem et 

nou operantem, Inter Monachum et laicuin, quia iustitia nostra divina 

est ignorantia, remissio gratnita peecatorum nostrorum. Ibi monachus .-. 

non bejier quam e{)efratt), aU^ îm ein flumppcn, omne genus hominum una 

sirfl. i3,i«massa. In ActLorum: 'Tropop[horos', i. e. poterat ferre mores corum. 

(Sr I)ieU ba5 üold per Aeg^yptios, |cf}Iuge nid)t tob, ut ein from eljeman mue 

leiben mores, praeeeptor gebiilt cum malo discipulo, Princeps mus oud) 

etc. Si luppiter toties vellet percutere. Sic hie est 'tropoplioros', est lo 

indiügens, non saevere iudicat, ut esset 'observatione' opus. Sed promisit 

86 veUe ignoscere, tantum, ut credamus, fidamus. Uteunque mali mores, 

1 nostra(Di) zu 1 lusticia Cbristiana r 4 über nostra »teht Christiaua 5 über 

peecatorum steht toIeraDtia zu 7 Act. 14. r 9 Hier praeeeptor steht ftom 12 über 

tintum steht modo über Uteunque steht Qiiantumlibet 

>) = alles. 

Dr]peccatum'. Non enim dieit: Beatus vir, qui non habet peccatum, sed 

cui peccatum, quod habet, Dominus non imputa\it; sicut hie quoque 

dieit: Ciun non observantur peccata. Haec testimonia diligenter colli- u 

genda sunt, ut videamus, quomodo haec doctrina sit fundata in scriptura 

sancta et quomodo omnis fiducia iusticiae, operum et legis in iudicio 

Dei praecisa sit. 

Nam sine discrimine adacquat haec doctrina omnes homiues. Si 

enim tantum sumus iusti imputatione, sequitur nos non solum omnes so 

peccatores esse, sed plane nihil Interesse quo ad Deum inter coniugem 

et monachum, inter heremitam et-civem, inter principem et agricolam. 

Haec enim differentia conditionum nihil sublevat honiine.* in iudicio Dei, 

lioc autem sublevat, quod peccata condonantur. Quod si in Ecclesia haec 

doctrina diligenter tradita esset, non monachatus, non alia vitae genera 2^ 

invecta essent, quae homines stulti credidenmt coram Deo plus commen- 

dationis habere. Qualis qualis enim vita sil, in hoc oninium eadem est 

conditio, quod opus habemus remissione peecatorum, sicut Paulus in 

Actis dieit, Deum tulisse mores Patrum in deserto quadraginta annis: 

*Vi.\\\i' IxQonofpoQijaEv avrovi' inquit, Act. 13., Sicut bonus maritus fert mu'os m 

uxoriß, praeeeptor discipulorum, Princeps suorum aulicorum. Quod si 

liaec civilis \'ita opus habeat ista epükia, ut non sumnio iure homines 

omnia inter se agant, quanto magis hoc necesse est, utDcus sit ri>o.-n)(/öooi 

in hac nostra tum imbecillitate tum pravitate t Esset quotidie, quod 

observaret et iiuniret, sed non vult observare nos; hoc vult, ut nos creda- si 

mus in Cliristiim, tunc vult ipse rQo7io(poQf:7v, vult ad nostruni imhecilli-


Hs] tarnen sum tuus 'tropophLoros', non solum in tempoLialibus, sed hie 

spiritualibus. Proptor fidem in Christum habet nos pro iustis, non propter 

opera. Stujbermaffen fd)on tej-'t: 'Apud te' etc. Sic vertit se a desperatione, 

quae dicit: sum pcrditus, quia miserLiimus peccator. Si huc tantum vides, 

i oportet desperes. Sed cum mag^na aud[acia te verte: Sum peccator, 

Sed 'Apud te'! SBem loev propiciatio Hon nöten, Si non essem peccator? 

Ipsa significat me esse peccatorem. Sed gieljen mid) i)inunter, ut dîcam: 

Si essem David, Petrus. Ego peccator, — (So i)bxe icf) tool. Si vis sequi 

himc sensum, desperabis. Sed ibi ideo propiciatio, quia ibi peccatum. 

xü Et ideo libLenter confiteor et agnosco me peccatorem, ergo non desperabo, 

absorbebor tristitia, non murLmurabo, sed convertam me ad dominum, 

qui est propiciatio et ad quem venitur, tantum crede. ®a6 tft potens 

textus. 

'Ut timearis': De hoc cras loquemur. 

3 te o 4 sum über sumus 7 esse o 

lir] '6 tatem connivere et ignoscere ac propter fidem in Christum nos pro iustis 

habere. 

Ad himc niodum David a desperatione ad fiduciam et certam spem 

misericordiae se convertit. Nam cum ad peccata nostra respicimus, neces- 

sario perturbamur et prolabimur ad desperationem. Sed non sunt oculi 

20 ad peccata solum defigendi, huc respiciendum est ad propiciatorium, ut, 

quanquam non possimus negare nos esse peccatores, tarnen etiam non 

negemu;: remissionem peccatorum. Cur autem remissio peccatorum pro- 

missa est, si non peccatores eam debent consequi? Quin quod propicia- 

tionem David nominat, hoc ipso testatur se esse peccatorem et pro- 

25 piciationem ad se proprie pertinere. Sed, inquies, peccata indignum 

faciunt, cuius Deus misereatur; Sperent igitur David, Paulus, Petrus 

tanquam sancti et digni, at ego peccator sum, sperare non possum etc. 

Huiusmodi cogitationes ceu ipsissimam pestem animae tuae fugias et 

sie potius cogites: Quia peccator sum, ideo remissio peccatorum ad me 

30 pertinet. Non igitur desperabo, non absorbebor tristitia, sed convertam 

me ad Dominum, qui promisit propiciationem, qui iubet sperare et 

credere etc. 

Sic proponit David in bis duobus versiculis summam totius doctrinae 

Christianae et solem illum, qui illuminat Ecclesiam. Staute enim hac 

35 doctrina stat Ecclesia, ruente autem ruit ipsa quoque. Ego autem ideo 

saepius eam inculco, quia scio Satanam nihil aeque velle et agere, quam 

ut hanc cognitionem ex conspectu et animis tollat. Huc principaliter 

25 inquies fehlt S 27 tanquam bis at fehlt S


Hs] [431. 202»'] -ifi. .\ii;.'|iisii. I 'Ut 

timearifi' : Sic audLivistis heri, quod iste versus 

sit Summa doctrinae Christianae et ille sol, qui illuminat Sanctam eccle- 

siamdei, quia isto artticulo staute statEcclesia, niente ruitEcLclesia. Ideo 

saepe inculoo, neqLue potest satis, quia hunc artieulum principaliter petit 

1. jRoit », IS diabLolus, ut 3. GeuLesis: 'serpens antiquus, qui semen conterens capLUt s 

suum mordet iu plantam'. Ideo b[onus pastor principaliter vigilet in hOLC 

etc. Facile tollitiu- ex cogLitatione cordis publice, privatim facilê; pub[lice 

Ieici)t ein SKotLte vel inutüis dispLutatio, ut CingLÜus, AnabLaptistae, 

Ariûs olim, bas, fhidis în gljet, tôtus popLulus jpert5 maul, najen. 

Ideo bLoni et vigilantis pastoris est, ue distrahi, demoneri ab isto artLi- lo 

(;ulo; scio, quomodo me gejud)t privatim et publîce. In corde potest 

suggerere varias cogLitatione.s legis et peccati, ut ncsciamus, quomodo 

amittamus illum art[iculum. Et in hoc psalmo vides, quomodo alleget 

suas experientias, et videtur anxie labôrare psalmus pro conservanda 

gezogen 

zu 6 Gdii. 3. r 7 in hoic Hier dem undeiUlieken etc. lil In mit Strich zu privatim 

Dr] spectant omnes turbae, quas tum publice tum privatim excitat. Per is 

Sacramentarios et Anabaptistas videmus quantum malum dederit Ec- 

clesiae, quod non solum homines intenti in novas disputationes articuli 

huius fere obliti sunt, sed multi deterriti dissensiouibus etiam odi.sse haue 

doctrinam coeperunt. Boni igitur pastoris est, ne sinat se ulla disputatione 

ab assidiui huius loci tractatione abduci. Privatim autcm quoties accidit, »o 

ut per cogitationes legis et peccati haec cogitatio remissioois peccatonmi 

aut amittatur aut pericütetur? Ideo David in hoc Psalmo non solum 

propriam experientiam, sed adhortationes et promissiones, sicut audiemus, 

proponit, ut appareat eum anxie laborasse pro conservatioue huius 

doctrinae. Et sane periculi magnitudo diUgentiam haue excitare et « 

augere debet. Amisso euim hoc loco omnis generis tentationibus obru- 

untur animi. Sic cum in Papatu hie articulus amissus esset, quid tarn 

monstrosum fuit, quod non aequis animis et auribiis acciperetui ab 

omnibus ? Pudet dicere, tantum non crepitus ventris sui nobis impudens 

monachorum temeritas adorandos proposuit.' Econtra cum haec cognitio jo 

retinetui', lacilo omnis generis haercses everti possunt. Et insigue exemplum 

Papatus est, qui unico hoc loco victus et ex animis homiuum extur- 

batus est. Nam etiam si Papistarum vitam insect*ris et sceleratam libi- 

dinem, avariciam, crudelitatcm etc. cxagites atque ox maus legis operibus 

eorum impietatem arguas, nihil profeceris; concedit enim id totum Papa, ji 

sicut non potest negare manifesta suorum scelera, sed, inquit, nihilonüuuä 

vocatiu uostra, doctrina et reguum nostrum sauctum est, etiumsi 

>) Ohrif VorbiUl m Jh!

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 130,4) 353 

Hs]doctrma hac, quia habet lattas protmissiones fidLci. Si is artîculus 

amissus, fo gf)et e;- ut in paptatu, econtra. Nihil non fuit monstrorum sub 

papa amisso Christo. Si arguo papistas, quod tyraimidem exerceant, 

beUa raoveant, et volo arKumentari contra eos ex lege et operibLUS maUs, 

5 amitto. Et multi bniber eiid)lLagen. Papa concedit totiim argLumentum 

Sumus peccatores maü, tarnen doctrina bLona et regnum valet. Invictus 

diabLolus, quando pugnatur contra eum ex lege et opLeribus. Siye sint 

opLera btona sive mala, peirumpit ut araneae telatm. Sed quando 'conte- 

ritnr caput; serpentis, Regnum nihil valet. Idee est principaUs locus, etJ.moies.is 

10 nemo putet se satis assecutum. Ego versatus in eo tot annis et tarnen 

non possum apprehtendere. Omnes manemus discipLuli. Vivente C[arne, 

mundo, SatLana manemus milites, qui simt in acie posLiti vuhierari et 

veUs agere nobiscum secundum 

cadere, non perfecti erimus. 'Apud' : Non 

legem; non admitto disput[ationem legis. Si peccavi, factum. Si bonus, 

15 laudetur dominus deus bonis operibus, quae per me fecit. PubUcanus: 

'Propicius'; dLcus ba bet). 

Si vero invenit te extra gi-atiae amplitudinemauM8,i3 

2 e§] et iioii ohen 3 exerceant oben 4 moveant o 8 telaim u 9 Regnum 

c aui ^Lataii zu 13 'Apud te propiciatio' r 

DrJ vita Sit deformata peccatis. Ad hunc modum Diabolus quoque in lege 

et operibus non potest vlnci. Sic enim tum leges, tum opera tractat, 

ut ceu per aranei telam peiTumpat salva sua potentia. Sed tum vincitur, 

M cum doctrina fidel et hie locus urgetur, quod Christum et rationem iusti- 

ficatinnis Papistae non amiserint solum, sed etiam foedis dogmatibus 

deformaverint et obruerint. Hoc caput cum petitm-, vertere terga cogun- 

tur tum Papa tum Satan. Nihil enim habent, quo se tueri possint, si 

doctrina convincatur, quod falsa sit. Hunc igitur principalem locum 

2^ date operam ut diligenter agnitum et flrmiter fundatum habeatis. 

Nee qiiisquam vestrum ita sit arrogans, ut existimet se hanc divinam 

sapientiam plene hausisse. Nam dum Satan et mundus, item nostra ratio 

valent, nunquam erimus in hac cognitione perfecti et, quia sicut milites 

in acie collocati sumus, quotidie pericula obiicientur, in quibus omnibus 

30 Stare non est humanae aut virtutis aut sapientiae. 

Summa igitur est huius versiculi: Quoniam apud te propiciatio est, 

quod concludit Deum non velle nobiscum agere secundum legem, ut nos 

vicissim cum Deo non agamus secimdum legem, sed dicamus cum publi- 

cano: 'Domine, propicius esto mihi peccatori'. Qui extra haec gratiae aut. is, is 

35 septa progrediuntiu- et relicta hac amplitudine gratiae de lege disputare 

volvmt, quod haec fecerint, illa non fecerint, hi quanto progrediuntur 

19 telum APS 34 gratiae fehlt S 

Sut^ctä ffisertc. XL, 3 23 

:


Hs]et disputat de lege: Sic fecü' — . non*; tum es iam in inferno; fac, qûidquid 

velis, es damnatus. Non fLrustra admoneo. Ego las curfl ExempLlum 

Sâncti BeiLnliardi, AugLUstini. [î- 203»] Quando orat Bernardus, quaudo 

apud se in fide, est pulch[er doctor. Omnia fcftreibt Christo t)eim, lobt 

et julobt ben man. Si disputat, tunc plane Maho[met, Tûrca, ludeus. 

Ita submergitur in dispûtatione legali. Et laudat monachatum. Et 

facit AbLrahamum, quasi frater esset DLomini abbatis. Vide omnes 

Doctores, quantumciinque Sancti et raagni, quando veniunt in dispLUtationom 

legis, amittunt Ohristum. Sie statim cadit aliquis; quando 

te bringt in campuin legis, I)aben iviv ucvloien. Sed in canipo paradisi 

rêgnat gLratia et ftojjcn* Semen mulieris. 'Apud', ba§ ijt iustitia, liberatio, 

redemptio, i'ac totum in regLUO dei et Ecclesia. 

'Ut timearis' : Hoc addidit ad illustraudaui suam sententiam ad 

auferendam quandara Antith[esin couLScientiae. Propiciatio tf)Ut^ gor, 

hoc scio per experientiam. O mol fjaftli getf)an, quod omnia ad te acce- 

zu 3 ff'. Itidltium de patrilius r 11 mulieris iUier (serpentis) ift fehlt 

') Worte des Menschen. ') Des Teufels. ') = stoßen auf, finden. 

Dr]iongius, tanto altius demerguntur in inleiuum. Non frustra hoc moneo, 

Video, quid acciderit optimo viro Bernharde. Eum si diligenter excutias, 

invenies esse duplieem. Quando enim est apud sc in üde, tunc pidcherrime 

docet Chri.stum, praedicat eius beneticia, acccndit animos ad amplcctendum 

Christum, hie niliil spirat nisi rosas et mella. Kursus cum disputat »^ 

ex lege aut de lege, tunc non aliter disputat quam Turca aut Iiulaeus ali- 

quis, qui Christum aut nescit, aut negat. Legat eius disputationes quis- 

quis volet de vita monastica, de obedientia erga Abbates etc., et videbit 

me verum dieere.i Idem aliis Doctoribus omnibus usu venit. Quando 

sunt secum extra disputationes, pure docent Christum: cum autem in » 

campum legis progrcdiuutur, sie disputant, quasi nuUus us(juam esset 

Christus, qui instituisset, imo qui suo sanguine remissionem peccatorum 

emisset. Idem nos quoque experimur, cum in legalia et traditiones inci- 

dimus. Ergo in illo Paradyso seu codo gratiae consisteudum est et nusquam 

progrediendum alio, ut maneamus in hae simplioi eonfessione cum »o 

Davide: Apud te propiciatio est. 

Scd cur addit: ut timearis t Nam sie reddenda est altera pars huius 

versiculi. Nimirum, ut ostendat nobis, contra quos pugnet, et ut magis 

illustrct sententiam addita Antithesi, quasi dicat: Experientia didici, 

cui apud te sit propiciatio et cur tu hunc titulum tibi vendices, quod sis k 

17 seeidat S 'iO hie hu mella fehlt S 'J.'i cum autem] Oeinde cum 6' 

') X. B. Lib. dt l'raecepto et Ihnritns., c. IX.: Migne ISi,87H.

In XV Pealmus graduuin. 1532/33. [1540.] (Ps. 130,4) 355 

Mslpisti. Älioqui nemo veniret ad veram pietatem, cultum, timorem. Aperi 

oculos et vide. Ubi illa doctrina deest, maior pars incedit in mera prae- 

sumptione. In Monachis, praesertini iBarfiiffev, Incredibilis praesumptio 

et nulla elo[quentia enan-abiLÜs ; tanta «equitur, quia gl)en in lege, 

s quia natura legis — EoLmanis, Gal[ati8 — est, quod facit carnem glorian- 

tem et supcrbam, Eo. 2.: 'habes gloriam'. ®u !an§ gar, nemo tan für äiöm.s.n 

bir auö^ fomen; q[uidquid deus comminatur, in alios transferunt etc. 

Pauci, qui desperant, quibus potest Ijelffen, quia werben fro, ut re^mis- 

siouem pec[catorum Ijoren; sed qui ()a(tcn iustitiam legis, contemptor dei, 

10 praefractus, indomitus. Ut iam in PapLatu: Si t)unbcrt tauj[enb DLOctores 

MLartini, PhÜLippi clamarent; si sint convicti.- Christus ob ocluIos 

PhaLrisaeorum fecit miraLCula, ba^ bie jeulen erjd)LÜtterten, sed sicut 

Marpesia rupes^, quia non intel^ligunt propiciationem esse iustitiam. 

Idee omnes iusticiarii duplices peccatLores, prae publ[icanis, meretricibus 

i» piaecedunt, quia possum ei persuadere, quod non bona. Si CaiphLae dico 

4 enarribai. über Sequilar steht securitas zu 6 Ro. 2. r 7 transferunt o 

zu 14 lustificiarii diipliees peccatores r 

') = dir romm. ') Erff. frustra esset. ') = Parischer Marmor. 

Dr] misericors et ignoscens. Quia enim omnia colligis in gratuitam miserationem 

et nihil relinquis meritis et operibus humanis, ideo timeris. Quod 

si non essent omnia posita in misericordia tua et nos nostris viribus possemus 

peecata tollere, nemo timeret te, sed totus [Sg. h] mundus süperbe 

20 te coatemneret. Hoc enim quotidiana experientia testatur, quod, ubicunque 

haec cognitio misericordiae Dei non est, ibi homines ambulant in 

praesumptione suorum meritorum. Intuere Monachum, praesertim autem 

Minoritam, quod genus ob istam superbiam semper maxime odi; is, 

quia habet regulam et legem, ad quam vivat, sine omni vero Dei timore 

j5 eät et in summa securitate ambulat. Paucissimi sunt, qui veniunt in 

cognitionem peccati et qui desperationem sentiimt. Nam qui sentiunt 

desperationem, libentissime admittimt, quod apud Deum sit propiciatio. 

Isti autem etiam ferro et igni doctrinam de propiciatione persequuntur. 

Sic enim solet lex, facit praesumptuosos, superbos ac contemptores gratiae, 

30 sicut Paulus egregie ostendit in ludaeis, Eom. II.: 'ludaeus appellaris SHöm. 2, it 

et niteris lege et gloriaris de Deo' etc. Qui tales sunt, non autoritate 

Apostolorum, non Christi miraculis excitantis mortuos moventur, sed 

tanquam saxa stant immobiles. Neque enim intelligunt propiciationem 

in ista securitate, sed etiam persequuntur. Dupliciter igitur peccant tales 

35 prae pubücanis, et recte dicit Christus: 'Meretrices et publicani vosgHatt^.2i,si 

praecedent in regno coelorum'. His enim facile persuadetur, quod sint 

peccatores et quod opus habeant gratuita condonatione. Contra Annas, 

23*


Hs]et Han^nae, rident, habent me pro stulto, heretico. quod eos docero volo. 

Fecit bene deus tarn tristibLiis quam seciiris, quod all bing äu jeinen ênbcn 

genomen, quod institia sit secundum suam misericordiam. Si left bei) 

mir bleiben, quod iustus lege, tum vel de.'spero [S^f. 203''] vel praesumo; 

W.91, i4f|. si 1., invenio diabôlum, si 2., centum. Ideo dieit deus: video, quod non i 

potestis vos timidi et praesumentes continere, ideo it)il ic^§ ju mir nfjemen. 

bene, ut sit diseipLÜna, ne aperte fiant. Sed bcii anber: ruff mid) an et 

crede in filium. Et tum pacem et contra praesump[tionem ; Ut dicat 

Monachus: non ad caelum propter legem, et prineeps propter suum 

bonum regimen. Sae ift jeev gut; plaoet, üa^ bu e« 5u bir genomen, quia lo 

vel desperatio sequitur vel praesumptio, postquam sensi non impleri 

siuMB, 18 legem, vel praesumo me angLelum. PhaLrisaeus 'ieiunat bis' etc., is 

Sanctus ! Si ibi in niortario contuderis, non recedet : @t), bleib from 

bleibt auff jeim capite, lefttert, blij:et. Ideo bene, quod iustitia ftê in tua 

mlseiicordia ignoscente et tolerante, ut maneas deus, alias amitteres u 

1 (Heroidi) Uanûae 2 deus o .5 deus o zu 5 Ps. 91. r Ö comiuere o 

11 postqnam mit Strick zu desperatio gezogen 14 ftê(t) 

DrjCayphas et alii Pharisaei, cum ha«c audiunt, rident nee possunt ferre, 

ut a quoquam doceantur. 

Quod autem ad utrosque attinet, iustissime decrevit Deus iusticiam 

aestimandam esse non secundum opera nostra, sed simpliciter secundum 

misericordiam et remissionem peccatorum. Quia si iusticia esset ex so 

operibus aut lege, necesse esset aut desperationem sequi ex lege non 

sancte servata, aut praesuniptionem, si servata esset. In desperatione 

autem timor maior est, quam debeat esse. In praesumptione plane 

nullus timor est. Media igitur via est, quod Deus omnia condudit in 

misericordiam. Non quidem tollit legem, nam haec vita sine lege non » 

potest consistere. Qnae enim Keipublicae forma t'utnra esset, si caedes, 

adulteria, iurta impune admitterentur * Deindc oportet etiam piorum 

exercitia et opera verbo Dei regi. Ad hunc usum relinquit Deus legem 

et accipit eam pro obedieutia in iis, ([ui crcdunt. Sed (niod ad ipsum 

peccatum attinet, iubet, ut posita omni fiducia legis tantum speromus m 

in misericordiam, quam in Christo lesu pro peccatis passo ostendit Deus. 

Ita tollitur praesumptio et rolinquitur timor. non qualis in desperatis 

est, sed qualem invenias apud recte institutos liberos erga patreni. Ergo 

nullus Monachus salvabitur propter regulam et duram vitam. Ego etiam 

non salvabor ideo, quod cum summa flde et studio Christum praedico. » 

Non salvatur Prineeps, quia diliênter praeest suis et defendit suos. Ac 

de Monacho facile probaveris huc venmi esse, nam totum vitae genus est 

sine verbo Dei. Sed docere Ecelesias, gubernare Respublicas sunt quidem 

!

In XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (l's. 130,4) 357 

Hs] divinitatem, uon estimareris flocci. SSarfLÜßer, öie las rogare: §cvr, 

quomodo placet! tot annis sie vixi! dabis regLiium. Sic incedit: Tot 

missas! Psalteiia! quomodo placet? So habui laqueum in coUo. Si 

amittitur deus et flngitur novus, qui sedet in throno et cogitet, quod 

5 5öürf[üi3ev cog[itat. NoD. Ergo sequitur ex legis iustitia aliud nihil quam 

Vera idolatria; et per se est idolatria iustitia operum, quia fictio est ali- 

eui dei, quae aliud nihil facit, quam quod adorem meipsum, quia SSar^ 

fLÜfecv, operista quicunque: Ego praedicavi, passus multa. Quid? — 

sum idolatra, nie cum meis operib[us adoro, quia puto deum respicere 

10 ea. lila iniaginatio mea est idolum cordis mei. Ergo Operator est ido- 

latra, quia tollit deum et deus amittit suam divinitatem. Cum igitur 

aliter non possit fieri, quam quod ex operib[US amittit deus suam cultu- 

ram, nonieu, timorem, maiestatem, melius, ut dicat deus: ^d) IDtl @ott 

bleiben, ^äj toil geliebet, geef)ret, gefurd)tet jein; Et dicam: gratis debetis 

IS iustificari, ut uon contemnatis nie et superbiatis. Simpliciter deus decre- 

vit: nisi stet doctrina reLmissionis pec[catorum, gratiae, propiciationis, 

zu 5 Iustitia opeium r 10 cordis o 11112 igitur aliter o 12 non (aliter) 

possit fieri deus o 13 deus o 16 unter re[nQissionis steht regni pec[catoruin o 

'^»"] sanctissima et summa opera, sed tarnen sunt opera legis, quae per se aut 

desperationem aut praesumptionem pariunt. Igitur etiam stantibus his 

operibus non contingit salus nisi per id, quod apud Deum propiciatio est, 

•"' ut timeatur. 

Eecte igitur 'conclusit Deus omnia sub peccatum, ut omnium mise- mm. u, 33 

reatur'. Nam si aliquid relinquas humanae naturae, quo Deum possit 

demereri, nemo timebit nee eolet Deum, sed venient ad Deum omnes 

sicut Monachi afferentes ieiimia, orationes, obedientiam et similia. Sed 

35 hoc modo amittitur Deus et loco Dei coUtur Idolum cordis. Nam dum 

cogitat Monaehus Deo placere funem, quo rectius ex arbore penderet, 

quam einctus est, äum cogitat placere Deo alias traditionum observationes, 

nonne a vero Deo discedit et cogitationes cordis sui in Dei locum 

collocat, dum sentit Deum idem cogitare, quod ipse cogitat? Sequitur 

äo igitur ex iusticia legis vera idololatria, quae fingit alium Deum et verum 

amittit. Nam verus Deus est propiciatio per Christum. Operarii autem 

volimt opera sua esse propiciatoria. Deus igitur abiicit opera omnia et 

nudam misericordiam suam proponit, ut sciücet timeatur, ut non contem- 

natur a praesumptuosis omni causa praesumptionis sublata. 

'* Discamus igitur ex hoc versiculo haue maximam, quod, cum doctrina 

remissionis peccatorum, gratiae seu propiciationis amissa est, necessario 

30 verum Deum iS

358 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1510.^ (Ps. ia0,4) 

Hsjtunc regnat idolatria, quia 'apud te'. [«1. 204»] 'Timere deuiii' quidt 

colere, aôscere, habere, revereri deum, praesumere de deo. hoc ablato 

nihil habes de deo. Meam experientiam libenter volo allegare. Est 

res Vera; non tantum verbo, .sed facto pos.sum docere, quod nulla salus, 

nee ex summis operib[US legis, quam vel desperatio, quae rarior, vel prae- 

sumptio, quae commimior, quia natura diaboli: non possunt iustiLtiarii 

omittere, quin praesumant sanctis operibLUs, impleta lege. Num non 

facienda opera ? â, getroft. ^d) loil eud) einen partem lajjen : ut guber- 

netis Ecclesiam, detis Sacra^menta, eonsolemini pauperes et causas 

iudicetis. Vos patres faLmilias tût nur getroft etc.; sed quia non rein et 

satisfacit, dctrunco iustitiae vestrae caput et dico: per gratiam debetis 

L «ot. 7, 17 fiiiij per opera servi. 'Servite mihi unusq[uisque in vocaLtione sua', sed 

per gratiam debetis esse filii, heredes. Et tum recte adoramus deum et 

servimus ei. Timor, cultus, dilectio, reverentia, agnitio, Imo habere 

deum non stat et impossibilis combinatio, esse iustum ex lege et habere 

deum. Tiraere et colere deum et velle iustum ex lege, plus pugnantia 

sunt quam ignis et aqua, diabLolus et deus. Et tamen servanda lex, fa- 

6 iustittiarii o 17 eout o 

ür]sequitur, ut Idololatria regnet. Nam sublata gratia etiam timorem Dei 

toUi, Propheta dicit. Quid autem est timere Deum aliud quam colere et 

venerari Deum? Item agnoscere, quod sit beneficus, et ideo ei obediret m 

Hunc Deum amisi ego, cum essem Monachus et ambularem in fiducia 

iusticiae meae. Nam facto et verbo probare possum ex perfectissiraa 

iusticia legis nihil aliud jwsse sequi quam aut dcsperationcm, quae est 

rarior, aut praesumptionem, quae est communior. Natura enim et diabolus 

non possunt cavere, quin praesumant. u 

Quid igitur, inquies, an non facienda lex est? an non simt facienda 

bona opera? Profecto facienda sunt. Nam ideo Ecclesiam habet Deus 

in mundo, Ideo Respublicas et Oeconomiam instituit, ut nusquam de- 

esset occasio recte operandi. Sed quis est, etiam cum haoc facit studio- 

sisBime, qui non videat, quantum adlmc relinquat\ir immundiciei, prae- so 

sertim si facta sua doducat in conspectum Dei ? Ergo caput negocii totius 

relinquitur soll misericordiae, quam sola fide in Christum apprehendi- 

8ttf. 17, lu mus. Et qui per opera sumus 'servi inutiles', per gratiam, quae in Christo 

3e>. 1, «exhibita est, 'constituimur filii', loan. 1. Sic verus timor Dei. verus 

cultus, reverentia vera, inio agnitio Dei vera sola misericordia uititur. jj 

quod per Christum confldimus Deum esse propicium. Cum hoc cultu 

Dei plus pugnant desperatio et praesumptio, quam aqua et ignis inter 

se pugnant. Quia autoni lex aut ad desperationcm aut praesumptio-

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (i's. 130, 4) 359 

Hr] cienda opera. Servus ero dei, I[eKu ChLristi Apostolus, doctor, Pastor, 

Ancilla, minister, sed haec est iustitia operum, per haec opera non sum 

heres, fllius, inemb[runi regLni dei, .sed per propiciationem. Po.stea lex 

dieit: lam factus filius, debes obedLire parenti; si iubet Ire agricolatum, 

5 fac. sed non ex opere serviculi factus filius, sed per gratiam, re[missionem 

pec[Catonim, adoptionem, propiciationem. Ubi non est propiciatio, ibi 

nuUus deus, sed manet simpliciter idolatria. Iustitia operum est verissima 

et per se idolatria, et staute natura leg[is non potest aliter nisi accedeute 

gratia. Pap[atus, Mah[ometisraus, monachatus, Novissimus here- 

10 tis^mus est idolatria, CingLÜus, OecoLlampadius. Et omnes, qui hie sumus et 

non intel[ligimus hanc propitiationem, damnat, quia non sumus sine prae- 

sumptione. Ideo non disputo de operib[US. Sed haec ars principalis 

Christianorum, scire, quod apud eum n aneat propiciatio, et proveniet 

in o^rbem terLrarum, tum .se ideo mauere [SSt. 204''] deum, si credamus 

ij eum redimentem, propiciantem. ®a§ tft Ilocus cap[italis, ba^ ift 'semeni-^'iolfs.is 

2 Ancilla mit Strich zu ero 2. 1 gezoyen 9 Novissimus] No—smus 12 ars o 

13 maneat] teneat [Verschreibung] 

iJr] nem inclinat, ideo recte concluditur per legem neque iusticiam nee verum 

Dei cultum existere, et tarnen servandus estDecalogus. 'Qui enim praeest, Som 12,8 

praesit in solicitudine' ; qui est subditus, pareat. Hie sunt dissimilimae 

inter se conditiones et personae Principis, Doctoris, ministri, Senatoris, 

20 civis, servi, ancillae, patris, matris, filii etc. Debent autem singuli in 

suo gcnere obedientiam Deo, ut summo studio faciant, quantum possunt. 

Sed qiiia legis opera haec sunt, -per ea tantum servi sumus et accipimus 

promissam mercedem ex pacto. Per propiciationem autem seu gratiam 

constituimur fllii et haeredes regni Dei. Opera igitur, quae sequuntur, 

25 non faciunt haeredes aut filios, sed fiimt ab haeredibus et filiis ad gra- 

tiarum actionem et testandam obedientiam. 

Quare commendo vobis has consequentias, quod, ubi propiciatio non 

est, ibi nullus est Deus, Item ubi Deus non est, ibi non est propiciatio, 

Item ubi propiciatio non est, ibi non est timor aut cultus Dei, sed manet 

stante lege et natura non possunt aliter 

se habere. Ergo Papatus. Mahometismus, ludaismus, Monachismus 

30 idololatria et iusticia operum . Haec 

et quicquid simile est, quod propiciationem non intelligit aut credit, 

simpliciter est coram Deo idololataria, etiam si specie videatur 

eximium esse, quia extra propiciatorium non est timor Dei, sed prae- 

3b sumptio. 

Christiana igitur doctrina non negat aut damnat opera bona, siciit 

impudenter adversarii nostri nos calumniantur apud imperitos, sed docet 

Deum non velle observare iniquitates, hoc autem velle ,ut credamus


Hs] contereus' etc. Quando non pufinaiiiu.s cum deo de lefie, opLeiibu.s, iusti- 

tia, sed positis aimis praesiiuip[tioni.'< habeimis eum, propiciante deo, 

per dLominum nostrum, ba werben fllü dei aus. lam veniunt expLerien- 

tiae et exhortationes. 

V 5 'Sustiuui': @5 ift jeev Dbel biftinguiiLt. Est unus de nobilis^simis et » 

pulchLerrimis, ttjerb', ut proprietatem et distinctionem. Praecise contra 

psalmiim et perditio psalmi et sententiae: 'Apiid te propiciatio, ut 

timcLaris', i. e. ut maneas deus, scio te remittere mihi, et mancs. Si non, 

amisi te deum verum. Non descendit ad opera, sed manet in isto artî- 

culo; non dicit, quid velit facere. lo 

'Expecto dominum et expectat auima mea'. Verbose dicit et otiosa 

videntur verba; sed non, quia urgeLt vehementiam orationis et exlior^ta- 

tionis. 'Idee ijax- auff ©loW ^t fe^ »riein troft auff dLeum'. âe ift exem- 

zu 5 'Propter'' r zn 11 Tex[tus r 

') = icert. ') ^ lutrre ich. ") Ekg. 'legem', Vulgatatext in Vers 4, oben 

S.348. Wie Luther den Text anders iciedergibt ('ut timearis', vgl. schon Unsre Ausg. 

Bd. 4, 419, 2lff.) und Vers 4 und 5 anders teilt, s. hier unten im Druck Z. 29 und 31. 

Drjseu fidamus mieericordiae, quia apud eum est propiciatio, ut timeatur 

et maneat Deus noster. Quicunque igitur credunt Deum esse ipnos- is 

centem et propter Christum remittere peccata, hi verum et rationalem 

cultum Deo praestant, non litijjant cum Deo de lege, operibus et iusticia, 

sed posita omni propria fiducia reverentur eum ob propiciationem et sie 

con.stituuntur filii. qui accipiunt Spiritum sanctum et legem vere inci- 

piunt facere. Huius doctrinae iam experientiae et exhortationes sequentur. *o 

V.6V. Sustinui te, Domine, Sustinuit anima mea. In verbo 

eins speravit anima mea. 

Non possum non valde accusare Interpretern, quisquis fuit, quod 

tam negligenter reddidit. Quanquam hi errores istis debentur, qui in 

Graecam linguani hunc librnm transtulerunt.* In superiore versu plane »i 

contrariam sententiam reddidit et etiam coufudit versum. Nam quod fecit 

Propter legem tuam sustinui te. Domine, neque sensum aliquem habet 

et ad hunc versum proprie pertinet. Sic enini debent collocari versus: 

n.i Apud te propiciatio est, ut timearis (id est, ut maneas Deus et 

c^laris; Qui enini Deum non agnoscunt, quod sit apud eum propiciatio, so 

«.»plane Ignorant Deum nee possunt eum recte colere). Expecto Dominum, 

erpectat anima mea, expecto in verbo eins. 

Satis verbosus versiculus, sed minime ociosus est, pertinet enini ad 

augcndam et quasi inspirandam orationem et exhortatioueni. rrimum 

') Irrtum Dietrichs. Septuayinta Vers 4: fvtKtv loO iv6fiaxö{ oov. 

:

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 5j 361 

Hsjplum istius doctLi'inae. Supia clamavit et oravit; audivit.i lam auUitu.s, 

habet timorem dei, venit in coiiLspectum dei, apprehendit emn. ®a 

bei} Uieibcn et uunqiuun bo üon laffen; rair Ijaben in^ eigLtiffen bet) bem 

ved)ten ort 

: Est piopiciatio, misit I'iliiini, uon vnlt iustitiani nostiam, mundi. 

i Ergo didici et f)ab illum artLiculum. 'Sas lêift 'expLectare' et 'speraie 

dominum'. In effectu sunt ein ®ing 'exp[ectaie' et 'speLrare'. Ista dicta 

ad urgendam orationem, vûlt vehemen.s esse, tt)iB im iool ein bilben. 

9fu tt)il ic^ ha bet) bleiben; et :ôd)ftev tvoft: speratre in dominum et expLec- 

tare eum. Quare sie urgeti Ideo: ®5 ift balb gefd)[et)en, quod in DisLpuw 

tationes geret^, tam privati[m quam pubLÜce. Quid milii cum Sch[wermeris? 

— cum essemus in opt[imo cursu et puris^sime doceremus istum 

artLiculum, fielen brein SchLwermeri et tueren baiuon !omen per dispLU- 

tationes, Si non tam dUigLcnter. Post nos manebit artLiculus invictus 

doceudo; sed disputaudo. Quando disputatur, tum prophanascit animus 

16 [331.205»] argumentis et amittit EuanLgelium; cum diaLbolus non posset > a«o|c 3, s 

4 nostram] = 9/70 DisLputationes c aus ps 

») Erg. dens. ») = ihn. ») = gerät. 

Dr]enim proposuit se tanquam exemplum eins doctrinae, quam cupit in 

Ecclesia conservari, et oravit pro exauditione. Deinde apprehensa pro- 

piciatione sensit se esse exauditum. lam igitur adhortationem addit, 

qua se excitat, ut in liac gratiae cognitione perseveret neque imquam se 

20 in aliud doctrinae genus sinat abduci, quasi dicat: Scio apud Deum 

esse propiciationem, hiinc principalem articulum aliquatenus didici. Nunc 

hoc faciendum est, ut expectem (significat autem expectare idem quod 

sperare), ut perdurem in hac cognitione, ut summum solatium habeam 

in propiciatione, quam sensi apud Deum esse, et perpetuo hanc spem 

«5 propiciationis retineam. 

Ostendit autem Propheta hoc in loco, quam facüe animi ab hac 

cognitione abducantur in disputationes sive publice sive privatim. Nos 

cum essemus in pulcherrimo cursii propagandae doctrinae sanae, primo 

impediebamur a seditiosis hominibus, postea ab iis, qui Sacramentum 

30 Corporis et Sanguinis Christi profanabant, tandem ab Anabaptistis 

quoque. Cum his dum digladiamur, pene effugit nos huius loci diligentior 

tractatio. Idem periculum posteros quoque manebit. Neque enim 

docendo, sed disputaudo amittitur veritas. Hoc enim malum disputa- 

tiones secum afferunt, quod animi quasi profanantiir et rixis occupati, 

35 quae praecipua sunt, negligunt. Sic Eva in paradyso, cum retineret 

praeceptum Domini, pulchre stabat. Vocatur igitur a serjjcnte in alienam 1. ajioics.s 

31 digladiadiainur A

362 In XV I'balmoB graduum. 1532/3;i. [1540.] (Ps. 130, 5) 

Hs) vinceie, vocavit evani in alienam dispLutationem. Sic nobiscum facit. 

(5v mad)t jid) ntdit crju, quando sumus in artLiculo; sed quando non 

potest vincere iu directuin, iucipit di.spLutari'. ;ûnb burt ein .speetLaculum 

on i-t macfjt mid) ûm maul äffen, tum volo dispûtare et vid)ten fd)Iid)tcn 

fad)[en' et tom ab artiieulo; gulben in ber I)anb-; ut '9Jav dicit'.' Ideo s 

bet)alt ben J}eubtplats: iste artLiculus. Hoc indicat Dâvid, cum sie uiget: 

»005 t)atä muf)e et anfed)|_tung in ista doctLÖna. Si mu« ftom fein iLcmissione 

PLCccatonim et propLiciatione divina, tum mil id) mid) auff in ncrlaffcn 

et videbLO, ut dLOctrina ista non auferatur. 

'Anima': i. e. 'fon f)eitLen.' Odio i. e. Don fiLCiäen feinb: con.stautia: lo 

3d) lüil mid) I)alten an in et oon f)Lev5en. Est Ampliticatio. ExpLccto 

dominum, et expecto eum animo. (£0 jol mir fein jd)er^. Non, ut cras 

disputera, sed intensive servabo, et mein leib et leben fol auff in iâvren. 

Vûlt nobis per ista amplifLicare inculcationem. Num facies ut ScliLwer- 

meri, qui gloriantur de gloria, gratia dei ? Sed ipsi relinqLUunt verbum et 15 

seqûuntur cogitLationes, dicunt: fldes, spes, chaLiitas, patientiam servant; 

sed fac eas manCLie, — per quid ? cogîtant: deus misericors erit; — 

10 constanstia [Schreibfiüchtigkeit] 

') Sinn; die klare Sache (des Ghiuhetus) iiberflüadgerweisc nodi näher erkUiren 

) Watuler -J, 160 : Gulden 4. ') Vgl. unten S. 36S Z. JS. 

Dr] disputationem de consilio prohibitorum fructuum et sie a verbo abdu 

citiir. Porro Satan novit liunc articulum iustificationis ne quidem ab in- 

ferorum portis everti posse. Quod igitur recta via non audet t.eutare, so 

-pev indirectum (ut loqunntur) conficit. Incipit disputationes et obiicit 

spectacula, in quae cum intuemur et pio animo ad sedandas turbas quasi 

arbitri accnrrimus, involvimur ipsi quoque negociis et paulatim ab hoc 

scopo abducimur. Pugnandum quidem est contra haereses, sed ita, ne 

id solum agamns et huins loci obliviscamur. Hoc ])ericuhim ostendit « 

David, cum sie urget exemplum. quasi dicat: Magni laboris est in Lac 

doctrina manere. Ego igitur hoc unum agam, ut expectem Dominum 

et caveam, ne haec cognitio mihi eripiatur. 

Quod addit: Expectat aninui mea, Hebraismus est, sicut nos tJcrma- 

nice dicimus: Ex toto cordc exjjectabo. Est enim ampliticatio, quod jo 

non solum expectaturum se dominum esse dicit, sed addit: Ex tot« corde 

cxpectabo, ut significet ardens studium rctiuendae huius doctrinac. S

lu XV l'salmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 130, 5) 363 

Hsjsed verbum VocLationis, quia ridetis ista extei'Lna Sac[raraenta, praedicationem 

vocalem, Sac[eidotium ! 'Sa tütl id) md)t f)tn; dicit': Non dabo 

me in vagas specul[atione.s. Dens deriit siratiam, r[eiiiis,sioneru PLCCcatorum, 

uon vûlt dare per speculatiouem : Ilic habes tempLlum in Ieru[sa- 

5 lern, altare, propiciatorium, ministros cirLCumcisos, eorum est verbum 

meum. In novo TLestaraento habes Chri.stum prop[iciatoreni, habe.s suos 

mini.stron, SacLramenta. Eorum vox mea, Sac^ramenta ipsorum mea. 

S)a weis tc^ bid) I)irt. Non fa^ciunt fidem et spem vagarum cog[itationum. 

Nolo sperari in me secundum tuas cogLitationes, [SSI. 205''] Ut ipsi, postea 

10 vagantur in C[arnem et imaginantur de deo extra verbum, sine SacLramen- 

tis, quae omnia exhauserunt. Tentationem istam diabôli vidit PLropheta: 

Intus (eft er einen nicfjt l)offen in fidem, etiam habentem verbum, vel 

aufert verbum voc[ationis. SaS füret er^ dupliciter ^te: qui habent verbum, 

SacLramenta, vocantur ad dispiiLtationem et cog[itationes aUas. 

1» Ut PapLa habuit verbum, ministerium verbi, SacLramenta et tamen 

staute verbo, SacLramento rapit ad S[anctum Ia[Cobum, monasteria. lam 

cum habemus verbum et intus credere volûmus, mittit SchLwermeros, 

qni verbum et Sac[ramenta auferunt. Tanta sap[ientia debet esse in 

Christianis ut artes diabLoli. Ideo tt)tl ba bei) bl[etben, non lafjen nêmen 

üu ut Papiâ. Et mea fldes, propiciatio jot \iä) ridjten et btLeiben an bem 

9 über sperari steht credi 

') Erg. propheta. ') führt er, der Prophet, vor. 

• 

Dr] sed re est nihil. Neque enim a vocaU verbo discedendum est, id enim cum 

fit, quid potest certi de Deo retineri? maxime cum Dens ideo dederit 

verbum, ideo instituerit ministros verbi, Magistratus, parentes etc., 

quoriim vocem sequi et eorum autoritati nos parere iussit. Nou enim 

25 vult sperari .secundum nostras cogitationes, sicut profani Spiritus etiam 

nostro tempore docebant, qui sine verbo vocali, sine Sacramentis cum 

Deo agendum esse putabant, .sed alligat nos ad verbum, quod certis mi- 

nistris in Ecclesia mandatum est. 

Signiflcat autem Propheta hie aUam tentationem, quae eos obruit, 

M qui in cognitione misericordiae retinenda non sunt düigentes. Hoc enim 

agit Satan, aut publice toUit verbum, aut privatim apud eos, qui habent 

verbum, hanc spem impedit. Sic Papa habuit verbum, habuit Sacramenta 

quoque, et tamen staute verbo et Sacramentis abripi se est passus 

ad peregrinationes, regulas, vota etc. Nobis quid cum sectis acciderit, 

35 iam ante commemoravimus. Quis autem pericula illa enumeret, quibus 

animi privatim quotidie solücitantur, ut a verbo discedant ad alias 

opinionas, quas .sine verbo ratio sibi fingit. Tantae molis est, vitare has 

Satanae artes. Dicit igitur: Non patiar me a verbo abduci, .sed sperabo

364 In XV Psalmos graduum. 1532/1533. [1540.] (Ps. 130, 5. 6; 

Hs] verbo, quod deus locutus. Tum vicisti hereLticos Papae, qui retento vcibo 

iraaginantur alia, SchLwermeros, qui tollunt verbum. 3. tentatio est 

bie fd)eiffftLe: 

^' * 'Anima mea ad dominum a custodLia matLUtina us^que': i. e. quaudo 

SatLan nou potest vincere directa pug[na, tum vocat in alt«ram vel ^ 

VLult toUere fidcm relicto verbo vel tollere verbum relicta fide. Si hie 

maneo in rêeta via, ntmpt er jein cvgft ttjaffen : diuturuitas, quod fatigaudo 

hoLminem mube mac^t, fd)aubLert)afte tentatio. Non 1 die, anno pugnaudum, 

sed donec spiritus in C[arne. Multos deücit ipsa fatigâtio. @v 

f)at mtve assidûitatem offt naênb brad)t, treibt an fo uber mad)tLig, i« 

Ut S[eufel sepe cesus, victus in acie, sed quando vieit assiduitate. Sed 

nos, quando semel vicimus, cog[itamus: est mortuus; bae anf)alten, nad)» 

truden^ genannt. Sic Eo[mani ^^ctores manserunt. Sâs ift improbitas 

öatLanae: quando nou fortitudine multa, magnitudine, vincit assiduitate 

et longitudine. '2}a jagt Dâvid, [S8l. L'06"] ut hanc artem etiam discas, i» 

scilicet 

: 

'A ma^tutina': per ciiculuni horLarum butd^; quando hodie ömb 3 

onfaê gu tvaä)cn, tum tag et nac^t usque iterum ad 3. Non solum ôtt* 

3 fd^nfft 13 improbitas] improtas IT buT^tT 

') Kriegstechnische Ausdrücke; vgl. unten im Drmk Z. 35. *) = gehört dazu. 

Dr]in verbo remissioneni peccatorum et fidem meani non fingani ex nieis 

cogitationibus, sed ex verbo etc. Duplex igitur periculum est, contra » 

quod Propheta suo exemplo nos monet. Primum est apud eos, qui fingunt 

üdem et tollunt verbum, sicut prophani spiritus. Secundum est 

apud eos. qui verbum quidem habent, .sed id non retincnt et ad Idolo- 

latriam abducuntur, sicut Papatus. Sed tertia tentatio est gravissima, 

contra quam dicit: " 

^•* VI. Expectat anima mea Dominum a custodia matutina 

usque ad noctem. 

Haec est tertia tentatio. Quando enim Satan non jjotest vincere 

recta via, ut aut discedamus a verbo vocali ad uostras cogitationes sicut 

haeretici, aut retinentes verbum vertamur ad Idololatriam sicut Pa- 3« 

pistae, tunc hoc agit, ut fatigaudo nos vincat. Q\iare non solum magno 

animo opus est ad vincendum, sed etiam assiduitate, ne sinanms nos 

eius improbitate vinci. Nam hoc videmus saepe, quod assiduitate vincuu- 

tiir, quos nuUa periculorum magnitudo potuit vincere, et in re bellica 

nihil aeque laudatur (|uani urgere hostem. Sic Turca, el si saepius mag- » 

33134 IdoUtriAto Jl

In XY Psalmos graduum. 1532/33. [1540.1 (Ps. 130, 6i 365 

H.s] valida fLides, sed per.se verantia, quia uon assid[uitate cessat nos et novis 

cogLitationibiis hereticis. Ideo muftii bie fünft aud) lernen: Si seraper 

anf)elteft% tum ego volo perseveLi-are. Sic EcLClesia post ApLOstolos 

nova bella et hereses. Si non fuisset per.^êverans Ecu'lesia, vicisset 

5 dLiabolus. Sic nobiscum: Papâ, AnabLaptistae, EpLicnraei, Arii ve- 

niunt; cum unnm here[ticnm percussimus, ut ScliLwermero.s, sequitnr 

alia hereL.si.s, nova pugna, quia diabLolus non dormit. Sic privatis cogLita- 

tionibus: quando hodie contra diab[olum egi orationibus et solvi argLUmentum 

eins, cogLito, quod non assit; statim redit cum alia pugna. 

10 Christianus sit paratus non tantum virib[us, 'armis a dexLtris et S[ini- «-«ot. c, 7 

stris', sed ex perseverantia faciat cii'culum ab hora ad horam, a vigLÜia ad 

TigLiliam, 'a matutina usque' etc., i. e. 'qui persevcLrat usque'. fer btd)3R(ittK-.o.22 

nid)t bian, si d[iabolu.s non cessat. Si non dolo, astutiis, tedio vincit. 

Ideo contra vim, dolum pugnanduni, sed etiam tedium, ba^ ic^ ntd)t 

»5 mube, quia dominus mens etiam vigilat, 'non dormit'. 'SaS jinb exi)erien- *f- 121. 

I et 7 novum 12 a] ad matutinum 14 vim contra 

') Anrede an den Satan. 

Dr]nas clades acceperit, tamen, quia pertinaciter urget, vincit. Hanc assiduitatem 

Da\-id significat praestandam esse iis, qui voluut doctrinam 

iustiflcationis et ipsam iusticiam retinere, et proponit Lic suum exem- 

plum, quod, sicut liostis non desinit impetere, ita ipse quoque non desinat 

20 exi)ectare et ad Dominum respicere, ut non solum valida et forti, sed 

etiam assidua fide vincat et indefatigabili spe. 

Discenda igitur ratio pugnaudi est ex nostri hostis consiliis. Is nunquam 

fatigatur studio impetendae Ecclesiae. Sic initio statim haeresis 

haeresüi, persecutio persecutionem excipiebat. Nobis quoque primum 

2s cum monstris Papae pugna fuit. Iis repressis surrexerunt profanatores 

Sacramenti, postea Anabaptistae .secuti sunt. Hi errores nunc non primum 

nati sunt, sed indefatigatus hostis et consiliis nocendi instructissimus 

iam olim sopita mala denuo excitat, ue quod respirandi tempus 

afflicta Ecclesia habeat. Videmus enim, quam iucipiant omnia plena 

30 esse Epicureis, uec pauci sunt, qui semiua Arrianae haeresis revocant. 

Hanc hostis pertinaciam utile est scire, ne prolabamur in securitatem. 

Neque enim semel vicisse satis est, sed pugna pugnam, victoria victoriam 

sequitur. 

Sicut autem hanc hostis improbam assiduitatem in Ecclesiae histo- 

35 ria cemimus, ita experimur eam privatim quoque. Quare si hodie ora- 

tione vicisti, ne sis securus, cras enim redibit fortior et instructior, igitur 

19 desinat SB 35 si] qui S 36 vicisti] vicit S sis] sit S 

3

366 In XV Psalmos )?raduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 6) 

Hsl tiae et exhorLtationes : Sic feci, novi, lêgi christianis, gebendt onb ii)u\ 

jm aud) aljo. 

I. Septem iiris | Pi'oxîme vol[ni finire psaliiniin, sed non poteram. Trcs illas 

tenta[tiones audLivisti.s, quae seqûuntur iLemissioncm pêecatorum, 

scilicet ubi diab[olus non potest vincere vel dolo, vi, tandem assid[uitate s 

et longitudine tentatiouis; quantiimciinqne oertum p.st propiciationeni 

adesse, pêccata esse remissa, esse baptisatimi. Sac'[raniento conininni- 

catum, verbo Euangelii vocatum, consolatuni, nod) tan erS Pmb ftofjcii. 

Tanta eins potentia. Ideo non .satis est, munitiim ad[versus deniones a 

a.flor ciMex^tris et S[inistris', sed ab ante, retro et ab 0[^mnibns partib[us, quia io 

vel fallit a d[extris per liypôcrisin vel nos persequitur a S[inistiis per 

tyLrannos vel per seipsum fatigat assiduitate. [331. 206 b] ideo dicit: 'A 

matLutina'. 3)05 ift patientia Christianoruni; qîoniani etiam deus 

liabet longanimitat€ni, bas man 9 bing Ion au5.' Gentes: sepe lesa 

patientia-; patLientiae humanae fon^ mnne ]o üiel ma(f)en, ut in fnriani is 

1 christianis] Xstis [Schreibflüchtigkeit] 3 tjeptembris] Augiosti 

') Erfl. machen. *) Vgl. unten im Druck S. 367 Z. 18. 

Dr]ad aliam pugnam te compara. Ita saepe accidit, ut cogitatio, quam 

hodie facile potuimus vincere, cras vincat et nos evertat. Quaie Christi- 

aniis (lebet paratus esse non solum viribus, sed etiam perseverautia. 

Neque enim in stadio cunit, cuius terminus aliquis sit, sed circulum ha- 

bet propositimi, ubi seniper recurritur ad initium. Ideo Cliristus dicit: *' 

SKatts. 10,88 'Qui persevera verit in lincm usque, hie salvus erit". Non igifur dcbemus 

frangi improbitate aut vinci taedio, sed pugnandum est non solum contra 

vim ef dolum. sed eliam conira taedium, ut excitemus nos hac üde, quod, 

w. i»".V 

>*? Slß'J Hiiec Ini cer


Hs] vertatur. Si quid patitur, per desperationem, quia non habet perf[ectam 

patientiam. Sed ubi potest vind[icare, vertitur in furiam. Sic Christiana 

non, quia opprimitur, et tarnen non desperat de salûte sua et vindLica- 

tione inimieoruni. Idee vera 'makro^thymia'.' Sic deus est longanimis,«"'-«.»" 

5 non perdit nos, tandem convertit. Ista necesLse scire, quia grandia; non 

sunt artLiculi philosophorum, MathLeinaticorum, sed quae pertinent a

368 In ^V Psalmos graduum. 1532'33. [1540.] (Ps. 130, 7) 

Hb] Credo in deum. Sed quia istas pugnas nunquam experti diabLoli, inferni, 

piitant fidern facileni et rident nos, qui docemus fidem solam iustifLicare, 

quia non gustaverunt, quid agat fldes, «it. Idco loQLUuntur ridicule de ea 

et calumniantur. Sed quando f[idem recte pingis, supra chaLiitatein, latior 

quidem. lUa pugna^t coram deo cum diabLolo et agit de istis causis: de ^ 

morte, vita, nou tantum, aed eteina, agit de PLeccato aceusLante, gLratia 

remittente, diabôlo mmquam morituro et .semper impugnante. Quando 

est in suo officio, alia quam chaLritas, quae agit de levandis malis, [3?1. 207»] 

de iuvando f [ratie, fame, veste, con.solLatione fiatris et de eeteris necesLsi- 

tatibu.s C[Oi'poris iu hac vita. Plure.s quidem neces^sitates proxLimi, sed lo 

fides cum morte, PLCCcato, diabLolo, lex, mit ben jdjIcc^tsS ubi centeni 

exercitus resp[eetu chaLiitatis; victa morte, p[eccato, lege, tum suavis 

chaLritas, si comparetur cum fLide. Mag|^na %nrtus, si cum moralibus vir- 

tutibLUS confeiatur. Ita dico: quia nemo sen.êLrit, exerLCuerit fidem, ideo 

loqûuntur de ea ut fabula; non est in eorum CLorde, ideo putant nus- u 

') = schlägt sich (der Glaube) herum. 

Dr] spe misericordiae Dei acquiescat et perduret. Neque enim fides ita leviter 

aestimanda e.st, ut Papistae docent, qui somniant fidem esse qualitat^m 

haeientcm iu corde, cum qua transeat cor tauquam dor- [SBg. i] miens, 

postquam nuraerare no^ät syllabas istas: Credo in Deum. Quia enim 

nunquam experiuutur certamina illa, quae fidei .subeunda sunt, etiam -jo 

rident nos, cum dicinnis fidem esse priucipalem virtutem, qua sola iusti- 

ficemur, liberemur a peccatis etc. Verum enim est, quod Sapiens dixit: 

ept. is.a'Stultus non iutelligit, nisi dicas, quae sunt in corde ipsius'.' Quae igitur 

nos fidei tribuimus, isti charitati tribuuut et eam fidei praeferunt. Sed 

si vere et suis coloribus fidem pingas,- longe charitat«m superat. Tide as 

enim fidei obieeta: Coram Deo pugnat sola contra Satanam nunquam 

cessantem, sed semper impugnateni, idque de morte et vita aeterna, de 

peccato et lege accusante, de gratia remittente. Ad haec si eharitatem 

conferas, occupatam in levandis calamitatiblis hominura, sive consola- 

tione, sive auxilio opus sit, quis non videt, quod longo antecellat fides t so 

Quantum enim discrimen est inter Deum et liDUiinem, inttr buraanas 

necessitates et mortem aeternara T Haec igitur fidei sunt exercitia, ut in 

Rummis periculis (nim Satanu in conspectu Dei assidno depugnet, neque 

enim, ut supra diximus, iuiprobus hostis concedit ferias aliquas. Etsi 

igitur charitas non pulchra solum, sed etiam latissime patens virtus sit 31 

resp«'ctii aliarum virtutum moralium, tarnen fides infinite» maior et aug>i- 

Htior est, sive oljiecta, sive alias «'au.sas i'onsideres. 

'1 Niichkliinii rijn \it '9?nt dicit', (Aien ^.3(ij X. .'>.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 130, 7) 369 

iis] quam esse. In sola fide extra et praeter cha[ritatem. Totus psalmus nihil 

de cli[aritate, tantum de fide et spe tractat. Ideo sie disting[ue et cape 

detiiütionem reruiii istanim 2: quod iîdes alia res quam ch[aritas, jeer 

toeit, ut eLoelum et ter^ra. Si non assequi potes virtutem eins et officia 

6 et locupktare, die, quod fLides loeit odev cliLaritatem. Si obiectum, finem, 

lonnam, eff[ectum, obiecta mod)end fonbei" giO§, i. e. lex, ira dei; mortem 

et peccatum habet contra se. Ch[aritas non ista habet obLiecta, sed necesLse 

scire forraam: inopiu et penuria inter homines, — erga deum, 

quod nomen eins non sancttfLicatur, quod reg^num eins non etc. Ergo 

10 longe aüud f[ides quam châritas. Fide habita: victa mors, lex, PLCCcatum 

per rLcmissionem p[eccatorum, gratiam, propiciationem. Sôd) 

fol§ m(i^t toai fein. In seipsa res certissLima. Sed nos non possumus ita 

compreheudere. Si non dubLito, quod p[eccatum, mors, infer^num nihil, 

quis me beatior et letior? Nihil timemus in terris quam mortem, quam 

ib sentimus nostram extremam et eterLuam, peccatum non item. Si non 

internus esset, d[iabolus! Ideo Christanus beatis[simus, si ista' 

cred[it certo. Eevera est certis[simum mortem esse nihil, PLCCcatum, 

infernum, iram dei nihil; gratiam, ELemissionem PLeccatorum, v[itam 

aeLternam esse omnia. 3Bo ran feilte 1 an meinem êrên; mundus, 

M diab[olus variis tentaLtionibus aufert certitudinem certis[simam et caro 

iuvat. Hec est Christiana doctrina, non j(f)er^ et gering, sed maxîma. 

[Jil. 207'>] Postquam habLuit 'Is[raer propiciationem et credidit in Chri- 

stum, oportet perdurare, sicut ego 'expectavi' et perduravi. 'Exp[ectavi' 

IsLrael, âlt feft, f)ar, t)ar, I}av boä) et waxi, ut non xä) t[um abfiel. Etiamsi 

25 sentis iram dei, legem, peccatum, — scntis, esto. Dominus est deus tuus. 

S scire c aiis sciatis 23 über 'expeclavi' sieht propiie 

') Nämlich das Z. 10 f. Stehende. 

Dr] Hic enim fructus fldei est, ut sentiat cor victam esse mortem mort« 

Christi, peccatum autem expiatum et legem abolitam per gratiam et 

proi)iciationeni. Haec per se sunt certissima, sed ea nostra est inflrmitas, 

ut non possimus certo apprehendere, igitur adhuc terremur cogitatio- 

30 nibus mortis et peccati. Quod si haec flducia gratiae Dei esset perfecta, 

uulla unquam tristitia posset cor credens occupare. Ideo David hac ex- 

hortatione ntitur, ut, postquam Israel habet propiciationem, perseveret 

in expectatione nee sinat sibi excuti flduciam raisericordiae. Verbum, 

quo ntitur, proprie significat expectare. Eespicit autem certamen iUud, 

35 cum animus incipit dubitare de misericordia Dei ob certas calamitates, 

quibus obruitur. In eo certamine quia non ita statim sentiuntur, quae 

verbum promittit et fides credit, procumbunt animi in desperationem. 

Contra haue tentationem hic mouet, ut meminerint expectandum esse, 

2ut5et§ SBette. XL, 3 24 

:


Hb] Noli sequi tuas cogLitationes, opiniones, quia non sie, ut CLaro cogLÜat. 

Sunt diaboli siiggestiones. Sed ISLrael expLCCtet suum dominum; habet 

deum, illum expêctet, faciet finem. 

'Quia apud dominum': S)a^ jinb f)üb(cf)e Der§. Eatio: non est verum, 

Apud dominum est ira. Non ft{)et I}tnbev bir cum clava, sed pro t« cum i 

53taIlHljiv. Is versus oppositus cogitationibus nostris, dubitatiouibus, 

desperatLionibus : Ulme, ev raivb birf) tob fd}lagen. Vide, quidnam pingat. 

Obtulit se ad rcLmissionem pecLcatorum, ad propiciationem, Supra. 

Deinde 'expecta'. luvabit. Si non contrarinm in corde nostro et sensu. 

SLpiritus .ânctus esset ociosus pracdicator; sed quia sensus et res in con- lo 

trario, aperit os s^piritus sanctus et dicit: non est verum. Quid cogitat 

de te? vult tibi gütlid) tljun. Non est ira, penae, ut supra non culpae, 

quia 'apud eum propiciatio', sed 'Chesed'.' Ipse de beneficio, te liberat 

a peccatis et omnibLUS malis cogitationibLUs. Hoc vult sie praedicari. 

Si non fit apud impios, non miruni, non credunt. Sed si credis, perse- n 

Veras, adde spem ad fldem et cxpecta, si contraria venerint (juaecunque 

4 über Ratio sieht dicit über verum sieht quod apud dominum sit misericordia, sed, dies 

mit Strich zu Äpud /i. 5 gezogen 6 3)lalBofit verschlechtert in 2)lalma[ir oppositus am ßande 

e in opponeudus " über Slloe steht dicit cor über quidtiam steht quo modo 9 über 'ex- 

pecta' steht eum und 'A custodia matutiua' über in corde steht sentiremus 11 über cogitat 

lieht dominus 12 tûn c aus bûn über culpae steht ira 13 über Ipse steht cogitat 

Jö über non (2.) steht quia credis c aus croduiit 15116 pei-severas c aus perseveraris 

Dr]non esse discedendum a verbo aut statuendum aliquid contra verbum. 

Et addit causam: 

Quia apud Dominum misericordia est. Caro in tentatione et periculis 

sentit apud Deum nihil esse nisi iram. Consolatur igitur nos Spiri- m 

tus et hanc impiam de Deo opinionem conatur extinguere et pronunciat 

apud Deum esse misericordiam seu beneficentiam, si tantum hoc faciamus, 

ut expectemus. Ideo autem opus habemus hoc testimonio, quod, 

cum sensum sequimur, contrarium experimur. Sed non ex sensu nee ex 

re praesenti iudicium faciendum est, verbum est sequendum et statuen- s» 

dum, quod haec credenda, non expericnda sint. Credere enim non est 

experiri; non, quod nunquam experienda sint, quae credimiis, sed quod 

experientiam debet praecedere fides et est credendum verbo etiani tum, 

cum diversa a verbo sentimus et experimur, Ut, cum animi statuunt in 

calamitatibus Deum nobis irasci, nos non curare, sed odisse, fides contra so 

Htatuat apud Deum nee iram nee odium nee poenam nee oulpam esse, 

sed, etiamsi sinat affligi, non hoc fieri, ut malefaciat nobis, esse enim apud 

eum non et cogitarc eum de beneficiis, ut liberet a lualis, ut inortiücet 

peceata, iit alia dona in nobis augeat etc. Uaec si impiis non contiugunt,


lls] sive in sensu, experientia et videatur deus hostis, et permitte, ut fugeris, 

vexeris, contristeris, occidaris. §av.' Noli credere expêrientiae, non est 

cogitatio de vindicta, quia credis. 'Quia apud eura misericordia', i.e. 

Studium beneficentiae tibi faciendae. 'Misericordiam volo' etc.; gêt wa"i).9,i;i 

5 faft în ad charitatem. SStnier ^lexx ©[Ott I)at bid) Hb, vult beneflcere, 

[SBI. 208"] non est etc.; s^piritus sanctus sie pingit deum, ut cogitLemus 

in corde, quod sit remissio culpae vel poenae. Sive sit pestis, fames, 

istas omnes tenta[tiones debemus devorare per f[idem et spem. PauLlus 

Eo. 5.: 'Gloriamur, iam in gLratia stantes etc., in tribulLationibus, quia siom. s, s f. 

10 tribLulatio facit paLtientiam in proba[tionem, in spem, quae non con- 

fundit.' Oportet adsint tribLulationes, quia odit diabLolus, qui habent 

vitam, persequitur morte et vexat nostris cogita[tionibus; qui sunt in 

gratia, iustitia, sanctitate, liberati ab omnibus peccatis, maxîme vexat 

tentat|_ione peccati. Scênblic^ bing, quod nunc sie tentat, qui sum 

15 baptisatus, ex uno haustu, aspectu, verbo. Et tamen non possum devorare 

2 über §ot steht expecta 4 tibi o 6 über etc. steht iudex 7 quod non si 

8 per fLidem] später hat ßörer für Dietrich ergänzt per zu per iidem und fLidem zu, f[irmam 

15 über ex steht propter 

') = Harre. 

üi] quid mirum est ? Aut enim plane non credunt, aut, cum credimt, non 

perseverant. Quare nos credentes addamiis ad fidem etiam spem, ut, 

etiamsi contraria sentimus et experimur et videatur Deus nobis tanquam 

hostih infligere poenas, tamen non credamus ulli experientiae magis 

•20 quam verbo et Spiritui sancto, qui pronunciat apud Deum esse miseri- 

cordiam seu beneflcentiam, qui amet nos et cupiat nobis benefacere. 

Haec Spiritus sancti veritas est, ut cogitemus, imo certissimo statuamus 

apud Deum non esse iram, sed, etiam si qua externa incommoda 

accidant, fames, morbus, dolor animi et similia incommoda, ut eas ten- 

25 tationes devoremus per fidem et spem, probantes patientiam nostram 

Deo et sperantes liberationem in tempore opportune, sicut Pauhis in 

Eom. iubet 'in tribulationibus etiam gioriandum esse.' Kam nisi DeusSRöm ^,3 

nos amaret, non odisset nos Satan; Nisi haberemus vitam, non perse- 

queretur nos hostis noster morte. Sic qui maxime iusti et sancti sunt, 

30 quia retinent flduciam remissionis peccatorum, hos Satan maxime tentat 

conscientia peccatorum, adeo, ut nonnunquam ex uno poculo vini exhausto, 

ex uno dicto, quod per imprudentiam exiit, eiusmodi peccatum 

faciat, quod Baptismum et omnia dona, quae possidemus, obruat. Quin 

saepe bona et sancta opera calumniatur, ut animus in moerorem con- 

31 poculu] hausto ,S' 31132 exhausfo fehlt S 

24*

372 In XV Psalmos graduam. 1532/^3. [1540.) (Ps. 130, 7) 

Hs] hoc p[eccatuni. Imo ex bono opere etc. Sic aliis credentibLUS. Papistas 

sinit ociose ludere et sua horribilia flagicia reputare pro San^ctitate, 

pietate. Nos, quando optima facimtis, docemus, joilcn leiben, ut conscien- 

tiam habeamus, tanquam male gesserimus, Uli econtra, quasi optime 

gesserint. Ista discenda, ut dicamus in tenta[tione: Ego vocatus, bapti- ' 

satus; si pecco, transeat. Sed in hoc non pecco, quia vere doceo; calumnietur 

diabolus et vexet, ''a matutina' etc. mihi cogitandum: Postquam 

credo, quod apud dominum nihil sit nisi 'chesed', i. e. quam bcuefacere, 

amare, curare. Etsi contraiium apparet in .sensu, experientia, facto, 

re, nihil curo, quia morior, confundor, in nihilum etc., tarnen dico hoc: '" 

Infra in terra, sur.sum in coelo est 'Chesed'. Non sequor .sensum, rem, 

sed verbum: Credentibus deus est favens, misericors, benevolus, laetus, 

hylaris. Qui non credunt, — : Apud d[eum est ira, maleücium. Incred[uli 

non credunt uec sentiunt auxilium dei. Sed piis dicendum : 'Apud dominum'. 

Non dubito mihi remissa peccata per sangûinem eius, ideo certa spes, '» 

1 Papistas c aus Papistam 5 dicamus] discamus 7 über 'matutina' tteltt 

custodia* 8 über 'chesed' steht i. e. misericordia' 10 über quia steht etei über iu 

nihilum steht redigar 13 über Apud steht habent hoc 

liiciatur. Haec omnia, inquam, sancti experiuntur. Quam autem longe 

erraremu.s, si .semper posthabito verbo vellemus sequi sensum et experi- 

entiam nostram ? Haec Papistis Satan non facit, diversum facit, horrenda 

flagitia eorum et nefanda crimina ornat tanquam summas pietates. 

f'ontra, nos, qui cupimus et conamur vivere secundum voluntatem Dei, 20 

qui (leinde sanctissime docemus, sustinemus saeiJe conscientiam, ac si 

I)essime vixerimus. 

Discendum igitur hoc est in Theologia, quod haec accidant piis 

et vincenda sint iis cogitationibus, quas hie proponit Spiritus samtiis, 

ut sie apud nos statuamus : Sum vocatus ad communionem meriti Christi »s 

et sum baptisatus; siqua haec quotidiana vita peccata liabet, transeant 

ista fiducia propiciationis. IJoctrina autem, et si eam mundus caUim- 

niatur et contumeliose accipit, non potest non esse vera. Haec ostendit, 

postquam in Christum credidimus, nihil esse apud Deum aliud quam 

ncn seu beneficentiam, quod Deus non possit aliud facere, quam ut so 

amet et benefaciat. Quod si contrarium apparet in .sensu, non curo. Nee, 

si moriendum, hanc Cognitionen! mihi excuti patiar, sed firmiter credo, 

infra in terra et supra iu coelo nihil esse nisi beneticentiam. Staluo autem 

hoc non ex sensu aut prae.senti re, .sed ex verbo, quod dieit apud Dominum 

misericordiam esse super me et omnes, qui credunt, qui autem non ji 

credunt, Huper hos esse iram. Vincam isritur rogitiitiones meas vcrtio et 

XJ murieuduni sit Sß 'M est iru »S

lu XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pa. 130, 7) 373 

lls] et cüULScienlia no.stra et omnibus disputantibLUs. 'Apud dominum miseri- 

cordia'. [!öl.'208t'] Apud me sentio iram mundi, furorem diaboli, tenta- 

tionem. 

'Et multum': Ipse valde copiosus et grandis in redimendo. Non 

5 solum redemptio particulari.s, .sed ab iuiquitatib[us et poenis, qLuamquam 

ab iniquitatibus proprie. Non solum: 'redimet', sed copiose. Dictum 

propter nos, quia nostra angLUStia, miseria: 9(d) tüenn mir S^Lnjet §Leri 

ÖJ[Ott tantum panem daret, tunicam, uno die pacem. Sed ipse dicit, ut 

PauLlus: 'Supra quam', Eph. 3.; 'Nescimus, quomodo oporteat orare'. lafi'ifjg 

10 Cor nimis angustum; qnantum mihi uni homini dedit! Cum incoepi: 

si tantum ein ablas nibbeilegen! lam inundavit et secutum diluvium innumerabilium 

et maximorum beneflciorum. Sic post hanc vitam. Nemo 

audet petere, sperare etc., quia infirmitas fldei, parvitas spei superat; 

econtra beneflcia incomparabiliter nostram petitionem sui)erant, quia 

15 Eph. 3. Nemo audet orare, quantum petimus in oratione dominica. Non 

Jf conscientia] 9 uostra] —ro 2 sentio zu, 9 Eph. 3. und Ko. 8. r zu 9ff. 

OKÄTIO r 10 dedit 13 superant 

t>'l scribam hanc promissionem in cor meum, quod, postquam credo in 

Christum lesum et non dubito müii esse remissa peccata per sanguinem 

eins, non confundar, etiamsi omnis sensus et experientia diversum sua- 

deant et probent. Apud me sentio iram, apud diabolum sentio odium, 

20 apud mundum extremum furorem. Sed Spiritus sanctus non mentitur, 

qui iubet sperare, quia apud Dominum misericordia est et multa apud 

eum redemptio. 

Eedemptio signiflcat liberationem, atque eam universalem, tam 

a culpa, quam a poena, quanquam magis a culpa. Hanc dicit copiosam 

2i et multam esse, propt«r angustiam cordis nostri. Nam cum nos oramus 

pro liberatione, ita oramus, ut modico videamur content! fore. Sic, qui 

tristitia animi turbantur, optant quietem unius diei; qui premuntur 

inopia, pane quotidiano videntur sibi contenti fore. Sed Deo hoc non 

satis est, 'dat entm supra, quam possumus intelligere aut petere'; etispi). 3, 20 

30 prorsus verum est 'nescire nos, quomodo aut quid petamus'. Libenteraiöm. 8,26 

utor propriis experientiis. Quid enim et quantum mihi uni dedit ? Non 

plus optabam, quam ut iste unus abusus indulgentiarum toUeretur. 

Sed quod diluvium mirabilium ac maximorum beneflciorum secutum est! 

Ita in Universum verum est neminem andere optare tantum, quantum 

35 Dens paratus est donare. Causa est angustia cordis nostri, parvitas spei 

et infirmitas fidei. Superat igitui- copiosa redemptio inflnitis modis 

petitionem nostram. Ideo etiam Dominus tradidit formam orandi. Haec 

enim nisi ita a Christo praescripta esset, qm> nostrum esset ausus tot


Hs] cogita\ämu.s, quod debuerim Papam, Caesarem ftuitien et nie vietorem 

lajfen iJeccati, mortis et dare vitam aeternain. Cor eijd)ierft bo für, quod 

tantas res etc. Nostra fides dubia, ergo non perfecta. Ip.se 'redimit co- 

pio.ê', mf)er dat ,quam potes petere. 'Copiosa' i. e. supra nostrum captum, 

ml)er, quia nimis exiliter petimus, quia exiliter credimus. Sed ipse siiperun- 5 

dat super nostras guttulas, scintillas fldei et orationis. Si ipse lang t)axt ', 

fo tût er gro§. Abraham expectans oravit I.srael, lacob; quid secutum ? 

Totum tcrrarum orbeni immutavit iste populus. Ecclesia oravit, Eomanum 

regnum periit. Nos oramus, venit iudicii dies et subvertet omnia. Abra- 

Lham, si potui.s.set videre, quantum futurum suumsemen, si .suumEsaLiam, 10 

Davidem, Eliam, Helizeum et alios Eeges, mare rubrum, toer ba für 

.3Hoici6,5erjcf)roden, uon fuisset ausus orare; simpliciter ei dictum et promissum 

etc. Tantum maneamus in spe et fide et videamus, roic crs tyn auä füret. 

1 debueritn(us) 7 Hier Israel suhl Isaac zu 9ff. Vide Euangelium de Canq.ellario ', 

Tomo 34. anni' r 12 über dictum steht 'Semen tuum erit' 

') = Tuirrt. ') Statt: Centurione ') Unsre Ausg. Bd. 37, 451ff. 

iJr] et tanta jjetere < Igitur non solum constituimur per meritum Cliristi 

victores peccati, iuferni et mortis, sed etiam in hac vita multipliciter u 

sentimus beneficentiam Dei. Et licet nunquam tantum ausi essemus 

petere, tarnen dona\it ea Dominus et donabit alia quoque. 

Idee dicit Propheta Copiosam redemptionem esse, quae scilicet sit 

supra nostrum captum. Nos enim, sicut exiliter credimus, ita etiam i)etimus 

exiliter. Ipse autcm Pater in coelis pluit uberrime super scintillas w 

orationis nostrae et guttulas fidei nostrae et compensat moram überall 

copia. Nam etiamsi expectandum est, tamen tanto postea est liberatio 

uberior. lacob, qui est Israel, expectavit Dominum. Quid igitur secutum 

est? Totum fere orbem mutavit ille populus, ex tani parvis initiis 

succrescens. An non putas autem, si Abraham hanc posteritatem suam n 

omnem et insignes res gestas vidisset, eum dicturum fuisse, nunquam 

se hoc potuisse sperare animo ? Credebat quidem proniittenti Deo, sed 

tam mirabilem et magnificam posteritatis suae formam non potuit cre- 

dere propter angustiam cordis humani. Sic Ecclesia post Christum 

oravit pro regno Dei, ad hanc orationeni secuta est ruina regni Romani, 30 

invicti, ut videbatur. Nos quoque oramus liodie pro liberatione. Veniet 

igitur dies Domini et dissipabit Universum munduni cum omni potentia 

Satanae et inferoruni. Ergo hoc tantiiin curcmu.-j, ut ixMscvercnius in 

spe et fide, tunc faciet Dominus gloriosum eventum omnium periuulorum. 

Non enim deseret nos Deus, nisi nos priores cessaverimus sperare et orare. ss 

ailZa et (2.) Int copia] Compensatur igitur mora S 34136 ex bii sucorescens fehlt S 

38 formam] fortuoam S

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 130, 7.8) 375 

Hs] Et hodic, mit aüev graalt îlfft er. Chri.'stianu.s scribat in cor. Noii tanta 

est damnatio, tribulatio, quia copiosior in inflnitum redemptio. Sic 

[331.209"] dens super nie cogitat. Si aliter, tûe id) im önved)t. Hoc e.st 

expouere 1. praecep[tum: 'Ego .sum'; de morte, peccatis tuis liberabo tes »i»i'»o. s 

5 et 'copiose', quam tu cogitas et credis. 

'Est ipse', 'Israel ex': gl), e§ lauten fein isti psalmi, quod iste deusv.s 

mit peccato et morte gern umb geêt. Pietura pulcherrima et bona, 

quod pingitur creator omnium creaturârum, quod dat effen, trincfen; 

sed ista suavissima pietura, quod sit inimicus peccato, morti, tribulatio- 

10 nibLUS et tristiciis. Quamvis simus creati et omnia bona habeamus, 

quando peccatum, timor mortis, ift§ aU fauer. Ipse^ dicit: deus apud se 

condusit, quod omnes credentes velit redimere et redimat a peccato, 

morte. Ego non tantum velim pingere creatorem coeli et terrae, sed 

1 über scribat steht hoc verbum 3 über super me steht i. e. iu celo de me über 

aliter steht puto eum de me cogitare 7 über peccato steht bet 11 über peccatum 

steht iu mentem veuit 

') Nämlich propheta. 

Dr] Ergo Christiani hanc consolationem tcneant, nunquam esse tantam 

15 oppressionem, quanta futura e.st liberatio. Quod si aliter sentiunt et 

cogitant, male cogitant. Haec enim est primi praecepti .summa, quod 

hie dicit: Copiosa est apud Deum redemptio. Hoc enim vere est esse 

Deum- redimere et liberare, idque maiore dignitate et splendore, quam 

ab animo bumano cogitari potest. 

20 VIII. Et ipse redimet Israel ex omnibus iniquitatibus eins, v.s 

Haec promissio est conclusio Psalmi, in qua iterum ostendit, quam 

habuerit causam, cur oraret, et quid nos in simili periculo sperare debeamus. 

Est autem suavissimum, videre bonitatem Dei non in eo solum, 

quod hanc vitam donat, regit et conservat, sed multo magis, quod osten- 

25 dit se hostem es.se peccati et mortis atque hoc agit, ut nos ab his liberet 

ac salvet. Hoc enim est, quo alia Dei dona iucunda efficiuntnr. Etsi 

enim scimus nos esse Dei creaturam, tamen, quia tristitia, timor mortis, 

mala conscientia et simiHa incommoda adsunt, non possumus Dei donis 

libero animo fnii. Hoc igitur est Deum suis coloribus pingere, ut haec 

M vita et omnes creaturae nobis dulcescant, cum secundum versiculum 

hunc pingitur, quod velit redimere populum suum a peccatis, quod mortem 

occidere, infernum vastare et Satanam velit conterere. Talis Deus 

est credentium Deus; credentium dico propter negantes et contemnentes 

eum. Nam qui credunt, etsi pusiUanimes sunt et vexantur a Diabolo

376 In XV Psalmos graduum. lf.32/33. [1540] (Ps. 130,8) 

Hs] quod ben 2eufel ênge et futibe fvejje, bai: mein im geb, ut prophetae eum 

definiunt. Talis est deus credentiuni; piopter blasphemaiites, nefrantes, 

contemnentes dico: ista nihil ad eos. Sed qui pusilla^nimes vexantur 

morte, peccato, diabolo, pingant sie: Dominus deus tuus, in quem credis, 

est lictor peccati, diabolus diaboli, mors mortis, peccatum peccati, nialum s 

malorum. Non dant ei aliud officium, quam quod cum peccato innb 

geI)C, i. e. cum peccatis destruendis, cum creanda vita, laetitia, omnibus 

bonis; nihil audîstis nisi unicum lôcum: Sine operibus, sine vita ex- 

terna erga proxîmos, sed tantum fide, propiciatione spem de victoria 

et confimdentia flnali. Ibi niiMuni opus, non etc., tantum propiciatoria lo 

misericordia et 'redemptio apud deum'. 

1 btn c aus bem ênge(t) über gcb steht tiibuatnr 4 über sie stelu eum 

.5 mors c aus mortis peccati] peccatum 6 über malorum steht omnium über dant 

steht prophetae 

Dr]et morte, tarnen norunt Deum suum esse redemptorem ab omnibus ini- 

quitatibus. Eiijiuntur igitur et sperant expectantes liberatiouem in 

verbo promissam. 

Accomodabitis igitur hunc versiculum eo, ut sit ceu definitio, (juod i* 

nam Dei officium sit aut quid velit proprie facere, uempe, quod velit cum 

peccatoribus rem habere, ut et jwccata aboleat et creet vitam, iusticiam, 

laetitiam et omnia bona. Medium autem, quo haec Deus facit, scitis 

esse Christum, quem ideo in hunc mundum misit et suppliciis mortis 

subiecit, ut credent«s in eum consequerentur remissionem peccatorum 20 

et constitueruntur filii Dei. Sic docet totus Psalmus non de externa \-ita 

aut bonis operibus, sed tantum de fide et spe erfja Deum per Christum 

et de flnali victoria contra Satanam, peccatum et mortem. Haec enim 

non sunt humanorum operum aut nostrarum virium, sed divini operis 

et virtutis. Communicantur autem nobis, quia apud Dominum est ss 

misericordia et copiosa apud ewm rcdcmptio. Haec uua ratio et via est, 

qua ad victoriam hanc pervenitur. Doctrina operum habet alium finem 

et sie ur^renda est, ut tamen jrloriac et mcrito Cliristi nihil detraliatur. 

sicut nos Dei gratia hunc locum ubique syncerc tractavimus. Faxif 

autem Christus, ut eadem lux ctiam luceat posteris nostris. Amen, ao 

Amen. 

zu 31: Am Schluß von .S' steht der auf Luthers Vortesum/ betügliclie Vermerk: hiniit 

Witteiibergiio jirima npinliris, Anno 1533.

IIs] H. Sept|embris. 


Psaliiius CXXXI. 

Iste versus est, ut videtur, proprie de eadem fere materia, de qua 

prior locutus est, nisi quod antitli[esin clarius etc. Et abiit iste psalmus 

quasi in proverbium apud theo[logos et allegatur etc., ut: fili chare, ^-ôf' >«««• 

5 noli nimis alte volare >; trahunt in g[eneralem doctrinam contra omnem 

superLbiam, pulchra catachresis. [»t. sogt] Sed describ[it hoc naturale 

et generale vicium generis humani, in quo omnes; immedicabile malum 

nisi divina gratia vel furore. SJiLCifter üugling, ber§ ro^-, quia praesumptio 

est nostrum naturale vicium sive in potLentia, sap[ientia, relLigione. 

10 iustiLtia, verum est. Inter superbLOS semper sunt iurgia. 3K[Cij'tei' flugtüng 

Dr] 

') U. A. Tischr. 3, 61 Nr. 2901. -) Erg. üctfef)rt aufjäumt. Luthers Sprichivörter- 

sammlung Nr. 423, ünsre Ausg. Bd. 51, 720; Tliiele S. 377 f. 

Psalmus CXXXI. 

Domine, non est exaltatum. 

Hie Psalmus fere de eadem materia loquitur, de qua praecedens 

Psalmus locutus est, nisi quod Antithesin paulo clarius exprimit, qua 

15 animum oppressum sensu peccati ostendit. Unde apud Theologos generali 

sententia in proverbium abiit: Ambulare in mirabilibus super se, hoc 

est, nuod vulgo dicunt, nimis alte volare, tentare rem supra vii-es et sie 

periculum incurrere. Sic in genere non inepta Catachresi, seu potius 

secundum generalem sententiam Psalmo hoc usi sunt contra omnem 

so superbiam, commune totius generis humani vitium, in quo oranes sumus, 

nee potest alio remedio curari quam aut gratia divina aut furore seu ira 

Dei, hoc est, cum vel pii afflictionibus, vel impii poenis exercentur. His 

rationibus praesumptio, naturale Vitium omnium, sanatur. Alioqui 

impossibile est non praesumere hominem vel de potentia vel sapientia 

25 vel iusticia. Haec superbia postea parit contentiones et rixas, sicut vide- 

mus, quae ad ingenii laudem attinent, quam varie homines exerceant. 

Ibi non solum praesentes praesentibus volunt vlderi sapientiores et 

eruditiores, sed etiam priora secula incessant et cornicum oculos, quod 

dicitur, configunt. ^ Quid futurum putas, cum talia ingenia postea ad 

30 Sacra accedunt? Sic potentia infatuantur animi, ut nullum faciant 

modum superborum consiliorum et cogitationum. Idem accidit, cum 

Pharisaei et hypocritae (nam herum id proprium est) conceperunt opi- 

conetur. 

'1 Erasmus, Adag.: quisquis ea, quae antiquitas . . approbavit, damnare

378 In XV Psalmos graduum. 1532/33. 11540.1 (Fs. 131, 1) 

HsjöCEiit aliimi. (Se i[t ein oeibviejiid) laftev, praesumere de pot^êntia etc., 

sunt perturbatores non tantuiu suiipsius, sed Ecclesie, rerumpub[licaruni, 

pacem in cordibus suis auferunt et pol[iticani etc. Si venit in consiliuiu, 

ibi diabLolus. Sie in Ecclesia toUit uni[versaui paceni Ecclesiae. biii? ift: 

magna et mirabilia in sap[ientia, post in potêntia. Stlleji üngLlücf ijl)e 

ben anS qui VLult beffev maä)cn, quam lan'- etc.; 1. e. omnes tales sumus, 

»üb. I. j quia nemo contentus sua sort*^, dono, medioLcritat«. 'Vanitas vaLui- 

tatum' tnüb brau§, ut, quod non potest, faciat, econtra. ^[erjog ©[eorg 

lêt gnug ba û*, ut suum ducatum regnaret, sed vîilt EcLclesiam. Zing- 

[lius, Carl[stadius reformare debLuissent suam ecLclesiam, .sed scripluram: '« 

qua ratione? vicium naturale! Nullum remedium huic remedio'' nisi 

gLratia d[ei vel furor, baä deus det s^piritum S[anctum humiliatum, vel 

12 baS mit Strich zu g[ratia gezogen 

>) = greife an, treffe. ') Thiele S. 313. ') Horaz, Sat. 1, iff. *) Erg. 

ju tun. ') Ironische Kennzeichnung der Bestrebungen Herzog Georgs und der anderen. 

Drinionem sanctitatis et iusticiae. In summa, homines superbi et sumptuosi, 

ut vocant, sunt perturbatores non solum sui ipsius, sed Eerum- 

publicarum, Ecclesiae, Oeconomiae et omnium rerum. Qui historias is 

norunt, vident, quantum mali semper ambitiosa ingenia excitarint. 

Sic in Ecclesia liaeretici, extiniulati persuasione sapientiae, concordiae 

et pacis perturbatores sunt. Idem in Oeconomicis usu venit, unde natum 

Germanis elegans et bonum proverbium est, quo dicunt, malo dignum 

esse, qui conatur, quod non potest praestare.' Sed tales quaeso qui » 

sunt? Omnis raundus. Quis enim est, qui contentus sit dono suo et 

non aliquando conetur aliquid melius et aecuratius praestare, quam 

potest? Sequitur itaque tertium, ut, sicut praesumptio toUit pacem 

et concordiara, Utes autemet contentiones ceu foecunda mater pariat, 

P"ii. I.Sita tandem necessario .sequatur 'vanitas vanitatum' et frustra sint impii 25 

conatus. Noster vicinus dux an non satis negocii liaberet in gubernauda 

sua ditione et administrando opere suae vocationis? Sed praesumptio 

non patitur eum quiescere, quin etiam suseipiat curam Ecclesiae guber- 

nandae, quae tamen ei non est demandata. Sic, qui primi dederunt 

nobis turbas de Sacramentis, non contenti fucre ministerio suarum 30 

Ecclesiarum, etiam totius sacrae Scripturae quasi dominium usurparunt, 

ut pxistimarent sibi Heere eam projarbitrio interpretari et, ut Basilius 

hxjuitur, iijv äh]dEiav jtaQaarofty.^ 

.Vdeo late patet hoc Vitium et, sicut dixi, plane est inmiedicabile, 

nißi sanetur vel gratia vel furore. Gratia est, cum afflictionibus revoca- 34 

>) Vgl. hier obet^ Anm. J. •) Epitt. I, 8, J; Migne Graec. 3:', 24«. 

••

In XV Psalmos graduum. 1532/3«. [1540.] (Ps. 131, 1) 379 

iisj iit üulüuff ', ut non jd)erbeu.^ Sic Zing[lius. Sic Israel praesumebat suis. 

Ibi 'iinpotentia' percussit potentiam ludLCorum. Qando veniunt auff »"»r.u.g 

ba5 rennen, bie tollen f}unb, uon cessant, donec capût conterant. Sic in 

iustitia, quaudo PhaLrisaei, douec lerusLalem 5uj(i)leifft. Sunt imme- 

s dicabüia mala, non verbo nee corr[eptione corrigiintur ; vel gLratia vel 

fiiror, ber jie ftur^t, ut ba lieg«. 

Nos proprie tractamus de spiritualisLsima pugna contra contrarium. 

Sed tarnen ad omnes alias praesumpLtionespotentiae,Iust[itiae,sapLientiae. 

Non sumus potLcntes, sapLientes, ^rom, et tarnen volumus eLSse. Sic 

10 venit pLCccatum in hora sua Dnb ftoft SLanctum i)tn, ut desperet, et stul[titia 

ftojft sapLieutem ^tn, Impoteutia: Una tribus Benia[min et 10 etc. M'*'^^». i^ 

Alius stultus venit et fd)Iegt: CiCLcro DemostLÜenem; quia non Mlcs 

') Sinn: daß sie sich den Kopf einrennen, zugrunde gehen. ') Nänüich in 

Stcud und Kirche. 

t>'"lmur ad moderationem seu humilitatem, furor est, cum superbos obruit 

Dominus poenis et eos tollit, sicut sistuUt Pharaonem. Huius praefractio 

'5 et contumacia non potuit sanari nisi exitio in mari rubro. Sic Beniamitae attdit. 20, 35 n. 

non cessarunt prius a furore, quam pene deleti essent; sie Absolon non 

cessavit, priusquam ex arbore penderet. Sic Arius, Cherintus et multi 

nostro seculo novatores dogmatuin non cessaverunt, priusquam dignum 

suis factis exitium invenirent; ita fit, cum impii ceu equus furens per 

20 superbiam cursum arripuerunt, non prius sistunt cursum, quam perierint. 

Idem accidit iusticiarüs. Pharisaei non prius cessabant EuangeUon 

persequi et niti suis iusticiis, quam Hierusalem, regnum et sacerdotium 

fimditus periisset. Hie est exitus praesumptionis, quando verbo non 

corrigitur. Verum itaque est non posse sanari hanc pestem quam vel 

25 gratia vel furore. 

Ad hunc modum generaliter fere interpretantur Psaünum contra 

superbiam seu praesumptionem. Sed ego existimo rectius exponi posse 

de superbia spirituali seu de superbia iusticiae. Nam, ut supra ostendi, 

haec tria fere sui)erbos faciunt: Potentia, Sapientia et lusticia. Si quis 

3u igitur vult, faciat sane tripUcem superbiam secundum haec tria obiecta. 

Sunt enim dona distributa in homines et habent suam mensuram et 

modum suum. Itaque potentes suo modo potentes sunt nee possunt 

esse potentiores. Sapientes suo modo sapientes sunt nee possimt esse 

sapientiores. lusti suo modo sunt iusti nee possunt esse iustiores. Superbia 

35 autem facit, ut veUnt esse et videri potentiores, sapientiores et iustiores, 

quam revera siint. Hinc cum res ad certamen deducitur et peccatum 

cum lusticia, non manente in suo dono, modo et mensura sua, pugnat, 

vincitur et ex iusticia fit desperatio, quae saepe ad laqueum hyi)Ocritas

380 In XV Psalmos gradfium. 1532/83. [1540.] (Ps. 131, 1) 

Hs] [SBI. 210»] in deum, sed piaesumptio in ista 3, deus autem probibeLt; 

non praesumendum de nobis, de nostra virtute, sapLientia, potientia, 

iustitia ipsiu.s; hoc possumiis, — sed non facimus, sed econtra. '^Jdle 

3)ijin.3, i2iingLejd)idt, fein', i. e. omnes ho[mines, bas: ift finis, furor dei. Istam 

gLeneraleiu sententiam committimu.s lectori propter gerLraanicum ada- ^ 

OTctm. 7.1; »3.18 giîum: Nolite extolU', 'Ne iudicetis' etc. 'Qui se exaltat', dielt, sed 

non fit. 5K n roil ôd) f}ex fnven, Oerbammen; si otiani iustitiani non 

bab[eo, volo iustus esse, ut alios dainneni etc. ii^nb ba bei) nemo icin 

ampt aufgevi(i)t, sed lefts ft:ên et öepvt alios etc. gs ift oerbrifLÜdl lueltt, 

.sed tocius gêneris hnmaLni vlcinm, sed in nno plns exercetur quam alio. lo 

'•"""•"' ^"'- Demosth[ene- CIcLero; loas regem Israel provocavit SLyriae Rex; piae- 

sumptio erat. Sic Pha^rao, et historiae sacrae suppedîtant exempla 

praesump^tionis. Si potens, volo rex tôtius mundi; si sapLiens, etc.; 

') Vgl. S. 377 obere Anm. 1. ') Zum Sinn vgl. im Druck unten Z. 30. 

Dr] adigit ; sie fit, ut impotentia coninüttatur cum potentia et vincat, poteutia 

autem confundatur. Sicut accidit Israelitis pugnantibus contra nnum is 

sii^t. 80, i3if. tribum Beniamin, sie stultitia saepe vincir et confuudit sapieutiam. 

nuius insperati eventus quae causa est! Häec scUicet, quia homines 

non confidunt in Dominum, sed praesmmmt de propria iusticia, sapientia, 

potntia, contra verbum et voluntatem Dei. Vult enim Deus nos tantum 

confldere in ipsius virtute et misericordia, sed homines id nolunt et pu- 20 

tant se ideo potentes, iustos, sapientes esse, iit in bis dictis confidant 

et de iis praesumant. Merito ita


Hs] tum impotentia Wtrfft mic^ ev'ûntev, p[eccatum damnat. Ego de iustitia 

intelligo. 

'Domine, Ba, qnae altiora', etc. Unde ista novit? sine experientia v. i 

ista noü loquitur. Sed dicit de suo proposito, QLuasi dLieat: ^d) I)ob mirf) 

b üeibtrannt, irf) tt)U5 nl)mmev, 3d) l)aU gefult, scio, raie eö gêt. Non volo 

sie gloriari In iustitia mea propiia et alios damnare, scio, luieS gêt; 

superbûs phLarisaeus incedens in sua iustitia, ut: 'leiuno'; quandosut. is, u 

couLScientia venit et mit einer nabelfpifeen, est tob. In horis pavoris con- 

[scientia non potest ferro miuimum p[eccatum. Quomodo ferret montes 

10 et maria peccatorum! Ipsi non sciunt, quid lex, ut alii, quid stultitia, 

impotentia. Ago tib[i g^ratias, quod humiliasti me, ut discLam mandata, 

baî mir^^^ metin ftufin mutlin b^•ed)§^ ut non cog[item me phLarisaeum 

et executorêm iustitiae. Nolite ludLaei. Uli exeq[uebantur iustitiam, 

3 über altiora steht quae mihi sublimiora 6 In c aus de S tob] red[argutus 

viöylich 12 lue c aus te 

') = mir. ') = du brichst. 

ür] ut dixi, nos relicta hac generali sententia, interpretabimur Psalmum 

15 de spirituali superbia, quae consistit in opinione sapientiae et iusticiae. 

I. Domine, non est exaltatum cor meum, neque elati suntv.i 

oculi mei, Nee ambulavi in magnis et mirabilibus super me. 

Quod David hie gloriatur, facit doctus experientia, quasi dicat: 

Sensi, quantum mali sit efferri animo et securum esse in iusticia, itaque 

20 non ero amplius superbus, non gloriabor amplius de iusticia propria. 

Nam superbus Pharisaeus, qui gloriatur se non esse, sicut caeteri sunt, lut. is.n 

is ad primam vocem accusantis conscientiae concidit et pavore exanimatur 

nee potest contra levissimum iieccatum consistere, taceo montes 

et maria peccatorum, quae uno momento extinguunt praesumptuosos 

25 et securcs. Boniim itaque est, inquit, quod tu me humiliasti et docuisti 

per afflictiones, ne superbirem, ne mihi viderer sanctus, ne me constituerem 

tanquam executorem iusticiae, iudicantem et condemnantem 

omnes. Nam hoc omnium iusticiariorum proprium est iudicare alios 

et se constituere tanquam carnificem reliquorum, Sicut exemplum 

30 Pharisaei in Euangelio ostendit, qui non potest simpüciter commemorare 

virtutes suas, nisi etiam miserum publicanum simul damnet. Hoc proprium 

peccatum est naturalis, legalis et civilis iusticiae, ut damnet alios, 

ut invadat tribunal Dei et pronvmciet contra eos, quos videt tanquam 

in inferiori gradu positos esse. Qiii est bonus civis, qui est eruditus 

35 iureconsultus, admii'atur se et tantum non constituit se sibi idolum 

quoddam, Alios autem iudicat et i)rae se contemnit. Eusticus, qui non

382 In XV Psalmos graduum. 1582 33. [1540.] (Ps. 131,1) 

contra condemuantes : 'Non sum sicut ceteri'. Non iudicant, 

j>yj,J^| sed simplicitcr 

dainnant. Ergo proprium iusticiae civilis, legalis damnare, 

Invadere tribunal diviuiim et iudicium. SBenn ein fromer ûrift, burgev 

ift, lacit se idolum, quia iudLicat omne.s alios tanquam iniquos: Sic. 

scriptum in iure, fo jol man§ maci)en. [331. 210''] Rusticus : Me regem s 

nasci oportuit; Mulier rebus in internis; Si ego Eex, praedicator! Ni.

In XV Psalmos gi'aduum. 1532/33. [1540.] fPe. 131, 1) 383 

Us] oerliiet einev alle jeinc fünft ut CLicero et DemosthLenes. 'In altum aedi-sor. 17.19 

ficare: ruinani quaerere.' Utinam Eo;o essem rex, praedicator ! Sic iam 

Nobiles âben? ,û wegen bracht, ut regant; faciunt, quod nesciunt. luste 

tt)irb ein ungLlud nber.' In Imperiis tumultus, cedes, ruinae merae; hoc 

5 videtur, quia mere praesuraptione.s. Ideo bovfeeJn" einer' etc.; sua vicia 

et remedia, Tit[us L[iviiis. 

'AonbLulavi' ; i. e. sublinü iustitia praesumere se iustum, S[anctiim 

prae ceteris, putare se sedere in sinn dei, Nihil scire de propiciatione etc. 

Ego S[anctu.s, 'leiuno' etc. Sed in hora morti.s : Utinam non fuissem sjut. le, 12 

10 Monachus, quia non servavi ord[inem; exaltari voluerunt, non humiliati. 

Alii mortui ut vaccae. 

10 exaltari] Altari, davor ex 

') Erg. ba§ anbre batau^. ^) = pwzcln, stürzen. *) Erg. übet bcn anbern. 

Dr]esse, quod Salomon dicit: 'Qui exaltat domum suam, quaerit ruinam'. svt. 17, is 

Sed hoc aulici nostri non credunt. Queruntur adhiberi ad Principum 

negocia scriptores (sie enim appellant eruditos), nobilitatera autem negligi. 

15 Sed cum ipsi ad negocia adhibentur, sie ea gubernant, ut tanquam 

currus in altum coenum demersus neque retrahi nee promoveri possit. 

Eecte et iuste. Cur enim conantur, quod non possunt praestare ? Haec 

causa est, cur fere imperia nihil sint quam ruinae et caedes. Quis est, 

qui, si diligenter administrationem, quae siib primis Caesaribus fuit, 

20 consideret, vel unum diem consistere posse imperium Eomanum putet? 

Sicut enim Livius dicit : neque 

vitia, nee remedia sua videtur ferre posse ^, 

sed simpliciter mole sua ruere, sicut aedificium nimis altum. 

Sed longe plus periculi est, cum in religione homines elatos oculos 

habent et ambulant in mirabilibus super se: hoc est, cum sibi placent 

25 ob sanctitatem ac videntur sibi sedere in sinu Dei, et tarnen nihil norunt 

de propiciatione et remissione peccatorum, sed simpliciter incedunt in 

suis operibus, quod 'ieiunant bis in sabbato, quod dant decimas, quod sur.is, m. 

non simt adulteri, raptores' etc., etsi cor plenum sit omnis generis foedis 

cupiditatibiis. Haec praesumptio manet, usque dum occupemur periculis 

30 mortis, tum omnia illa praesidia elabimtur de manibus et sequuntur 

voces illae desperationis : Perdite vixi ^, vota, regulam nostram non servavi 

etc. Cur itaque es factus monachus ? Ifonne ut ascenderes ad iusticiam ? 

Sed sie descendisti ad infernum, quia voluisti exaltari. Qui non exercen- 

tur huiusmodi tentationibus, moriuntur sicut vaccae. 

29 occupeutur B 

') Ab urbe condita üb. I., Praefatio. -) Unsre Ausg. Bd. ä9, 707 su, S. 4i7.


lls] Fatetur suam experientiam: 'Exaltavi'^ etc. Ibi latetur, quod 

pracLter retiLnaculum^ etc., et se öevbLvannt: Ejro expertus et bin obev 

bie jd}an,ên^ etc. Vidi, quanta res confidere in institia propria. Et 

«tbt.u.iomnes Sancti* ober bas 'Circumstans peccatum' pertinaciter berens et 

detrahens. lam, ubi aud[ierunt, ELuangelium sciunt! Nihil discernunt s 

inter anditum et factum. 

'Si non posui et compescui animam meam, DomLine': ftil. Sunt 

verba affectuuxn maxLimorum. Ego 'compescui meipsum et posui me 

êiunter' et dixi: j(f)tDetg ftil et tvot3 nicf)t inel. Silere: in niliiluni redigeie. 

4cio(.4. i'Nocte', in Hosea, i. e. fjabe geid)lctfit, bau- loeber I)unb, non fuc. îc lo 

•4Ji. 46. 17 Psalmus : qui tro^t et bud^t nici^t. [*! 211»] 'SSenn id) mid) nic^t evunter 

lie^, sed voUii sublimitcr incedêre et jd)anen et bud)en, So gicng 

mire' etc., i. e. si non hunüliabam me, — bene translatum; i. e. ideo 

abstinebo a confidentia iustitiae legis, dei per legem culti; wen id^ mid) 

¥i us.üba nid^t confitivt pecLcatorem. Sed novi quidem omnia, Sed: 'no intres' n 

•J rethi( 3 fdânjen] fd^ — oflen [Schreibfliichtigkeii] 

') Texlwort der Vulyata. '; Sinn: über den Zaum hinaus, icie ein darchgehendts 

Pferd. *) Erg. gejprungen; Sin«: habe zu hoch hinaus geicolll. *) Erg. floäfn. 

Drill. Quando animam meam non posui et compescui. tunc 

V. 2 

erat anima mea sicut ablactatus a matrc sna. 

Hie palam dieit de experientia sua, quod viderit, quantum periculi 

Sit in praesumptione iusticiae. Quaie discamus, quid sit, quod Epistola 

Vfbr. 12, lad Hebraeos dicit: 'äfiagrlar evTiegiararov' , 'ubique circum.stans peoca- »u 

tum et praesens', nee sequanuir tejncritatem vulgi, quod non ita jnultis 

concionibus auditis putat se totum Euangelion satis cogno\isse. Audisti 

fortasse totum, sed totum nondum eredidisti, nonduni expcrientias 

illas fidei, orationis, crucis, quae in Christiano piaecipuae sunt, didieisti, 

de quibus hie David concionatur gravissime, sicut etiam magnitudo »i 

rerum et affectus postuhit. Compescui, inquit, animam meam et me 

posui ad inferiora, dixi auijuae meae: tace, noli gloriari, sed obmutesce. 

Nam quod dicit: Compescui seu, ut Hebraisraus sonat: silere feci, proprio 

Ooi.4,[.signiflcat in niJiilum redigere. Sicut in Osea: 'Nocte oonticescere te feci', 

hoc est, vastavi et in solitudinem redegi, ne quis ibi tumultus nee sonus so 

«1.46, 11 audiatur. Sic in alio Psalmo: 'Siletv', hoc est, non piovocat* Dominum 

pcrtinacia et superbia vestra, Sed obedite, parete etc. Ita Jiic cum non 

fae^rem silere animam meam, hoc est. cum non hnmiliabar, cum non 

abstinerem a praesumptione ex liducäa propriae iusticiae, legis, imo 

etiam Dei per legem culti. Cum mm liumiliarem me ac profiterer me ji 

«(.141, »quidem servasse aliquo modo legem, .sed lanicn optarc, i\e 'iiitict Hominus 

'JD iv.iaitlotator AI!

In XV PsalmoB gradmim. 1532/33. (1540.1 (Ps. 131,2) 385 

Hs]etc. Si incedebam in gloria et iustitia mea, {)et ic^ JU lofjn: 'Sicut ablactatus 

supra', gting mir^ tute eint ftinb, ba§> erttiotjeitet. Dicit rem parvam, 

cum videatur de re maxtima. Sed tLtnb est maxLimiis vivLen.s: quando 

eittW^L^'fint, 

vides, quomodo ©rwelet etc.; est siia afflictio, damnatio. 

5 Sic quando amitto illani consoLlationem remisLsioni.s, propiciationis, 

i- ^- Christo, qui lactat; non 

Mamillam consolationis. Eo ablato: îfee"» 

tantum in genibus, sed uberibus etc.! Quando mater non domi, fult 

puer etc. Sic animae raeae, quando consolationem et promisLsionem 

amisi. Et est verum. Disting[uenda lex et E[uangeliura; lex est neces^sa- 

,0 ria ad contundendam illam superbiam: praesumptio in propria iustitia, 

Alie praesumpLtiones In sapLientia et opibus; sed man tan i^n ba^'- rcben, 

Illi non 2, donec desperatio et diffld[entia, Donec venit diabtolus cum 

') = viel. ^) E>-g. öetfteljen. 

Oiiin iudicium cum servo suo', Haec, inquam, cum non facerem, tum eram 

vere sicut ablactatus. 

15 Loquitur Propheta de re maxima, et tarnen videtur simüitudo parvum 

aliquid et leviculum significare. Cur enim potius ab infante quam 

a viro iam confirmato viribus similitudinem petit? Sed non propria 

solum, verum etiam mire suavis flgura est. Quod enim periculum, quod 

incommodum puero potest accidere malus, quam si privetur mamma? 

20 Haec quasi damnatio et mors infantuli esse videtur. Sic inquit: Cum 

spiritu superbiae et securitatis arriperer et amitterem illam mamillam 

divini.e gratiae, remissionis peccatorum et propiciationis, vere similis 

eram puero, qui matrem amisit et sine beneficio matris non potest vivere, 

hoc est, eram in certissimo et extremo periculo mortis positus. 

25 Deducit itaque Propheta hie nos ad illud necessarium discrimen 

Legis et Euangelii. Lex enim est doctrina necessaria ad contundendam 

illam superbiam et obstipam maliciam peccati nostri, quam praesumptio 

iusticiae nostrae parit. Est quidem, ut supra dixi, praesumptio opum, 

potentiae, sapientiae. Sed huic consuli potest varie. Haec autem, quae 

30 de propria iusticia praesumit, plane incurabilis est nee potest sanari, 

nisi veniat illa ablactatio, de qua David hie loquitur, ut conscientia 

extimulata per Legem examinet vitam et opera nostra. Qiüa autem 

cogimur fateri nos varie in Legem deUquisse, manifesta desperatio se- 

quitur, nisi Christus tanquam benigna mater praebeat mammam gratiae 

35 et erigat afflictam animam. Sic ludas ad laqueum adigitur conspectu 

peccati sui. Neque enim ullum remedium est, quo conscientia exagitata 

peccatis sanari potest, quam hoc unum, ut statuamus, sicut proximus 

27 obstipatam B 

SutêtS SESette. XL, 3 25

386 1° XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 2) 

Ha] lege ; tum, si non Christus, desperant ut ludas, nullum remedium. Quia 

coDLScientiae peccatis morsae nulluni remedium, nisi apud deum pro- 

piciatio; si est vera, ergo verorum peccatorum, quae volunt condemnare, 

quae trahunt in inferLnum; ba gebort vera propiciatio; non g{)et cum 

Actis pLCCcatis, sed quae ocLcidunt et damnant in eterLnuni. Ideo con- s 

servanda afflictis couLScientiis etc. Si fuit aliquando iustitia et .sequitur 

'•"'''''' ^',;,^ lex et Mose et ftojft auff ons cum 'cornuta facie', ba^ bie reben unter äugen 

Qi)en^ etc. Oportet veniat alius p[raedicator, qui loquitur verbum con- 

solationis, Christus; bas tft ber îi^. Sicut puer cruciatur, acciditur, 

moritur absente matre, Sic ego affligor absente mea matre, alvo, quia lo 

Euangelium est mamma, alvus dei; [331. 211b] per E[uangelium genuit 

nos et lactat, fovet. Sint quidam, qui praesumunt et certi, quod ista 

intelLUgant. DiabLolus est artifex mUle.^ ßr fan bir istam distinc- 

6 quae] qui 10 ego(r) 

') Erg. enticeder ))ei% nach ünsrer Ausg. Bd. 22, 69, S oder fauer nach Thiele S. 265. 

*) = Tausendkünstler. 

Dr]Psalmus canit: 'Apud Deum esse misericordiam et copiosam redemptio- 

nem'. Haec est Euangelii vox, quae subsequi debet legem et cui per i» 

legem quasi via stemitur. Sicut enim peccata nostra habent opus obiur- 

gatione et accusatione, ita terror, quem accusatio parit, habet opuB con- 

solatione. Vera igitur consolatio et vera propiciatio, quae est in Euangelio 

proposita, pertinet ad vera peccata, quae in infernum dcmergimt, nisi 

sanentur fiducia misericordiae Dei in Christo propositae. Neque enim so 

misericordia pertinet ad Acta peccata, sed ad vera peccata, quae occidunt 

et damnant. 

Hae vices observanda« simt, ut, cum gloriamur in fiducia propriae 

iusticiae et securi sumus, Lex veniat et Moses cum cornuta seu radiante 

sua facie, quam imbecUlitas nostra sustinere nequit et tamen effugere ss 

seu vitare non potest. Postquam autem hoc modo Lex et Moses officium 

suum fecerunt accusando conscientiam et comminaudo iudicium Dei 

et poenas, tum locus est et summa opportunitas, ut Christus cum mamma 

gratiae veniat et ablactatum puerum quaerentem lac et vociferantem 

recreet. Est igitur elegans similitudo, quae nobis proponit primum jo 

imbecillitatem nostram, quod plane nihil in nobis sit viriura, quibus 

Satanae possimus resistere et conscientiae medori; Deinde mi.scricordiam 

Dei et potentiam verbi eins, quo, tanquam mater filium lactc nutrit et 

lachrymas pellit, sie Euangelion simul est utcrus Dei, in quo gestamur 

et formamur per spiritum Christi, est etiam mamma, qua alimur. Ilac »4 

itaque amissa sumus sicut ablactati. 

Quidam videntur sibi haec pidchre intelligore. Sed vos ab ea prae- 

sumptione vol)iK cavete, ponite vos in numero discipidorum. Satan enim

In XV Pealmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131,2; 387 

Hs] tionem confunbiin, ut legem pro ELuangelio et econtra apprehendas. 

Ex Euangelio adducit locos, qui proprie legis, ut: 'Si vis in vitam ingredi',3nntii).i9, i; 

etc.; Item: 'Non omnis, qui dicit' etc. 6ö fol birf) in legem füren, ut nihil 

videas nisi factum faciendum, legem condemnantem, et aufert Christum, 

5 ut nihil de promiSLSione videas. Ideo nemo cog[itet se scii'e, quomodo 

disting[uatur per verba inter lêgem et E[uangeliura. Sed in terronbLUS, 

pcriculis, ostensione irae et ludLicii dei. Ibi sis bLonus dialectLicus. Hie 

ürwitii. '. 21 

disputatur de lege, quae dicit: Non fecisti volLuntatem piâtris; — faciam 

autemiam! — Quomodo? — credam in Christum, Joh. 6. lubet, ut36 6,29 

lu toto corde confidam et adheream! Qui istam distinctionem trifft in 

tempore, bene; sed left einen ntc^t gern ba ju !omen. Oportet deus faciat 

ut mater, quae ubera f)engt itenim in os, alioqui moreretur. Ibi pericu- 

losis[sima praesumptio in iustitia. Sed polîtica non tarn magna. Sed in 

Ecclesia locus principalis Iustitia, ubi uuUa praesumptio; sed maxîma, 

16 quia diabLolus venit inter fLiUos dei. Ideo quisq[ue cog[itet nondum edo- 

2 qni] quae 

Dr]eiusmodi artifex est, ut facile discrimen hoc tollere et loco Euangelii 

legem, Eursum loco legis Euangelion possit obtrudere. Quoties enim 

accidit laborantibus in agone mortis, ut miserae conscientiae apprehendant 

quasdam Euangelii sententias, quae vere ad legem pertinent, et 

20 per eas Euangelii consolationes amittant? qualis haec est: 'Si vis vitam Kottti». 17 

ingredi, serva mandata Dei', Item haec: 'Non omnis, qui dicit mihi : üKatts. 7, ai 

Dornige, intrabit in regnum coelorum'. Huiusmodi sententiis sie non 

nunquam contunduntur mentes, ut nihil videant, quam quid a se factum, 

quid fuerit faciendum, Item quid Deus exigat, quid prohibeat. Haec 

25 dum corda intuentur, obliviscuntur omnium, quae Christus fecit et Deus 

per Christum facienda promisit. Quare nemo praesumat se haec plene 

esse assecutum, verbo quidem distinctio haec facilis est, sed in morte 

et periculis experimur, quam non simus boni Dialectiei, quando scilicet 

incidit disputatio de factis et faciendis, Cum lex obiicit: hoc praecepit 

90 tibi Dominus faciendum, tu autem non fecisti, sed fecisti contrarium, 

damnaberis itaque secundum sententiam Legislatoris. Hie qui bonus 

Dialecticus est, distinguit inter Legem et Euangelion et concedit quidem 

legem se non fecisse. Sed ad hoc antecedens, inquit, non sequitur illud 

consequens, ut ideo desperem et damner. Euangelion enim iubet in 

35 Christum credere et Christi operibus ac iusticia niti. Qui ad hunc modum 

discrimen hoc tenet et hanc mammam Euangelii apprehendit, salvatur 

et vincit; qui non apprehendit, perit et desperat. 

In hoc igitur loco de iusticia coram Deo plurimum est periculi, 

itaque non praesumendum, sed cum timore humUiter agendum est. 

25*


Hs] mitam CLarnem, jnortuam, sed spiritiii semper pug^nat; nemo blandiatur, 

quasi pulchre teneat distLinctionem lêgis et Euangelü. Si, bene; vide, 

ut firmus etiam. Sed non in hac vita PLOtes, nondiim perfectus. 

'Retributio animae meae est ablactatio pueri' : utraqûe est 'abla^cta- 

tio'. Iste versus dat scientiam, de qua praesump^tione locutus, i. e. 

iusticie, quae est contra f [idem et spera. Nihil, si in generalem scntentiam, 

üt de oninibus sublimibus, sive sapLieutia, potêntia; proprio tanicn 

V. setc. Hec est fünft ba fuv- 'Confidendum est IsLraeli ab hoc', benÖLt et 

discite, ut sciatis, ba^ ftf)e in mortificanda praesump^tione iusticie vestre, 

non in adiutorio legis, bLonis OLperibus, sed bos êlt ftid): 'confidere, 

spcLrare in domino', non semel, hodie, cras, sed 'nunc, semper', ut stabilia- 

tis gratia cor, quod non solum hod[ie, cras, pridie, et [SBI. 212«] 'usqLue 

in finem' confldatis, ut nostra superbîa quaedam eterLua remis^sionis, 

iustitia donata; qûarnquam facienda bLona OLpera, faciam et feci, sed 

4 über Retributio steht Ablactatio über est (1.) steht sicut 11112 stabilietis 

Dt] Si enim praesumptio in politicis, cum aut opum aut potentiae aut sa- n 

pientiae flducia inflantur animi, nxmquam sine periculo abit, in Theologia 

longe periculosissima est, et tarnen ibi maxime est. Satan enim ad filios 

Dei venit et conatur omni studio in praesumptionem et securitatem eos 

inducere. Quare quotidie contra hanc latentem pestem pugnandum est 

et cavendum praecipue, ne quis sibi placeat, quasi teneat distinctionem 20 

Legis et Euangelü. Teuere quidem potes, sed hoc vide, num etiam firmiter 

teneas, ita ut non possit excuti a conscientia et Satana. Paulus certe 

-Bf)ii. 8, islibere fatetur se 'nondum apprehendisse', sed sequi hanc Cognitionen! 

flot. s.setanquam 'in stadio metam'. Sic nos omnes sumus, faciem quidem ad 

metam tendimus et in eo sumus, ut eam attingamus, Sed id non fit ante »5 

carnem exutam et humatam. Quare in tinioro Interim ambulemus, 

orantes, ut lucem, quam Dominus ostcndit, non sLnat extingui, sed 

quotidie magis illuminet mentes nostras et perficiat opus, quod in nobis 

coepit. Hoc qui non faciunt, obruentur desperatione et erunt similes 

ablactatis. so 

v.ain. Speret Israel in Domino ex hoc nunc et usque in seculum. 

Hie versus clare ostendit Psalmum loqui de ea praesumptione, 

quae proprie contra fldem est et vocatur praesumptio iusticiae pro- 

priao. Ideo hortatur, ut confldant in domino et discant flrmi esse in »^ 

humilitate et mortificanda fiducia, tpuie est in adiutorio legis et propriae 


Hs]i8ti8 factis ineter[num non confldam, sed illa unica fid[ucia, spes in mieeri- 

cordiam dei, qui promittit et donat. Illa fidelis et certa fidûcia, quia deus 

fideliter servat suas proniisLsioues. Sicut ipse servat, Sic volo perpetue 

et fldeliter etc. Sed diabLohis sinit nos hodie coufidere, cras etc. Est 

5 discenda ista doct[rina quotLQuot pugnis. 'Nou cum carne' etc., 'sed epi>. e, la 

nequlLtiae spirltus', qui vohiut pracciiiitare in desperationem vel elevare 

in praesumptionem. Deus deiicit, ut elevet, 'reducat'; 'Mortificat' etc. i.Snm.a.c 

@r nimpt äitjen ex ore, ut nihil videas quam desperare, fugam dei et 

irremed [icabili tristitia oppressum. Sed cum senseris, noli sequi tristitiam, 

10 sed reflecte cor et erige iu M[ucia Christi; ibi mortuus poteris resuscitari, 

perditus, damnatus salvari. Ut sit celum, quod condit[um super caput, 

sub quo vadas; i. e. misericordia dei est pulch[rum lacunar, tectum, 

'obumbraculum', ut Esa. CLap. 4. Sub quibus arcubus securi ad [versus 5ef. 4,6 f. 

iram, despLcrationem, mortem. Si ex umbLra venis, ftic^t bie fon getotl.' 

15 UltLimus versLUS est argLumentum psalmi, quod loquitur de praesump[tione 

12 misericordia mit Strich zu celum Z. 11 gezogen zu 13 Esa. c. 4. r 

') Sprichwort? Vgl. Wander, 4, 107: Schatten 29. 

Dr]aeterna sit praesumptio (sie loquendo) misericordiae Dei, remissionis 

peccatorum et iusticiae per Christum donata«, Econtra, ut nimquam ne 

uno quidem momento praesumatis de vestris operibus, quanquam ea 

sancta et legi Dei conformia esse debent. Nam haec unica et nudissime 

20 nuda fiducia manere debet, quae vocatur flducia et spes misericordiae 

Dei iL Christo exhibitae. Haec flducia firma est. Deus enim non mentitur, 

sed fldeliter servat, quod promisit, tu modo perpetuo et fideliter in eum 

confidas. Sed hie a Satana periculum est omnibus viribus conante, ut 

nos ab hac flrma fiducia abducat. Pugnandum itaque est et haec doc- 

25 trina est quotidianis certamtuibus contra Diabolum et 'nequitias spiri- ep^. e, 12 

tuales' exercenda, quae nihil aliud agunt et moliuntur, quam ut primum 

nos erigant in praesumptionem et deinde iterum deiiciant in despera- 

tionem. 

Contra Deus primum per legem suam terret et deiicit, ut postea 

30 elevet ,'deducit ad inferos, ut reducat'. Mammam gratiae etiam iusti- 1. ©am 2, 

flcatis nonnunquam subtrahit, ut discamus, quid nostra ipsorum itisticia 

soleat facere, nempe quod solet opprimere desperatione, ut, postquam 

hoc experti sumus, non sequamur nostrum sensum, sed erigamus nos 

fiducia Christi, qua mortui viviflcautur et salvantur. Haec misericordia 

35 est ceu coelum, quod semper manet flrmatum super nos, quo tecti, ubicun- 

que smnus, securi sumus. Sic Esaias vocat 'umbraculum contra aestum',3ci. 4, sf. 

quod misericordia Domini tegimur contra iram. desperationem, Diabolum 

et mortem. Hoc umbraculum qui deserunt, patientur intollera- 

e

390 In XV Psalmoa graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 131, 3; 132, 1) 

Hb] damnabili in lustitia propria et suadLCt contra eam luctari per eternam 

spem et fidem misericordiae dei. So tft# red)t et roerben bleiben. 

15. Scptêinbris Psalinus CXXXII. 

'Memento, domine, David': Iste psalmus magis est oratio, ut in- 

dicat tit[nlus, et dicitur SalLomonis. Sive SalLomonis, sive DLavidis, s 

idem. SLanctus erat pro rLegno et sacerdotio. Sicut istae 2 res sunt prin- 

eipales in hac vîta, mundo, Et res tales, quae indigent oratione et auxîlio 

dLei. Diab[olus habet 2 titLulos, quibus insignivit eum dLominus Christus: 

5*3 

j^^j'J'rt 'Ipse mendax et homicida'. Ideo non potest quiescere, quin 'circumeat, 

quaerat' et o^mnia faciat pro cede et mendacio. Ad['ver8us ista 2 imperia lo 

diabLoli erexit d[eus 2 reg^na, polLitiam, ut pugnet contra homicîdium, 

et EcLclesiam contra mendacium. [251. '2l2'>] Sic DâA^d dispen.SLavit 

reg[num: polîtia debet conservare vîtam, coniugLium, generationem, 

edu[candam prolem, ut t[ranquinam et quietam vitam agamus, ad hoo 

servit. Et p^rincipes custodes etc. positi ad conservandam pacem. i* 

\ Mendacium 

Politia 

\ Ecclesia • 

,,, . ,.,,./ Homicidium ^ . / 

9 circuat 2u 11 12 Opera diaboli

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Fs. 132, 1) 391 

Hs]Ista (lebet servire deo, ut jjropagetur proles et regLnum C[Oelorum; bas 

jol trjun Ecclesia, pastores sunt ang[eli d[ei positi ad con.servandam et 

defend[endam veritatem, ut destruatur mendacium. Istae res ob ocluIos 

positae sunt, quia EcLClesia habet contiLnuum bel[lum cum hereticis, 

6 cum 'spiritibus nequiLtiae': Ante dil[uvium contra Cainitas, post dÜLU- ^^''-O'^ä 

vium contra Esauitas, sub prophetis, Apostolis contra fal^sos pro[phe- 

tas et Ap[OStolos; et iam d'«ctorib[US. Ideo late amplif[icat istos 2 Titûlos 

et magnificare eius regLUum, quia vere magnum. Maior pars homicida 

et mendax, — Pauciores, qui obed[iunt magListratui, — qui vexant 

10 pacem et resp[ublicas, quam conservent. Sic plus hereticorum, Sic 

P[lus labefactant, Cum sit res utraque extra, supra vires, tiieri pLacem 

et veritatem. Alterum quidem malus et dLivina« virtutis. Ideo desperandum 

de nostris viribLUS et implorandum dei auxLiUum. Niülus 

mag[istratus conservavit pol[itiam nisi rapti impetu quodam et fort[una 

15 et dLixerunt fortLunam fecisse. Et tamen foiLtuna fuit deus. Et hanc 

10 conservet lö fecisse] fecisse (dixêrunt) 

Dr]alia officia Oeconomica in pace possint consistere et defendi contra 

seditiosos et cupiditatem hominum; sacerdotium autem pertinet, ut 

subnascens proles deducatur ad regnum coelorum, et ministri Ecclesiae 

sunt ceu angeli positi ad defendendam veritatem, ut destruatur regnum 

20 Satanae, patris mendaciorum. Haec sunt propria sacerdotum offlcia, 

quae semper in mundo inter fldeles extitere et continuum bellum gessere 

contra Haereticos. Sic Patriarchis certamen fviit ante diluvium con- 

tra Cainitas, Post diluvium contra Esauitas et aUos; Prophetae beUi- 

gerati simt contra falsos Prophetas, sicut testantur ipsorum conciones, 

25 Apostoli contra pseudoapostolos. Neque enim Satan cessat. Porro 

semper malus fuit regnum Satanae. Nam si Ecclesiam spectes, semper 

plures fuerunt infideles quam fideles. Sic in Politia semper maior pars 

est eorum, qui non obediimt, qui turbas et beUa movent, quam qui 

officium faciunt et obediimt. 

30 Cum igitur regnum Satanae (si numerum spectes) longe sit ampUus, 

deinde tum Politia tum sacerdotium eiusmodi res sint, quae longe supra 

vires humanas positae sunt, Itaque nostris viribus defendi et retineri 

non [SSg. 1] possunt, palam est, quam necessaria haec oratio sit, qua 

David utrunque fortunari et conservari postulat. Atque hie primum 

36 vide dtöerentiam inter Eegem Davidem et aUos Eeges mundi. Sentiunt 

et vident hoc aUi quoque Eespublicas humana vi retineri non posse. 

Itaque dixerunt singulari afflatu numinis opus esse ei, qui bene et foelici- 

17 autem eo pertinet B 21 qui B 28 eo [Druckfehler am Zeilenende] A. 

;


HsJ praetulerunt .sap[ientiae, potentiae. lustisL-simi occumbLunt, et econtra. 

Si iustitia, potentia: ThcmistoLcles, Cicêro, DemostliLenes. Ideo dixê- 

runt: fortLuna regit et versat temere, quia non curat nostram potentiam; 

quia saepe pauci vincunt plures, ergo aliquid sit supra potrentiam, iu- 

stiLtiara, sap[icntiam; ideo vocLabant fortimam. Ergo nece.SLsitatem s 

orandi pro utroqûe dixît.' EcLclesia et PolLitia non in Nostra manu. 

lohLimnes habûit in sua EcLclesia Che[rinthum; et alii; Christus Tudam. 

Sic Episcopi habLuerunt Ar[ium, PelagLium. Sic nos non iLÖnnen lofjeren, 

quod Muntzerani, KarlLStadius, Cing[liuR, SBiêl. In manu nostra non 

sunt; satis studiose docemus, praedicamus, disp[utaraus, nihil deest, «o 

quod ad officium etc. Ideo dicendum ut psalmus: 'Memento', tf)ue bu

In XV Psalmus graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 1) 393 

Hs] qniiintur. Ideo mutanda significatio personarum vel nominuin, res 

eadem, Ut nou literaliter, sed oportet canamus psalmum bêne eum 

iütLellifjentes. [581.218"] lam .seqiiamur literalem sensum, quomodo Lste 

popLulus oraverit; postea facile accomodabimus. Dividitur in reg[num 

i tempLorale et spirituale. 1. ora[t pro rêgno Ecc[le8iastico, post pro po- 

lit[ico, et audietis, quomodo distinguat. 

'Memento' omnium passionum, afflictionum eius. Euangêlium ^'. 1 

passionem vocat crucem; humiliatio et oppressio Christi nihil aliud est. 

VLult significare, quod David multa passus sit propter promissa dîvina, 

10 quia, ut habentur in 'Eeg[ibu.s',i persec[utionem patitur a Saul iniquo 'Sam.is, laff, 

propter hanc causam, quod unctus a Samûele vivente- etc. Hoc infl- 

4 oravit 10 in fehlt 

') D. h. in den „Büchern der Könige" (hier noch alte Zählung des ersten Saimtdis- 

buches). ') Erg. Saale. 

Dr] Studiose quidem docuimus Ecclesias neque quidquam desiderari sumus 

passi, quod pertinebat ad nostrum officium. Sed hoc non satis fuit. 

Quid igitur faciendum est? Fempe hoc, quod Psalmus ait, ut dicamus: 

15 Memento, Domine, David, ut 'sanctificetur nomen tuum', ut foedi isti Kattii. e, 

prophanatores luant poenas turbatae pacis et Ecclesiae, etc. 

Ad hunc modum est Psalmus oratio pro veteri populo, ut Dens 

regnum et sacerdotium propter promissiones Davidi factas servare velit. 

Est autem nobis quoque usui, quod etiam nos habemus nostrum Davida 

ä« et Ephratam, in qua invenimus tabernaculum Dei nostri. Ees enim ma- 

nent eaedem, tantum significatio vocabulorum immutanda est. Sicut 

autem ipsi pericütati sunt in utroque, ita nos quoque periclitamur. 

Quare ima recte canemus hoc: MEMENTO. Porro sequar sententiam 

literae simpliciter, quomodo a populo veteris testamenti oratus sit. Facile 

S5 enim est postea eum applicare ad nostra tempora. Sicut autem regnum 

duplex erat, hoc est regnum corporate et spirituale, ita quoque dividitur 

Psalmus in duas partes, primum enim orat pro Eeclesia, deinde pro Po- 

litia. 

I. Memento, Domine, David et omnis adflictionis eius. v. 1 

30 Vocabulum nsr afflictionem, humiliationem, oppressionem significat. 

Hieronymus fere ubique vertit pro 'mansuetudine' % sed circumstantiae 

arguunt eum loqiü de Davide multa passo propter promissionem divi- 

30 ms [Druckfehler] Ä 

') So hatte Luther im Text für seine Dictata super Psalterium 1513—16 drucken 

lassen, Unsre Ausg. Bd. 4, 421, 6. 

9


Hsjnitum oclium et eterLiium iu Säule contra D[avidem. Ideo in regLno 

varias persecLutiones, peri[cula, insidias, ut conqueritur per tLOtum 

i.«6n.8.s5pSLalmum. Ideo filius David, popLulus opponunt ilhim DLavideni in con- 

[spectu dei orantes. Non quod velint Dâvidem intercedere pro se, sed 

»löm. 4. 3 ofiferunt DLavidem habentem promissa, ut PLaulu.s AbLiahamum, quod ' 

credît cum fldLUcia AbLiahae. Ideo non accipe D[avidem hie pro sua 

per.sona naturaliter, sed DLavid promissarius, qui est vestitus, indutus 

d[ivina promis[Sione, ut oratio plus formam, i. e. promissa, coucipiat 

quam materiam, i. e. Davidem, qui concepit promissa dLivina. David 

promis.ârius i. e. habens proLmissiones istas, i. e. oramus pro reg;no non > 

Bau. 9, 18 tanquam digni, bene meriti hLanc auditionem. Sed 'prosterLnimu.s 

nostras preces indignis^simas in tuis multis miserationibus' i. e. pro- 

missis. Isti b[ono exordio utuntur, quando coram deo ap[paret indignus, 

sed indutus sua misericordia promissa. ^Jae f)eifft red)t ad deum 

i'ut. 18, 12 getretten et orare. Non ut phaLrisaeus: 'leiuuo.' Sed: Domine, gebtenf «^ 

3 poplulos 12 (pro^misgis) miserationibus 

Dr]nam. Sicut enim historia Eegum ostendit, persequitur eum Saul immani 

i.KQin. IC, i3fi. odio. Sed cur? Nimirum ideo, quia a Samuele, wênte adluic Säule, 

in Regem unctus erat. Hiuc persecutiones illae, odium, invidia, obtrectatio 

et omnis generis pericula in eum derivata sunt. Quod aut«m horum sive 

i.sntt. 8,ii Saloino filins, sive totus populus in oratione et conspectu Dei meminerunt, w 

non fit eo modo, quo Papistae putant, ut David pro ipsis intercedat. 

Sed loquuntur de Davide habente promissiones ac Deum per Davidem 

fflöm j,3iilarum promissionum commonefaciunt, sicut Paulus quoque loquitur 

de Abrahamo. Quare nomen Davidis non est accipiendum absolute, 

tanquam loquatur solum de jwrsona eins; loquitur enim de Davide ii 

non simpliciter, sed secundum aliquid, hoc est de Davide promissario, 

ut sie dicam, seu habente promissiones et vestito diAinis promissionibus, 

ut magis intelligas formam quam materiam. Formam enim docendi 

causa voco promissionem, Materiam autem ipsum Davidem, cui pro- 

missiones factae sunt. >o 

Est itaque haec sententia: Domine Dens, oramus pro regno non 

tanquam digni et meriti, ut exaudiamur, sed, sicut Daniel loquitur, 

Ion 9, 18 'proKternimus nostras preces coram te in multis tuis miserationibus', 

nitcntes eo, quod Davidi promisisti te facturum, ut regnum nostrum sit 

perpetuum. Ita pulcherrime orditur orationem, statim in ipso vestibulo ss 

ostcntans promissionem. Tlnc exemplum utilissimum est. ut oraturi 

appareamus coram Deo tanquam miscri peccatores, non conlidcntes nostro 

mcrilo nequc nitentes dignitate nostra, sed quasi induti misericordia 

«ur. la, 12 et promissionibuH ipsius. Non sicut ille, qui dielt: 'Bis ieiuno in sabbatho'.


Hs] cm bein bLarniljer^ttjtett et oerêifLfuiig, quin non sunt promLssiones quam 

nn,seraLtioiie.s, misericordiae gratis oblatae. Hae, inquit, factae Davidi. 

Deinde recordLare o[mnium ip.sius afflictionum. Non propter afflictio- 

nes, sed a{flictione.s in promisLSione, pa.ssiones toleratas, et promls^Ri- 

5 oncs manserunt in Davide in omnibLU.s tribLulationibu.s. Cog[ita, quod 

promisisti David et ipse multa passus propter eas, ideo Ia§ ön§ ni(f)t ba 

öon faUen, sed 'perfice, q-xod incepisti'. ConfLice, quod operatus. Istum*öiM,6 

versum trahe ad promissiLonem. 'Memento AbrahLae', Et Moses etc. Xona.iWotca2,i3 

quod invocent patres, sed: quibus promisisti, [581. aist»] i. e. habent pro- 

10 mis[siones 3 illi, ba gebten! brau. Ne desp[_icias nostras IniqLuitates, sed 

tuam dLivinam raisera[tionem, quam promisisti patriar[chis, 'semen, 'i''»!"*.!' 

ut cell steHas'. Sic intel[ligamus, ne degeneremus in Sophistarum ab- 

surdLitates. Potiorem partem Euangelii non intel[ligunt, alt[eram te- 

nuiter. Ideo non de promis[Sione espLcriuntur, Sed sie: 'Memento', 

15 i. e. quod fuit tarn probus et communicavit sua merita, et da per merita 

8 über 'AbrahLae' steht prophLetae 10 nostras c aus nostram 12 denegeremus 

Sophistarum c aus Schophistarum 

Dr] Sed memento, Domine, promissionum tuarum. Ifam promissiones aliud 

nihil sunt, quam miserationes et misericordiae gratis oblatae. 

Ad hunc modum, quod afflictionum meminit, etiam non facit id ab- 

solute seu simpliciter, sed secundum aliquid. Intelligit enim proprie 

20 afflictiones toleratas propter promissiones, in quibus afflictionibus David 

promissiones tenuit nee passus est sibi eas excuti. Dens quoque eas 

Davidi servavit. Sicut igitur, inquit, Davidem omnia propter verbum 

tuum tolerantem et nitentem verbo tuo servasti, ita nos quoque nitentes 

promissionibus tuis serva, ut 'perficias, quod operatus es in nobis'. Adspftu. i.s 

25 promissiones enim omnia referenda sunt, sicut Mose quoque facit, cum 

dicit: 'Memento Abraham, Isaac', etc. Non enim, sicut indocti Papi- 2.oto[c32, 13 

stae somniant, invocavit Abrahamum et Isaac, sed promissiones aUegat 

ipsis de semine seu posteritate factas. Harum quomodo potest Deus 

rectius commoneri, quam cum isti nominantur, quibus prommissiones 

30 Dominus fecit? Has sancti opponunt indignitati suae, peccatis et deme- 

ritis suis. 

Haec diUgenter sunt inculcanda, ne degeneremus in absurditates 

Papistarum, quoriim Theologia scholastica plane nihil novit de promis- 

sionibus Dei, sed, cum eae sint potior pars sacrarum literarum, tarnen 

35 eas non intelligunt. Alteram autem partem, nempe Legem, tenuiter 

tradunt et semiplenam. Ideo huiusmodi sententias sie exponimt, quasi 

dicat Psalmus: Memento Davidis, quam sanctus et bonus fuerit, ac sine, 

ut per merita eius, quae in nos supererogavit, habeamus regnum etc.


HsJregLnum CLoelorum. Sic per merita omnium SLanctorum; ista prae- 

scindunt misericordiam dLivinam; scüicet personam activam, operantem 

et fingit D[avidem habere supererLOgativa merita, propter quae 

deus misereatur liuic popLulo, Utlud[a«i adhuc hodie suis meritis messiam 

velint mereri. Sed nos habere volLumus D[avidem patientem, habentem s 

promisLsionem, indutum, vestitum misericordia dLivina, qui non spargat 

in nos sua merita, sed misericordiam et promisLsionem. Ag[amus 

g^ratias, quod istam distinLCtionem habemus. Nihil sciunt de DLavide 

activo et pas^sivo, tantum ex eo faciunt idolum. EcLclesia non ideo 

sancta, quod eius merita nobis proveniaut, sed quia habet promisLsionem lo 

dLivinam, quae est uterus eius. Ista non propter idolatrias TarLtarorum, 

PapListarum, TurLcarum et omnium iustiLCiariorum. 

v-a 'Qui iura^vit': @e gcêt auff Sal[omonem, qui fecit psabnum, vel 

1. «an. 8, 84 ff. tempore SalLomonis. Tu promisisti DLavidi regnum. D[avid rursum 

promisit tibi temp^lum; hoc iam impletum, quod tibi promisit; serva is 

tu etiam tua pro^missa. Sic in fide vel promis^sionis Davidi factae offe- 

i. «all. 11,8« rmnt temp^lum deo. Tu dixListi: 'non deerit lucema'; hoc serva. 

ll2 praescindit 7 nos o über sua noclimah non 9 facit 10 proveniat 

11 qaae] qui eius über (est) 

i'']Haec sententia autem palam est idolatria, apprehendit enim nudam 

materiam sine forma seu personam activam tantum. Sicut ludaei pu- 

tant propter sua merita se velle impetrare Messiam. Ad hunc modum so 

plane eadem religio Turcarum, ludaeorum et Papistarum est, pariter 

enim nituntur sua dignitate. Nos autem personam activam, cum ad 

Dei conspectum ventum est, abiicimus et volumus passivam personam 

indutara promissionibus, hoc est talem Davidem, qui spargat in nos non 

sua merita, sed promissiones datas et conservatas in omnibus adflic- » 

tionibus. Huiusmodi Davidem Papistae non norunt. Cum itaquc tantum 

norint activum Davidem, ex eo postea idolum faciunt. Non norunt 

eum ita sanctum esse, sicut tota Ecclesia est sancta, non quia habet 

bona opera, sed quia habet promissionem gratiae, quae vere sin\is et 

uteniR est, in quo Ecclesia geritur et nos omnes. so 

V 2 11. Quia iuravit Domino, votum fecit Deo lacob. 

ITaec videntur ad Salomonen! non inepte referri posse tanquam 

i.aon. «,2411. auctorem huius Psalmi. Vult enim dicere: Tu promisisti Da\adi regnum, 

David rursus promisit tibi tcmpluni; hoc nunc pcrfect\un et impletum 

votum est, serva iam tu quocjue promissum tuum, ut huic loco et jKipiilo » 

adsis. Ad liuuc modum offert templum et arcara in flde promissionis 

i.fliin. II, M Davidi factae de 'lucema non extinguenda' ac rogat eam promissionem

In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,2) 397 

Hs] 'Potenti iacob' : de isto iuraLmento non loquitur, tantum hoc habet 

textus: 'Vides, quod siib pellibus', ad Nathan. âS ftretd)t f)tc (galLO* «S'^''-'-^ 

mon au§, quod Dâvid voverit et iuraverit; Non; tantum simpliciter: 

volo in gratitLudiuem et ostensîonem et confesLsionem istanim pro- 

5 mis[.sionura facere aliquid insigne, i. e. templum; üt etiam habuit pra«ceptum 

nLullum speciale. 'Abir': 'potens'; deo tribLuit multa nomina 

ab effectib[us variis; a pntentia; r)eijjt au(^ robustus bos et ang|_elis tri- 

buitur; [581.214»] vim et potentiam populi vocare; sie Mes loquitur; 

.sap[ientia non sie intelLÜgit nee loquitur; quia, quod deus mea firmatio, 

10 conservatio, victLoria, dicit Mes. OpLcrarius :înLgegen: si pecLuniam, 

15 

reg[num, opera facio, sum dives, pot[ens et iustus. Sed \mb idola, et 

illa fallunt et 'vaLuitas vanitatum'. Sed hie: qLuamquam .sim paupeiLri- sptrt. i. 

raus pop[ulus et in medio regum, regnorum, et tarnen praevaleo Omni- 

bus reg^nis. Non est in tua potentia, no[n pop[uli, sed dominus est ip- 

sorum. 

'Abir': 'fortitudo Iacob', i. e. popûli. 'Vovebat potentiae popLuli 

ISLiael', i. e. huic, qui est potentia huius popLuli, i. e. dominus, fêtn 

leut, qui putant, quod solus deus dat vlrtutem et potentiam. AnaLlogia: 

'Ipse est, qui praebet vobis victoriam'. 'Non in multitudine equLorum', l;,,]"^''/*' 

20 sed vict[oria mea potentia. Sic Iud[ei eecLinerunt 'potLcntiam', non gen- 

6 specialis 7 tjeiflt mit Strich zu 'Abir' Z. 6 gezogen. 

Dr] servari. Porro de hoc voto nihil loquitur scriptura, tantum enim habe- 

tur illa consiiltatio cum Propheta Nathan, II. Eeg. VI. Sed auctor vo-a.snm. ?, 

luntatem Davidis vocabvdo iuramenti et voti voluit commendare, quod 

flxum habuerit in animo hoc modo gratitudinem declarare et testari 

25 fidem suam in promissionem Dei. 

Ubi Latinus fecit: Deo Iacob, in Hebraeo est i-ins, quod magnum 

et potentem signiflcat; hoc nonnunquam tribuitur AngeUs, saepe etiam 

tribuitur adiective aUis rebus, quibus fortitudo et robur quoddam inest, 

sicut bovi etc. Hie autem insigne fidei vocabulum est, quod Deus sit 

30 potentia seu vis sui populi. Sola enim fides Deo hoc tribuit, Eatio et 

caro plus tribuit opibus et aliis praesidiis carnalibus, quae ipsa inteUigit. 

Sed quicquid eiusmodi carnaUum praesidiorum est, vere sunt idola, 

quae fallunt. Ista autem est virtus, vis et robur populi, quod Deum 

habet. Ha«c virtus, in medio hostium, hunc quasi pugiUum populi lu- 

35 daici conservavit. Porro ideo hoc vocabulum Deo tribuitur, ut intelligas 

eum solum esse, qui dat vlrtutem et victoriam. Sic alio in loco textus 

dicit: 'Alii in curribus et equis, nos autem in nomine Domini.' Sic P;iu-i't-2o,8 

26 ^"«as A 

2

398 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 2. 3. 4. 5) 

?*Ues, nec hodLie plures. Sic PLaulus: 'confortamini in virtLute potentiae 

eius' contra diabLolum et omnia. Sequitur forma luramenti: 

V.3 'Si introiero': .sunt ludaici pleonasjni, superfluitates. 'Non ibo in 

V. 4dLomum meam nec obdormiam oc[iilis meis'. ß« jinb i partes iuramenti: 

non in bei legen, i. e. Germanice diceremus: ^ä) 

tt»il mein êubt nid)t 

janfft.' 2;a ift tota pcri.ssoLlofiia Eb[raica bvin: ^rf) '"'I i^n? nuitjeiicbt 

hoc impletum ? cum 

I)abcn. Est una granimatica quae.stio : Quomodo 

D[avid, cum esset ediflcaturus temphim, non; tamen non potuit com- 

i.flon. 6,36plere templum, nisi saepius ista 4 faceret. Et vix '7 anni.s'; quare dicit? 

Voluntas est idem etc. Artifex comprehend[it onines 4 causas. Ideo 

eius volLuntas reputatur pro toto facto. Si etiam ista 4 fecero, tamen 

non rügen, et Jörgen, nisi effecero; non quiescam quietc et voluntarie 

nisi x>erfecto opere. 

V. B 'Donec locum domino inveniam': i. e. tempLlum invadam. Non 

2.som.7,2tantum spacium etc. Sed locum domini, ipsara domum, quia arca negl[i- 

3 ludaici c atit 3ubaifd^ 

') Erg. betten. 

Drjlus dicit: 'Confortamini in potentia ipsius'. Nam hoc robur aetc-rnum 

*'"''*' 

'"est et non fallit. Reliqua, praeterquam quod fallunt, etiam sunt mo- 

mentanea. Hinc sequitur forma iuramenti: 

V.3III. Si introiero in tabernaculura domus meae, si ascendero 

in lectuni strati mei, 

v.aini. Si dedero somnum oculis meis et palpebris meis quietem', 

V.5V. Donec inveniam locum domino, tabernaculuni potcnti 

lacob. 

Est haec nsQvaaoXoyla usitata Hebraeis, cum masnum Studium 

significant, nos una figura diceremus hoc totum: Non acquiescam, prius- ss 

quam domino invcncro habitaculum. Ncquo autom liic neecsse rcspon- 

dere ad puerilem illani quaestionom, quomodo ])()tu('rit lioc iuranientuni 

consistere, cum neque David templum aedificaverit, nec, si ipse aedi- 

ficasset, potuerit opus absolvi, nisi saepius conscenderet lectum suum et 

dormiret. Nam de voluntate seu animo loquitur, «luo David ad hoc opus so 

perüciendum affectus fuit. Porro voluntas seu animus artificis com- 

plectitur omnes causas, raatcrialem, fornialcni. liiialcin (•( officicntcm 

»6(1111.7, »etiam. Quoniam itaque, sicut in Kegum libro osteuditur, David iiuli^r- 

') Dietrich stellt hier, icie auch sonst oft und wie es auch Luttter in der Jiegel tut, 

den Vulgatatext nach Luthers deutsdier Übersetzung tusammen, in V. 5 bleiben die Worte 

der Vidgata et requiem Umporibus meis fori. 

ao


H8]gebatur sub pellibus. Dens fecit me regem et in eternum sessurus super 

5 

throLnum fllius meus. Non patiar, ut dôminus sub pelLÜbus. Patres 

et proLphetae non volunt deum speculari, sed incamant et certo loco 

persona[m [331. 214b] appreheusibilem. Domum vocat, ubi est arca, quia 

vûlt dLicere: Dominus debet sedere in tempLlo et domo a me edif[icato. 

Non adulteri, vagi ocLuli, sed intenti, affixi ad l[0cum habita [tioni.s dei. 

Alii ludei non herebLant üxi.s ocLidis et corde in arcliLa, q[uamquam pro- 

misisset: 'hie hab[itabo. Ibi ponam nomen meum'. Hie offeretis, appa- i.rsh. ii,36 

[reatis coram me. Ideo deus .semper hab[ebat lôcum certum, ubi pro- 

10 missum suum fuit, quod velit esse. lacoLb, Adam, AbLraham erexit 

tab[ernaculum, altaria, sed sie, quod dLivino signo vel ostento conür- 

maretur. â§ i)at geljeijfen: coram domino. V[olo loeum domino pa- 

rare, debuerit roo^^nen er sub pellibus, rattert? qLuamquam hie sacerdotes. 

Est miserum tab[ernaculujn, altaria, — ego pulchLram domum. 

15 Faciam domum, quae sit clarisLsima in orb[e terLrarum, hoc promittit. 

Sic hodie nos ]Sro[n roeiter faren quam in iLesum Ch[ristum, qui est arca, 

propLiciatorium nostrum, sebasma, in quo herere debêmus et dîcere: 

1 in fehlt 7j8 promiserat 9 me(o) zu 12 Coram Domino r 

Dr]num esse ratus est, si ipse habitaret in cedrina domo, arca autem sub 

pellibus esset, explicat haec figura summam voluntatem, qua optavit 

20 hanc indignitatem tollere. 

Porro hie iterum notabitis, cum de tabernaculo potentis in lacob 

loquitur, quod sancti Patres et Prophetae non simpliciter Deum in coelis 

habitantem speculati sunt, sed Deum apprehensibilem in certo loco et 

quasi persona quadam indutum. Deus enim per se est natura inflnita. 

25 Ideo cogitationibus simpliciter apprehendi et circumscribi nequit. Eespicit 

igitur David ad verbum, quo Deus se alligarat ad arcam, quam cum 

in templum collocaturus erat, vocat templum tabernaculum seu habitaculum 

Dei lacob. Hie sapientes ludaei disputarunt: Deus inflnitus 

est, stultum igitur est putare eum rectius coli in isto loco quam alibi. 

30 Sed laudandi sunt oculi Davidis, Salomonis et aliorum piorum, qui 

non vagabantur opinionibxis suis in infinitum, sed verbum secuti Deum i.ston. 11,36 

tantum eo in loco quaerebant, ubi se inveniri velle verbo revelaverat. 

Qui ibi offerebant, dicebantur coram Domino offerre. Qui adorabant, 

dicebantur coram Domino adorare. Sic Adam, Abraham, lacob habue- 

3b runt altaria, ubi Deus se revelarat et signo coelesti confirmarat se ibi 

esse. Quia enim Idolatriae peccatum nemo potest effugere, si non ipse 

Deus locum et modum cultus ostendat, Ideo semper in mundo piis certus 

26 allegarat B

400 In XV Psalmos graduiim. 1532 33. [1540.] (Ps. 132, 5. 6) 

Hs] Extra illum hoLminem niliil de deo. Si illum habes, die: Dens, habitator 

CLoeli et terLra«, habitat in isto homine. 

'TabLernacula potenti' iterum. Pluralc 'tabernacula' fortas^se 

propter diversas partes istius tabLcrnaculi: 1. interniim, SLacro-SLanctum, 

propicLiatorium, ubi semel in anno SacLerdos. In altLcra quotLidie sacer- * 

dotes immolantes. Deinde popLulus in atrio, quia omnes intendebant 

corde et ocLulis in tabLernaculum, propiciatorium. Ideo vocat habi- 

tacula vel mansiones. 3)a§ ift luraLmentum, hoc iam nunc factum et 

narrat impletionem iam. 

V. 6 'Ecce audLivimus eam': (3tt)e, dicit, hoc, quod vovit DLavid, im- lo 

plêvit SalLomon et sie, quod ift locus eelebêr et exit fama in C€t[eras 

gêntes. Invenimus illam domura, praedicatur, quod deus iam habLitat 

in tempLlo isto a SalLomone edifLicato, Non in Gibeon etc. Iam trans- 

lâtum tabLernaculum in temphim fixum, solid um et non transferibile. 

1. in Gilead, Gibeon, Silo et tnavb ömb er* getrieben, Gaba, et fpncirt; ü 

ubi erat, babiei erat SRom^; In exeri^citu. '35a max iiLnjer .^L^rr ©[Ott, et 

16 nbi erat o 

') = utnher. ') Luther ineint aus httlwlischtr Auffassunci her: dtr TlauptsiU 

der Beligion. 

Dr) locus ostensus est, de quo promissio fnit Deum ibi esse, audire. loqiii 

velle etc. Nos hodie nuUura habemus locum corporalem, sed oninia sunt 

in Christo. In hunc unum debent intenti esse oculi et corda nostra. Solus 

enim est nostrum aeßaa/ta, Ita ut recte dicatur extra hunc hominom le- 20 

sum nuUum esse Deum. Itaque, qui eum apprehendit fide, habet Deum. 

Qui non apprehendit, Deum nulluni habet nee potest habere. 

In Hebraeo nomen tabernaculi phnale est, videlicet propter partes 

templi. Nam propiciatorium erat, in quo non licebat nisi semel in anno 

comparere summo sacerdoti. Deinde erat sanctum, in quod licebat solis 25 

sacerdotibus ingredi. Tertia pars erat atrium, in quo reliquis tribubus 

adorare licebat, hoc est vulgo pariter et principibus. Etsi autem solis 

sacerdotibus in sancta et ad propiciatorium ire coucessum erat, tarnen 

Omnibus communis erat promissio futurum, ut ibi orantes exaudirentur 

Inde accidit, ut, etiamsi üierosolymis non essent, tamen orantes faciem w 

taii.6, iiet oculos versus templum flecterenl fiducia promissionis, quam Domi- 

nus tabernaculo afflxerat. 

v.«VI. Bcce audivimus eam in Ephrata, invenimus eam in cam- 

pis silvae. 

TToc est, votum Davidis nunc est impletum, praedicat\ir eniiu Do- a, 

minus habitare in ist« templo a Salqmone aedifleato, quod est eiusmodi,

In XV Paalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 6) 401 

Hs]ubi erat, ba giengen jie f)in aum gebet. [S3l. 215«] lam in templo stabilis 

locus et rnutata illa mutabÜLitas loci. @ot jet) gelob [Ct. Impleta ista 

proinis^sio Dâvidis, quam fecit deo, quia edificatum tempLlum. 

'In EpliLrata': Ebnaicum obscurat istum psalmum, i. e. in regino 

5 ludae, i. e. leruSLalem. Violenta expositio, sed muä fo fein, quia nusquam 

legimus templum domini fuisse in EpliLrata i. e. Bethlehem. Ergo 

intelLligimus per metonoraiam David Ephrateum, qui iam transtuUt 

domum suam ex Beth[lehem in leruLsalem, quia possessio translata dat 

ei aliud nomen. Est ergo leruLsalem ab ipso Dâvide, quem insignit',». 3tt. 

10 quod edifLicaret tempLlum, propter David Ephratei roillen. Iam HierusLalem 

est bethlehem propter Dâvidem bethlemitam, qui regnavit iam 

in lerusLalem. Sic, cum dico de PapLa: glorenfe regirt iRom. Sic de 

dLoctoratu Italico : Bononia regirt scholam lip^sensem; jungem ^ i)at turcam 

gefc^lLagen. Est vere frequens figLura: Pomerania regit EcLclesiam 

15 WitLtenbergensem. i. e. tempLlum invenitur in regno ÜLavidis. Non 

iactatur ELphratae nomen propter DLavidem, sed promiSLSiones, quae 

huic Ephratitae donatae. ludei non digni, quibus dedit templum, sed 

propter DLavidem. 

3 editam 13 über turcaai sieht Bab^yloiiiam 16 nomen] nö 17 dedit eis 

') Erg. psalmus. *) = Ungarn. 

üi-]ut post hac non sit transferendum in aUa loca, sicut hactenus accidit. 

30 Iam in Gilgal, iam in Silo, tandem in Gabaa erat. Porro ubicunque erat 

arca, ibi simul Dens erat. Nam promissio arcam sequebatur, ubicunque 

tandem locorum esset. Nunc, inquit, flxus et stabiUs locus est, in quo 

arca et templum manebit, quod, si in hoc loco non erit, nusquam in toto 

orbe terrarum erit. 

« Sed quid est, quod dicit in Ephrata esse? nusquam enim legitur 

domum Domini fuisse in Ephrata, hoc est Bethlehem. Etsi igitur figura 

paulo videtur esse durior, tarnen certum est per Ephratam intelligi 

regnum ludae, cui praefuit David Ephrateus, ut idem sit: in Ephrata, 

hoc est: in Hierusalem, ad quam David Ephrateus transtulit sedem re- 

30 giam. A rege itaque Ephrateo per Metonymiam Hierusalem vocatur 

Ephrata, sicut etiam in Germanico saepe solemus, ut si dicam: Saxonia 

libere confessa est Christum Augustae coram Caesare et toto imperio. 

Hie Saxonia significat Ducem illustrissimum et perpetua memoria Eccle- 

siarum dignum lOANNEM, electorem Saxoniae, qui genere Saxo fuit. 

35 Sic dicimus: Pomerania regit Ecclesiam Vuittenbergensem, hoc est 

loannes Bugenhagen Pomeranus. Eo autem hac figura hoc in loco voluit 

26 Bethehem A 36 Vuittembergensem A 

Sutêtä aBerte. XL, 3 26

402 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 1H2,G) 

Ha] 'Invenimus eum in canii)is': TautOLlogia; idem bis repetitur propter 

certLitudinem; i. e. HierusLalem. Sic sepe in pro[phetis 'Libanus'. In 

go(?n*i!aZachLaria, lereLmia: 'Gilead tu mihi', 'Aperi, libane, pôrtas tuas'; 'lor- 

danis' etiam dicitur. Eb^raicae figLurae sunt. Lybânus, quia edificata 

ex cedris Libani. Ideo -\adetur quasi migrasse LibLanon in lerusLalem et ^ 

Libanus factus ex lernsLalem. Sic: bie '2)ibijcf)LC Ijexbc^ si veniret huc 

cum lignis, tum bäum ftunben l)ie, quae illic jolten etc.; i. e. locum habi- 

tationis dLci invenimus 'in loco sylvestri', i. e. in leruLSalem, propter 

multitudineni lignorum abietuni, quibLiis edificata, 'in hoc campo'. Si 

cui obscura, difficilia etc., proLphetae habent asperas figuras, obseuras; lo 

vocat leruSLalem saltum, libanum etc.; i. e. summum beneficium, donum, 

scire 1 locum habitationis divine, i. e. habêre verbum. Ibi conservatur 

EcLclesia, regLnum sp[irituale, iLegnuni celo[runi; habere locum certum, 

ubi possis audire deuni loquentem, ben f)aben 

[S8l. 215''] toh" lîe. Hie orabimus, 

impetrabimus et faciemus omnia. A persona et Materia habet duo u 

nomina: a persona 'Euph^rata', a materia 'campus sylvae'. Sic hodie 

maxLimum donum, posse nominale locum et personam. Ibi vincunturdia- 

bôli insidLiae, machinae mendaciorum, quia deus habLitathic. Sic ex istis 

locis conservatur EcLclesia contra falsas doctLrinas et seditiones. Ideo nunc 

9 abictum 

>) Unsre Ausg. Tischt. 1, 409, 16; 2, 641, 13. 

Dr] uti Propheta, ut intelligas templum praedicari non propter Salomonem, »o 

qui templum aedifica\nt, nee propter populuni praesentem confluentem 

ad templum, sed propter Davida habentem promissionem istam. Sicut 

enim supra admonui, promissio est summum, quod considerari debet 

in Omnibus; ad eam hie rcspicit et significat ex promissione, non ex 

meritis datum esse templum. jj 

Eepetitio seu ravToXoyia est, quod addit: in campis sUvae. Nam 

campos silvae vocat Hierusalem, sicut Prophetae saepius eam vocant 

€a(*. 11, 1 'Libanon', quod ex cedris Libani sit aedilicata et ligna Libani quasi migrasse 

Hierosolymam videantur. Superior itaque appellatio ex persona, liaec 

autem ex materia ei est indita. Pertinent autem hae figurae eo, ut dis- so 

camus, quam magnum donum sit haliere locum, in quo verbum Dei 

dooctur. Il)i eniin est et conservatur Ecclesia, hoc est regnum coelorum. 

Ilunc locum, inquit, liic habemus, ubi templum est aedificatum pro- 

missione divina, hie enim verbum audimus, hie Deus nobiscuni Io(|uitur, 

hie oranius et facimus omnia, quae ad Dei cultum pertinent, hie vincitur ss 

Diabolus et omnes eius insidiae, furores, mendacia, quibus Ecclesiam 

perturbare et gloriae Dei ac Ecelesiae nocere conatur. 

23 DftTid Ji 

:

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pr 132. 7) 403 

Hb] 'Intrabimiis in mansiones': S)aö muö ÖerufLnlcm fein, rt)eils na

404 In XV Psalmos praduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 8) 

V l 'Surge, domine, ad requiem tuam, tu et' : Ibi iteriim apLpellat locum 

verbi 'requiem divinam' ut supra 'tabLernaculum', 'mansionem', ut 

3ot. u, SS Christus: 'Veniemus ad eum et mansionem', ba jol imfer tird) jein. tam 

ab bis, qui volunt doceri, quam orari: Templum iam ediücatum, iam 

invenimus arcam, surge, domine, ad iLOcum tuum et collocare et habites b 

»•'hie nobiscum, ba€ ift requies tua. Oratio infra: 'Hec requiês mea". 'Tu 

et': '3)0^ ift aujbei'Lmajfen f[ein gerebt, quod deus velit simpliciter certo 

1[0C0 et modo coli. Qui non tantum in celis habitas, non coleris vagan- 

tibLUS cogLitationibus et cultibLUS variis secundum huLmanas cogLita- 

tiones. [iBl. 216»] 'Et arca': alligat et affigit eum ad istam arcam; hoc lo 

stultum in cordibus sapLientum homînum et ridiculum gentibus deum 

herere in istis teneb^ris et l[Oco arcae, quod ibi velit coli et praeterea 

nullibi. SapLientia: qualis deus, quem habent Iud[aei in antro suo tene- 

2.9Ro[tsu,s4bLro8o ? Sed : 'ubi fecero memoriam, ibi veniam, benedicam te'. 'Celum 

i.Bön. «,»7 celLorum non capit' me, quanto magis etc., scilicet pro mea persona et is 

]4 Teniam e aus venies 

^']VIII. Surge, Domine, in requiem tuam, tu et arca fortitu- 

dinis tuae. 

Hie denuo appellat locum verbi requiem divinam, hoc est taber- 

naculum, habitationem seu mansionem Dei, sicut Christus loquitur: 

ôii. 14. 53 'mansionem apud eum faciemus'. Est autem oratio haec, quam subiicit no 

superioribus, quasi dicat: Templum aedificatum est ac nunc arcam in 

id collocamus, surge igitur ad locum tuum et collocare, ut habites no- 

biscum. Haec enim est requies tua, vis cnim certo loco et modo coli 

nee tibi placent variae opiniones et cultus varii secundum inventiones 

liominum. Es quidem Deus coeli et coelum est solium tuum, sed a nobis a 

non sie vis coli. Hoc vis, ut agnoscamus te hie babitare et ut in hoc 

uno loco te quaeramus etc. 

Porro stultum et ridiculum est in cordibus sapientum hominum 

Deum affigere huic loco et ceu murem collocare in istas sanctuarii tene- 

liras, quod tantum ibi et nullibi alibi velit coli. Sic vicinae Gentes, ju 

•juibus ludaeorum religio nota fuit, mirum in modum olTendit, condudi 

hoc modo in angulum infinitam naturam. Sed Deus homi [SPg. m] num cogita- 

tiones non solum non curat, sed damnat quoque et statuit ex suo verbo 

1. «Ol« jo. Hesse cogitationes nobis formandas. 'übicunque ego', inquit, 'memoriam 

Hominis mei fecero, ibi ero.' Quasi dicat: Scio locum istum in Hieru- jj 

salom angustiorem esöe, quam ut me possit capere. Nam quem coelum 

coeloruni non capit, quomodo antrnm id caperet et tam brevis arca t 

Iran pro mea maiestate et persona mea non indigeo alicuius loci, sed 

liro tua Salute tu indiges, ut sit certuB locus, in quo adores, me invenias,

In XV Psalmos giadnum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,8) 405 

Hs] maiestLate ; nullus locus necessarius pro divinitatc, sed pro tua salute, 

Vit sis certus, ubi audias, adores, recipLias benedictionem. 

Ergo pro te sum in isto antro, ne diabôlus sedLUcat te variis cogLita- 

tionibxis, ut nos sub PapLa et unusqLuisque in viam suam propter istas 

5 vaLrietates et errores opinionum; constituo pro tua necesLSitate, nou 

mea, illum unicum locum, tan gIei(f)tüoI in celo blLCibeit. Area certe res 

corpLoralis ut templum. Sic apud nos. Nos debemus scire deum incarna- 

tuin. Potentialitas Christi est humanitas, est res corporalis, non deus; sed 

in isto volo ego, deus, apLparere tibi et extra illam carnem noio audiri, 

10 cog[itari, ado^rari, audire, benedicere. Ergo coram ista ar^ca nos onincs 

adoramus. Sicut illi pecLcaverunt, qui extra arcam et propi[Ciatorium 

adoraverunt, Sic hodie etc. Si ludei dispersi in gêntes adorantes con- Jian. e, 1 

verteb[ant faciem ad Ie[rusalem propter arcam, Sic dispersi nos in Omnibus 

locis concurrimus et convenimus in iLCSum Ch[ristum natum 

16 de virgLine, pas^sum etc., sed ad dex[teram, — ba fomen wir al ju jamen. 

EcLclesia est una et uno loco, i. e. Christo. Istos locos bene disce, qui 

alligant deum in locum certum, quia valent ad resistendum idolâtriis 

'^J verbum audias, benedictionem accipias etc. Hoc tua necessitas postulat, 

ne, si ego talem locum tibi non destinem, diabolus te decipiat et tu, cum 

20 credas me adorari et coli, ipsum Satanam adores et colas. Hoc periculum 

tuum cogit, ut ego constituam certum locum, in quo sit memoria mea. 

Quanta quaeso fuit nostra sive insania sive stulticia, quod alius Eomam, 

alius Hispanias petüt, quasi non ubique esset nobis praesens Deus in- 

vocantibus eum in nomine Christi? Quanta porro opinionum extitit 

?5 varietas, cum singuli sibi deligerent peculiarem modum colendi Dei? 

Haec ne a populo Dei fierent (sicut tamen Prophetae ostendunt esse 

facta), constituit Deus unum certum locum, ad quem convenirent, non 

quod non etiam alibi esse posset, sed ut populus haberet, quo cum veniret, 

certo inveniret Deum. 

so Area quidem fuit res corporalis, sicut templa apud nos habent ma- 

teriam, ex qua aedificantur. Sed quia Deus verbo suo ei corporali loco 

alligaverat suam praesentiam, erat vere habitatio Dei. Sic scimus verbum 

esse incarnatum. Corpus itaque Christi seu caro est corpus et caro vera, 

humanitas eius est vera humanitas. Sed in carne, corpore seu humanitate 

35 ista tanquam in speculo quodam exhibitus est nobis et propositus Deus. 

Deus in carne illa sie apparet, ut extra hanc carnem nolit coli et cognosci 

non possit. Adoramus itaque nos quoque coram illa arca, quae nunc 

est, coram 'propiciatorio' nostro, ho mine Christo, etstatuimus: qui extra gjöm. 3,25 

hoc propiciatorium adorant Deum, peccant et sunt idolatrae, sicut 

38 statuiaius, quod, qui B 

1

406 In XV r.salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,8) 

Hsl et iudicandum omnes doct^rinas. ludLaei: qniidquid colitur extra locum 

arcae, est idolatria. Adam; qûicquid offertiir extra altare, hoc consti- 

tiituni ex idLolatria. Est irnum alt[are solum. Sic quod Adae altare, 

ludâeis arca, nobis Christus. Et Christiani: ubiciinque est suum ver- 

»f. 110,2 bum, 'foPLtitudo' ; 'fortitudo': scitis 'virgam virtu[ti8'. Manda, deus s 

VI. 8, 3 virtLUtis, i. e. regLe. 'Ex ore', ps. 8., i. e. ubi tu potenter regis, auxiliaris, 

defendis et exePLces dLivinam tuam virLtutem erga nos. Quid facit? 

P[eccata dîmittere, exaud[ire, iuvare, libêrare a pLeccatis et remitLtere, 

libLerare a morte, diabLolo, defendere a pLCCcatis, hostibus. Ergo dîvina 

virtus est alligata huic arcae, ut olim altaribus patrum, lani Diristo. lo 

[S3l. 216»'] Qui eum accesserit, inveniet, si moritur, vitam; cum i)remitur 

P[eccatis, rLemissionem PLeccatorum et letitiam coiiLScientiae ; si diabôlus 

eum divexât, pâcem et securitatem; Si mundus odît et perseqûitur, 

securitatem et victoriam. Iste virtutes non sunt liumanitus, Christus 

non regnat ideo, ut divites flamus, sed sunt virtûtes divinae, libLcrant «» 

ab illis malis, ex quibus nos non posLSumus lib[erare, et praesertim a 

diabôlicis malis. Sicut lud [ei auxilium, vitam, pacem invenerunt coram 

arca, quae fuit eorum cel[este regLnum, ut DauLiel et Esaîas vocant 

Dr]peccabant et idolatrae erant, qui illo tempore alibi quam in templo 

Deum quaerebant et colere volebant. Itaque pü, etiani cum Hierosoly- w 

S)an. 6, II miß non essent, tarnen orantes vertebant faciem ad temphim et Hierusa- 

lem. Sicut Ecclesia hodio dispersa per orbcm terrarum tarnen in eo convenit, 

quod orat in nomine lesu, cuius passione et mcritis nititur. Atque 

ita per fidem in Christum est tantum una Ecclesia. Huiusmodi sententiae 

igitur, quae Deum sie alligant ad unum certum locimi, diligcnter sunt a 

observandae; valent enim ad resistendum omnibus idolatriis et ad omnes 

doctrinas iudicandas, Sicut ludaei unirersalem hanc potuere statuere, 

quod omnis cultus extra ilhim locum tabernaculi esset idolatria. Sic 

Patriarchae potuerunt iudicare de aris, quas in iis locis condiderunt, 

ubi eis apparuit Dominus. Neque enim templum contra templum, non s« 

ara contra aram fuit coUocanda, sed unum templum, iina arca, una ara 

erat, sicut nobis unus Christus est, in quo Deus habitat et invenitur. 

Ideo magnifico titulo appellat: arcam fortitudinis, hoc est: regni. 

Sicut Psalm. CX.: 'Sceptrum virtutis', Item VIII.: 'Ex ore infantium 

•5i,|'^;* 

perfecißti virtutem', Sic arca fortitudinis seu \irtutis, ubi Deus i)otcnter >i 

regit, auxiliatur, dcfendit et excrcet divinam virtutem siuim pro sahite 

hominum, exaudiendo eos, remittendo peccata, consolando, iuvando 

contra liostes, Satanam, mortem etc. Ilaec divina virtus, inquit, est 

alligata liuic arcae, ideo rede appdlatur arca fortitudinis. Fuit alligata 

aris patrum, nunc alligata est homini nato ex Maria virgine. Ad hunc «u 

quicunque accesserit, sentiet virtutem divinam. Si moritur, inveniet

In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540] Ps. 132,8.9) 407 

Hsjcelum et 'popuilum rofiLis CLclestis', Et luciLueos sanctas 'Stellas celi',^"^- J^"' 

DanLiel: Antichristus multas Stellas Meiiciet'. Isti hoLmines potuerunt: 

efferre. Ubicunque semper resiclet, ibi ELCgnum. Si deus residet in 

ar^ca ista, ergo arLca est rLegnum C[elorum. Ergo qui sunt in isto pop[ulo, 

5 sunt in reg^no c[elorum, ergo oranes sancti huius pop[uli sunt stellae 

cell. 'Antiq[uus' adversaLrius deiicit. Sic ipsi magnificarunt istud Dff. i» 

verbum; ubi verbum, ibi regnum dei, regLnum C[elorum, victoria mortis 

et Salus. Nunc in fide, post mortem in specie; tamen res eadem, quae 

iam creditur, cum ea contra manifestam visionem videtur. Sensus non 

10 intel[ligit tantam rem, habere verbum purum; habetur CLoelum, terra, 

vita et Salus eter^na. Ibi sedet in ar^ca regni sui. 

'SacerdLOtes tui induantur iustitia': Hoc etiam quot[idie oramusV9 

in concionibLus: SßLnjev iLteber îcn &iott \voÜ 0n§ ieijuien für folLjdien 

3 efferre] scheint geschrieben eöeret semper] sp 11 salutem 

Drjvitam, si premitur conscientia et peccatis, inveniet remissionem pecca- 

i» torum, si divexatur a Satana, inveniet pacem, si a mundo infestatur, 

inveniet securitatem et vlctoriam. Nam Christus, cuius regnum est, 

non ideo regnat, ut nos cumulet opibus, ut locupletet nos bobus, equis, 

agris, haec enim habemus es primo Genesis, sed ut divinam virtutemi.iDioiei.js 

faciat et liberet ex Ulis malis, ex quibus nos nostris viribus non possumus 

»0 nos vindicare, sicut fideles illius temporis liberavit ab omnibus periculis. 

Fim enim arca eis tanquam coelum, ubi invenerunt salutem ab omnibus 

malis. Ideo populus fuit regnum 'coelorum' et sancti in popalo fuerunt^^^-j^g"' 

'stellae coeli', sicut Scriptura et Prophetae huius populi religionem 

magnifice ornant, et hie arca appellatur arca fortitudinis, hoc est divinae 

«5 virtutis. Ubi enim Deus residet, ibi est regnum Dei. Eesidet autem in 

arca hac et populo isto. Ergo arca est coelum et, quicunque sunt in isto 

populo residentiae divinae, sunt regnum coelorum. Hinc Daniel de 

Antiocho, quod 'deüciet Stellas'. Eecte enim, ubicunque verbum Dei est, San. 8, m 

ibi statuitur esse regnum Dei, coelorum, vitae, victoriae mortis, peccati 

»0 et omnium malorum. Ad hunc modum verbum in mundo contemptibile 

est magnifaciendum. 

Sacerdotes tui induantur iusticia et sancti tui exultent.v.s 

Haec petitio idem est cum iUa, qua nos in concionibus nostris utimur, 

cum rogamus, ut Dominus det sanctos et bonos ministros verbi et prohi- 

35 beat, ne malis doctoribus inter nos locus sit. Nam Deus in regno suo 

27 Daniel] David .ß 

»


Hsjptebigern et lerem. Ipsc est in suo reg^no. Si non volumus f)ic lâben, 

OTo«ii.9,38potest alibi. Ideo orandus pater, quia 'multi' etc. 2)06 jtnb ministri 

verbi, angeli, proceres, senatores et 7 SûrfLÜrften in hoc reg^no et alii 

Pl^rincipes et pastores etc. 55u es Cesar et sedes in tuo regLUO; da, ut 

nostri pastLores from êin, quia sacLerdotes jtnb, qui debent huic Impê- 

ratori in suo regLUO ministrare et gubLernare popLulum. Et hoc fiat iuste. 

Non tantum dictum de induitate iustitiae private, sed de iustitia regendi, 

quae nunquam potest esse corrupta, quia verbum est purum; si etiam 

non purus pro mea persona, tamen bap^tismus, [391.217»] quem confero, 

est purior quam sol. EucliLaristia sanctius sanctissimis, si etiam ministretur 

jier ho[minem plênum peccatis. Ideo est iustitia poli^tica, non 

personalis, qua iustus meis operibus. Sed. t)Ln|ev $i.evr 6J|_ott det gra^tiam, 

ut sacLerdotes nostri sint get[Ieibct et ornati iustitia. Kon iustis vestibLUS, 

6 über ministrare sieht verbum, Kuchiâristiae Sac^ramentum, minas 10 sanctissimis] 

ssrorum [= sanctissimorum] 11 Ideo (non) 

Dr]e8t quasi Caesar quidam. Sicut igitur Principes sunt Caesaris ministri 

Zt\.ii,i et quasi pars praecipua regni eius, ita in Christi regno sunt 'Angeli pacis' n 

seu ministri Euangelii. Qui igitur pro regno Dei orant, hos necesse est 

mottft 9, 88 orare, ut Dominus donet fideles ministros. Sicut alibi dicit: 'Messis magna 

est, rogate Dominum messis, ut mittat operarios in messem suam'. 

Horum operariorum labor est administrare Sacramenta et communicare 

doctrinam, consolationes, minas etc. Hoc igitur ut iuste fiat, necesse » 

est operarios iusticia indui, non sohim privata illa iusticia, quae singulorum 

est, sed maxime publica iusticia, quae est ministerü seu verbi, 

quae nunquam potest esse corrupta. Quia, et si persona potest esse vitiosa, 

tamen ipsa administratio verbi et Sacramentorum non est vitiosa. Neque 

enim verbum aliquid accipit a persona, sicut nee Sacramenta. Si igitur si 

essem ego sceleratissimus honio et tamen secundum ministerium et 

vocationem meam baptisarem, Baptismus propter \atiosam personam 

non vitiaretur, sed retineret puritateni suam et esset purior sole. Sic 

verbum, quia est verbum Dei, est etiam purius sole, \itcunque vitiosus 

et peccator sit, qui id docet. Sic Sacramenta sanctissima et purissima so 

sunt, etiamsi per indignum homincm adniinistrentur. Ad hunc inodiim 

loquitur de iusticia rcgentc ac gubernantc in hoc regno, non de personali 

iusticia, qua sumus singuli iusti nostris operibus. Haec enim iusticia 

51. u,«qiiia nunquam est sine vitio secundum scntcntiam: 'Pro liac orabit ad 

te omnis sanctus', ideo alia iusticia opus est, (|uat' nunquam sit cum si 

vitio. Ea est iusticia, qua administratur regnum Christi, nenipe ipsum 

verbum et Sacramenta. 

'J3 quae nunquam] quaecunque AB fugl. oben lls Z. Sj


Hs]pompa Aaronica in suis exter[m8 vestibus, sed si fuerint induti iustitia, 

hoc est, quod eorum of[flcium sit iustum, hab[eant verum moLduni 

Sac[ramenti, consolatio sit verum verbum. 'Si quis', PetLrus: '3Saö 

tr rebt et tût, ut sit dei VLerbum et opus'. Dicit: quando baptiso, bap[tis- 

5 mus est opus et admim8[tratio plane d[ivina, quam non finxi, sed baptizans 

baptizo virt[ute divina; quando accedo morientem, consolor, non 

facio hu^mana virLtute, 8f>d ex mandLato d[ivinae voluntatis. Sic: Non, 

feci hoc et tarnen hoc, baptisavi et non. Et econtra: Accepi' de manu 

tu[a bap[ti8mum dLivinum. Audivi vocem tûam et non, Imo sonantem 

10 deum per os tuum. Sic rectum, quando is, qui dat et accipLit, pro dîvino 

officio. Quando SchLwermerus voluntarius venit: oportet certis opLcribus 

mereri V[itam e[ternam, sie ciberis^, vestiaris, ICLiunes, vigiles, tunc 

salvus, hi saCLerdotes Iniquitate, iniustitia, blasphêmia, sacrÜLCgio. 

Sunt sacLcrdotes et ministri, sed amiserunt ornamenta sui ministerii, 

15 verum vestitum; omnino habent veram administ[rationem, sed sedu- 

7 facio facio 14 (habent) amiserunt 

') Worte der Gemeindeglieder an den Prediger. ') In medialem Sinne gemeint 

Dr] Hinc facile intelligitur, quam puerUiter de Iiac iusticia disputant 

ludaei, qui intelligunt iustas vestes et pompam Aaronicam. Etsi enim 

non licuit Sacerdotem aliter vestire, quam verbo Dei erat constitutum, 

tarnen ea non est eiusmodi iusticia, qua regnum hoc promovetur. Tum 

20 autem vere induti sunt Sacerdotes iusticia, cum iustum officium admi- 

i üeiHt.xi 

nistiant, hoc est, cum verbum pure docent, sicut Petrus dicit: 'Si quisi.!pcm4.n 

loquitur, tanquam sermones Dei', Cum Sacramenta pure administrant, 

ut, quicquid tum loquuntur tum faciunt, sit aut verbum Dei aut opus 

Dei. Sic qui baptisat, non facit aliquod suum opus, quod aut ipse finxerit 

25 aut excogitarit, sed baptisat in virtute divina. Sic qui consolatur afflictam 

raentem, facit id non ex sua voluntate aut electione, sed ex certo prae- 

scripto divinae voluntatis. Quare etiam, qui verbum id audit, non debet 

accipere tanquam verbum hominis, sed tanquam vocem de coelo so- 

nantem. Sic iustum est ministerium, quod vere sit in virtute divina, 

30 et haec est vera iusticia. 

Contra qui sie docent, ut iubeant ödere propriis meritis et operibus, 

ut certam vestiendi, comedendi, ieiunandi etc. formam praescribant, 

sicut Papistarum et Turcarura iusticia tota in his externis consistit, 

tales Sacerdotes sunt induti iniquitate, iniusticia, blasphemiis et sacrijs 

legiis. Amiserunt enim praecipuum ornamentum sui ministerii et verum 

vestitum, quod non vere docent nee gubernant vere, sed seducunt potius 

homines specie gubernationis et ministerii sui, idque impulsu Satanae 

odientis hanc iustam administrationem et subvertentis Sacerdotes. Haec


Hs]cunt, tyrannisant, ocLcidunt et nocent. Istam orationem debLcmus 

orare, qnia lianc ministrationem diab[()his odit. Si Christus etiam in 

ßuo rejr[no sedel et nobis loqiiitur, tarnen diabLolus subvertit Sac[erdote8 

huius regni. Ut in reg;Lno polLitico, q[uamquani Cesar sit et electores, 

tarnen potest Belhim anrichten, ut fiant PLrincipes tyranni. Ideo orandum, ^ 

ut, qui sunt rejrLentes, et iuste gubernent, ne collabatur ista polLitia. 

Sic Episcopi sunt, ofÖLcium habent, bap^tismum, altare, cathedLram; 

orandum, ut iuste administrent illa, ut vere dent Sac[ramentum et vere 

consolentur infirmi, ut g^ratiam dei habeant. Cinsr^lius


Hs]et secura in deo con[.scientia; nemo potest contuibare; qui habet tri- 

stem conLScientiam, non habet pacem, quia dicit se pecLcatorem; hoc 

peccatum facit enm bctnibt. Ideo p[eccatorihus deus det ^[ratiam, ut 

habeatis fttb- Sic hie: ut popuibis tmis simul cum sacerdotibus audita 

5 VLera praedicatione gratiae exultent in illo verbo, sint securi, ament, 

letentur, triumphent. Qui sie gnbernatur, quia omnis credens E[uanjielio, 

est sanctus; qui par*:icipat in hoc reg[no, baptisatur, communicat, 

est S[anctus. Sic qui in popûlo isto, qui habêbat ar[cam, erat sanctus. 

Nos eius popLuIus et pertinemus in eius fet)fertl)um, unus I[mperator, 

w rex Christus; ergo orat, ut pop[ulus sit letus et iucundus. Ubi? in domino. 

Conclusio : Ulcus noster Ilcsus Christus, rex et ImpLcrator, non 

instituit regLnum suum ad tristLitiam et mortem. Non confert bâp- 

tismum, ut occidat, non SacLramentum ut venenum, sed ut securus sis, 

letus. Ideo praedicat: sis securus, habLeas pacem. âs tft ve(f)t gebet. 

15 Ergo regLnum iustitiae, 'exultationis', ps. 118. Ergo Christi meinung, W- n« »* 

ut non rex, ut ocLcidat suos, sed iustif Licet, vivificet, consoletur, erigat 

1 nemo c aus neminem 3 eum] se 

Dr| bona conscientia, quam iiista sacerdotum administratio praecipue effl- 

cit. Cum hac precatione convenit precatio Apostolica, a qua Apostoli 

suas Epistolas fere ordiuntur: 'Gratia vobis et pax a Deo patre' etc. i.Sot. i i 

20 Gratia est remissio peccatorum. Hanc sequitur necessario pax seu 

bona conscientia, quam hie David vocat exultationem. Sententia igitur 

est: Sancti tui, hoc est populus simul cum sacerdotibus audito vero 

verbo iusti ministerii exultent in illo verbo, sint securi, triumphent etc. 

Vocat autem sanctos propter usum verbi et ministerii, quod sanctum est. 

35 Sic ludaei vocabantur sancti, quia, ut supra dixi, erant in illo populo, 

qui habebat arcam et verbum Del, res vere sanctas et sanctificantes. Sic 

Ecclesia nostra quoque vocatur sancta non praecipiie propter personalem 

sanctitatem, quam adesse necesse est, sed potius propter sanctitatem, 

quam verbum et sacramenta afferunt ad rite utentes. His precatur 

30 laetitiam, ut sint in Domino laeti et iucundi. 

Est igitur sententia huius particulae haec, quod Eex noster lesus 

Christus ideo nobis dedit verbum, ideo iussit nos baptisari et uti sacramento 

Corporis et Sanguinis sui, non quod nos occidere tanquam veneno 

aut contristare velit, sed ut simus laeti, iucundi, securi, habentes pacem 

35 et bonam conscientiam per ipsius meritiim. Ergo Christi regnum est 

regnum exultationis et salutis, sicut alius Psalmus quoque ostendit: 

'in tabernaculis iustorum', hoc est in Ecclesia, 'est vox exultationis', sp(. ns, is 

quia norunt regem suiim Christum hoc velle, ut per ipsum habeant 

consolationem, vitam, securitatem et victoriam contra mortem et Sa-

412 In XV Psalmos graduam. 1532/33. [1540.J (Ps. 132, 9) 

Hb] et fa^ciat impavidos et pacatos. 'S)a§ jinb Sancti Christi, qui amant etc. 

@6 jol ir hing mit frcuben fjfien; quare vocatus, baptisatus, vocatus 

Euangelisatus, SacLramento suo refectus, verbo dei erectus; quare 

coDtristerl Causa regriLi non est, quod contristLer, sed diabôli et mea. 

Qui vere credît se baptisatum etc., quid trepidarett Est insertus in * 

regLnum \-ite, conclusus in misericordia. Diabôlus non sinit nos %'idere 

nostras opes, glorias, fSt. 218»] facit crucLcm, ubi nulla, sed tantum 

Salus et victoria. Loquitur de quadam moniali, deus multies serravit in 

Bab[ylone, quae, quoties tentabLatur a diabôlo despLcrationc, diffidên- 

tia, dicebât: Christiana suni. Sic diabôlo ein ^linb befd)cib fol geben; lo 

non diu disputandum, Sed: sum Christianus; Non from': sum baptisatus. 

Non potest inquinare ELuaneelium, Sac[ranientum, bap^tismum. Ibi 

4.moitJ3,i9accepi promisLsiones opulentissimas dînnae miscricordiae, 'deus non' 

fallit, 'mentitur', quia ipse dedit bLaptismum, sacLramentum, verbum, 

locutus mihi per suum ministrum, meum fLratrem. Uno verbo fujravit is 

diabLolum: Christiana sum. Sic in nobis nulla causa, quare contristemur. 

') NämJich: wie der Tetifel dem Menschen roncirft: aber: . . . 

Dr] tanam. Haec ig:itur est Christianorum seu, ut hie vocat, sanctorum 

exultatio et triumphus. Cur enim Christianus contristaretur aut doleret, 

cum per Eiiangelion in regmim Christi et gratiae vocatus, baptisattis 

et Corpore ac Sanguine Domini refectus sit et quotidie verbo erigatur » 

contra desperationem et pavorest Si igitur reliqua est tristicia, non 

accidit id culpa huius regni, non verbi et sacramentorum, sed mea et 

Diaboli culpa, quod verbum non vera fide amplector nee penitus ei 

credo. Cur enim paverem, si vere crederem me esse baptisatum, vocatum, 

communicatum et sie insertum in regnum vitae, comprehensum in f> 

gratiam et conelusum in misericordia Deif Satanae igitur hae technae 

sunt, qui non sinit nos videre nostras opes et glorias, sed fingit tenta- 

tionem et cruces, ubi crux nulla est, sed salus et victoria. 

Eeete igitur praedicatur puella illa, quae, cum tentaretur a Satana. 

respondebat se Christianam esse et sie in eo viro acquieseebat.' Neque jo 

enim multis cum Satana agendum est, si obiieit peccata; reete facis, 

si tu ei obiicias Baptismum, quem ne ipse quidem negare potest, quin 

habeas. Item si verbum, quo vocatus es in regnum gratiae, ei obiicias, 

quod cum verbum Dei sit, qiiomndo te falleret t Ad hune modum non 

potest in eroxlente locus esse tristiciae, sicu'idom agnoseit in sc baptis- » 

mum, vcrl)um, eommunioncm corporis et sanguinis Christi, gratiam. 

]8 dnleret] doloret AI! 20 rcfertiis A 'Jl tristicin] iustitia li 31 faois] utii B 

') Untre Ausg. Tischr. 6, TlJ unter ,Vudi fleifllidjer Änobfn*.

In XV Psalmos graduura. 15a2/33. [1540.] (Ps. 132, 9) 413 

Hi]Eatio, quia bLaptismus, Sac[ramentum, verbum ift ba, 'fortitudo dLivina',». 

rLemissio pLeccatorum, hie g^ratia. 'Quare contristaris ? Spera in deo.'^t. 4a. e 

'S)a^ iftö, ba^ einer G[ratiam, bLaptismum, Sac^ramentum oerlirct, hec 

culpa mea et diabLoli, quod cogLitem de meis meritis etc. et cogLitem de 

5 infLcrno ardente, morte seviente etc. Hec causa tristitiae. Hoc est 

amisisse regLnum, arcam virtutis, bLaptismum. Sed quando iterum 

appreLhendis eum, spera iterum etc. Ideo 'silet ad deum fortem' etc.,î. ca, 

consolatorem meum. Ergo rêgnum pacis, letitiae, exulLtationis, et eternae, 

nisi quatemis impeditur per diabLoIum et CLarnem nostram, quod 

to pêccata nostra plus vidi_emus quam remisLsionem et ad^ten nostra 

opera quam bLaptismum et dignitatem nostram quam verbi. Si plus 

remisLsionem ponderaremus et remisLSionem quam nostra opera et 

peccata, etc.! Ideo oremus, iit deus bel)ut a falsis prophetis, det veros 

et pacem, post illam gratiam, ut leti agLamus gLratias et praedicemus. 

15 %a§ ift regLnum Ecciesiae dei, CeloLrum. Christus ImpLcrator in eo est, 

Dr]favorem et misericordiam Dei. Quomodo igitur potest non laetari et 

gaudere? Sed quia verbum et illa Dei dona saepe patimur nobis excuti 

et oculos alio convertimus, hinc necesse est oriri metum, tristitiam et 

desperationem. Accidit autem hoc partim nostra culpa, partim Diaboli, 

20 qui nos, ne sentientes quidem, abducit a verbo, ut cogitemus de nostris 

sive meritis sive demeritis, Item de morte saeviente, de Inferno ardente; 

de bis malis cum cogitamus, sine Christo perimus absorpti tristicia et 

doloribus. Hoc enim est arcam foederis amittere. Qui igitur in hisce 

periculis verbum iterum apprehendunt, salvantur et admiratione quadam 

ji rerum ipsi secum Davidis exemplo dicunt: 'Quare contristas me, anima !|!f. «. e 

mea, et quare conturbas mef, si quidem sum in regno Christi, hoc est, in 

regno pacis, laeticiae et exultationis aeternae quidem, nisi quatenus impedi- 

tur per Diabolum et carnem nostram, quae diligentius intuetur et pluris 

facit peccata et indignitatem propriam quam Baptismum et suavissimas 

so promissiones Dei. Haec autem est sapientia, imo pestis abscondita in 

carne nostra, quod magis afficimur immundicie nostra quam puritate 

verbi et sacramentorum. Quare qui in verbo consistunt, vere in portu 

navigant, securi ab his procellis et tempestatibus terrorum. Orandum 

igitur est, ut habeamus bonos pastores et fldeles dispensatores verbi Dei. 

S5 Hi enim huius boni occasio sunt. Nam regni Christi hie est ordo : Christus 

tanquam Imperator sedet in Ecclesia tanquam templo seu solio suo, 

Doctores quasi Principes eins regni pure administrant verbum ac vere 

docent. Horum officium seu gubernatio non est irrita. Itaque Ecclesia 

triumphat, insultat morti, peccato et Diabolo, quia seit se esse sub 

16 posset B 

» 

a

414 In XV Psalmo3 graduum. 15S2/33. [1540.] (Ps. 132,9. 10) 

Hslsedet in arca sua. Ministri vere docent. PopLulus cum sacerdotibus 

letantur, insultant diabLolo, morti, pêccato; quia sunt sub isto reg[no 

3oi).i«, SS Christi, oportet ibi esse pacem et pietatem cordis. 'In mundo pressura'. 

Hactenus de regLUo ecelesiae gebet, ut det pios praedicatores, ut con- 

servet popLulum in Tera docLtrina. Alia pars psalmi de regLno pol|îtiae. » 

V. 10 'Propter David servum tLUum': loie tru^L^G ^^dî ev jid) ba. [931. 218'»] 

Sa fundat orationem etiam super promisLsionem; sicut supra vocLavit: 

B.s'Abir' iacob', Sic hie literam 'deum Davidis' pro regno, quia Dâvid 

gehört proprie ad regLnum. 'Propter': ibi DLavid in praedicamento 

qualitatis, relationis, non substantiae. Non est C[aro, SLanguis et corpûs, lo 

anima, sed indutus promis^sionibus. Inspice eum cum cyth[ara, i. e. 

suis promissis, quibus deus eum vestivit prae ceteris regibûs totius orb[is 

terLParum. Ideo fürt billid) CythLaram, i. e. 'propter' tuas promissiones. 

8.S5n.8,i9 Quid promisisti? 'Ego scmper statuam lucernam Davidi in suis posteris', 

i.Bön.g.w'Erit ex lumbis tuis'. 5Id)tung ju i)aben, ubi deus corpôraliter vel spiLii- is 

tualiter promittit, vel cum condicione, ut hie- Istam proLmissionem 

habet duplicem, quod regj^num DLavidis nunquam desiturum; 1., bie 

ift sine omni conditione: et si etiam eins posteri^, 'non semen tuum''' 

12 eum] est 13 über 'propter' steht 'David* 

') ^^2s. •) Nämlich sine conditione. ') Erg. defecerint. *) £rg. deerit. 

Dr] imperatore Christo in gratia. Haec est vera pax, nempe pax 

3o*. 16, 33 cordis. 'In mundo cnim pressuram' habet. Ad lumc moduni tanquam « 

summum donura flagitat Propheta, ut sacerdotes induantuj iusticia et 

postea populus exultet. Haec prima pars est huius Psalmi. Nunc se- 

quitur secunda pars: 

v.iol'ropter David, servum tuum, non avertas faciem Christi tui. 

Haec est nova precatio, quam totam iustituit flducia promissionum. as 

Hie enim sicut supra quoque vocabulum David non significat proprie 

substantiam illam, sed qualitatem potius, hoc est Davidem indutum et 

ornatum promi8.siünibus de regno, quasi dicat: Oro te, ut etiam regnum 

nostrum serves et benedicas et nobis adsis, hoc autem oro non sim])li- 

citiT mea causa, quasi dignus sim, cui ista largiaris, sed fiducia promisso 

i.Wn. e,i»8i()num, quas fecisti patri meo David, cum dixisti 'non dofuturam lucernam 

dumui David* etc. Pertinet autem hoc ad exemplum et ad doctrinam, 

ut nos (|iiiique oraturi potissimum a

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 13ä, 10) 415 

Hsjetc. Siciit IsLi'aeli pop[iilü 2 promisLsiones: 1. eternae posseSLsionis. 

•'' ineternum 

'Erit mihi pop[iilus ineternum'. Postea condicionalem : 'öi custOLdieriiit^;,^,"^^-,^;,' 

P[raeceptum meum, in ista terra manebunt'. Utrumqiie factum. 

PopLiüus mansit in etermim popûlus, terra amissa. RegLnum ÜLavidis 

mansit, et tamen rLegnum amissum; temporaliter oceubuit 

populus et regnum. §ie tüirbä temporaliter fttngen, et tamen eternum. 

%Si mali, visitabo', sed 'misericordiam' meam, alibi etc. i^d) tüit bo§ gej 

''j*' '.j'" 

resLnum äuftoven, ut ju boben (ig. ^d) roi( in^ terram nêmen, ut non locum 

habLeant, et tamen manebit popLulus. Esaîas: 'Abbre[viatio' : ^'jjjg'"' ^' 

«0 abiiciet popûlum et tamen reservabit. Sic sudaverunt prophetae. Reg- 

[num ÜLavidis mansit et manebit in eterLnum, Ut LucLae 1. An^'elus. iiut.i.a» 

Non deficiet l'undaLmentum ; Deflciet et non; propter iniquitatem popLuli 

et destruetur terra, sed, edificabitur novum reg[num et popLulus, quia 

I[srael sunt primitis'a EcLclesia et fundamenta. Sic destruit et edi'Lioat. 

»5 'Deducit ad mortem' etc. Ibi loquetur de pol[itico et [331.219»] corporalii.eam.2,6 

regno, quia supra de Ecclesia. 

'AverLtas': Eb^raiciim potest exponi de Christo vero, sed seq[uentia 

textus, qiiod de SalLomone et succesLSoribus reg[ni temporalibus, quia 

8 lu fehlt lig mit Strich zu misericord!ani Z. 7 gezoyeit 11 maneliuiit 12 propter 

mit Strich zu Deficiet gezoyen 13 destruetur (popLulus) 

') = ihnen. 

Dr] conditionem nostrorum openim; sie Davidi est promissum regnum 

ao corporale, si posteri eius maneant in verbo et voluntate Dei. 

Tales sunt reliquae legis promissiones. Nam eo nituntur, si populus 

costodiat pactum Dei, sicut in Mose cernitur. Spiiituales autem pro-.^ >ii,„je,9 ^ 

missiones non nituntur conditione humanorum operum, sed simpliciter 

misericordia et veritate Dei. Itaque etsi populus Israel regno exutus 

S5 et e terra sua pulsus est, tamen promissio de semine Abrahae non est 

sublata. Ita enim textus dicit: 'etsi eiiciam et disperdam eos, tamen 

misericordiam meam ab eis non amovebo'; sie Esaias: 'Faciet Dominus 3ef. 10, s; 

VuJg. 

consummationem et abbreviationem . Hoc est, Dominus consummabit 

et perdet populum propter peccata sua, et tamen propter misericordiam 

30 servabit reliquias, ex quibus nova Ecclesia enascetur. Sic promissio 

hoc in loco de domo David est conditionalis et eventus ostendit regnum 

totum eversum esse; et tamen verum hoc quoque est, quod Angelus dicit: 

'Sedebit super solium Davidis nsque in seculum'. Haec contradictio j,u, ,_ ,0 

nunquam potest conciliari, nisi tale discrimen promissionum Dei fa- 

35 ciamus. Omnis autem ludaeorum error in hoc discrimine positus est: 

vident magnificas promissiones de terra et regno. Deinde etiam, quae 

de regno spirituali promissa sunt, ea accommodant ad corporale regnum.

, 3„„ JJ^] 

416 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 132, 10) 

RegLes appellati 'Christi'. Ut David: 'Non mittam manum in Christum* 

t. 2am. i.uetc. Ad Amalech[itam: 'Quare non timiiistif etc.; quia Saul fuit unctus 

verbo dLi\ano et dLivina autoritate. Ideo dictus 'unctus' dei. Hoc nomen 

lün. ». 26hab[ebant bLoni et mali reges, praesertim in hoc popûlo. In UanielLe 

fingunt ludLaei Agrippam et alios Eêges 'unctos'. Eeges Syrie etiam j 

i.»iin. 19, li'uncti'. Unctus i. e. rex. Ideo sino blLciben 'Christum' regem temporalem. 

'Fa[ciem': i. e. praesentiam regîs i. e. regnum ipsum. Non toUas 

regnum, polLitiam tuam, domine, quia tua est, tuum tempLorale regnum, 

sunt ibi tuae leges. Da, ut ibi Rex, principes, Xus, aequitas, discipLÜna 

in oecoLUomia et omnibus ordinibus istius reg^ni; per sediciones, sectLas, lo 

simulationes, odia, furta hominum jevieift; be{)ut, @ott! Regnum petere 

Est petere pulchLram pol[itiam, ubi mala puniuntur, servatur equitas, 

iustitia vendendi, emendi. Regnum dicitur ab ordinatione iustitiae; 

i. e. ne toUas reg[num, sed sine mauere, quia in eo est Ec[clesia tua, hio 

docetur vêrbum tuum, hie tuî sacLerdotes, sancti; hi non possunt con- u 

i.iim. 3, if. sistere, si omnium seminant' contemptum. Sic Pau^lus 1. Timo. 2. 

Sub Karôlo nostro Est Ec^clesia dei, saerLamentum dei. Orandum, ut 

deus non sinat Impêrium coUabi bellis, tumultibus impediri et confundi; 

3 Amalechiîtam] Ämachiitam 

') Erg. als Subjekt mali. 

l>rl Hinc surffunt eis illae laetae et pertinaces spes de regno restaurando, 

sed facile iudicium est, quam stulte errent; sed videamus iam ad Psalmum. » 

Cur Davidis mentionem faciat, diximus; propter promissiones igitur 

Davidi factas petit, ne avertatur seu toUatur facies Christi, hoc est: 

Regis. Est enira appellativimi nomen, quod simpliciter signiflcat Regem 

i.gam.si, 7Beu unctum, sicut David dicit: 'non mittam manum meam in ohristum 

Doraini', hoc est in Saulem vcrbo seu mandato Domini unctum. Porro « 

faciem christi vocat praesentiam Regis seu ipsum regnum divinitus 

donatum et constitutum, quasi dicat: Serva, Domine, populum tuum, 

iu8, iudicia, aequitatem et totam administrationeni politicam, ut onmia 

iusto ordine flaut, ne pax turbetur per seditioncs et intestina odia, ne 

disciplina per adulteria et reliqua scandala confundatur aut deformeltir. jo 

Haec enim et liis similia ad regnum pertinent. Neque enim regnum pe- 

tere est simpliciter coronam petere, sed pulcJiram et bene constitutam 

politiam, in qua tuta sit innocentia, contra pravitas et scelera gravitcr 

puniantur. Haec omnia flagitat Psalmus, cum rogat, no tollatur facies 

Christi. st 

[iBg. n] Causa autem est, cur hoc potissimum petat, quod in isto 

populo Bit Ecclesia et verbum Dei, cui non potest esse laus, ubi caetlibus, 

i.tim.i it belÜH et logum contemptu omnia ardent. Sic Paulus quoque iubet 'orari


Hs] Deinde Cesar est pacatus et priiiLcipes et nos. Ergo orandum, ne tollat 

5 

istam taciem regni. Nos accusamiir perturbationis istius reg[ni. Sed 

docemus per orationes iuvari, per verbum divinum erigi et consolari. 

22. sepiietnbris] TepLimus altLeram partem istius psalmi, quae est oratio 

pro altLoro regno, polîtico, quia ita coninncta sunt et insita 2 ista impLcria, 

ut alt[erum sine altLcro; si non pLax et tranqLuillitas, pietatem non 

pos^suraus colere vel cum diffîcultate et morte. Si non est E[uangelium, 

tum totus mundus etc.» Ideo orandum, ut sit sana doctLrina et pax 

poliîtica, ut Sit mens sana. [öl. Jütb] sed raro contingens. i. e. ne tollas 

10 hoc TLegnum. Nititur liec oratio — ut omnis — promis[Sionibus divinis. 

NLhil orandum, nisi certum sit posse impetrari. Habemus non solum 

praeeepLtum et proLmissionem, sed formam: 'ut sanctÜLicetur', 'ad^ve-ffliatii). e.sf 

niat', 'flat volûntas', econtra etc. 8ic ista oratio, qua orat pro regLno. 

Sic facite o^mnes domino, qûando fit temporalis promis^sio: ut sequitur: 

15 'luravit dominus': Hie psalmus äuget illam promis[sionem iura-v. 

mento. Et omnes promis^siones personales sunt cruentae, quia mancher 

pro[pheta jein f)aU bruber laffen ôben. Pro maiore parte fuit inflatrixSct.o.sf. 

5 quia est ita 8 tum c aus tot[us 9 rari zu 9 Promissiones sanguinariae 

am oberen Bande der Seite 11 impetrari c aus oratre 12 nach sed nochmals sed 

') Erg. perit. 

Dr]pro Eegibus, ut vitam agamus in trünquilHtate'. Hodie sub Caesare 

Carolo habemus aliquas Ecciesias bene constitutas, in quibus sana doc- 

20 trina et iusta Sacramentorum administratio floret. Orandum itaque est, 

ne Deus tollat faciem Christi ac bellis Ecciesias collabi sinat. Nam sub 

pace Caesaris est etiam Ecclesiarum pax. Ad hanc orationem diligenter 

hortamur nostros. Quomodo igitur impii homines nos accusare audent, 

quasi simus pertiirbatores pacis? IVIilii quidem dubium non est, si ulla 

25 re pax et tranquillitas conservatur, fleri id potissinnim nostrarum Ecclesiarum 

precibus. Quid enim orarent adversarii aut quid Christus largiretur 

suis hostibus et persecutoribus?, qui ne quidem, quomodo orandum sit, 

norunt. 

luravit Dominus David veritatem et non frustrabitur v.n 

30 eum : de fructu ventris tui ponam super sedem tuam. 

Diximus institutam esse secundam partem huius Psalmi, in qua 

oratur pro regno PoUtico. Haec enim duo regna, Politicum et Spirituale, 

etsi sunt inter se diversissima, ita tarnen coniuncta sunt, ut alterum sine 

altero vel vix vel omnino non possit consistere. Ubi enim pax deest, 

35 ibi pietas sine summis pericuUs non potest coli. Contra, ubi verbum 

deest, ibi sine fine errandum est. Necessaria igitur oratio est pro pace 

SutfterS WtxU. XL, 3 27 

u


lls] praesumptuosorum hominum. Et econtra infirmorum consolatio. Quando 

proLpbeta cêpit incTep[are Eeges et popLiilum, au(l[ivitM Tu heretice, 

diab[oli prupliLeta, castiâs Eegem et damnas etc.; Nonne legisti in 

2 flij/VwP^L^''^' ^^ libLris EegLiim, quod d[eiis iuravit David successcreni, 

qui nunquani defieiet de th[rono? Si Eegem, ergo etiam regnum. Ideo i 

^" 

7i,'u impossibile ! 8ie roevfacnö ampliJLicieit fjalien. Ided fuit cruenta et niisera 

proLmissio contra prou)hetas. Si papLa habLeret istam promis[sionem 

sRottii.ss.ao contra nos, Ego cras redLirem ad cuciilhim. Arrogavit sibi tanien: 'Ecce, 

vobisLCum usque ad'. Ut hie: 'Ponam super sedem', Item: 'non def[iciet 

vir, sed usque in eternum', — Sic hodie: EcLclesia non potest er^rare; •» 

Christus est cum sua spon^sa in finem mundi. Et pa^pa arrogat sibi 

') Nämlich von den falschen Propheten. 

PrJPolitica et regno. Ad haec evnn verbum accedit, eo maior causa est, 

cur Deo agamus gratias. Diximus autem hanc quoque orationem niti 

promissione Dei. In oratione enim praecipue spectandum est, ut nihil 

oretur, nisi quod certiim est ac impetrari potest. Propter hanc certitu- i» 

dinem non sohim praeceptum de oratione traditum est, sed etiam certa 

orandi forma et concepta verba, ut vocant, praoscripta sunt. Causae 

quoque certae ostensae, pro quibus dum oramus, certi sumus Deo gratam 

fliatu.s.s esse orationem, Sicut cum oratur pro 'sanctificatione nominis' Dei etc. 

Huc pertinet, quod hoc in loco proinissio augetur iuramentu, ut eo cer- w 

tior esset. 

Haec promissio de regno temporali sicut est valde magnifica, ita 

quoque occasio mortis fuit multis sanctis Prophetis. Sicut enim pro- 

missiones erigunt afflictas et pias mentes in suo vero et proprio usu, ita 

quoque in abusu inflant securos et praesumptuosos, qui üdncia harum »•'» 

promissionum postea persequuntur pios. Sicut manifesta exemphi in 

Prophetis sunt, qui, cum castigarent idolatriam Eegum et damnarent 

impios cultus ac ideo minarentur interitum regno et populo, nisi eos 

3«. S7, 15 abiicerent, tanquam haeretici rapiebautur ad supplicia, quod contra 

lianc et alias promissiones k)querentur. Et in spetiem sane niagnum so 

argumentum fuit, quod Prophetis obiiciebant: Si promisit Dominus, 

quod ülü David in seciihini .sedebunt sujjcr sedem Davidis, inipcssibile 

est a Eege tale aliquid üeri, piopter (juod destruatur regnum. rrnfecto 

tarn magnificam speciem Papae regnum non habuit, quanquam is quoque 

eodem modo promis.sionibu8 Christi abusus est ad stabiliendani tyranni- a 

dem siiam el idolatricas abhominationes. Quauto supenilio iactaruut, 

watm.vs.ioquod Christus Ecclesiae auae dixit: 'Vobiscum ero usque in finem scculi' 1 

38 limuf B


Hs]hanc promisLsioneni in suam sedem datam. Et ista vox Christi: 'Ego 

vobiscum' facta cruenta, sanguinaria vox, per quam multi Sâncti mar- 

tyres occisi praetextu liuiiis suavisLsimae et vivacisLsimae consolationis. 

'Ego vobiscum', 'portae inferi' etc. Simul tarnen ' sevus, atrox 'Antiochiis' wanb. u! is 

. 

: . . , . ^ 

.1. TOaft. i, ji. ai 

i sui regni, pcrversonim pesLSimus lioniiniim. Idee vides, quanta possit 

lieri divinorum promissio perversitas. Sic de Arnos contra Eegem:imo»T. lof.; ii 

'terra'. Postea mit eim fteden ju tob ic()hig. Ama8[ia erat idolâtra. Ideo 

dicit: 'Sanctitudo Eegis', Itcx constituit istud templum dLci, tu impug- 

nas dLivinam ord[inationem, quia rex promissus huic pop[ulo successor 

10 DavidLis; q[uidquid rex locutus et fecit, ât^ geêtffen: deus ordinavit; 

ut cum papiâ: qLuidquid dixêrit, fecerit, est ärt[iculus fidei; Si increpLaveris, 

negaveris; morieris. Sed quando captivi abdLUcebantur per Regem 

Nini[vltam et Bab[ylonicum, ['^1.220«] ibi erat consol[atio omnium infirLmorum 

ludLaeorum. Ubi praesump^tuosi prius, occidLerunt tum, — 

15 Ibi pii, fideles, abiecti iLudaei consolLabantur: Non deficiet de sua 

ecLclesia; ludeis servabit fidem, quam promisit. Sic regularis abusus, 

quod promisLSionem djîvinam arrogat praesumpLtio h0[minum et oc- 

cidunt, ut hodie nos papâ. Et utinam hec 'Grex', Matth. ultLimo. Nonsuf.u,» 

4 sevus] setrux [VoTklang des folrjenden Wortes] Antiochus c avs Aiitioclium 

8 templum] (p)emplura zu 13 'Ego vobiscum sum' am oberen Bande der Seite 

•) Erg. Christus est. Das Game ist ein Paradoxon echt Lutherscher Kühnheit; der 

Gedanke fehlt im Druck, weil Dietrich ihn nicht verstand. 

Dr] quasi vero hoc ad Papae nunquam interitiiram tyrannidem pertineat. 

30 Sic puicherrima illa consolatio: 'Portae inferorum non praevalebunt' anott^.is.is 

cruenta et sanguinaria facta est ac multis sanctis exitio fuit, quod eam 

Papa sibi et tyrannidi suae usurpavit. Haec enim sola ratio fuit, qua 

probaverunt Papam non posse errare tanquam Ecclesiae caput. Ad 

himc mod\;m promissionibus, quibus Deus voluit suos erigere, impii et 

J5 securi homines abutuntur contra veram Ecciesiam. Haec erat causa, 

cur Arnos Prophetam non posset ferre Amazia Sacerdos, Arnos vii. 

'In medio domus tuae', inquit, 'seditionem contra te movet Amos. Nonamo» ?, icf. 

potest terra sustinere sermones eius. Sic enim dicit: Gladio peribit 

lerobeam et Israel captivus abigetur de terra sua'. Quasi vero impossi- 

30 bile hoc esset et Eex, eo, quod Eex erat, impune peccare posset. Atqui 

postea res docuit vanam istam fuisse fiduciam, Prophetam autem 

Vera dixisse. 

Ad hunc modum abutuntur impii promissionibus Dei, arrogant eas 

sibi, cum tamen ad veram Ecciesiam pertineant, ac flunt praesumptuosi et 

35 securi. ISTon cogitant de peccatis suis, non de iudicio Dei, sed securissime 

saeviunt in sanctos. Sicut hodie in Papatu videmus. Ita opprimitur 

, 

' 

27* 

: •

420 In XV Psalinos graduum. 1532/33. [1540] (Ps. 132, 11) 

HsJiudLicant sua malefLacta et doctirinam. Contra nobis est consolatio, 

qui opprimimur, qiii transferimur in Bab[ylonem et ALSsyriani et dLiu 

obnüinur PapListis, heretiois, nostris tyLiannis et PLrineipibus, a falsis 

fratribus, a plêbe et popLulo indomito; videtur interire iLegnum ChLristi, 

Nomen blaLsphematur, rel[igio conspuitiir, facies, in ocLulis impicta, s 

videtur ecLclesiae ruentis et intereuntis. Hie praesumant, qui possunt. 

Pap[istae petunt, ubi debêrent timere, et adhuc praesumunt. Nos 

deiiciniur, sed contra dominus est promissor adiuratus per semetipsum 

sNattb. 28, 20 et iuâ^^t: 'Ego vobisLCum'. Non deseram EcLclesiam, etiamsi videtur 

interire in ocLulis vestris. Sic dicitur Petri naviculLam supter ablLUtam lo 

etc., ubi Christus dor[mivit in navi et opcLriebatur flucti^bus, ut olaLma- 

»(att6. 8, 24 i. rent disLcipuli: ''Domine' etc.; sie fa^cias EcLclesiae nostrae bodie, 2((f) 

mein Christus! Sicut ibi fecj, dedi ludLaeis promis^sionem regni, fuit 

impeditum exter^nis hostibûs, a rebelLÜbus populis, et subiectum et 

impiis RLCgibus ludae et IsLraelis et transmigratum est et nudata terra, ü 

ubi impossibile credere, hunc textum credere, quia reg^num extra reg^num. 

Quäle? Daniel, Rex, Regina, prophetae, omnis vir bellator et princi- 

2 aon.25. i2palis regni pars est in BabLylone, fex popLuli, 'aratores, vinitores', fex 

5 impiugens ö iutercuntur [Schreibfehler in der Ahlcürzung] potest lö Iuil(e)ae 

Dr] quidem vera Bcclesia, obruitur a tyrannis, oppugnatur a falsis fratribus, 

laborat contemptu et odio mundi ac similis est iamiam periturae. Hie -m 

opus erat, ut pii se erigerent fiducia misericordiae et promissionum Dei. 

Nam ideo promissiones propositae sunt, sed hie videmus mirabilem 

per Versionen! . Qui credere debebant et sc eonsolari ac erigere, non 

faciunt, neque enim sinit id inflrmitas carnis, quam etiam Satan äuget 

ampliflcando pericula et terrores. Contra impiorum Ecclesia, quae 2» 

propter peccata timere siVi debebat, praesumit, nptime sperat, vivit 

sine omni metu in summa securitate. Sic Papa pertinaciter retinet illas 

promissiones, quibus Christus consolatus suos est 'se cum eis futurum 

Biattii.e. t3B. iisque in flnem seculi': lâviculam Petri, etsi pcriclitetur, tarnen non 

submersum iri.^ At Ecclesia vera, cui soli haec dicta sunt, haec non sie jo 

credit nee se ita fiducia harum promissiunum erigit. Ita omnibus tem- 

poribus eadem est fortuna et conditio verae Ecdesiae. 

Sicut autem impii pertinacissime .sperant, di:m res secundae sunt, 

ita quoque, cum adversae sunt, fgedissime desperant. Contra pii etiam 

in raalis spem retinent, utcunque nuUus videatur spei locus esse. Sic « 

proniissiü haec de regno Cliristi varie impcdita fiiit per rcbelles populos, 

per liostes et Reges inipios, donec tandcui pmptcr pcicaiuin civitas ac 

». «on. 21, ntemplum vastatum et populus captivus abductus est, 'relictis tantum 

') Vgl. Untre Autg. Tischreden i, iJU ; Ud. 4i, 307, 24 u. ö.

In XV l'salmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 11) 421 

HsJpopLiüi, fab[ricatores in terra. lacet sacrif[icium, ludicium, tribunal, 

cultus. Quis hie cred[idisset, quod regLmim esset in ista terra? Ideo 

facti psalmi ad consolandos abLiectos, desperatos, capLtivos, qnales tum 

8ub capLtivitate Bab^ylonica. 2)a l^cit bes te^tf^ gelebt IcrcLmias, Ecx ^"ru^'i! 8 

5 lechonia. Quia impossibile fiiit ruere de f[ilio vent[uro Davidîs. Ideo, 

ubi volu[erimt abiicere regi^mim, dedit claris[simos prop^hetas, Iere[miam, 

DaLnielem, ZacbLariam, Hagigeum, constituit eos principes in Bab[ylone 

illos 3. Et definivit, quod Tixêrint 70 annis, [S8f. 220i'] ut tarnen ser- 1""'25, li 

varet suam promis^sionem : Vos provocastis me, ut delerem reg[mim, 

10 sed ut promis[Sionem DavidLi factam; tantum, ut satisfiat, 70 anni etc.; 

tamen, ut maneat unus Rex, sacerdotes, prophetae recti, non deseram 

hoc totum regLnum; sed tantum captum et restituendum regnum. Ideo 

omnia in Christum, ut videamus deum non posse deserere suum r[egnum 

usq[ue in f[inem mundi. Si Antich [ristus regnat, tamen manet ecLclesia 

15 sub eo, sub TurLca, quia usqLue ad consuLmmationem seculi, ut ipsi 

'super sedes'. Ideo non pro superbis contemp[toribus sed af [flictis, Don. 9, 27 

desperatis et conclusi[8 cogitationibus ; 

non est species, ut hodie videtur, 

et magis videbitur, si mundus diu steterit. 'Portae inferi'. Non deficiet wattd. re, is 

Dr] aratoribus' et infima fece populi. lacebat tum verbiun, cultus, iudicia 

20 usitata. In summa, iacebat Ecclesia et Politla omnis. Ibi quis potuit 

sperare non defuturam posteritatem Davidi ? sicut hie Psalmus promittit. 

Opus igitur hac promissione fuit, qua sancti se consolarentur, quod scilicet 

impossibile esset hoc regnum ruere, antequam Christus, verum 

Davidif semen, exhiberetur. Itaque cum desperatissima tum omnia 

25 viderentur, excitavit Deus summos Prophetas, Danielem etiam constituit J'^'jJ'}^ 

inter summos Principes, a Hieremia deflniebantur anni 1 xx. Reliquiae 

regalis stirpis, hoc est, semen David, etiam in captivitate servabantur. 

Ad hunc modnm regnum vere desertum secundum externam speeiem, 

tamen non fuit desertum et pii retinuerunt spem liberationis, ubi impii 

30 desperabant ac peribant. 

Ad hunc modum credimus et consolamur nos hodie, Christum 

affuturum regno suo et Ecclesiae usque in flnem mundi, etiam si Papa 

Antichristus triumphet et 'sedeat in templo Dei' ac Ecclesiam videatur San. 9, 27 

plane oppressurus. Nam propter pericula et necessitatem hanc pro 

35 missiones suas Ecclesiae Deus reliquit, quas etsi Ecclesia plene non potest 

credere, tamen eas non plane negat. Probat autem Christus fidem, 

etiamsi sit sicut 'granum synapis'. Hoc utile est admonere propterea,9j!atti). 17,20 

quod futurum est, si modo non occupamur novissimo die, ut Satan per 

suos omnia tentet et conetur, quae ad oppressionem doctrinae pertinent. 

40 Hie si nos etiam captivum et, ut sie voeem, transmigratum regnum 

et arcam videbimus sicut popiilus ludaeomm, tamen debemus retinere

422 In XV Psalmos graduum. 153-2/33. [1540]. (Ps. 132, 11) 

Hg] fides tua et qûldquid dixit Christus pro ccnsolanda ecLclesia in extrema 

solitudine et despLeratione Ecclesiae. Si istnm popLulum non deseruit, 

etiam capLtivum et trans[inifrratiini, scd dcdit semen et f[iliimi de Aen- 

tLre David propLiio, Sic EcLclesiani non de.?eret, quantumcunque videatur 

deseri, non curari. Ideo aperiendi ociil[i et videndum phis verbum s 

promittentis quam ec[clesiam oadentem. Sic Christus erit n(ibis[cum, 

iKottö. 16, is'portae non' etc., etiamsi -sädeantur in specie pracvalere et Christus non 

adesse. Et siüs Christianis fan er^ lüol ju gut Italien, qucd una specie, 

tarnen in mediis abusLibus pura fides ixnt, quia eius misericordia maior 

CLoelo et mare et potens condonare 'electis, qui seducuntur in erLrorem', »o 

«ojtb.ji 2iMatth. 24. Ego etiam optarem ut omnes, ut esset politia pulchLra in 

pace, prudentes principes, obedientia, quod Ec[clesia uniformis, Con- 

cors in una doct^rina et operibiûs. Dici potest, sed non invenitur in 

terris. Xec est sperandum vos \isuros hânc facieni istius purae EcLcle- 

siae et pacificae polîtiae; simus content! , si maneat et stet Ec^clesia et i* 

polLitia, si multi p[uri concionatores sint, modo principatus maneat; 

sint multae sectae, perturbâtores Eci^clesianim, modo stet Ec^desia, 

ut tantum [SB(. 'iäl»] reliquiae, quod sit bap^tismus, tantum prcbigftuel, 

tantum ne in totum corruat. 2)a bienen bte Consolationes ju. Princi- 

Dr] spem futurum, ut Dominus det Prophetas et desertam Ecclesiam tarnen ao 

non deserat. Magis enim movere nos debet verbum promittentis Dei 

quam praesens aut imminens ruina. Si enim Deus per patientiani multam 

conservavit Ecclesiam sub Papa, si tulit usum alterius speciei tantum 

et multos abusus, quos in Ecclesiam invexerunt impii doctores, si tandem, 

cum omnia essent desperatissima, clarissimam verbi sui lucem ss 

exoriri fecit inter densissimas tenebras, cur desperaremus ! Maior est 

misericordia Dei coelo et terra et potest absorbere 'errores, in quos electi 

manii.u,u nonnunquam inducuntur'. 

Nemo quidem est, qui non optet Politiam esse tranquillam, populum 

obedientem et sanctum. Sic optabile erat Ecclesiam esse concordem, so 

nuUa nee doctrinae nee nioruni conspici scandala, Principes amplecti 

verbum, id non odisse aut persequi. Sed talis tum Politia tum Ecdesia 

forte a perit« artiflce pulcjire pingi potest, in hoc mundo vero non jxiterit 

usquam inveniri. Quare sie comparemus nos, quod Ecclesiae taiu purae 

et Politiae sie tranquillae faciem nun(|uam simus visuri, oo autem con- »^ 

tenti simus, quod Ecclesia et Politia (ctsi turbao et incommoda quaedam 

sunt) non prorsus abolentur, qucd aliqua maicstas in Imperio, in 

B

In XV Psalmos graduum. 1582/33. [1540.] {Ps. 132, 11) 423 

Hslpatui, Eefrno non po8[8umii8 f)elffen, finb Oneins et mali con8il[iarü, 

•' omnem 

tüirb x>bex ein I)auffen fönen, enben TJt cum Regno David[is; Sic hodLie 

inspicio, quort brevi nee parocliLiae, praedicatores. Si etiam omnia ruant 

in specie, tarnen non riumt, quia plus ampliflcanda pr(imis[Sio, quam 

speciem in EcLclesia apparentem, qiüa Ec[cle8ia fol abscondita 

jein tyrannide principnm et erroribus lieLreticonim et propriis PLecoatis, 

tentationibiis diabLoli, ut putetur nee deus nee EcLclesia adesse, et tarnen 

manet. Ideo non debet inspici, nt est. Debet esse quidem quieta, iinica, 

Concors, et tantiim SLancti, qiii confldLerent et qiii in pace viverent. Sic 

10 videntur verba sonare et sie videtnr pingi, sed oppressa sub tyrannide, 

vexaLta snb hereticis, afflicta in semetipsa in suis p[eccatis et tenta[tiom- 

bus, quotLidiano contemptu rusticorum, et tamen dicendum: Manet et 

manebit ecLclesia. Non curo, quid videam, sed quod audio: 'Usque ad 

Con^summationem', 'Portae' etc., et imer în geprebiget, gelegen, gebet, '"'""' 

'isf?,; 

ib toaö feit, ba^' feit. Exempli gratia applica istum tex[tum ad nos, ut 

ipsi in neces[sitate, ut EsaLiam valde egLit prophetantem de casu regni,3ci 6,9 f. 

12 rusticum 13 video 14 getejet 

Dr] facit. Ad hunc finem pertinent consolationes hae, ne, dum omnia videntur 

coUapsuja, omnem spem abiiciamus. Nunc sane misera Ecclesiae facies 

est, cum pastores et ministri verbi vix se videntur contra famem tueri 

20 posse in tanto rusticorum et civium odio. Saepe itaque cogito totum 

mtnisterium sua sponte, etiam si absque tyrannis esset, corruiturum, sed 

promis'-io pluris a nobis debet fieri quam omnes species, quae se oculis 

ingerunt. Nam vide omnes historias, an non Ecciesia semper fuit abscon- 

dita tyrannide principum et mendaciis haereticorum ? Ad haec accesse- 

25 runt propriae tentationes peccatorum et vexationes Diaboli, quibus 

perpetuo exercentur pii. Haec si quis intuetur et in his malis fixes 

habet oculos, is iudicabit neque Ecclesiam nee Deum usquam esse. Sed 

non est ex hac specie faciendum iudicium. Nunquam enim talem Ecclesiae 

faciem videbis, in qua nihil offensionum, non scandala, non dissensiones, 

30 non infirmitates variae et quasi morbi inveniantur. Optabile erat quidem 

abesse haec et talem speciem extare Ecclesiae, qualis fere hie et in alüs 

locis describitur, ubi comparatur 'sponsae formosae', in qua non macula, >^(. «s, lo 

non ruga aliqna conspicitur, sed nunquam videbis foris talem esse; sem- 

per enim opprimitur a tyrannis, vexatur ab haereticis, exercetur afflic- 

35 tionibus tum internis, tum externis, inobedientia, contemptu rustico- 

rum, perfidia falsorum fratrum etc. In his periculis omnibus retinenda 

est consolatio, quod nee portae inferorum ad versus eam praevalebunt, 

et pergendum, magno animo, docendo, exhortando, corrigendo et reli- 

quis, quae ad ministerium pertinent; si qui tnobedientes sunt, eant sane

424 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 132, 11) 

Hs] quod transmigrandum in Bab^yloniam, es tt)Ut im tüê. Sed quid T 

3f!. 11,1 habet istam consolLationem : 'de f^ructu vcnt[ris' stabil regLmim, ex 

isto tex^tu ge^punen. Etiam, inquit, si Eex Nabiicli[()donosor transmi- 

graverit meos pLrincipe.s, Reg[es, ludices, SaLOerdotes, si etiam in infernum 

et ultra, tarnen stabit regLnum, deus non mentietur, quia super s 

semen Da\ndLis. Grandia verba: 'luravit Davidî', ba? ex bte pevôn 

nennet. Non pemiittit siiCLcessionem reg^ni vagari in iucerta per.sona 

Ideo maxîma promisLsio. AbLialiam et Ia[Cob etiam liab[uerunt pro 

mis^sionem, sed non in certam personam. Sed bic reg^num definitum 

in DavidLem et suos posteros. [W. -'-'l'»] Ideo magna res, si etiam cadit lo 

regLnum, necesse est ex posteris Da-vid[i8 habere reg[em. Kon sie: 

Necesse in sede, ponit RLCgem sedere virum potentem. Sed liie certum, 

quod ludLaeorum omnium corda alligata, ducta, conclusa in istam 

familiam, oportet in ]ianc tribum gejef)en. Et omnem mascuhim istius 

sangLuinis :ôben§ auftf)rteben. Et in eternum etc., quia f)at follen \i)en is 

nuff Christum, qui est eter^nus Eex. Est consolatio : 'Inravit In veritate'. 

Prius scitis, sed addit a\v ad consolandum, quia jol blLicten ad Christum, 

quia âben brumb geforget, quod PLeccatum eorum bö^ nid}t fjinbevt. 

8. laUt sequitur: 'Si' etc., ut in longo psalmo. In libLris RegLum [tl}et'5 gor 

j. «an. 8, 19 absolute. Ideo 'veritas', i. e. gemi'o fein, i. e. certitudo, sine ullo dubio. 20 

»f. uo.'i'Non avertet ab eo'. Sic Salômon. 'Sede a dex^teris', ber ift ûbj(f)er 

?!!. 72,1 quam filii psalmus. 'non recedct' ab s>in luramento. 'De fructiu': âiift 

iaLm clarior promisLsio. »sol letn 1 tomg gepLOVcn uom ftnm âmb 

Dr] et ruant, satis sit aliquos esse, quibus Christus et ministerium Euangelii 

est in resurrectionem. sj 

Ad hunc modum fecerunt sancti Prophetae, qui Aiderunt captivitatem 

Babilonicam impendoro. templum et urbem incensum iri. Haec 

erat facies regni interituri prorsus. NiJiil itaquc fuit, quo se consolarentur, 

praeter hanc et alias similes promissiones, futurum, ut de fructu ven- 

tris David ponatur Eex, atque iioc conflrmasse Deum iuramento. Ac jo 

sane insignis haec est promissio, quod certam personam definit nee 

sinit successionem vagari in incerta persona. Abraham, Isaac, lacob 

etiam habuerunt proraissionem de Christo, sed sub incerta persona, si 

i.moif i»,j respicias ad multiplicatam posteritatem. In hac autcm promissione 

est certa descriptio, (niod certa persona denominata est, ut, quamvis « 

totus populus captivus esset abducendus, tamen, quamdiu posteritas 

Davidis siiperesset, spem regni rotinerent. Iluiusmodi promissicmom 

non liabet regnum l'ontiücinm, quasi necesse sit esse Pontiticem taieni 

in Ecclesia, sicut in illo populo omnium corda et ocnli iubebantur respicere 

ad iinicam familiam Davidis. Haec causa fuit, cur existimcm accurate «o 

annotatas esse genealogias a piis, ut scilicet successio familiae Davidis

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 13?, 11) 425 

H.s|et ji|}cn in solio DLavidis; opt[ima, pulcheiLrima promiSLsio. EegLnum 

et peijon certa. EefiLnuin Davidis et persona sanguinis Davidîs. Ibi 

Daniel et alii: Non peribit nostrura PLegnum; captivari, affligi potest lon. 7, 27 

Eex, in car[cerem potest conÜLci, sed thronus DavidLis et persona de 

5 sang[uine ÜLavidis manebit ; hec sunt consoLlationes piorum, qui erex[erunt 

se istis amplis[sinns proniis^sionibus et semper mansurum reg[num 

speraverunt usqLue ad Christum. Argu[mentnm contra I dâeos: non 

habent capLtivi aliquem regLem. Si etiam dLicebant: sumus captivi, 

transmigrati sicut antea, Sed ibi deus fecit 3: reliqnit illum, qui sed erat 2. son. 2s. 27 ff. 

10 super th[ronum DLavidis, ut lechonia. In istam personam omnium 

oculi intenti et deinde elevatur et habetur pro regê ludLaeorum in 

BabLylonia et colebatur ut ELex, 'fructus VLentris' non deerat. 2. erant 

ibi prophete, Daniel cum 3, lereLmias, EzechLiel et alii non nominati, ôn. i, e; 3, 12 

isti illustres, servare regales et prophe[ticas personas. [Söl. 222»] 3. de- 

15 finiebat tempus captivitatis, sciUcet 70. Ideo non simile capLtivitatiscr. 25, 11 

hodiernae. Non habent regem, personam, quae cap^tivis Iûdaeis fuerit 

Eex, pro[phetas et saeerdotes non habent nee tempus. Ista 3 feine 

reüquiae. Sub Papâ servavdmus ministerium, sacramentum et scripLtu- 

ram. Ex istis relLiquiis potest edificari Sacêrdotium et EegLnum. Sic 

20 illis. Ideo ludâei non possunt defLinire tempus. Non habent E[egem, 

Dr] propter hanc spem exhibendae promissionis esset quam certissima. 

Fuit enim haec familia tanquam Stella quaedam in hoc populo, cuius 

posteritas, quandiu conspiciebatur, certam spem relinquebat futurae 

liberationis per Christum, etiam in captivitate Babilonica et omnibus 

35 aliis periculis. 

Etsi enim captivitas Babilonica satis horribilis et acerba fuit, longe 

tarnen mitior fuit quam ista calamitas, in qua ludaei post vastationem 

a Eomanis factam vivunt. Nam etsi populus captivus esset, tamen habebat 

etiam in captivitate Eegem, in quem piorum oculi intuebantur tanquam 

30 in pignus promissionis de Christo exhibendae. Testabatur enim Deus, 

superstite adhuc Eege relictum esse fructum ventris David. Deinde inson. 7, 27 

captivitate h*bebant ludaei verbum et Prophetas, Danielem, Hieremiam, 

Ezechielem et sine dubio plaerosque allos. Quis autem non videt regnum 

nondum plane fuisse desertum nee vastatum superstitibus adhuc personis 

35 destinatis ad regnum et sacerdotium? Tertio, etiam annorum numerus 3«. 25, n 

definitus erat, quibus duratura esset captivitas. Horum quid simile 

ludaei hodie possunt ostendere? non solum regnum nusquam habent, 

sed ne quidem jjersonas destinatas regno, praeter id, quod neque annorum 

certum numerum nee verbum seu Prophetas habent. Quam praeclaras 

35 Tertia B

426 In XV Psalmos RTaduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 11) 

Hs] sacerdotes et p^ropLetas. Ideo capLtivitas eorum est destructio et vasti- 

tas R|egiii corporalis; et illa promis^sio Inipleta de regLiio Christi, quia 

popLulus dei non debet manere sine reg^no et etc. vel debent ista 3 etc., 

Ut sciatur, ubi popûlus dei, regnum sit, vel deus mentitiir. Ideo dîcit, 

quod Eex in Bab[ylone sit relictus tanquam scintilla etc., quia pro- s 

». flön.8, i9misit, quod 'lucernam'. Ideo vocant capLti\nim ELCgcm scintillam 

Eegni Dâvidis, ex qua deus ein liedjt in regLno angeûnb. lam nulla 

scintilla neqûe proLmissio regum nee templi. Ideo per istam scripLturam 

SLanctam condemnata it bing, quia Non reliquit popLulum sine regê 

ex semine David[is. Sed reliquit sine istis 3, ergo finis, vel deus mentiretux. i» 

Ista simul promisLsio cruenta, quia impii praesumunt, arrogLant ad se 

pertinere ot ocLcidunt omnes, qui resistunt, ut Papâ. Est necesLsarium 

et utÜLe argLumentum Eeclesiae. 91P buberet) per hoc argLumentum: 

Ec[clesia ! Ecclesia non potest etLrare, Non subvertetur, PLapatus maLnet, 

Non relinquitur Eex etc. ! Non potest errare, est unctus domini, nuni deus is 

iuraret et relinqûeret Eegem peccare? VerisLSimum, quod Ec^clesia 

«atui.fcijmanebit, non errabit, pecLcabit, sed tarnen, ut oret: 'DimittLe'. Sed 

non satis, quod dicis: ecLclesia manebit; certe etiam Invitis diabLolis, 

18 dicis 

2 Impleta c am d[e 8 istam 11 ad se mit Strich [zu praesumunt gezogen 

') = Alk. 

Dr]reliquias in captivitate habebat populus. Certum igitur est ludaeos 

plane periisse et praesentem calamitatem non debere appellari capti\n- 20 

snott^.>4,i4tatem, sed simpliciter destructionem, sicut Daniel quoque dicit: 'et 

posthac erit finis'. Quomodo enim, stante promissione hac, populus 

Dei potest penitus sine rege de ventre Da\-idis esset Nam in captivitate 

Babilonica, etsi sine regno erant, tarnen regias personas tanquam scin- 

tillas quasdam regni habebant, sicut dicunt tanquam scintillam de 'lu- 35 

3. «8it. 8, 19 cerna' Davidis tunc fuisse relictam. Huiusmodi nihil ludaei hodie habent; 

itaque res arguit eos damnatos esse cum omni religione sua, aut praesens 

promissio Psalmi vana est et mendax, quae confirmat non defuturam 

posteritatem Davidi usque ad Thristum, cuius regnum aeternum est. 

Porro de praesumptione impiorum supra diximus, quae fecit, ut so 

omnes huiusmodi promissiones essent cruentae. Nam cum ad pios proprie 

pertineant, impii scmper eas sibi arrogant. Quibus cum contradicunt 

pii et minantur eis iram Dei atquo exitium, vim parant impii. Discendum 

itaque est, quod sub nomine Eeclesiae omnis gencris incommoda machinetur 

et struat Satan. Sic videmus, quid Papa in Ecclesia eflecerit, m 

iino hoc praetextu, (pind persuasit orbi Ecclesiam non posse errare, 

Ecclesiam non posse perire. Vera quidem vox est, sed hoc etiam addon-

In XV Psalmo8 graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132,11. 12) 427 

Hsjsed requiritur, ut destLines, ubi sit EcLclesia. Num decretiB Pi.apae, 

conciUonim ? Sed: 'qui me confessus fnerit, Ego volo'; quis 'ego' ? SDJottö.io.sü 

iLesuR CliLristus. Quis confitetur? Kum Pâpa confitetur iLesiim ChLristum 

pro nobis passiim ? [«l. :-'-'2>'] Qui ergo ncn teniierit verbum Christi, 

5 confessus ei. Si etiam multitudo, pctentia, totus mundus, die abuti eos 

nomine EcLclesiae. 8ed tutv muên bvuber fterben. Ideo accomodamus 

nobis istum psalmum. Utciinque fundatiir sang[iiis EcLclesiae, tarnen 

manebit; adhereamus tantum verbo, sive üant tyLranni, sive Schtwer- 

meri. 

10 'Si cnstodierint' : Ibi addita conditio, quia non est absoluta in lioc^-J^^^ 

psalmo promisLsio ut in: 'Dixit' et: 'Deus, ludLicium tuum regi da'; Scili- vi'ia.i 

cet salLoraon fecit psalmum. i. e. qui tui filii sunt et galten meine gepot, 

illi manebunt sedentes. Ista conditionaUs impleta 2 mal, quia ßî^'^ 

, gj„ „_ ,, 33 

Sal[omon fuit ex Batbseba, defecit stirps ista — , tantum loas, et tamenj:»»«. isis.si 

IS fuit etc.; sed quia posteri non seq[uebantur vestigtia patris, perierunt. 

SalLomonem cum sua posteritate in 5. vel 6. generationem üerlejd)t er 

14 Balhseba] BersLaba [Schreibflüchtigkeit] loab 

Dr]dum erat, ut proprie definiatur, quae nam sit vera Ecclesia et ubi sit. 

Haec deflnitio non ex decretis Pontificum, sed ex Euangelio petenda est, 

in quo Christus confessionem tanquam certam notam suorum exigit. 

ao 'Qui me', inquit, 'confessus fuerit coram hominibus, euni ego quoquemattft. 10,3a 

confltebor coram patre meo'. Ergo ad verbum potissimum respiciendum 

est. Neque enim confessio est nee esse potest, ubi non est verbum. Se- 

quitur igitur, quod, ubicunque confessio et verbum non est, etsi ibi sit 

multitudo, potentia, magnifici tituli, species sanetitatis etc., tarnen 

25 ibi non est Ecclesia. Ad hunc modum accommodandus est Psalmus ad 

nostras res et praesentem usum ac transferenda promissio regni cor- 

poralis ad Ecclesiam, quae, etsi ab haereticis et tyrannis affligitur, tarnen 

non peribit, sed manebit inconcussa etiam contra 'portas inferi'. mattn. le, 18 

XII. Si custodierint filii tui testamentum meum et testi-"^'" 

30 monia mea, quae docebo eos, tunc filii eorum usque in 

seculum seculi sedebunt super sedem tuam. 

Haec promissio non est absoluta, habet enim additam conditionem. 

Differentia igitur est inter hane et illas, quae sine conditione sunt, qualis 

est in Psalmis: 'Dixit Dominus' etc., 'Deus, iudicium tuum regi da'.>;!(:72,i 

35 Ibi absolute promittitur regnum Christo. Sed hie non absolute promittitiir 

regnnm posteritati Davidis, sed cum hac conditione: si servarint testamentum 

Domini. Itaque Salomoni obvenit regnum, qui ex Bathseba 

natus est, sed defecit fere postea stirps eius in Ahasia, quem sustulit

428 In XV Psa1mo3 graduum. 1532/38. |1540.] (Pb. 18>, 12i 

lis]per AtalLiam impiam etc.; illa volLuntas DlcI: aiijrotten non ßolum 

^ä/gan,",".'» SalLomonem, sed otiam ceteros eins fratres. Omne masLCulum sexum 

occidit. (5in fd)cujlic[} moib. loas reservatus a sorore, qiii fuit scintilla. 

2.eam.i2, loper Natan minare finem. EegLnum est promisLSuin Dâvidi perpetuo 

et jolt aiitf bem semen blteiben. Sed sie, quod posteros viilt ausrotten, * 

si non etc.; qnoniam ista duo manent vera: In eterLnum manebit et 

comminata destructio regLni. Est ein norjpil, quod SalLomonis posteri 

£ut.3,3iextincti. Ubi ntd)t auff {)Ovt, gtengen posteri Nathan aud) f}in per Hero- 

dLem, qûaniquam non periit, tarnen amiserunt reg[nuni. Morija fuit 

«.«"".l.'lnimdina, IlerodLes gentilis. Sic videbatur extingui in Bab^ylone. Si lo 

ttjerb ir nid)t front jein, SalLomonis et Nathân posteritatem aujrotten, 

et tarnen servabo reg[mim. Sic unam posteritatem post alteram destruxit 

su!.3, 23. 31 et tarnen sangLuinem et lineam servavit usqLue ad Mariam, ex qua natus 

Christus eterLnus, qui nunquam delebitur. RegLnum jol glt)i§ fein. 

Sed quod Sal[omon et sui fratres jolten galten, non, sed emicet scintÜLla, is 

quae manebit in eteiLnum. Dicta contra praesumptuosos. 58Lnjer ^LCrr 

«Pfl. »0.28 [Ott mu§ ad Pap[ista8 jagen: 'AttenLdite', [SI.223»] 'In quo', Act. 20, 

'sLpiritus sânctus posuit vos Ep[iscopos'. Sed sie, quod po8tfutu[ri et 

ex vobis orientur. Ibi promis[sio sie faciendi, ut otiosis hominibLUS non 

3 a sorore o 7 destructio c aut compLunctio 9 Moria 10 Sic e aus Sicut 

It Soliomonis 

a. Sön. „^"iÂthalia, cum solus loas, reUquis ab Athalia occisis, superesset. Hoc 20 

molitus est Satan, si quomodo promissionem de Christo posset impedire. 

Postea ad loas devenit regnum, qui etiam erat de semine Davidis et 

cura sororis asservatus erat, ne occideretur ab Athalia. Sic regnum 

quidem perpetuum promissum est posteritati Davidis, sed sie, ut minetur 

Deus exitum, si non servent testimonia sua. Itaquc tandem regnum etiam 2» 

liur. s, 81 posteritati Nathan ereptum est et usurpatum per alienigenam Herodem, 

donec regnantibus impiis Christus ex ISfaria Bethlehemitide natus est; 

una igitur posteritas post aliam a Satana propter peecatum destrueta 

est, et tamen servata est Integra successio seu linea usque ad Mariam. 

Haee utile est considerarc, qnoniodo regnum promissum Davidi s« 

i.uiin. 11,31. 31 Salorooni filio obvenit, sed propter peecatum iterum ei adimitur. Idem 

cum Nathan accidit, et tamen serva\at Dens scintillam, ex qua hoc regnum 

tanquam fax quaedam emiearet. Facta autem sunt haee ad retun- 

woiiii.a»,iodendam praesumptionem nostram. Sic promissio de Eeclesia est: 'vo- 

bisrum ero usque ad linem numdi', sed additur conditio: 'si ambulaveritis si 

in viis meis'. Nam qui verbum negligunt, eos Deus vieissim negligit et 

Well» i.»exeitat alif)8, qui sint Ecelcsia. Sie loannes: 'potest Deus ex lai)idibu8 

faeerc lilio8 Abraliae'. Quia enim promissio erat Alirahae facta, Pbarisuei

In XV Psalmos graduum. lr)32/33. [1540.] (Ps. 132, 12) 429 

Hs]detur securitas, ne d[icat PapLa: non possum errare. Sis Episcopus 

Episcoporum, sed debetis redig[i in ordLinem; vel deus potest suscitare 

alios filios, qui etiain de sangLuine et ordLÜie PapListarum non ve^niunt. 

Ideo propter securos additio, qiii habent Ec'Lclesiam, concilia, decrLcta. 

5 Sed c§ lêiji: 'Si cust»Ldierint'. Non te ideo pro PapLa galten, quia sis 

maior. Sicut David, q[uamquam habLuerit eternam promisL.sionem. Sed 

'ex lapLidibus istis' etc. Ego reservabo sedem Christi et sedem EcLclesiaesuaitii.s.a 

et dabo ei, quando non credis, quantumcunque. Sis d[ivina ordLinatione 

constitutus Eex, sacerdos, EcLclesia et liaberis pro ea, sed subiecta sis 

10 huic versiii : 'Si custLodieriut', si meas promisLsiones servabunt, 'testaLmen- 

tum'. Sie muffen glauben et from fein. Si non coluerint idolâ, deflexê- 

rint a fide et erexLerint meas promis[siones, 'testaLmentum', 'testimonia', 

legem, doctrinas. ^d) tüil 2)octor bleiben, 'galten testaLUientum', i. e. 

promis[sionem et praeeepta operum. Ego sum doctor, videte, quid ego 

15 doceam; non quid poncilia, Pap[a doceant, sed id) bin S)octor; si meas 

promisLsiones prebigen et f)alteu et opera. Ibi proprie pcclesia et regnum, 

si non abiiciam. Sed tarnen aliquot reservabo, qui custodîunt, ut Esther, 

DauLiel, Ieehon[ia. Sed quod vultis breift buchen : Ego rex, sumus sacer- «aru* i, 3. j 

5 te ideo pro] ideo pro te, aber te mil Strich vor ideo gezoyen lOjlt testa[mentum 

mit Strich zu custodieriiit Z. 10 gezogen 14 praeeepta mit Strich zu 'testimonia* Z. 12 

gezogen 15 doceam] doceo doceant] doceam 

Dr] sentiebant se, cum fllii Abrahae essent, certo haeredes promissionis fu- 

20 turos esse. Haec fiducia inflabat eos, ut securi et sine timore Dei viyerent; 

dielt igitur loannes: certum est, fllii Abrahae erunt haeredes promissionum, 

quae Abrahae factae sunt, sed si vos vultis securi esse et non obedire 

mandato Dei, dico vobis: facile est Deo, vobis reiectis, Abrahae ex lapi- 

dibus producere posteritatem. Sic Papa non ideo est Papa, quia sedet 

ib in regno et dignitate ista. Nam si non vult verbo Dei obedire, facile in- 

veniet et excitabit Deus alibi Ecclesiam. Sic promissio haec tota pendet 

ex addita conditione contra praesumptionem. 

Testamentum est promissio misericordiae per Christum, testimonia 

sunt voluntas Dei revelata omnibus temporibus per Mosen et Prophetas. 

30 Itaque requirit fidem, deinde etiam obedientiam erga legem. Diserte 

autem dicit: testimonia, quae docebo, per [3?8 0] Sacerdotes scilicet. 

Hi enim etsi ministerium habebant, tarnen ipse Dominus vult esse 

doctor et se audiri, non vult audiri concilia, non Doctores docentes, 

quae ipse non docuerit. Hunc igitur ad modum de Ecclesia quoque dici- 

35 mus, quod, ubicunque creditur promissioni Dei et obeditur eins verbo, 

ibi est Ecclesia. Qui autem non credunt nee obediunt verbo, hi, etsi 

20 inflabat] instabat B 

:


Hsjdotes, prophetae, ergo est verum, qûldquid dicimus, docemus et mandamiis, 

— Non! 

23. Scp^tembris DixLimus de solvendo isto argLumento max[imo et capitali 

SKQti4.s6,«odiab|ôli et cruento valde: EcLClesia non errat, Christus est 'usq[ue ad 

consu[mmationem', ergo debes credere et sequi, quae dicuntur a Pap[a, s 

'fonig', aut combureris etc. Et sub l)oc praetextu inducuntur omnes 

errores. Sic hodie sêditiosi Spiritus. Sub Iud[aico popûlo seniper falsi 

proi^phrtae, coniunxerunt se Eegib[us et per eorum autoritatem defendLcrunt 

et planta^verunt suos errores. Sic respondendum ad hoc 

argiûmentum : 'Si custodLierint'. Deus non sie promisit: 'Eex', ut faciat, lo 

quae vellet; [!8l.223''] addam conditionem: Eris Eex, Episcopus autori- 

fluMo, istate d[ivlna; 'qui te audit', 'contcmnit', quae feceris: Ego fecero, 'audit 

me'. Sed istae abso^lutae promis^sioni ad[dit conditionem: si meam pro- 

i.3)!oin7, i4f.;miS[sionem servaveris. Sic in DeutLeronomio : 'cum fuerit tempus, ut 

Dr]titulo8, vocationem et alia habent, tarnen vere a Deo abiecti sunt nee n 

habendi pro Ecclesia. Quis enim Pontiflci crederet ideo, quia est Pontifex 

t Atqui hoc uno nomine postulat sibi credi nee \Tilt disputari, utrum 

Vera sint et sana, quae praecipit, simpliciter vult credi, quod sacra sedes 

non possit errare. Qui contradicunt et exigunt eius decreta ad verbum 

et voluntatem Dei, subiiciuntur omnis gcneris suppliciis. Plane idem jo 

usnrpant phanatiei spiritus hodie, quicquid somniant, volunt esse Spiritum 

sanctum. Sed egregie Basilius dixit: ov näv evvjiviov ev&vg nqo- 

rohibuit 

•wottM. 16 audiri, cum dicit: 'Cavete a falsis Prophetis'. js 

s. «o|n7,iaf. Sic in Deutenmoniio praecipit Moses, ut 'librum legis nunquam 

deponat de manibus', ut 'perpetuo' se in eo 'legendo, discendo, faciendo' 

U Hof] Hoc B 

') Ep. II, 210, 6; Migtxe Oraec. 33, 777.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.) (Ps. 132, 12) 431 

Hs] constitueris regem super te, habLcbit in manu DeutLcronomium et legit'. 

Ibi Regi praes^Tibit fnturo divinitus, qucd simpliciter semper se exer- 

cere debet in iLegedei. lactent patres, EcLclesiam; respondemus: EcLclesia 

dei babens autoritatem dLivinam est ea, quae habet et sequitur verbum 

» dei. Ego iudieabo, an sedes RoLmana vel alia: ille pastor doceat, regat 

secundum praescrip[tam iLegem divinitus. Si contra, sedet quidem in 

regno, sede dei, non deturbabo eam. Non ideo 'Achas' occidam, quiaa. flön. is.aft. 

idolatra, sed non sequar regis Imp[erium, non obedLiam pastO[ri Eo^mano 

in iis, quae contra scripi^turam, — quia deus dicit: 'pastorem ordLino',ff. 34, 23 

obedias tanquam mihi. Sed fieri potest, ut velit abuti ordinatione Dei 

contra verbum. Ibi tibi relinquo hoc praesidium, hoc remedium tibi 

subministro, ut dicas: 'Oportet Deo magis obedire quam hominibus'.apa. i.29 

3u Igitur etsi Reges sunt, etsi sunt Pontifices, eatenus audiendi et eis ob- 

temperandum est, quatenus incedunt iuxta regulam verbi. 

Porro usu discimas nihil esse crebrius nee vulgatius quam abuti 

potestate, tum in Politia tum Ecclesia. Itaque rarissimi sunt, qui legitime 

utuntur auctoritate, quam sive in Ecclesia sive Politia habent. Ratio 

35 est, quia maior pars hominum servit cupiditatibus et patitur se regi 

et gubernari a Satana. Hinc fit, quod videmus Pontificem et Episcopos 

de doctrina nihil esse sollicitos, omnem autem curam eo convertere, 

16 CoDsilia A

432 In XV Psalmo» graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 12) 

Hs] et secularis, rariSLSimi utriqLue sunt, qui legLitinie funguntiir etc., quia 

maior pars miindi (liab[ül(). Ergo Episcopi quaerunt suam gLloriam, 

ambitii)nem iniindi, pLiincipes suas volLuptates, glorias, tyrannides. 

Num insurgemus et occidLcmus ambos? Sinamus eos regere et sedere 

WütiD. 1.1.8 in loco, in quo divinitus constituti, tantum observemus os. Sic Matth. 23. : 

Sedem eorum non violetis, est 'catb[edra MoLsis', concede sessionem, 

cathedram, autoritatem, regLnum, ImpLcrium, sacerdotium, claves, sed 

hoc damnandum: Habentes potestatem docendi, claves, Ipsi non docetis 

vos, et alios seducitis. Ideo iste error excludendus, quem Canonißtae: 

Non praesumendum, quod tantae celsLitudLnis apex erret. MaxLinoa i" 

apud CanoLnistas: quia est apex celLsitudinis Papa, ergo non praesumendum, 

quod erret ^; hanc sequitur PapLa, RegLes. Ibi scrinium pectoris, 

quia non praesumendum, quod etc. Sic fecerunt idolum tale etc. Non 

') Vgl. Unsre Ausg. Tischreden 3, 40T, 11 f. 

i>r] ut augeant gloriam suam, dignitates, opes, voluptates. Hie quid faciendum 

est subditis ? Num per seditionem eos eiicient aut occident ? Non. is 

Sed sinant eos regere et tantum observent ac caveant os eorum, sicut 

sBotig. 23, » apud Mattbaeum Christus quoque dicit: 'Super cathedram Mosi sedent' 

(quanquam longe dispar ratio est nostrorum Pontiflcum). Hie relinquit 

eis sessionem et auctoritatem docendi nee \\x\t eam violari. Cuncedit 

quoque clavem scientiae. Hoc autem damnat, quod, dum clavem seien- •» 

tiae habent et sedent in officio, tarnen praeterquam, quod ipsi seipsos non 

docent, etiam alios seducunt. Quanquam hie etiam Ecclesia reliqua sui 

iuris meminisse debet. Quia enim nostri Episcopi neque docent ipsi, nee 

sanis Doctoribus relinquunt locum docendi et tamen fruuntur beneficiiß 

Ecclesiarum atque iis abutuntur ad foedisstmas voluptates suas, ele- ss 

ganter et vere multi disputant, non esse beneficium separandum ab 

officio. Ideo reliqua Ecclesia pro suo iure tantum potest Papistarum 

facultatibus detrahere, ut i)ii Doctores habeant, unde vivant. Hoc 

enim omnibus modis cavendum est, ne ministerium prorsus aboleatur. 

Explodendus itaque est error ille, quem impii Canonistae impuden- so 

tissime statuunt, cum dicere audent non esse praesumendum, quod apex 

tantae celsitudinis erret. Hoe est quasi primum prineipium 8t


Ilsjsic. Concedimus esse (l[ivmitus orcl[inatam voluntatem magistratus 

.'- Ipse 

et sacerdotii, Pastor est divinitiis, i)()nt[ifex divinitiis; Autürita.s, claves 

potestatis ibi etc. Sed distiague: Alia est res, alius.^ [Sl. 224»] Kern dei 

trahunt in abusum diab[oli. Omnis 'crea[tura dei est subiecta vanitLati.' i"»'"- * i"» 

sol, qLuamquam minime in mann nostra, tarnen abnsui servit. 

Corpus, anima, frumentuni, vinum subiectissima; ergo falsum: habeo rem, 

ergo nou habeo vanitateni, non possum errare. Non impugnamus rem 

Cesaris ut AnabLaptistae. 'Si quis dilexLerit PLatrem et matrem, non ^«attD. iu.37 

me*: concedit PLatrem et mâtrem tanqiiana rem; sed diligLere plus 

lu etc. Non negamus, quin Episcopi sedeant in sede Ec[clesiae, habent et 

reveremur autoritatem. Sed quia damnant verbum Euangelii, consti- 

tuunt nobis idola[triam iustLitiae proprie. Ideo discedimus ab iis, qui 

habent rem dLivinam in perverso usu. Eot^tenses sie non, qui perdere 

rem cum usu SacrLamenti; quia video sacLramentum PapListas vendere, 

15 ideo negamus SacLramentum, tantum nihil habent, 2 sed ex una faLCiunt 

10 idolatLrias. 'Saä 'fpar ad extLremumdLiem'. Ibi mutabit res et 'succen- a. spctri 3, 7. 10 

dêt c[oelum et terLram' et mutabit res in aliam formam. Ibi dLivina 

Creat[ura et vanitas sunt 2. lam propter vanitatem non debet tolli res; 

ultra arg[umentum EcLclesiae concedo ludLaicum reg[num, Sacer[dotium; 

20 Eex. Non potest fleri, quod isti omnes er[rent; qLuidquid dixLit, est 

verum! Solvitur: 'si custod[ieriiit creat[uram.' Sic respondeat mihi 

Pâpa ex sac^ris l[iteri8, sinat me iustiflcari solo precio sangLuinis et non 

5 in minime 7 über vanitatem atelU abusum 12 über ab iis »tehl a vobis taDquam 

•) Erg. est usus. ^) Vgl. Unsre Ausg. Bd. 38, 189, 2; 193, 22 f. 

Dr]Pontifex, faciamus eum sane 'Angelum de coelo'. Quid possum de eo sen- 

tire praeclarum magis? Sed etiam si 'Angelus' sit, tarnen 'anathema' ®ai. i,s 

25 eum esse pronunciat Paulus, cum 'aliud Euangelion euangelisat'. 

Sic pastor est divinitus pastor, Eex est divinitus Eex. Haec sie 

largiamm' Pontiflci quoque, quasi vera auctoritate praesit. Sed conditio, 

de qua diximus, neeessitatem affert, ut distinguamus inter rem et usum. 

Eem voco auctoritatem divinam. Eam etsi concedam Pontificibus, 

30 tamen usum non concedo, quia rem divinam manifeste trahunt in ab- 

usum. Non utuntur auctoritate sua secundum voluntatem Dei pro gloria 

verbi, sed pro sua gloria. Non igitur obligat nos eorum auctoritas, etiam 

si Sit, ut dixi, auctoritas Angeli de coelis, sed cum bona conscientia 

discedimus ab eis, ne inobedientes flamus summae auctoritati et maiestati, 

3s quae est Deus. Quod si Pontifices non pugnarent contra doctrinam 

Christi, si nobiscum statuerent iustiflcari nos solo precio sanguinis Christi 

et non docerent negociari homines propriis meritis et operibus, tunc 

libenter agnoscerem auctoritatem eorum et conflterer eos re sancta sancte 

Sutêtl SBeifc. XL, 3 28

434 In XV Paalmos graduum. 1532/33. (1540.] (Ps. 132,12) 

Hs]doceät negotiari propriis opLeribus, tum dico: non sohim habes iustam 

rem, sed usum sancte rei, quia mihi agitur de usu S[ancto et salutifero 

rerum divinitus datarum. Rex, pLontifex, sacerdos alligatus verbo dei, 

qLUia deus dominus istorum omnium. Non facit regem, ut sit eius deus. 

Ista altis^sima propositio, quod PapLa sit supra ScripLturam SLanctam, s 

quod possit dispeiiLsare in lêge divina et sit dominus positus; et valuit 

valde ista opinio, quod tjat Jollen macf)en cum EcLclesia, OLmnibus conLScientiis, 

qLuidquid vellet. Hoc non feremus, et propter hoc sumus excom- 

municati et sumus herLStici. Sed si tu, Papâ, et succeS[Sores 'custodîe- 

ritis'; aliqui custodiunt, quia EcLClesia non deseritux, q^noniam Eeg^num lo 

dLi%anum deserendo non desertum. Si papLa non facit, tf)ut« 301)10"" 

Û§. Si Episcopus Mogûntinus, facit Episcopus ju ^vate.' [sbl. •

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 12) 435, 

Hb] veneramur illam EcLclesiam, quae nos certo verbo docet et consolatur. 

'Testimonia, quae ego doceo', et verum, i. e. ut verbum suum maneat 

magister. Ipse non docebit, sed inquit: 'habetis Mosen', qui illum ''audit'jßut. le. w 

et me. Ideo meum verbum reget Papam, Ecclesiam. lila disputatio 

5 non est obscura vel particularis, sed universalis, quia P[apa adhuc hodie 

vult cum suis Episcopis et principibus, quod sit supra scrip^turam S[anc- 

tam. Ideo oportet vos munitos scrip^tura. Credo Pa[pam, concilium, 

principes, Ecc[lesiam SLanctam, cath[oIicam, sed sie credo, quod EclcIb- 

sia sancta dei sit subiecta suo sponso, qui vocatur Christus. Si vis ex- 

10 PLectare, donec veniat Christus et dicat, quae sit EcLClesia, ubi invenias 

EcLClesiam. Sed die: Christus vult audiri suum verbum; PapLa, sis 

subiectus scrip[turae, verbo Pauli. In istum ordLinem redigendus Papa. 

Sed hoc maxLirae fugit; nuUum venenum in curia EoLmana atrocius 

11 verbum] nochmals vult [SchrellßUchtiyhek] 13 atrocius o 

Dr] sint. Qui non custodiunt, sunt Ecclesia Satanae nee sublevant eos mag- 

16 niflci tituli. 

Atque haec causa quoque est, cur diserte in textu ponitur: Testimonia, 

quae ego docebo eos. Sic enim vult Dens in Ecclesia uti ministerio 

Doctorum, ut tamen ipse sit summus Doctor et ministri omnes, etiam 

Papa, etiam ipsa Ecclesia, regantur et gubernentur verbo. Sic enim haec 

30 transferri debent ad praesentem usum. Neque enim haec particularis 

et certi temporis disputatio est, sed durat omnibus seculis. In populo 

Israel Eeges et Sacerdotes inflati vocatione putabant sibi omnia licere. 

Sic hodie Pontifices non putant se subiectos esse legibus verbi, sed audent 

sibi arrogare potestatem supra verbum et scripturam. Plane simiüs 

25 causa est. Oportet igitur nos hie munitos esse, ut possimus dicere: credo 

concUium, credo Papam, credo Principes et Eeges, credo Ecclesiam 

sanctam et catholicam, sed sie, ut illa sancta Ecclesia, nedum Episcopi 

et Pontifices, sit per omnia subiecta suo Deo et sponso Christo et eins 

verbo sine uUa exceptione. Atque hoc ita credo, ut non sit necesse Deum 

so mihi de coelo loqui et sensibiliter mihi revelare. Hoc verbum, quod Prophe- 

tae et Apostoli locuti sunt, est id verbum, quod debet credi, cui debet 

subiectus esse Papa cum omni Ecclesia sanctorum, nee quicquam debet 

sine hoc verbo, multo minus contra hoc verbum suscipere etc. 

Ad hunc modum in ordinem redigi debet Papa. Sed experimur 

35 niülum veneni genus eum sie formidare et odisse sicut Scripturam. Itaque 

totis viribus, etiam si aliud simulet, obnititux, ne fiat Synodus seu con- 

cilium, tantum ideo, quia hanc quaestionem metuit, ne quaeratur in 

Synodo, utrum Papa sit iudicandus per Scripturam, an Scriptura per 

concilium. Nam mala conscientia, quam Papa habet, hoc semper ei 

28*

436 In XV Psalmos graduum. 1532,'33. [1510.] (Ps. 132, 12) 

Hs] quam hoc, quod Papâ siib scripLtura SLancta. Ideo non vult concilium, 

quia metuit hoc: An papâ sit iiulicandue per scrip^turani Sâoictam, 

vel econtra. Mala consLciencia est malae fidel possessor. Istae bestiae 

concludent contra nos, quod nos simus sub scripLtura Sâncta; si hoc 

amisimus reg[num: Non sie debes facere, vivere, et tvixb rumpeln gtjen in 

decretal[ibus etc. Munienda coULScientia, quod deus suos reges dielt, 

qui autorltate dLivina, et magis, quia nominatur certa persona, — et 

tarnen suis legibus subücit.' Eex soli deo subiectus, i. e. verbo dei, si 

a. som. la. 13 etiam ein armer leut^, ut David erat dominus super Natan, tarnen aud[ivit, 

quia attulit non vocem suara, sed dei verbum. Ego doctor, ideo cum 

audis hoc verbum, sis discLipulus, qûamquam dominus. Sive PapLa, 

si etiam altior, quia ad mel Si dixî: debes iustif[icari flde, non operibus, 

— tum: audio te ut verbum dei sonantem, Dôctor Martîne; si non, 

abutitur vocabulis EcLClesiae, Spiritus, sua sede. Non tacebo, ut vos 

8 tarnen o 

') Nämlich: Papa. ') Erg. flinb, nämlich der Prediger. 

Dr]acclamat, quod Scriptura sancta sit verbum Dei, futurum itaque, ut n 

verbum Dei vincat et concilium concludat, quod necesse sit Papam esse 

sub Scriptura sancta. Hoc si üat, de Papa actum erit. Nam quid in 

omnibus suis decretis, ceremoniis, doctrina tueri poterit Papa, si iudicium 

fiat ex sacris literisT Praevidet itaque animo reformationem intollerabilem 

atque ideo omnia eonatur, ne concilium cogatur, quanqiiam in- m 

terim, si quis verba spectet, simulat se nihil optare aliud quam Synodum. 

Sed dum haec iactat, regum animos sie implicat et involvit, ut 

ad omnia suscipienda plus ocii et auimi habeant quam ad concilium 

institucndum. O astutiam dignam aeternis flammis et odio omnium 

bonorum, quod cum tanto Eeclesiae incommodo Pontifices suam tjTanni- -n 

dem volunt stabilitam. 

Haec omnia diximus propter similitudincm negociorum in hoc 

Psalmo proposilam, quod Deus suos Eeges, (jui pollcbaut auctoritate 

divina, circumscripsit et vinxit legibus suis, ut, etsi potentia praepolle- 

rent omnibus, tamen Deo et verbo eins essent subiecti. Iluic verbo su 

^necesse fuit eos parere, etsi ab inferiore annunciaretur. Sicut Nathan 

II. uDavidem arguit, et David paret, non quia Nathan siipsum offerebat, 

sed verbum Dei. ITuius discipuli dcbenuis omnes esse. Qiiare cum ad 

Pontilicem dico, ut se submittat misericortliao Dei, qua sola necesse sit 

nos iustiflcari in oculis Dei, debet Pontifex se submittere verbo, non J^ 

qui

In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 132, 12. 13) 437 

Hs] Reges, Levite, S[acerdotes et Episcopi facialis, quod vultis. Sed 'habent 

M[OSen et prophetas'. 

''Usq[ne in eternum sed[ebiint': condicionalis promis[sio i)ropter 

impios ftf)et, Absoluta [i8l.225^] propter Christum, quia absolute pro- 

5 miss[um venturum MesLsiam ex DLavidis progenie. Sed etiam erat 

propter illum temporalis, idoo addita huc conditionalis : IrapLios reges 

amitti et occidi, tarnen mansurLum hoc regLnum, donec venit S[anctus 

sanctorum. Ideo ista contra boftüid)!, qui praesumebant de autoritate 

dLivina. DeuS: Ego ab8ol[ute meam promisLsionem servabo. Sed vos 

10 non iactetis vos autoritate divina constitutos; oportet secundum iLCgem 

meam regatis pLopuh)s ; alium post alium [tuiên, et in Eo[mana vasta[tione 

penitus extinxit. lam Amplificatio promissionis et exposita clarius, 

qLuasi d[icat: habetis promiSLsionem, videte, ut fvom jeib. Si hoc, manebunt 

EegLCS in sede. 

15 Et 2.: 'Hie habitabo': inil ^te âufuater fein, Ut EsaLias, volo Oeco- g^,*!, 

Lnomus in utroq[ue TLegno, spirituali etc. Dabo sacerdotes doctos, SLanc- 

7 occisi 8 qui c aus quae 

Dr] Haec conditionalis sententia ponitur propter impios, ne sibi sumant 

absolutam potestatem contra verbum. Nam absoluta promissio ea est, 

quae Christum complectitur. Hunc enim non promittit sub certa con- 

, 

siiM6,29 

30 ditione, sed simpliciter promittit venturum eum ex semine Abrahae. iSKofsä-iB 

Quia autem, dum haec de Christo promissio impleretur, regnum corporate 

duravit, est id sie firmatum verbo Dei, ut tamen haberet certam con- 

ditionem additam. Itaque multi impii Eeges cum tota familia funditus 

deleti sunt et alii suffecti, ut tamen regnum temporale aliquomodo 

25 perduraret, donec veniret sanctus sanctorum et Eex regum, qui regnum 

hoc continuavit usque huc et in aeternum. Pertinet itaque conditio 

addita contra praesumptionem, quasi dicat: veniet promissio mea de 

Christo et certo stabiliam thronum Davidi meo, sed vos, qui Interim in 

hoc throno sedetis et admtoistratis regnum hoc, nolite putare, quod non 

so possitis errare aut errata vestra probatiirus, et non potius damnaturus 

Sit DeuS. Itaque aut secundum verbum administrate regnum vestrum, 

aut praecipitabo vos et evertam. Hanc promissionem amplificat 

iam egregie: 

XIII. Quoniam elegit Dominus Sion, Elegit eam in habi-v.13 

3» tationem sibi. 

Haec est amplificatio promissionis, quasi dicat: Habetis promissionem, 

sed in hoc nunc incumbite, ut iusti sitis et custodiatis testamentum 

26 conditio itaque B

438 In XV Psalmos graduum. 153233. [1540.] (Ps. 132, 13i 

Hs] tos, et RegLes, pLrincipes pios, et qLuidquid gerendum in utroQLue, gubernabo, 

Si obeditis. Si, non volo bic ftab in tred werffen. Tum Christum 

sinam venire. 

j.Biofti«,» 'Elegit': Emphâsis. Sic MLOses: 'quemcunque elegerit'. Illo tempore 

tabLemaculum MLOsis non habLuit certum locum, migrabat iam in s 

EphLraim, ManasLse, Dan tribu. Ideo dieit: 'quem locum' etc. Et hoc 

verbo destruit et damnat omnes elecLtiones nostras proprias. ludei 

dixLerunt: Sâncti sacerdotes transf[erunt tabLernaculum, ubi volûnt; 

i.sfä'ru'^slam in Sylo, Gibeon, Gilead; Si hoc S[anctis principibus licet, et mihi. 

3"- »• *» jj-Qjj gg^ simile fund[amentum, quia deus dixit tab[ernaculum certum: lo 

a.3Jiotfjo,24'MemorLiam'; roo ar(f)e tvax, ibi deus. Da^ War promisLsio. Ibi Sacer- 

i.tt^ton.6,6idotes dêi poterant, Iam in tribu Eph[raim, Tiriathaim'^ ergo hie habi- 

tatio divina, quia deus aliigarat se huic propiLciatorio. Ergo volo in isto 

monte, arbore, valle, flumine facere aUiare, ut hodie SchLwermeri: Si 

licet, hie roil; quare non nobis ? Non vident nos habere verbum institu- m 

tionis pure. Pugnant prophete ubiqLue contra hoc verbum eligendi: 

3ff. ««. I Nostrum est eligendi. In lereLmia: 'Hec omnia elegLerunt in suis abo- 

3fc. 7, 15 minationibus' et: 'proiiciam' clecta eorum, [in. 225>>] Cum electis eorum 

non communicabo; contra electâ reg[um, p^rincipum pugnant, ut 

«ou»,»o.»3PauLlus Col. 2.: 'Si finis' etc.; regLCS ut MonachLi BenedLictini: sie ieiuno; »o 

3 sinere veniam 

*) Ciriathaim ist eine Levitenstadt im Gebiet des Stammes yaphthali. 

Dr]meum, tum enim fiet, ut regnum hoc maneat, et ego habitabo vobiseum; 

t5ti.>i.9 8ieut apud Esaiam quoque dicit: 'Habebo focum in Sion', hoc est, ero 

oeconomus in utroque regno, spirituali et corporali, et dabo omnem bene- 

dictionem, sed ita, si obedieritis voci meae etc. 

Utitur autem singulari consilio eo verbo, quo Moses quoque usus %» 

».wolt.oêst Deut. 16. 26.: 'In loco, quem elegerit Dominus DeuS tuuS, ut habitet 

nomen eins ibi'. Neque enim initio certus tabernaculi locus erat, sed vagabatur 

non solum per loca divcrsa, sed etiam per tril)us diversas, Ephraim, 

Manasse, Dan, etc. Porro destruit hoc verbo omnes proprias electiones 

«Ol. Mshominum seu, ut Paulus vocat, 'i&£koi'>Q>]nxt']a;\ qu:\e apud Tudaeos so 

inünitao orant; sie enim cogitabant : si licet sacerdotibus transferre 

tabemaeulum ex uno loco in alium, cur nobis quoque non liceret, plus 

uno in loco sacrificare! Haec erat certa Idolatria. Quia enim Deus per 

verbum suum se propiciatorio alUgaverat, quod ibi esse et invcniri vellet, 

Idolatria erat cum alibi aut credere esse aut quaerere. Pugnant igitur n 

Prophetae summo conatu contra hoc, ne sibi homines aliud eligant 

quam Deus. Nihil enim Deus aeque execratur quam suscipi aut institui 

uliquid pro cultu Dei, quod ipse non iussit. Nostra igitur debet esse non

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. Vi2, 13) 439 

Hsjln soripLtura est mandatum et laudLatum leiunium. Sed quis mandavit, 

hocfacere? Ego elegi! Sa? btanf btr ber ^Ldifcl. Ideo iam volumtaria 

relig[io; baS' tt)iff(f)t bei" "^LCufel.^ Eligere locum dei cultum, ba5 tl)ue 

în weg, non fort deus, quia dicit: 'Ego eligo Zion', vos non. Deinde 

i iam fit vestro merito iustitia ? Sed misericordia mea vol[ui sine re.S[pectu 

v[e8troruin meritorum, hoc placuit, elegi. 2)a tuirt er fetber roelen relig[ionem. 

Sic cum papListis pug[namiis, quia defendunt suas facticias religLiones, 

electa, i. e. diaboli. 0Jot geb, bu faft bid) ju tob! Si respondendum: 

quis mandavit? deus non. quisl est bLona intentio. Nulla bona, nisi 

10 quae dirigitur Bonitate verbi dei. AmbLrosius: intentio, i. e. causa 

finalis, iudicat opus. Bene intellexit. Non qiaae ex proprio corde. Sed 

debet habere fundamentum, formam verbi domini: Deus praecepit mihi 

hoc. Ideo intendo bene; quia verbum dei bii" gtüiö, intLcntio est bLOQa. 

") Luthers Sprichwörtersammlung Nr. 206, ünsre Ausg. Bd. 51, 694 ; Thiele S. 210. 

Dr] electio, sed obedientia. Alioqui continget nobis, quod Hieremias minatur: 

15 'Proiiciam' electa eorum. Haec pertinent ad refutandas electiones, quas 3«. v, n 

in Papatu vidimus. Kam quod alius huic ordini, aliuS alii Se addicit, quod 

certos dies ieiunii habet, quod certos sanctos, quos invocat, etc., hoc 

totum, si quaerag, quis iusserit, cogit eum conscientia, ut respondeat 

Se sie elegisse ista. At hoc est non Deo, sed Satanae servire. Neque 

20 enim Deo aliter servitur, quam cum fit, quod ipse iussit. Pertinet itaque 

electio non ad nos, sed ad Deum, obedientia autem ad nos pertinet, ut, 

quod Deus elegit, nos exequamur. 

Deinde verbum Eligendi pertinet etiam contra praesumptionem 

meriti; si enim diceret: Ego reddo vobis Sion aut remuneror vos, signi- 

25 flcaret id fleri nostro merito. Sed cum dicit: Eligo secundum meam volun- 

tatem, significat se id facere sine respectu ullorum meritorum, ut simul 

etreligionem, quae simulatur, et fiduciam meriti damnet: 'i&elo&Qtâxrjm aoi.i, 23 

igitur, seu, ut Anshelmus vocat, factitiae religiones pertinent ad theo- 

logiam Diaboli. Neque enim sublevat nos, quod bona intentione sus- 

30 ceptae sunt. Neque enim est bona intentio, quae non verbo, sed suo 

iudicio nititur. Itaque quod AmbrosiuS dicit, Intentionem iudicare 

opus^, recte quidem dictum est, si recte tntelligatur. Nam intentio 

finalis debet habere verbum Dei ceu fundamentum, cui innitatur. Is 

enim solus recte intendit, qui statuere potest se verbo Dei cogi ad hoc 

35 aut illud suscipiendum. Hoc verbum qui non habet, etiam si Angelica 

20 itaqae] igitur B 

') Wohl Augustin, In Ps. XXXI; Migne 36, 269.

440 In XV Psnlmos gradiium. 1532/33. [1540.] (Ps. 1.32. 13 U) 

HslOmnis electLicia religLio, sive BenedLictus, FLranciscus, Dominicus, 

®(ii.i, ta Si 'Petri', aUfrelica, tum dioite: Elejrit hoc dens? Non. quis? BenedLictus, 

AugLUStinuf?. Est volLuntaria rel[ifrio, assumpta sine verbo. Qä. êift: 

'Ego Elesri'. Ibi, inquit, fol mein roonung jein, ba Wil ic^ âue galten. 

V. 14 'Haec requies mea': Mag[na promis[sio et fortis: nullibi alias. Ideo s 

EsaLias et alii maxLimas proplietias gefpunnen, quod leruLsaleni dura- 

tura in eternum, et regLnum et locus iste deseri, nisi venerit iUe, qui 

perpetuam faciat ex temporali. lam iacet 150l0' sine prophetis. Ibi 

promis[Sio claris[sima, quod elegit, ut illic habLitet in eternum. Cum 

destruxit per BabLylonios, temporaliter destruxît; manserunt RegLCS, lo 

sacerdotes, proLphetae et mansit semper praedicamentum Relationis. 

lam post dcstLructionem EoLmanorum nulla species, promisLsio, persona. 

Ideo venit is, qui leruSLalem continuat in eter[num. Ideo ista promisLsio 

dîvina fuit magnifica, quod ista r[ivitas non pot[erit deleri. Ideo occi- 

dLerunt Christum, putarunt, Jic tunben fo gvculid) [öl. 226»] nidit tjnnbeln, is 

') Erg. annos. I/iither meint: hix auf seine Zeit. 

Dr]onmia sint, cave probes aut sequaris. Haec igitur tutissima regula est, 

quam cum sequimur, nunquam aberrabimuS, ut Semper quaeramus, 

Num Deus hoc elegerit; si rospondetur, quod Benedictus, Augustinus, 

Franciscus elegerit, qui etiam Beo oari fuerunt, fuge tancjuam pestem 

et venenum extreme noxium. Certum enim est Deum nihil probare, so 

nisi quod ipse elegit. Haec de verbo eligendi paucis admonere volui. 

t.mXIIII. Haec requies mea in seeulum seculi, hie habitabo, 

quoniam elegi eam. 

Haec est sane magnifica promissiu, qualem de nullo un(|uam alio 

3d.». sloco dedit. Hinc Esaias et caeteri Prophetae videntur cuncludere, tpiod -a 

Hierusalem duratura sit in aeternum, hoc est, donec veniat Messias, 

qui faciat ex temporali Hierusalem aeternain. .Sicut Angelus quo()ue 

siuM.iiif. ad Mariam dicit, quod sedebit Christus 'super thrtmum patris sui l>avid 

in secula.' Porro nota consequentiam, quam promissio haec evidenter 

ostendit. Hierusalem hodie iacet, et tarnen ])r(inussio haec manifeste ju 

dicit, quod sit haec futura Domino sedes in secuIum seculi; sequitur 

igitur certissime, quod ille venerit, qui Hierusalem hanc seu regnum hoc 

perpetuavil in aeternum. Nam quod etiam in captivitate Babilonica 

a""»».''!! 

'^"St'it'i fuit, tamen fier\'atae sunt reliquiae, deflnitum fuit tempus, i|U(> 

^""''"duratura esset captivitas, manebant Keges et Prophetae. Huiusmodi »:, 

nunc nihil est, sicut etiam supra ostendimus. 

1« lUllt IS

In XV Psalraos graduum. 1532/33. [1540 ] (Ps. 132, 14) 441 

n

442 7n XV Tsalmos graduum. 1632/33. [15401 (Ps. 132, 14) 

Hs]fit bLonum, nisi extirpet; tolerat nos diu et promittit et minatur. De- 

structo illo rLegno mansit eternum. lani sequitur promisLSio de reg^no 

corporali. Sicut promisi, sie servabo v'Lobis. lam praedicat de temporali 

regno promisso nepotibLUS. 'Et delLegit habitare ibi'. Igft maxLima 

promisLsio pro illo tempore, quod Dêus elegLit hLunc loeuni et CLivitatem, & 

tarn pro TLegibus quam saeerdotibus ; et cepit illa electio sub David, 

antea sub tempore Saulis nondum metropLolis regLiii et SLacerdotii, 

3o(.i5,6S8ed sub lebusteis; sub B[âvnde regalis et sacerdotalis CLivitas, Illa sedLes 

regia et Ecclesiastica, templum, tab[ernaculum, arx regni. Ab isto 

1. «on. 3, 

5 tempore popLulus stabilitus in suo regLno, ÖLacerdotio, prius vagabatur 

3of. 18, 

'appa iam in Gibeon et Silo. Hie tandem firmatum et fundatum in certum 

lo 

locum per DLavidem. Ibi vigilantibûs et proprio assumptis verbis, quod 

'Dominus'. Non illi meruerunt regni et S[acerdotii locum certum, [S3l. 226'»] 

»t. 100,1 sed dLCi beneplLacito. 'Ipse elegit nos, non'. Divina bonitas, quae pro- 

misit DLavidi, illa elegit sua g[ratia hanc urbem. Ista verba posita propter u 

futLuram 8uperb[iam, praesumpLtionem pop[uli, quia semper gloriati 

de opLeribus et meritis, ut PapLa. Ideo deus praecurrit istis praesumptionibus, 

non putent aliquem lôcum regni, taceo stabilem. 'A die, qua 

».swo(e3i,jTsuscepi, fuisti rebeljis, dure cervicis'. Non dicas etc., sed quia illi impie 

êrunt. Ideo deus non respexLit tûam iustiLtiam, sed recordLatur m 

suorum promis^sionum. Ideo istam superbiR[Rimam cer\-icem populi 

praevenit. AdhucdeCir[Cumcisione: legegloriantur. SicPapLa: Ec^clesia 

3 promisi mit Strich zu 'Elegit dominus Sion' S. 441, 16jl7 gezogen 

Â idque ita, ut, sicut antea sacerdotum non vagae, sed certae personae, ita 

etiam porro Regum personae et suecessiones essent certae nee sie vagarentur, 

sicut antea ludices et Duees non in certa tribu consistebant. Ftitur k 

autem hie quoque verbo eligcndi ad redarguendam fiduciam meriti, 

quod fere semper adhaerescit aniniis, ut intelligant divina gratia et 

beneplacito Domini hanc urbein definitani esse, ut esset sedes religionis 

et politiae. Peculiariter enini laborabant ludaei hoc vitio Satanico, 

ut gloriarentur de operibus, merito et cultibus suis. Sicut Moses quoque so 

s.TOof»».sideo eos obiurgat ac praemonet, ne statuant 'propter iusticias suas' sibi 

beneflcia tam magnifica contigisse, sed quod et 'gentes istae meritae 

erant tales poenas' et Dominus benevolebat suo populo. Non propter 

tuas iusticias, inquit, introduxit te Dominus in torrani hanc. Sic quoque 

in Papatu diabolicam hanc liiluciam videmus, quantiuam longo deteriore js 

conditiono quam in populo Dei, qui di^^nitus mandato cultu utebatur. 

In Papatu nihil sunt nisi oloctioneshi manae, quae sunt idolorum servitus. 

Videtur aulcni nihil magni dici in eo, quod promittit Deus se habiturum 

in lUerusalem; sed oportet spectare magnitudinem habitantis,


llsjecclesiarum. Est 'electio', benep[lacitum dLivinum. Est il[ei gratuita 

misericordia et favor, praeterea nihil. Dens reservat hanc gLratiam. 

Si non servaveritis pactum, possiini hunc locum penitus delere. Non 

in vestro op[erc, sed mea donatione. Verba signata: Et delêctor, cum 

5 habita[bo; magnLa promis[Sio: 'habLitabo domum', non simplex: 'servo'. 

Locus quidem angustus. Quid Ieru[salem ad EegLis domum ? Cell 

celorum, Sei, totus mundus nihil ad eum! Magnifica promisLsio, scire 

certum locum, personam, ubi deus repLeritur, ne homiLnum CLor vagetur 

et unus[quisque eligat l[0cum et personam, quae placeat. lila vagatio 

10 cordum in omnibus gLentibus; Ierob[oam in Dan et BersaLba. Deusisön. u, aei. 

h[anc infinitam misericordiam fecit, ut certum iLOCum tarn rLegni quam 

SLacerdotii quam verbi quam cultus quam r[egni OLoelorum. Ideo Civi- 

tas SLancta non projiter popLulum, qui fuit pessimus, sed propter domini 

sanctitatem inhabitantem, qui sanctif [icat omnia. Non gloriati in miseri- 

15 cordia habitantis in leLrusalem, sed in sua iustLitia, qua placarent habitantem, 

qua mere[rent, ut hie hab[itet. Habere certum iLOCum, personam: 

magnum, ubi Sit deus tam regLno quam sace[rdotio, verbo quam polîtia, 

ubi Ec[clesia et caput EcLclesiae, Ut nos habemus illam SLanctam gloriam, 

quod Christus, non Pap[a sit ecclesiae capLUt. Seimus adesse in b[aptismo, 

so Sac[rameato, verbo ; maxLima g[loria et superb[ia, quae non pendet ex 

b[onitate et iuStitia nostra, sed misericordia et bônitate divina super 

4 meo 9 eligit 

Dl] tum locus quantumvis humilig et contemptus reddetur augustissimus. 

Quem enim coeli coelorum non comprehendunt, eum promittebat verbum 

in Hierusalem certo inventum iri. Ergo magnifica promissio est scire 

85 et habere certum locum, in quo Deus inveniri possit, ne corda dubia 

vagentur et unusquisque pro sua voluntate sibi Deum aut locum cultus 

Dei deligat. lila enim erratio vagabunda, cum animi sibi locum et cultum 

constituunt, sicut Hieroboam, nihil est qiiam idolatria. Quarei.sön. i2,28fl. 

infinita misericordia est, quod definivit Deus certum locum verbi et 

30 totius cultus divini. Hinc magniflcus illo titulus loco tributus est, ut 

appellaretur civitas sancta, non quidem propter populum sanctum 

inhabitantem, sed propter Dominum sanctum inhabitantem et sanctiflcantem 

per verbum omnia. 

Hanc gloriam habet quoque Ecclesia novi testamenti, quod scilicet 

35 caput eius est non Papa, sicut impii Papistae impie dicunt, sed Christus 

'sedens ad dextram' Dei, qui ad est verbo et Sacramentis suis. Haec ingens W- »w, i 

est magnificentia et Superbia, quae pendet non ex nostra iusticia, sed 

ex misericordia Dei accipientis, probantis et laudantis omnia propter 

filium suum, caput nostrum.

444 In XV Psalmos graduam. 1582/33. [1540.] (Ps. 182,14. 15) 

"".] no8. Hic habLcmus Civit[atem positam 'in medio hostium', diabLoli, tarnen 

''de\is PxerLcet omnia opLcra E|egni et saLcerdotii quam in salutem tem- 

poralem et eternam. 

'Hic est mea requiLes': Est tautOLlogia. Ex 1. promis[8ione facit 

proseqLuentiam. Sic dicit dominus, quod liec eius reqLuies et mansura. s 

[!8I. 227"] 2)a6 f)ex\t certos facere omnes popLulos, ubi sua polLitia, regnum, 

Consiliarii sui, subditi pop[uli, ubi cultus, salus. Verba 'electionis' et 

3os. 14. 16 gratiae ista omnia. SLalutem non meremini. 'Ego elegi vos, ergo vos non 

me.' Non VLestrum meritum; ut nos: Non est nostrum meritum habîtatio, 

1. «ot. 1, 31 absolutio, consolLatio PLrivata et pubLlica, sed dona dei. 'Ne quis glorietur lo 

nisi in deo'. lam promisLit TLegnum et sacerdLotium, et exaudît etc. 

Et iam promittit temporalia, quia dat etiam ju effen et t[rinfen. 

V. 15 'Viduam': Ex greco^ fecerunt, facilis lapsus translatoris etc. Gs fo 

Dr] 

f)etHen: 'praedam' vel 'venationem'. Nos: 'fpeis'. Qft jelâm gevebt 

quod quot[idianum panem et victum apLpellat 'praedam'. QuareT Chri- u 

ö proseq[Uentiani] prosep fSchreibfiüchtigIceU} zu 6 'Paupercs eins saturabo pani- 

bus' am oberen Rande der Seite 9 me c am mei 13 translatoris o 

') Hieronymits, Breviarium in Psalmos z. St.: Pro 'vidua', i. e. xrjea, et Hebraea 

Volumina et ipsi Septuaginta iHjgav babent; Migne 26, 1289 f. 

Sed civitas Hierusalem propter hanc causam quoque infensissimum 

habuit Satanam, quod esset tanquam officina Dei, in qua omnis generis 

beneficia et sancta opera Deus quotidie exeroeret. Sed tamen a Deo 

mirabiliter quoque servata est et defensa, ne incertum redderetur, ubi 

esset, ubi coli et audiri vellet Deus. Iterum autem hic monemur, quod w 

haec omnia doni, non meriti sint, misoricordiae, non operum. Siqiiidem 

ipse elegit hanc requiem et ipsi placuit habitare in hoc loco. Sic meriti 

nostri non est, quod habemus Euangelion, Baptismum, Absolutionem 

privatam et publicam. Omnia haec sunt dona misercntis et benevolentis 

Dei propter rhristtim. Iam transit ad politica seu temporalia. a* 

v.isXV. Victui eius benedicens bcnedicam, et pauperes eius 

saturabo panibus. 

Nostra translatio habet: Viduam eius, sed fortasse imperiti scrip- 

toris hoc erratum est. Vocabulum proprie 'praedam' seu 'venationem' 

signiflcat. Sed cur sie appellat scriptura cibum nostrum? Nimirum jo 

«


Hs] stiis recte exp[onit in 'pater noster' : 'quoLtidianum', ut nostra temp[oralia wottt«,!! 

accipiamus ut fera praedam, aves fovii. Non habent 'horrea' non 'nicf nint', swaim n ue. 

'seminant', HabLorant', sed, qLidquid acquirunt, per modum praede 

acquirunt. Est dictum contra curam infid[elium et curam, quae non 

5 praesentibus contenta. Promittit nos pasturos quotidie, etiamsi desit 

in specie. Ideo parvis verbis signiflcat, vocans cibum tanquam raptum 

quoddam, quod hiegen quasi im flug. Non curandum de Crastino, 'sua ajiattt. e. 34 

malîtia'; laborate, servite, fit[cite, quae vestrae vocationis. 'Pulsate' etc.,iWatt^.T,7 

tantum ponite illani similitudLinem. Istis verbis vol[uit significa[re: 

10 DabLO victum, quia non est, ut satis messLis, avari super avaros. Tarnen 

vita V[estra non certa in crastLino, non potest 'quisquam staturam'.anattö.e,»? 

Vita est morsellus, praeda; timent, si in crastinum visêrint. Quid 

furis insanus de futLuro cibo, saturitatet qui dat substantiam, vitam, 

et alimoniam etc. Non quod sit non laborandum, oportet omnia facere, 

15 quae ad victum, sed anxiam incredLuIitatem, et solicit[udinem damnat, 

quae nihil promovet, i. e. tantum dabo 511 t\\cn, quantum barff. Quid 

ampLÜus, 'habentes victum', muftu bod) t)intcr bir laffen. i.stnt.6, 

'Pauperibus' : ^fJenut fie pauperes; qui sunt paupLeres in Ier[usalem, 

i. e. Jollen effen, ttiinten, tleiber, \ä)ur]mediante tamen labore nostro, et eo content! simus, quod quotidie obvenit, 

tanquam bestia oblata praeda. Avaricia enim et incredulitas non 

est contenta praesentibus, quantumvis promittat Deus fldeliter se nos 

pasturum et daturum, unde vivamus. Ad liunc modum scriptura Victum 

35 proprie et signiflcanter praedam vocat, quae nobis non sollicitis obvenit, 

sed laborantibus et relinquentibus curam Deo nostro, sicut Christus 

fere hortatur Matth. VI. lubet laborare, facere, conari omnia, quaeswatt^. s.sj 

sunt vocationis nostrae. Hebraeis enim est labor, quem 'singuli diesmatts.«. s« 

habent' et secum afferunt. Sollicitudinem autem et curam iubet Deo 

30 relinqui ac promittit victum nobis tarn non defuturum quam avibus et 

caeteris animantibus. Neque enim hoc agitur, ut in hac vita simus inexple- 

biles. Etsi enim habeamus omnes totius mundi opes, tamen cum hac vita 

relinquendae sunt. Sicut autem vita non certa est, sed ceu raptus quidam 

aut praeda, qua fruimur, donec Domino visum est, Ita etiam est victus 

3b ceu raptus quidam, quo debemus contenti vivere, non de futuro solliciti 

esse. Sic damnat appellatio haec impiam sollicitudinem et anxiam 

incredulitatem, qua tamen nihil promovetur. 

Quod sequitur: Et pauperes eius saturabo panibus, nota phrasis est, 

quod panem vocant sicut nos victum, hoc est, quicquid ad alimoniam 

40 pertinet, zibum et potum. Haec promittit, sed: pauperibus. Sic autem 

«

446 In XV Psalmos gradaum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 15) 

H»le8t. In media opulentia illa sola sitit et esurit. Maior pars fidLelium pa- 

tiuntur inopiani. Le\nte, sacLerdotes bie recf)ten 33etler. Papâ appre- 

hen[dit re>] Verus popLulus dei est in contemptu, despLeratione, irrisLU, 

derelictu, Ut hodie. (Sie liejfcn Dn§ iDoI f)ungev [terben et leuje.' Ideo s 

sequitur IdolLatria et docet placentia, quando veritas etc. Suos quidem 

VLietu pascet, sed ita, ut in fide expLectemus salutem et sint contenti, 

?oi). i8,s«si quandoque inopiam, quia ''reg[num nostrum non mundi est'. Non 

hab[et hoc regnum potestates etc., sed in ignominia, despectu, odio omnium 

hominum. Qui non, fiant. Qui vero diligLit Christum, sit pauper, lo 

despLCCtus, ignominiosus, sed tamen fol ni(J)t lûnget iLciben, quia nos 

Su(.6,s5. 21 speramus aliam vîtam, in qua edemus hilariter, ubi 'esuLritnt, qui iam 

saturi', Luc. 5.; vide: illi. Econtra 'beati, qui hie fletis'. Qui non expLCc- 

tant aliud rLegnum, nihil curant de Christo, Euangelio; nieltuenigev 

oupiunt ministri esse EcLclesiae, quia sunt pauperes. Si quaerere volLumus is 

regLnum, fiamus PapListae. Papâ saturat se in hoc seLCulo, non solum 

pane, sed delitiis, sanctitate et gLloria. Non tamen sinam vos fame, vel 

JHaiii). H. i?'4 panes' etc. ExpLectamus aliud regLnum, ubi regêmus. Ibi es serrus, 

3 officiis 4 in fehlt 5 leufe] Ia~fl [= (oufi] 6 sequetur 16 se fehlt 

') D. h. wohl, bo6 bie Säuft un8 frefjen \oit btn SSettlet; vgl. Thiele S. 282. 

ür] appellat populum suum, vidit enim suam Ecclesiam talem, qualis semper 

est, quod in media opulentia mundi sola esurit et sitit. Sic Levitarum so 

initio singularis fuit inopia, donec tandem ad regnum spectarunt, sicut 

nostri Pontifices quoque. Ita enim gubernat ista Satan, ministerium 

conatur fame opprimere et contemptu. Id quia multi recusant ferre, 

eo prolabuntur, ut potius, quam csuriant, doccant hominibus bcneplacentia 

et sie evehantur ad magnas opes et dignitatcs. w 

Retinenda itaque piis est haec promissio, quod Psalmus dicit Dominum 

daturum panes pauperi))us suis. T'trunquo enim fict : Habcbimt panes, 

3o». I«. j«et tamen erunt paui)erc.>*, ideo scilicet, quia 'regnum Christi non est de 

hoc mundo'. Itaque ii, qui in ministerio sunt et praecipua pars huius 

regni, ferant ignomiam, odium et contemptum, aut a ministerio desistant. jo 

Non enim huius mundi, sed futurae v-itae certa et aeterna haereditas 

naiui.i,apii8 promissa est. Itaque Christus 'beatos' pronunciat 'pauperes spiritu', 

quos necesse est simul sustinere calamitates plurimas. Contra, eos, qui 

aur.«,ai'abundant et saturi sunt', dicit infoelices, quia futurum est, ut 'plorent'. 

Instituamus igitur rationes nostras ad hunc modum: Si volumus esse u 

populus Dei, ut, contenti in hac vita victu et amictu, reliqua onmia 

«0« «, 18 aequo animo feramus et superemus spe eius 'gloriae, quao revelabitur' 

in fliios Dei.

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 132. 15. 16) 447 

Hs] oportet. Hie ut 1. Timo. 6.: roilt bu jo xdd) fein, ad blaspheraandum i.tim.6,» 

Christum et vexandiim sucs. 

'Sacerdotes' : ®as 

ift ein toftLÜdjcr tejt, ben nimb id)? pro pLane etv.is 

vino, bnû Bniangelium, fLides, promissio. ^d) li'il mein pfLcirre regirn, 

5 ut puri et integri in verbo et omncs sanoti hab[eant gLratiam et pacem. 

Si iam adhuc M[onachus essem et in istis calLamitatibus, quas habLebam: 

angLustias, laqueog, captivitates, ba^ in ein PLCCcatum post aliud fiel, 

et getninben ad supersti[ticncm cibi, potus, vestium, horarum, rerum, 

Si quis dixisset : Qu'd dares, MartLine, ut ex Monast[erio venires et habLcres 

10 pacem cum Christo, etc.? — : Ego libLcnter ftuticn{)ei§et etc., et omnes 

nos fecisLsemus. Iam cum liabemus, obliti nostrarum divit[iarum, gloriarum, 

opulLcntiarum in Christo et spectamus sursum, non contenti paup[er- 

tate, inopia temporali, et non praeponderaLmus nostras gj^lorias et spiritLuales 

et eterna[S. Est pars ingrat[itudinis: desistimus comparare 

15 nostras opes cum paup[ertate nostra. SibLCV Mend[icantes et b[ett(er 

für bev t()ur quam CardLinales MogLuntini, privati r[emis»ione pêccatorum, 

cogLnitionis Christiani et omnium rerum, quas abunde habemus. 

6 in fehlt 7 in fehlt 9 Quis 13 praeponderi[mu8 

Dl] XVI. Sacerdotes eins induam salutari, et sancti eius exul-v.i6 

tatione exultabunt. 

20 Haec promissio longe praestantior est ea, de quajam diximus, quod 

promittit Deus sie gubernaturum Sacerdotes, ut sint puri et sancti per 

verbura et habeant bonam eonscientiam. Haec si possemus eonferre 

cum iUo parvo defectu corporalium rerum, patientius eum tolleraremus. 

Ego fui Monachus et vixi in meris labyrinthis et laqueis conscientiarum, 

25 ubi per traditionum copiam peccatum pariebat peecatum. Eram alli- 

gatus contra naturam ad impurum coelibatum. Ibi si quis mihi dixisset, 

quanti redimere vellem pacem cum Christo et illas magniflcas glorias, 

quas hodie per verbum et Spiritum Dei habemus, humilis me prostravissem 

in terram ac vitam libenter profudissem ac petivissem tantum 

30 eonscientiam liberari. At nunc, cum vere induti sumus salutari propter 

amplissimas et manifestas promissiones remissionis peceatorum et \atae 

aeternae, obliviseimur harum opulentiarum spiritualium et querimur, 

quod non etiam simus Eeges in hac corporali vita. Non anteferimus 

nostras glorias aeternas et spirituales. Magna autem haec est ingratitudo, 

35 sie offendi illa externa paupertate et non potius laetari et gaudere in 

tantis opibus spiritus. Quis enim non mallet cum istis donis Spiritus 

etiam mendicare panem ostiatim, quam esse Episeopus Moguntinus 

vel etiam Pontifex, quos constat, cum hostes verbi sint, in illis opibus 

mundi extreme infoelices esse! siquidem carent remissione peceatorum,

448 In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Pi. 132,16) 

Ha] [SBl. 228«] Confer gLratiam et äeitltid) gut: gilt« njcd^fel, fav tjin jLum ' etc. 

PaiipLeres, tristes, afflicti, ignoniinin oppressi, nihil nocet; sitis contenti, 

habetis sacLcrdotes, qui doceb[unt punini VLerbuni, et eorum doctLrina 

erit Salus, qua salvabimini et qua vincetis PLortas inferi, habLebitis contra 

diabiôlum, pLcecatum, mortem victoriam. Miilti desperarunt. Si potuis- s 

[Sent acqûirere consolLationem de Christo, omnia bôna dedissênt, 

quasi letantes 'ben[edicti', quod nuUum consilium cordis. Ibi tt>[eltli(^ 

gut et gulben, frfilojfcr, fteb, 9Jomtid) et ^LUitifd) vcicf), tantum ut habjêant 

cor. Illam g[ratiam habemus. Modo possemus magniücare nostrum do- 

i.xofff.s.Jsnum, quia PLaulus InvoLcat: 'Olokleron'.- S5 ift ale mit cinaiibcr bvin. lo 

Hie panem edo. In celo remisLsio, pLanis spirituLalis. Cui hoc vile, fiat 

MLonachus, sacerdLos, Card[inalis. Söil ev »ticdf)feln, meinctLrtjegen etc. 

Si mihi quis 1 psalraum dediSLset, ut recte intel[^ligerem, ego cügîtarem 

4 et] sed 10 'Ülolokleron' 

') Erg. Seuftl, nämlich das weltliche Gut. ») = öXötcXtigoy. 

Dr] spe vitae aeternae, cognitione Christi et omnibus aliis, quae nos per 

verbuni abunde habemus. Si igitur sunuis coram mundo contempti, is 

afflicti, tristes, vexati, abhominabilcs, pauperes, consolemur nos eo, 

quod habemus dotes regni coelorum, quod per fidem in verbum evademus 

victores peccati, mortis et Satanae, quod toti sumus induti salute. 

Quam multos apprehendit ante hoc foelix seculum desperatio ! Quod si 

hanc Cognitionen! gratiae Del et consolationes has verbi habuissent, »o 

an non putas eos potius omnium opum mundi iacturam passuros fuisset 

Quamlo enim sentitur ira Dei et desperatio, tum etiam inflnitae opes 

vilescunt. Quid enim tum sunt arces, quid oppida, quid regna et principatus 

1 Omnia haec quis non libenter proiiceret, tantum ut cor pacatum 

esset t 

i.Htii.i,2s Merito igitur Paulus 'oloxXijQiav' vocat, quod omnia in hac cog- 

nitione sint posita. Nam etsi eraendicato pane hie vivamus, an non boc 

puhhre sarcitur in eo, quod pascimur pane cum Angelis et ^^ta aeterna, 

Christo et Öacramentist Ilaec cui non sapiunt, is sane seetetur Papam 

et quaerat cum fabris Satanae Cardinalicium galerum. Ego alias opes m 

sector, (|ua8 fortasse contcnmunt sapientes, qui aut Epicurei aut Aca- 

demici sunt, ego autem omnibus mundi gemmis et auro omni antepono. 

Ante annos triginta, si unius tantum Psalmi veram Cognitionen! habuisseni, 

Visus mihi fuissem Dens (iuis])iaui. Omnia enim tum plena craiit foedissima 

ignorantia, abhominalionibus et idolatria inlinita. At nunc, " 

cum quasi diluvium quoddam coelestis sapientiae et cognitionis nobis 

HS arcen] arlc« li 

»*


lls] me deum, angLelum. Mere idolLatria, abLominatio sine f [ine et raeiiLdacium. 

lam fie ümb fonft tvigt, et lib[euter voluLmns feifev, fonig. 'Lectus an-jcf.ae.so 

g[ustu8', Esa[ia8. Habere non damnatur; si obvenit, fruere; Si non, 

patere. 'Scio honorari', Phil. 4. ®{)rt man tnid), nimbö nn; si etc., quiawi. 4, la 

5 habemus aliud PLegnum et exp[ectamiis salnitem e celo, quam cepit 

largiri per VLCrbum et sac[ramentum. Purum vêrbum et syiic[eram 

rel[igionem dabo. QLuamquair ibi multi idolâtrae et temp[lum repletum 

ImagLinibus sub rege Achas, culturis propriis, tamen is Ilocus servatusä. röii. le, lof. 

usque ad Christum, quod erat reperibile verbum purum; qûamquam 

10 tempore Christi inflrmum, tamen Zach[arias, ElizLabeth et alii multi, Cur. i, 6 ff. 

qui syncere doc[ebant interim SadLducaeis et PhLarisaeis triumphantibLUS. 

Consolatio hec: EcLclesia manebit in finem et verbum purum. Si PhaLri- 

saei et SLadducaei non, tamen Hanna, Simeon, quia 'ad finem', Matth. 28. awatn. 28,20 

Maxîma promisLSio: In lerusLalem est invenire certum et purum verbum. 

IS 'In Cathedra Mosi sedent' etc., 'quae dicunt, aud[iatis; quae taicmnt'.mam.is.iu 

'Induam': ornabo, 'et', i. e. salutari, victorioso v[erbo, vero et sancto 

cultu, ut audiatis ex ore ipsorum vestram salLUtem et victOLriam. Lo- 

quitur de vestitutu allegLOrico et spirituali. Non de MoLSis. Ut Pau^lus 

10 über tempore Christi steht Sad^ducaei, Phiarisaei 

Dr] Dominus aperuerit, etiam mundanas opes quaerimus ingrati et sie delicati 

20 sumus, ut nolimus eorum, quae mundus habet, aliquid nobis defieri; sed 

apud Bsaiam est 'lectum angustum esse', non itaque utrisque potest esse 3cf. 29,20 

locus; Quanquam res non damnamus, sunt enim dona Dei, quare, quibus 

obveniunt, fruantur iis cum gratiarum actione et sine querela proximi. 

Quibus autem non obveniunt, ii aequo animo ferant penuriam, Sicut 

25 Paulus dielt se omnia posse, abundare, egere, edere, esiirire, laudari, ipîi.«,ia 

vituperari etc., ideo scilicet, quia habemus aliud regnum in eoelo et expectamus 

Salvatorem, qui nobis illa coepit largiri per verbum et Sacramenta. 

Is tantum verbum et sacerdotium nobis reUnquat purum et integrum, 

de rebquis non multum laborabimus. 

30 Est igitur haec insignis promissio et consolatio, quod scilicet Ecclesia 

et verbum manebunt 'usque ad finem mundi', Idque non humano con- ^0,,^. 23_ j^ 

silio aut sapientia, sed Deo induente sacerdotes suo salutari. Itaque etsi 

sub Achas et aliig impiis regibus omnia plena erant Idolatria, tamen, j,(in,j,Qf 

erant certi Prophetae, per quos verbum retinebatur. Ac Christi tempore 

35 incredibilis fuit coecitas, cuiug similem non existimo fuisse in illo populo, 

et tamen erant tum Anna et Simeon agnoscentes et praedicantes recens gut. 2, 25 ff. 

natum salvatorem. Hoc vere Dei donum et opus est induentis hoc modo 

Salute, hoc est victorioso verbo, vero et sancto cultu sacerdotes suoß, ut 

audiatur ex ore hominum salus et gloria nostra. Hae sunt magniflcentiores 

ßutêxS SBette. XL, 3 29

s.tiBi. j, ij 

450 Jn XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 16) 

Hs]ad T[im. 2.: TimoLtheus, qui sit ornatus 'verbo' et doctirina 'veiitatis', 

qygg possit dOLcere in pietate subditos et hereLticos convincere bellantes 

contra veritatem. [81.228''] In bello contra hereLticos et terrores vincit 

et dat verbum victoriam. In pace salutis. Cum tales dat, maxîma 

gLratia. Dabo per verbum ministeriiim, cultum, ubi' me inveniatis. s 

'Omnes sancti': i. e. credLentes, qui credunt SaLcerdotibus et docen- 

tibLUS, qui sanctificantur per cultum, verbum, Sacramenta. Istos 'leti- 

ficabo', i. e. dabo per verbum salutis victoria^m, PLacem, gâudium in 

spiritu SLancto, ut bene de me sperent, cogLnoscant me misericordem, 

habLeant benigLnum dominum. 2!ü'5 tüil ic^ SacerLdotibus et principLibus. lo 

Hoc regLnum côelorum in ter^ra, quod pacem erga deum, quod non 

irascitur, sed placatum. ®a§ t[t thesaurus inenarLrabilis, cui comparata 

regna mundi sunt fex et stercora, nihil ad verbum audire et credere. 

Verbum dabo per SacerLdotes fide auditoribLUS. Sunt tamen VLerba 

spiritualia, quia secundum rationem nihil mendacius dictum: quia Ec- u 

[clesia, sacêrdotes habent verbum, ut videLamus ecclesiam succumbere; 

gentes, Impii sunt securisLSimi, leti&Loimi, gloriantur et ovantur supramodum; 

Christian! veri vexantur intus et foris a SatLana, hereticis, 

1 über ornatus steht armatus 4 victorie 5 nacli inveniatis nochmals me 

10 principiîbus] peip^ 2U 11 KLegnum C'[uelorum r 

Dr] vestes quam illae Aaronicae MosiS, quod Doctores sunt instructi et 

ornati verbis salutis et doctrina veritatis, qua non solum suos in pace jo 

docere, sed etiam contradicentes refutare possint. Huc enim pertinet 

vestis salutis, hoc est victoriae, quae paratur per purum verbum et sa- 

lutare ministerium. 

Secundum est, quod promittif etiam fructum verbo, nempe, quod 

omnes, qui audiunt illos sacerdotes et credunt verbo, sanctificantur et » 

implentur corda eorum pace et gaudio, bene sperant de Deo, cui scivmt 

se placere, quem statuunt sibi favere. Haec pax cordis est nostrum 

regnum coelorum, quod habemus in hac vita. Est enim thesaurus inenar- 

rabilis, ad quem comparata regna et opes mundi sunt fcx et stercora; 

sie coniungit Psalmus haec duo, qiuul victoriosnm verbvm sit daturus jo 

per sacerdotes et fidem audientibus nos, ut sie omnes salventur ac in 

laeticia cordis praeeuiu tarn l)onefuMiiu. 

Si quis spcciem extcrnam scquatur, iudicabit liacc falsa esse, sunt 

enim verba spiritualia, quae secundum carnem non debent intelligi. 

Narii si quis speciem sequatur, de Papa potius et impii.s luinistris iudicabit, js 

quod «int induti salute; hi enim securissime triiimphant ctiani tum, 

cum sentiunt contra Christum et veram Ecclesiam; contra Christiani 

seu Vera Eccleaia vexantur intus et foris n Satana, üaereticis et perse-


iis] odio Civiiim etc. êift baä stilus, vict[oria ? Sunt iste turbaLtiones in 

mundo, carne. Sed respice maiest[atem illam, quae propicia, habes 

deum, qui remitLtit pêccata, a acedLia et blan[ditia etc.; per Christum, 

f[ilium tuum, nnlla ira, suspioio erga deum et te; tum absorbentur omnia 

5 mala in isto mari miserationis dîvinae. Ideo cane cum apoLstolo deum: 

'Si Deus pro nobis, Quis?'; sit diabLOlus, mundiis, rustici iste 'Quis'.5»öni.8,3i 

Ipse places mihi. 'Confide, fli'; habeo in te etc. Ista verba vivifLicantmottö.9 2 

in eternum. 2)a§ jtnb let[itiae spirituales hominum pauperum, vexâtoruni 

in mundo. 

10 14. (imoii|ri8 I 'Illuc producam cornu David' : Perseverat in illa promis[8ione v. 17 

regni et SaLcerdotü, et quod non solum servabitur salus et letitia et 

Sacêrdotum et SanctLorum in pop[uIo ad[versus phaLnaticos et sedLitiosos 

Spiritus, quibus popLulns ille repl[etus, 2. Pet. 1. Sed servabo etiam hoc 2. suciri s, i 

reg[num adversus hostes, domi adversus sedLitiones, quoniam David JjÂ"". ^'"1' 

16 solus 3 seditiones pertulit. Ideo vid[emus regnum salutis, sed infirmum 

1 iste c aus istud 3 a c aus qui 4 absorbelur 14 adversus (2.)] per 

Dr] cutoribus. Haec sane nemo vel salutem vel laeticiam appellabit, sed 

potius calamitates et aerumnas perpetuas ; sed tu oculos tuos ab externa 

specie remove et intuere illam maiestatem, quam tibi in verbo loquitur 

et promittit, quod velit tibi esse propitia. Si igitux apud Deum es in 

2« gratia, si ille te non odit, sed amat, si fovet ac tuetur te, quid quaeso sunt 

omnes calamitates et odia omnia mundi? An non calamitates omnes 

quantumvis magnae absorbentur in illo profundo misericordiae Dei? 

sicut Paulus quoque ratiocinatur: 'Si Deus pro nobis, quis contra nos 1' ; gjäm. s, si 

Sit sane Satan cum omnibus f uriis mundi, quid nocebunt mihi, cum Deus 

25 foveat, cum me ut fllium complectatur et cumulet omni benedictione 

spirituali per verbum victoriae suae? 

XVII. Illlc producam cornu David, paravi lucernam v.17 

Christo meo. 

Perseverat in promissione regni et sacerdotii, quod non solum ser- 

30 vabitur Salus et laeticia sacerdotum et sanctorum in populo adversus 

phanaticos Spiritus, quibus ille populus nunquam caruit, sed etiam, quod 

servabitur hoc regnum foris adversus externos hostes et gentes et domi 

adversus sediciosos. Sicut enim inter Levitas multi fuerunt phanatici 

et haeretici, ita in reliquis ordinibus multi fuere sediciosi, sicut ostendunt 

35 historiae. Quam multos Saul habuit, qui eum pro Eege non agnos-i.sam.ii, 12 

cerent, sed criminarentur et contemnerent eum? Eo occiso, cum a tribu2.sam.!,nff. 

24 Sit] Sic B 

29*

452 1° XV Psalmos gradunm. 1532/33. 11540.] (Ps. 132, 17) 

Hb] et labile; Sicut inter SacLerdotes, LeviLtas erant hereLtici, phLanatici 

Spiritus, et tarnen servatum. [»1.229»] Sic semper in rêgno 6p[irituali 

et temporaLÜ, si sit divinitus institutum; semper seminat sectas et herêti- 

cos, qui impufiLnant vei-bum rêgni spiritualis. Sic in TLCgno tempLorali 

vel polLitico semper suscitat DiabLolus membLra rebelLlia, sedLUcit cives etc. 

Sic tarnen neque pax integLra in regLno sacerdLOtali vel polLitico. Sic 

30*. »,!< semper cum diabLolo gevaufft, quia 'mendax' contra spLirituale repLnum 

et 'homicida' etc. Sicut nunc ab nobîlibus, tîrbis, sedLitiosis in temporalLi 

regne etc. Ideo non oportet inspicere regLmim David, SolLomonis, sed 

secundum dei partem, quia omnes prophetiae falsae, plus scandalorum lo 

quam edifLicationis. Sic EcLclesia habet promis^sionem pacis, letLitiae, 

salutis. Sed sie tarnen, ut maior pars sit seditionis. Sed nos heremus in 

magnitudine promittentis et unica verbi maiestate vinoimus tentationes 

illas. Sic hie intellige. Ergo 1. hab[emus salûtem et victOLriam inter nos, 

Sic tamen, quod semper manent heretici, scandalosLi et rebelies impug- n 

9 sed secundum] ßn [d. h. eed ist in der er$len Hälfte der Abkürzung für secnndom 

enthalten] 14 nos] se 

ür] luda David Eex salutatus esset, per sedicionem discesserimt ab eo omnes 

reliquae tribus et secutae sunt superstitem Saulis filium. Ea dissensio 

j. e«m. j, u vere fuit seditio et duravit ad annos soptem et nienses sex, sicut clare 

ostenditur ij. Samuelis ij. Quis autem nescit, quae ineommoda seditionum 

i.B8n.ii,soet bellorum David postea in regno sustinuerit! Post Salomonis autem kc 

obitum res iterum ad infinitam seditionem per Hieroboam deducta est. 

Contra haec mala confirmat populum Psalmus et promittit, cornu David 

istic mansurum tanquam a Domino productum. Haec fortuna huius 

regni fuit. Sacerdotium sanctum et purum contaminabat Satan per 

sectas, qiiae puram doctrinam impugnarcnt. In Politia cxcitabat rebelle« w 

et inobedientes cives. Ad hunc moduni Satan mendacio contra regnum 

spirituale et caedibus contra Politiam furit, ne seilicet usquam desint 

Bcandala mendacii et caedium. 

Ergo sicut inspiciendum hoc regnum et iudicandum est non secundum 

speciem extemam (Ita enim apparet esse regnum infirmum, soditiosuin, jo 

debile), Ita Ecclesia quoque habet (luidein proniissiones pacis, Sed sie, 

ut pro maiori parte turbetur scandalis, pcrsecutione et afflictionibus aliis. 

Haerendum itaque est in magnitudine promissionis, in maiestate verbi 

et auctoritate promissoris, qui salutoin sie promittit, ut tarnen maneant 

in Politia rebelies et in Ecclesia scandalosi Haeretici. Ilic forti animo jj 

3oii. it, 1» opus est, ut statuamus nos, si 'de mundo' essemus, a mundo diligi; si 

enim Papae adulari et, quae ipse probat, docere vellemus, amaret nos, 

31132 lic, ut] licut Ji 

s


Hs] nantes, quia 'homicida et pater men[daciae' f)at mit ön§ aud) jU jd)affen. 

'Si de mundo' etc., 'Sed quia elegi'. Si dLOceremus mendacia, PapLa 30^15,19 

esset propLicius dLominus. Si singnilis hereticis obseq[ueremur, essent 

amici. Sic in temporalibus: si permittitur jr mutrt)ilLle Civibus, rusticis, 

6 tum sunt princip[es from. Tarnen consolatur, quod non solum faventem 

deum, sed etiam, quod non subvertent S[acerdotium et regnum. Quomodocunque 

conculceLnt scandala, tarnen manebit EcLclesia. Sic PolLitia. 

'Ibi germinare faciam cornu David'. 'Zemmach'^; hie videntur etiam hl 

2 versus occulte de Christo prophetare. Sed maneamus in literali sen- 

10 tentia, quod promittit posteritatem Davidi in loco leruLsalem. In Zach[a- 

ria: 'Vir, cuius nomen crescens', i. e. hoc reg[num semper crescet. Sic Sa«. 6,1a 

nostrum CesLarem: Aug[ustum, i. e. ml}ever be§ 9{[etd)ö; nisi cresceret, 

tum periret. Ipsa conservatio est crescentia; nisi quotidie aleretur Ec- 

Lclesia et pol[itia; [331.229''] reliquie crescunt. 'Ibi faciam germinare vel$ei.».si 

15 crescere cornu David'. Ebraice regnum vel potentiam, foiLtitudinem 

regendi: 'Ibi |ot gunêmen et wadlLJen r[egnum David.' Iterum notanda 

misericordia d[ivuia, quae certos reddit SLanctos istius temporis de domo, 

persona, loci, Ut certi, quod deus gubernaturus, foturus. Max[ima 

1) = nas; im Text verbal: nipsx. 

J^"^] non persequeretur, non feriret sententia anathematis. Sic haeretiei et 

20 gectae, si, quae ipsis placent, probaremus, non sie acerbe odissent nos. 

Hie igitur perpetuus est cursus mundi, ut, qui in Ecclesia volunt esse, 

se comp^rent ad ista scandala magno animo, fiducia promissionum Dei, 

sustinenda et superanda. Promissio autem in hoc tota est, ut consolemur 

nos eo, quod habemus Deum faventem et quod hostes verbi Eeclesiam 

2b non evertent, utcunque contra eam furiant. Ideo scilicet, quia Dominus 

producet, seu, ut in Hebraeo est: germinare ibi faciet cornu David. 

Notus est locus in Zacharia de 'Zemach' seu germine. Itaque quidamsa*. e, is 

iudicant hie obscure per vocabulum germinandi signiflcari Christum, in 

quo regnum David vere confirmatum est. Neque ego valde repugno, et 

30 tamen malo in simplicitate literae consistere, quod simpliciter promittat 

Davidi et locum et posteritatem certam. Ideo autem utitur germinandi 

vocabulo, ut signiflcet incrementum, sicut nostris moribus Imperatorem 

Augustum vocamus ab augendo. Nisi enim regna conservarentur, perirent, 

et crescere est conservari. Sic Ecclesia germinat, etsi propter persecu- 

36 tiones videtur diminui, quia conservat eam Dominus et quotidie äuget 

per verbum et spiritum Suum . Sententia itaque est, quod Dominus cornu 

David, hoc est regnum, potentiam et fortitudinem benedicet, quod 

gubernabit et servabit. Personam enim praecipue notare voluit, ut certi 

essent posteri de domo, persona et loco regni.

454 In XV Psalmos graduum. 1532 33. [1540.] (Ps. 132, 17) 

Hs] consolatio, quoddeus cum 8uo cultii etpolLitia nobiscum Inveniendus; i. e. 

instruxi 'LucLernam' : EbLiaismus, apud nos nihil valet. lam de magnis 

i.wn.ii.sif. viris: Est lumen, ItalLice, gerLmanice, grece. In KegLiim lib^ro 2., quando 

deus per prophetam Ahiam comminatiir SolLomoni, quod ablaturus 

'10 tribLUs', et 'tantum unam tribum dabo fllio', filio David, 'Ut sit lu- •• 

CLerna domiii ÜLavid' et fLÜiiis eius 'cunctis diebiis'; '10 tibi', êroLboam, 

dat, unam Davidî, 'ut maneat' etc. Ibi signiflcatio istius vcLritatis, 

i. e. tamen stirps, posteritas non defîciet, sed semper aliquis sedLebit 

j. «n. 8. 1». 2s ; jji lopo DLavidis. Sub tempore loram repetitur 'iLurerna', qui ult[imu8 

de stirpe SalLomonis; in eo defecit sangûis SolLomonis, sed tamen con- lo 

servav-it 'luc[ernam Davidis' usque ad Christum. Ubi heroLdes tarn, 

i. WaR. 8, 17 tuar* nm enb, et MachLabaei fetten fdnv gcmad)t, qnnd 'Lu[cerna' cxtincta. 

Contra sub C[aptivitate BabLylonica videtur esse extincta 'LuLcerna'. 

Non; quia adhuc in leruLsalem non fuit rex, sed desolata, videtur ista 

promi8[sio corruisse. Cum iam HieLrusalem in cinere et E[ex et p^rin- n 

cipes in Bab^ylone et popûlus. Respondet: Non erat adhuc deleta 

HieruLsalem, sed herebât in promis^sione : redigam eam in favillam, sed 

3ct.35,ii revocabLO vospost'TO', iLOCum reliquit redLitus, non mutavit, sed ser- 

vavit, et personam, quia mansit lechonia captus, mansit Ecôlesia, erec- 

tus etc. Ibi scribitur, quod appellatus 'Neri'^ propter istas promis^siones so 

LucLernae, quia esset servata [iBI. 230»] LucerLna et parata ad regLnum. 

Idee nondum gar au§. Sic sub Christi tempore, cum Machiâbaei et 

4 minatur e aus lo|quitur 6 über sit iteht maneat 8 aliquid 18 reediitus 

«) = ->:.. 

Dr] Quod sequitur: Paravi lucernam Christo meo, Hebraismus est, qui 

convenit fere cum eo, quod nos dicimus: Joannes Huss est lumen Eccle- 

siae Bohemicae, Leonhardus Keser' propter insignem confessionem fidei sj 

et constantiam est lumen Bavariae etc. Idem fere lucernam vooat Tle- 

».6«m.»i,nbraeu8, usiirpatur autem haec figura 2. Reg. 21.: 'Xe extinguatur lucerna 

j.«4ton. 21.7 Israel', et 2. Paral. 21. de loram: 'Noluit Dominus disperdere domum 

David propter pactum, quod inicrat cum co, et quia promiserat, ut daret 

ei lucernam [5*9. q] et filiis eius in omni tempore', loram cnim ultimus jo 

fuit ex posteritate Salomonis. Qui post eum regnarunt, fuerunt ex 

».eam. 5.14 posteritate Nathan. Ea sub captivitatcm BabiUinicam vidobatur proxima 

esse exitiü, cum urbs deleta esset et Rex tenerctur in vincidis. 8ed Dominus 

tum locum tum personam castigavit, non mutavit neque abiecit. 

Sub nativitatem Christi imperinm a Davidis stirpc ad Madiabaeos sj 

i.WQti.».!-. et üomanos devenerat. Quod igitur ad rem attiuebal, pene inlerciderat 

') Vgl Uture Aiuy. Ikl. -JH, 44Hff.

In XV Psalmos gradiiuni. 1632/33. [1540.] (Ps. 132, 17) 455 

Hs] EoLmani regnabant, tarnen de Davide erant principes et luda et SLacerdotium 

et Eeg^num; postea unicum Christum premunt, maxi \(i)ix gar 

QU§. LucLerna i. e. conservatio regni in Christo promisLSO, spe et fide. 

Alioqui non potest defendi, quia pop[idus nondLum confid[it in istas 

i prcinis[sicnes et effudit sangLuinem. Ideo tollitur in Bab[ylonem, sed 

non: vos relinquam illic. Sed post Christum gieng^ Hier[usalem et 

persona. Successit Christus, meus Eex verLus, qui manet in eterLnum. 

In CLaptivitate BabLylonica erant certi se restituendos, erant tum quasi 

restituti, quod iam non. lam pater Da%äd, sicut quisq[uam pericÜLtatur 

10 scintillam. Ut de muliere, 2. Eeg. : 'volunt ext[inguere scintillam', i. e. 2-2

i «ot is'i] 


In XV Psalmos graduuni. 1532/33. fl540.] (Ps. 132, 18) 457 

Hs] 'Sed super ipsum': 'Nezer'^, 'Corona', i. e. regLnum. ®§ jolLên itn 

fein C[oronam ftefin^ follen im ba^ {rontIid)en nid)t atireijfen. KuLm. 6.'4. mo|e«.«f. 

Erat singLularis cultiis, qiialem nos MLonachi imitati electiciiim. Mona- 

chus erat, qui abstinebat vmo,rasuro,potu forti; f(Îed^t* relig[io, (etd^t(id) 

5 Sit f)nlten 4 tooc^L^n ®t^-» '^®1 semper. Erat proprius cultus dei. ®er ömb 

©[OttC'o loillen ettua§ tüolt Iajje[n: 'preciosum cap[ut'. Non erat electitius 

cultus, sed approbatus Status a deo. Sicut illi erant, mihi servierunt 

addicti. Sic David erit 'Fazareolus'. Alia reg^na etiam distribuit. Sed 

mea 'corona', regnulum parvulum, fol mein êtltûm, 'sanctitas' fein 

10 et servabo illud; significat imperium, maiestatem, comparatum ceteris 

r[egms; tarnen manebit, et non solum, sed ""florere', quasi corona in 

capLite stet florens. Erit quasi quoddam sacerrimum et florentiSLSimum, 

quod deo sacrum et mundo utiliS[simum. [931.231»] Sunt promis^siones 

contra hostes. (£r jiljet fd)el auff bie reges, qui hab[ent pro perditiS[simo 

15 pop[ulo; Ap[ostoli, episcopi, il)a maled[icta Civitas, Ec[clesia! Sed ego 

apupello hoc regLnuIum, popellum 'Meam coronulam' et 'florentem' 

et fructificantem, quam in sp[irituali quam temp[orali regno. ©oI mein 

9lajavenid)en, ©imfonidjen fein. ®a§ ift de rêgno David. Per allegLoriam 31141.13,5 

2 nach Cioronam nochmals joUen zu 2 Nume. 6. 8 Nazareolus (inter ceterâ) 

>) = -ly. ») Erg. laffen. ') „Nasiräer" -Gesetz. *) = schlicht. 

Dr] conatu hoc egit, ut populum hunc eradicaret. Sed sicut Psalmus hie 

20 promittit: Quia inimicus fuit sancti populi, confusione indutus est. 

Quod Latinus vertit: Sanctiflcatio mea, verti debet: Corona eius. 

Sic enim vocat regnum. Ab hoc vocabulo Fazarei dicti sunt, de quibus 

est Num. VI. Horum erat singularis cultus, non dissimilis monastico. 4.TOo!e6,2f. 

Abstinebant a vino et omni forti potu, non radebantur, idque aut ad 

25 certum tempus aut per omnem aetatem. Etsi autem in arbitrio hominum 

positus erat hie cultus, tarnen non erat electicius, sicut monachorum, 

sed a Deo praescriptus. Hinc sumit similitudinem Psalmus et, sicut 

tales erant Nazarei, ita dicit Davidem quoque seu regnum eiuS fore, ut 

sie dicam, Nasareolum seu coronulam, quam conservaturus sit et ita 

30 stabiliturus, ut floreat tanquam Deo gratissimum et mundo utilissimum 

regnum. Eespicit enim eo, quod in mundo contemnitur tanquam exiguum 

et tnfirmum regnum. Sed inquit: ISTe vos hoc offendat; Mihi enim est 

coronula florentissima et fructiflcans, tarn in spirituali quam corporali 

administratione. Ad hunc modum intelligo^simpliciter de regno Davidis 

S5 usque ad Christum. 

^ Qui mahmt Allegoriam sequi et ista omnia transferre ad Christum, 

sine negocio id possunt. Nam alioqui in Prophetis usitatum est, ut in 

32 vosl nos B

458 In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 132, 18) 

•ä*] ad Christi regLnum, quia benden, quod in fine de Christo proLPheta eum 

Sdci). «i 12 vocat 'NazLareum', Ut MatthLaeus. Et ZachLarias vocat 'Zemmach'. 

Significat, quod paraturus deus 'LucLernam' perpetuam, quod sit con- 

servaturus Nazareum, quem non possint subvertere OLinnes inimici et 

ajiatto 16, le'portae'. Quia non dubium, quod hoc SLacerdotium et regLnum fuerint » 

figura Christi regLni. GLratias a^gamus deo pro conservando verbo et 

pace polLitica, et quod non offendamur, si turbemur scandalis et erro- 

ribLus in EcLclesia; et si inobe^dientia vulgi et iniqnitate mag[istratuum, 

tarnen oportet maneant; praesertim ubi verbum est, diabLolus odit 

Ec[clesiam, Mag[istratum, ideo o^mnibus modis perturbat pacem et »* 

I. *tirt 5, 8 veritatem et docLtrinam Ecclesiae. Ideo non 'dormitandum', quia 'ipse 

• 

3tf. II. I 

non' etc. Ideo si pericula, bella, inobedîentia, tyrannides etc., sunt 

i'l. 2, 9 percussure 'virge',non damnatio, ideo non desperandum. Melius, ut deus 

nos argLuat iniquitate magListratus et inobLedientia vulgi et heresibus 

ecclesiae, quam damnatione. SBir âben tnol uerbient, ideo patienter » 

ferendum hoc malum. 

4 quam 5 portas 12 8i(c) t/ranndies 14 nos] non 

« ^® attexant prophetias de Christo, qui est verus 'surculus' seu 'germen' 

s3. 

verus 'Nasareus', aDeo in hoc paratiis, 

''«"ol"'«®* 

ut sit lucema perpetua, quam 

4.moit6,aff non possit extinguere Satan. Nam absque hoc constat totum illud regnum 

1 Mam o 1 

».2J 

fuisse figuram Christi et regni eius. Hie enim est, cuius perpetuus thronus » 

firmatus est in domo David, cuius Imperium durat, dum sol et luna cursum 

suum retinent etc. 

Complectitur itaque Psalmus precationem pro verbo et pace con- 

servanda. Hoc enim, nisi ingrati esse volumus, praecipue in oratione 

nostra a Deo rogandum est. Ita autem animi sunt instituendi, ne offen- « 

dantur seu scandalisentur, cum vexatur aut Politia inobedientia vulgi 

ac Magistratuura iniquitate, aut Ecclesia falsis fratribus et haeresibus. 

Non enimaliter fiet, ubi cunque est verbum et pax, ibi Satan, 'mendax 

ai)i).8,44et homicida' spiritus, utrunque perturl)are conabitur. Haec est causa 

se

In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 133, 1) 45JI 

Hs] 20. octoi^ns Psalmus CXXXlll. 

[SI. 2311^] 'Ecce, quam bonum': PsalmuS iste est satis apertus et clarus, v. i 

quo ad rem vel sententiam, tarnen habet figuras 2 barb[ara8 vel potius 

ebraiLcas vel sanctas, quae snmpte sunt de reb[us apud gentes incog- 

6 nitis; ideo sonant ut barbarae et absurdae. Econtra gentium verba sunt 

etiam barbara apud SLpiritum sanctum et S[piritus S[anctus barbarus 

apud gêntes. Sed ic^ f)oIt§ cum s[piritu sancto, qui Aeg[yptios vocavit 

'barb[arum popuhim'. Commendat charitatem vel concordiam, et in ««Jig.'' 

utroque regno, principaliter in spirituali. Ergo gLratias aLgit coram deo 

10 de illo dono, quod sacriflcium Concors, regnum Concors. Est obedientia 

minorum ad Seniores, pax, tranq[uillitas civium et lusticLia erga regem 

et gubernantes. Hoc stante, fo ftfjets tooL Quis dixit Davidî, quod 

excellens res concordia Ecclesiae et polit[iae'? Absalôm, praefectus^ ^Jel'ä^' ' 

Siba et alii. Item f)offf(i)ran^[en et centauri^, qui in aula Saulis, multisi.sam. as, äff. 

15 vexaLtionibus et tentaLtionibuS hanc sapientiam^ et dLidicit, quod con- 

3 über barbâras sieht inerudifis [für ineruditas/ 13 über Absal(om steht psieudo- 

fratres, de quibus ubiq[ue qneritur 

>) Vgl. U. A. Tischr. 5, 5375 v. *) Erg. ei docuerunt. 

Dr] Psalmus CXXXIII. 

Ecce, quam bonum. 

Hie Psalmus, etsi brevis est, tamen, quod ad rem et sententiam 

attinet, satis etiam apertus et clarus est, exceptis duabus barbaris, imo 

20 potius sanctis et Hebraicis figuris de rebus apud Gentes simpliciter in- 

cognitis. Neque enim decet barbara vocare, quibus Spiritus sanctus uti 

volnit, quin potiuS barbariem vocemus elegantiam Graecorum, siquidem 

cum impietate et ignorantia Dei coniuncta est. Quod igitur ad argumentum 

attinet, commendat concordiam seu charitatem in utroque regno, 

25 spirituali et corporali, principaliter tamen in spirituali, proque hac agit 

Deo gratias. Non solum enim pulcherrimum hoc donum est, esse concordem 

Ecclesiam et tranquillam Eempublicam, sed etiam maximorum 

bonorum fons et origo. 

Hie forte quaeras, ubi David didicerit tam esse magna et utilia? 

30 Sed intuentibus historiam eius facile apparet, magistros huius cogni- 

tionis fuisse Saulem, Doeg et alios Centauros in aula Saulis, praece-i Scim.j9,9if. 

dentis Regis, Item Absalona, Ahitophel. Hoc est, David multis tentatio- 2. sam. is, uff. 

29 Hie] Haec B

460 Jn XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (P». 133, 1) 

Hs] cordia esset Summum bonum. ®a§ ift apud omnes gentes verum: Dulce 

bellum inexperLtis S mundus et iuvenes, principLes fervent, Iuvenil! 

sangfLuine nihil pulchrius ducunt quam frloriam belli et armorum. 9?emb 

bu ein ftnb et recedat victor; carLnales motus, qui putant victoriis et 

bellis rndarescere; postea jie juftocên, dîcunt: fjet irf) frib. Mundus s 

et CLaro, impossibile, ut hunc psalmum aud[iant. Mundus non sapit 

nisi flagitatus et caesus, calamitatibus vexatus, ut sciat, quae commoda 

pacis et incommoda belli, ©unb bleibte, amareeoneordLiam! sumus ignavi, 

stertentes ocio, SJiujjen On§ beiDLÖ^ren! Sae ift CLaro et sangLuis, odit 

dei dona neces[saria et opLtima et persequitur ea, contra diabolica damna, >o 

spt. jo,i4 calamitate^. (Je ringt nad) tingltücf. 'Malum, malum dielt'. 3Senn pax 

nod) jo jcf)on tner, fo ift blut jo gar üergifft, ut non frui possit dono pacis 

et omnium, quae pacis. Quis potest mundum regLnare pace? non potest 

ferre-, bellum minus. Quando pax, Qudt gladLium, si bellum, o^ptant 

frib. 

[931- 232»] Quamquam illa sapîentia per gentes celebrata, quod pax «» 

aurea', concordLia res parvae crescunt*, tamen non credunt nee sequun- 

7 seit 8 iUibi 16 über aurea steht !ojiI[idö, gutben parvae rh 

') Vegeiius, Res mtl. III, 12. *) Erg. pacem. ') Oyprianus GaU., Genetis 

Vers 860; Corp. Vind. Bd. 23, 32. *) Sallust, Bellum lug., cap. X. U.A. lischr. 5, 442, 30. 

Dt] nibus et longa experientia didicit, concordia et tranquillitate nihil ease 

melius. Verum enim est, quod proverbio dicitur: Dulce bellum inexpertis. 

Iuvenes enim, qui adhuc iuvenili sanguine fervent, nihil ducunt pulchrius 

gloria belli et victoria, qua inclarescant. Hi camales motus facile » 

postea extinguuntur, cum experiuntur tales suam et suorum calamitatem. 

Sed ante calamitates commoda pacis ignorantur a mundo et vere bellum 

inexpertis dulce est. Sicut historiae ostendunt, in quibus saepe seditiosa 

ingenia accusant pacem, quod in ocio fere homines stertant et ignavi 

flant, Optant bellum ceu segetem gloriae et occasionem ostentandae » 

virtutis.' 

Hie affectus nobis per peccatum insitus est, ut divina necessaria 

et optima dona Bei simpliciter fastidiamus ac fuiriamus et persequamur 

ultro diaholi damna et calamitates, sicut Germanico proverbio dicitur, 

E»t JO, uluctari saepe homines, ut sibi concilient malum.* Et in Proverbiis: 'Ma- » 

lum, malum dielt omnis omptor'. Nam optimas res fastidiunt animi 

propter copiam praesentem. Itaque etsi pax vcro sit praestantissiuium 

omnium bonorum, tamen natura sie corrupta est, ut saepe bellum malit. 

Sicut autem mundus pacem non potest ferre, ita vicissim multo minus 

potest ferre bellum. In pace queritur de ignavia, in bello iterum pacem 31 

') Vgl. Sallust, CkU. XX, 9 f. ') Wunder 4, 1456: Unglück 423; 486.

In XV Psalmos gradunm. 1532/33. [1540.] (Ps. 133, 1) 461 

Hs] tur etiam dictantem, sed propriam literam contemnunt. quid in spiritu- 

alibus reb[us ? sensati et spirituak-s intelLÜgunt magnitudinem et multitudinem 

bonorum in pace, econtra quae sunt in bello discordiae. Que illa 

damna, quae sentiunt, non etc., et bona, quibus vivunt, non sent[iunt. 

6 Ideo mundus toi et torid)t, neq[uo suum iudicium sequitur nee mala 

sentit. Non donum dei, habere paLcem, concord[iam, pulchLram polit[iam, 

sacerdotium, sed hoeipsum donum, hoc pos.se intelligLcre; quia phires 

pulcher[rimam pacem et obedientiam, et tarnen non fruuntur, Ut §[et3og 

©Lcovg habet, non intel^ligit hoc donum. Ita aliis est inquietudo in media 

10 quiete, multa convel[lit animus in media tranquilLÜtate. "â^ ift natura. 

Sic nos fac[imu8. Donum est, habere hanc pacem, donum intelligere. 

Si ratio intelLÜgeret, quod pax sit; vocab[ulum audLit. Non intel[ligit, 

quod bona res, multominus, quod dei donum. Ideo non solum invitat 

psalmug ad cognitionem concordLiae, sed dei, qui dat, Ut sciamus, quanta 

IS donatio in utroqLue regLno. Mundus in ipsa re excaecatur, ut oblivisLcatur 

dei, et est inquietus, donec perturbet pacem. S)a§ leben non taugtt, det 

5 mala o 6 nach Non nochmals non 9 habet o 12 nach pax nochmal» 

pax 13114 invitat psalmns o 16 inquietus c aus inquieta 

Dr] expetit. Quod igitur vocant gentes Pacem auream, quod dicunt Con- 

cordia parvas res crescere, discordia etiam maximas dilabi, Hoc ipsum, 

etsi experientia didicerunt, tamen non credunt verum esse nee sequuntur, 

20 alioqui non quaererent oceasiones bellorum et turbandae pacis. Quid 

facerent in spiritualibus, quae plane non intelligunt? cum visibilia sua, 

tum bona, quae pax affert, tum mala, quae bellum affert, quaeque sen- 

tiunt, non tamen intelligant, si quidem pacis pertesi sunt et occasionibus 

motuum et bellorum gaudent, idque contra iudic'.um suum ? 

35 Habere itaque pacem tum in Politia tum Ecclesia summum donum 

est, sed hoc postea etiam donum est, agnoscere, quod sit donum. Multos 

enim videas, qui pacem habent et obedientes subditob, sed tamen hoc 

dono non fruuntur. Sic dux nobis vicinus, persecutor et hostis Euangelii 

insignis, habet pacem et bene constitutam Politiam, sed in media hac 

30 tranquillitate irrequieto est animo, cum odio verbi semper novas oceasiones 

quaerit reprehendendae et dissipandae religionis nostrae. Quanto 

eum decebat magis agnoscere donum pacis et ea uti cum gratiarum 

actione ? 

Exhortamur itaque ad gratitudinem non solum huius doni, sed Dei 

35 etiam, qui tum pacem tum alia donat, ut discamus, quam magna res 

sit pax et concordia, et eam referamus acceptam Deo auctori, ne mundo 

27 iutelligunt B

462 In XV Psalmos gradunm. lf.32/33. [1540.] (Ps. 133, 1) 

H8]deu8 aliam. Non solum non intelLligimus res opt[imas, piilchLras, sed 

deum ridemus. Utinam possit tantum sapLcre mundus, quanta res 

pax et qiiod bellum et seditiones; diabolLum altenim ei donareni, quod 

non intel[li.£rit donnm dei! Non est rex, sacerdos; deus guberLnet et 

erhalt pacem; mundus facit, quod VLult. Non est regnum hominis, angeli, ' 

Bed dei. PolitLia et EcLclesia sunt opera dei conservântis et restituentis 

pacem. Ideo disce resistere furiosis leuten, qui excitant bellum et sedLitio- 

nes, phanatici Spiritus, quia non vident, quantum bonum in Eoclesia 

et doctLrina pura. Nos rogemus, ut conservet et phaLnaticos spiritus et 

errores tollat; oportet manus dei faciat gratiam, quod inteljigamus, >o 

quantum donum, et GLtatias aLgamus deo et erudire nos cum gLiatiarnm 

a^ctione, quid pax, bellum, pûra doctLrina et erroreLS, Et quod maxLimum 

opus dei, alterum diabôli perniciosiSLsimum. [S*(. 232=>] Hoc ^ndemu8 

'siauti 13,14 et non vidêmus, Hoc est: 'Oculos habent'. Sv ift expertus ista mala 

seditionum, Impiorum dogLmatum; ift firLmum gain.^ Et accendente i» 

SLpiritu SLancto illuminatus non solum intelLÜgit bona pacis, doct[rinae 

pure et mala, sed dicit, quod deus det, gubernet et benedîcat illa; ift 

') = Netz, das ihn, David, umschlingt. 

Dt] flamus similes, qui donum hoc non intelligit, sed in ipso usu doni Dei 

obUviscitur et est inquietus, donec perturbet aliquid. Donet igitur 

Dominus nobis meliorem vitam. Nam, Deum iuro, haec vita prorsus so 

nihil valet, in qua non solum res optimas non servamus nee studemus 

retinere, sed ne intelligimus ([uoqre, quod sint dona. Hoc non Magistratus 

politicus, non Ecclesiasticus efficere potest, ut retineatur hoc 

ipsum donum, quod habetur, sed tanquam oculis et auribus capti homines 

faciunt, non quod probant, sed quod tum peccatum in natura tum ji 

Satan suadet. 

Ergo non hominis, imo nee Angeli, quae melior creatura est, sed 

Boliiis Dei est servare imperia, ne prorsus coUabantur bellis et tumultibus. 

Is pacem non solum constituit et restituit, sed s(dus scrvat, etiam tum, 

cum nos in Tdlitia seilitiosis, in Ecdesia autem Dei fanaticis nos oppo- >o 

nimus. Hoc donum iubet Psalmus agnoscere et hortatur ad gratiarum 

actionem pro hoc dono, siquidom manus divina est, quod saltom aliqua 

pax existit. Ac Deo gratia sit, (juod cognitioneni hanc habemus et scimus 

pacem esse donum Dei, etiamsi gubernare et retinere eam viribi's nostris 

non possumiis. Hoc enim eo valere debet, non ut desperemiis in ista ss 

cupiditate et malitia lioininum, sed ut tauto diligontius incumbamus 

in orationem, ut, quod Dominus dedit, id etiam servet, defendat contm 

äatuoam et improbos humines; sed veniamus ad Psalmum.

In XV Psalmos graduum. 1532'33. [1540.] (Ps. 133, 1.2) 463 

Hs] Ijoljcx geift ; i. e. 'manere' • ; i. e. in sacerd [Otibns et mundani.s. Pax PolLitiae 

est pax EeLclesiae et econtra, ift bocf) an einanbcr bunben. 'Fratres': 

sive Cives vel 8acerd[otes, ut sacerdotes una doctLrina pascant popLulum, 

Non pugnent sibi, sed idem consentLiant, popLuhim regant et credant, 

5 ita serviant deo secundum ipsorum beneLdictionem. â? mag foftI[tcf) 

hing, non solum bonnm delectabile, sed utile, honestum et divinum. 

Nos adhortatur ad intelligentiam pacis et ad gratitudinem pro dono pacis. 

"Sicut ungLuentum': vel balsamum optimum. S)as ift barbarie8V.2 

SLpiritus S[ancti, sie loquitur ille. Barbarus est nobis et nos illi. lUa res 

10 non fuit in usu gentium. Ideo vocabula et similitudo non mollig. Commen- 

datur in Ex. 15. illud ung[uentum, ubi praecepit Mosi, ut componereta. !mofc3o,22ff. 

singLulare ungLuentum, adiecta prohibitione illa, ut non prophanaretur 

in aliud corpus. Nullus fllius Is[rael praesumat facere hoc ung[uentum 

in suum corpus. Ideo comraendavit ung[uentum. Est jonberIi(f) bing. 

15 Non solum pax res lucunda et bona, sed sacra, divina, quae nullis viribLUS 

4 credit 5 servit 

') Für das Textwort 'habitare'. 

Dr] I. Ecce quam bonum et quam iucundum, habitare fratresv.i 

in unum. 

Fuit in periculis et uSu didicit in seditione et alüs turbis non solum, 

quantum malum in discordia et doctrina erroris sit, Sed etiam, quantum 

20 boni sit in concorclia et sana doctrina. Itaque statiüt, qucd Deus ista 

conservet, gubernet ac benedicat. Intelligo enim Psalmum de utroque 

genere, hoc est de pace Politiae et Ecclesiae, sicut etiam natura coniunctae 

sunt. Nam pax Politiae est etiam Ecclesiae pax, propterea, quod in pace 

verbum propagari potest. Fratres autem vocat tum cives inter se, tum 

26 Sacerdotes. Hi tum sunt concordes, cum una et eadem doctrina pascunt 

populum, cum non pugnant inter se et uno ore sanam doctrinam propagant 

et populus credit verbc. Haec pax in Ecclesia est singulare donum 

et bonum non delectabile solum, sed etiam utile et honestum; sie 

in Politia, cum legum auctoritas consistit et ilagistratus subditorum 

30 diligentem curam gerit, contra subditi Magistratus suos tanquam liberi 

parentes cclunt, venerantur et eorum auctoritati parent. Haec dona, 

hortatur Psalmus, ut intelligere discamus et pro üs agamus gratias. 

n. Sicut unguentum in capite, quod descendit in barbamv.2 

Aaron, quod descendit in oram vestimenti eius. 

35 Haec est barbaries Spiritus sancti, qui si nobis est barbarus, nos 

vicissim sumus illi barbari. Porro notuS est locus Exodi XXX., in quoa.siHofeso.siff. 

praecipitur Mosi de singulari unguento conflciendo, Adiecta hae prohibi-

464 In XV Psalmos graduum. 1532/33. (1540.] (Ps. 133,2) 

Hb] humanis potest parari, conservari; qniamquam donetur impiis et pentibus, 

tarnen pax est divinum donum et sacerLrimum. 'üJfan joltö fjalten rote 

ba6 foftlLicI)[te êiltl)um, tanquam sacerLrimas reliqîiias et proprie deo 

dicatas et gratis[simas. Si SchwerLmeris persuaderi posset, ut unitatem 

Sequierentur, quod esset sacer[rimnm balsLamum, deo gratis^simum et s 

Segregatum ab OLnmibus prophanis usibus. Sed unitatem EcLclesiae 

quilibet fllius Israel facere istud ungûen- 

fol man I)alten pro re vanisLsima ; 

tum non pro corpore, [^l. 233»] sed calceis et porcis etc. ! Quare debeo 

sequi illumt Num non habeo s^piritum S[anctum? Et alius: cur istum 

sequeLrer? et ducere pro ignominia, retinere concor[diam; habere p[a- lo 

cem pro stercore! absit, ut pro ungLuento capLitis, potius calcei! SLpiritus 

SLanetus vellet libLenter pacem adorari et habLeri pro reliquiLis sanctis[simis. 

Ipsi non. Sinb mit guten rootten geben istae simili[tudLnes. 'Quod 

est in capLite': Ducit nos figLura vocum ad concordLiam. 'Aaron' sie 

ungitur 1. 'capLite', postea 'barba', 'orâ vestiLmenti' ; ümb ben ring, >* 

gljet Don oben. ConcordLia non, ubi quisqLue suum caput; ubi pes, ba 

2 divinum c au$ dirina 4 possent 12 pacem o 

Dr] tione, ne a quoquam alio fiat neve in alios usus flat quam ad ungendum 

sacerdotem summum. Cum hoc ungento comparat Psalmus pacem, 

quod Sit singularis quaedam sacra et divina res, quae nullis viribus humanis 

nee parari nee conservari potest. Nam etsi impiis quoque donatur, so 

sicut ostendunt regna, quae extra Ecclesiam sunt, tarnen revera est 

donum Dei et sacerrimum, quod praecipue servire debet sacris usibus 

ad propagationem religionis, ad matrimoniorum fidem, ad educationem 

liberorum et curam omnis honestatis retinendae. 

Hoc si persuaderi posset phanaticis hominibus, qui novis et absurdis »s 

dogmatibus de Sacramentis et aliis articulis perturbant Ecclesiae pacem, 

quod scilicet pax Ecclesiarum sit sacrum et Deo gratissimum balsamum, 

segregatum omnino a prophanis usibus, an non existimas cautius eos 

acturos esset Sed quia hoc non cretlunt nee sibi persuaderi sinunt, 

nihil pensi habent temere cogitata, temere effundunt et sacro hoc balsamo »o 

utuntur ad prophanos usus, ut sibi gloriam et nonien magnum conparent. 

Imo concordiam, sanctissimam rem, pro ignominia habent et tanquam 

stercus conculcant pedibus, non utimtur ea prt) capitis unguento. Sed 

quam longe alia Spiritus sancti sentontia est, qui vellet pacem exosculari 

a nobis et haberi pro sacerrimmis reliquiis, sicut similitudine optimis ver- jj 

bis exposita ostendit. 

Diserte autem dicit: a capite, ut ostendat veram et arctissimam 

concordiam. Nam si similitudinem respicias, Aaron primo ungitur in 

capite, inde ungentum promanat in barbam, tandem fertur ad oram


Hs] I)tn au§.^ Sed in Christo, — unum caput — , manemus, tum 'oleum' i. e. 

concordia etpax venitex'unitate spiritus', unica doctLrina, concordLia. 1. (Spo. 4,3 

ex Christo in'Barb[am', i. e. viriles personas, qui docent, ut sacerdLOtes. 

Os est org[anum doctrinao, per os auditur verbum dei. Postea in reliquam 

5 Bcclesiam, quae indumentum Christi, quae adheret verbo. Et hoc unguentum 

valde suave, ut concordia Ec^clesiae [tf}e, adoretur. Sed non 

facimus, non credimus bLonam rem, sacram. Ideo pha[natici spiritus 

S[ummam gloriam discindere unitatem: Bcce, quam bonum disturbare 

fratres! Hoc pulch[errimum: stercus! Sinei' f)ie ij'xn au§, quia nihil con- 

10 temptius 'balSLamo' i.e. sacra concordia. Putant se non posse paroch[Os'': 

Ego non cogor istis ! quod discindis unitatem, baä jol bid) glorivn et êilig 

mad)en. Interim nos studLeamus intelLÜgere concordLiam D[ei donum, 

quod 'in' uno ''capit[e', 'in barb[am', postea etc., i. e. ad Ec[clesiam 

concorLdia, si pastores sint concordes, unius sensus, mentis sentiendo, 

1» gubernando, docendo. Pap [a et diabLolus Concors cum apostolis? ludLas 

') Zum Sinn vgl. Z. 9. *) Erg. ferre. 

Dr] vestimenti eius. Cur itaque capitis mentionem facit ? Nempe ut ostendat, 

quod, ubi concordia non est, ibi perinde ac cum regnum sine capite 

est, alius huc, alius istuc fertur. Ecclesia autem habet caput Christum. 

Debet itaque balsamum hoc, id est Concors doctrina ceu unguentum pre- 

20 ciosum fluere per 'unitatem spiritus' in barbam, hoc est in viriles personas, gpn 4,3 

quae administrant officium docendi. Hoc enim barba signiflcat, quae 

OS vest't, Organum doctrinae. Inde fluere debet in oram vestimenti, hoc 

est in reliquam Ecclesiam, quae est indumentum Christi. 

Ad hunc modum optat Spiritus sanctus concordiam pro sacra et 

25 nobilissima re haberi, sed quam pauci sint, qui hoc sibi persuaderi sinant, 

notum est. Quis enim non videt phanaticos spii'itus, quos Basilius ele- 

ganter T/7 yXcbaoij ßop.ßaiveiv dicit^ hanc unicam gloriam ducere, ut 

concordiam discindant"? Hi Psalmum invertunt et canunt in cordibiis 

Suis: Ecce quam bonum et iucundum e.st, disturbare fratres, ut non habi- 

30 tent in unum, sed alius huc, alius illuc proruat. Neque enim habent 

pacem et concordiam pro balsamo, ideo semper nova quaerunt nee 

putant se aut Doctores aut pastores Ecclesiarum esse posse, nisi a nobis 

dissentiant et quiddam novum sibi excogitent. Hos fugere debemus et 

cavere, ne eorum simus similes, sed discere, quod Ecclesiarum concordia 

35 Sit donum Dei, quam fovere, augere, custodire debemus omnibus viri- 

bus. Nihil enim est pulchrius in oculis Dei et Angelorum quam videre, 

22 oram] ora AB 25 sinuut B 

') Ep. II, 701, 1; Migne, Graec. 32, 760. 

Sut^ct? SBerte. XL, 3 30

466 In XV Psalmos graduom. 1532/33. [1540.] (P». 133, 2. 8) 

Hsjcum PhaLrisaeis! sed oportet hoc verbum purum. Ideo hie sacerdos 

unctus, Sanctus, habens divinum mandatLum. Hie gerit similitudinem 

'BarLbam' tntreminat.* Sft and) bar[barus Ilocus, sed S[piritus SLancti; 

[331. 233>>] i. e. 'totara' barbam 'auff b[etben ieiten', i. e. per totam EcLcle- 

siam est concordia, ut omnes conspirent et conspiLrent in totum. 'Oleum' : 

non tonsonim illud, fuit balsa[mus, fuit ein f[oftItd), liblid^ hing, ât 

jeubevlid^ gef(oLJjen, specie, quam rusae aqua, ein subtÜLis, jd)on, {[oftlid) 

»oajfev, rool gerochen, gejunb gemeft. Pax est; quod conimunioat, manat 

per membLra sLnsLula, totum corpus recreat, bene olere facit, mad}t 

2 «ot. i, 15 'gut gevud) coram deo' et mundo, sed apud pios. Sed Sch^wermeri : stercus ! i« 

Hec pro EcLClesia. 

V. 3 2. 'Sicut ros Hermon, qui descendit supra montes sion': Qft aud) 

feläam. 'ner^mon' est mons ille, qui contij,aius LibLano et aliis multis, 

iPf. «, 7 quia terra cuncta montibLUS. 'Terra hermonim' in psalmo. Dicitur 

'terra'. Est terribiLÜs, ligt im gebtvg Ilermon, magna silva ut 2;uvingLen.* is 

Quomodo ros Hermon venit in montes Sion! quacritur. Eos, qui heret 

korrigiert 

10 gerud^t mundus apud o 11 Hac 14 mi utibûs o 16 quaeritur stark 

') Die Verdoppelung des Texttoortes 'barba' nach Urtext und VuJgata; vgl. ünsre 

Ausg. Bd. 4, 423f.; ehen»o Onsre Ausg. Bibel 1, 547. Dietrich geht nach der späteren 

Luthtrbibel. ') Thüringen. 

Dr] quod Doctores et Magistri Eeclesiarum sint concordes et unanimes, qui 

idem docendo sequantur et sentiant. 

Papa quidem cum suis pulchre concordat.Est enim etiam furum 

et latronum inter se concordia, sicut ludao cum Pharisaeis. Sed haec so 

non est concordia, quam Psalmus hie praedicat. Psalmus enim eam concordiam 

praedicat, quae inter eos est, qui habent verbum purum. Ideo 

utitur non simpliciter quavis similitudine, sed ea, quae pertinet ad 

Aaron, divina voce nominatum sacerdotem. Ac diserte de barba dicit, 

quae cum ore coniuncta est, ut signiflcet concordiam a Üoctoribus per a» 

totum corpus Ecclesiae diffundi, ut non solum ipsum corpus recreetur, 

sed odor diffimdatur passim et fama Ecclesiae celebretur coram Deo et 

hominibus, qui hoc donum intelligunt. 

v.alll. Sicut ros Hermon, qui descendit in montem Sion. Quoniam 

illic mandavit Dominus benedictioncm et vitam so 

iisqiio in seculum. 

»1.41.1 Hernidn est mons contiguus Libano. llinc alio in loco 'terram 

lIcriiHiniiii' vocul lutlaoam, (jiiae montibus istis cingitur. Quiul ad 

Hiiiiibludini-ni lianc aMind. cxistimo Prophetam vulgari modo loqui. 

: 

^


Us] in nubibus, videtur tangere montes etc., sed etc. Est poetLica figLura. 

SBic ein fd)oner taw, qui tnn ber (ufft fd)lt»el)t et feit er ab quasi ex monte. 

'HermoLiiim': sunt commendationes pacis; laetis[simus et gratis[8imu8 

humor, quando colludunt iste gutta in herb[i8 et graminibus, i. e. a 

5 maioribus, Eeg[ibug, Principibus in alios mag[i8tratu8 et inferiores 

offiLciales et permanat in ipsum privatum Civem et rust[icos, qui omnes 

refrigerantur, crescunt, aluntur generali, veniunt fruges, vinum; quia 

pax politica est germinatrix omnium terLre reg[norum, quia Concordia 

parvae res.^ Quando f^taut, gra§, bäum fiaben einen fuletn tau, valde 

10 refrigLcrantuT, recreantLur, ba tüerf)ft, ba§i e§ retcf)t, g'êt fein ju; quando 

non ros, sed gtffttg sales, kaumata, oerbivbt in contrarium, ut belLla, 

seditiones. Sic sub pulch[ra figLura describLit commoda pacis. [S3l. 234«] 

Econtra sub ardOLre solis. Quam mag^na et iitilis res ros in vere, tarn 

pulchLia pax pol[itica. Hoc non curant. Illum rorem et PLacem ffaiten 

15 pro max[imo gravamine. Ut iam in nostro principatu. SBiffen einten 

I^Lunbe trecf, tnie jtd) regen follen. SBtr mugen beten et prebigen, ipsi non 

faciunt. Ibi fd)Ieuft er ein 'fegen' bruber. §ie mufe ®ott toonen, ubi con- 

cordia, pax et Episcopi, ibi glud et {)et{. 

2 talD über laui 9 tau] taut 11 kausmata 

') Siehe oben S. 460 Anm. 4. 

Dr] Quia enim montes procul intuentibus videntur coelum contingere, ros, 

20 qui de coelo seu ex nubibus defertur, videtur ex montibus altioribus 

ferri in subiectos coUes. Itaque dicit rorem descendere ex Hermonim 

in montem Sion, quia sie videtur procul aspicientibus. Pertinet autem 

meo iudicio haee particula ad concordiam politicam, sicut superior similitudo 

ad Ecclesiam, quod per pacem Dei;s imperia et regna recreat. Sicut 

25 sata et herbae recreantur matutino rore, initium autem pacis est ab ipsis 

principibus tanquam a monte Hermon, inde in privates cives et totam 

Eempublicam manat, quae ceu rore refrigeratur, ut omnia floreant. 

Sicut enim rore omnia terra nascentia revirescunt et incrementa trahunt, 

ita concordia quantumvis [S?g. r] parvae res crescunt. Contra in magnis 

30 aestibus et xavfiaai sicut exarescunt et pereunt omnia, sie bella, sedi- 

tiones et turbae evertunt Eespublicas. Hoc experientia etiam Gentes 

docuit et adliuc docet, et tamen experimur etiam in nostris hominibus, 

quod diuturnam pacem fastidiunt et ea gravantur nee videntur eam ferre 

posse, perinde ac si quoddam intollerabile onus esset. Itaque opus est 

35 non solum diligentibus exhortationibus pro concione, sed etiam cratione 

assidua, sicut Propheta iam addit: 

30*


lU] 'Illic vitam' : 2)a f)at üLofcr ^loxx @LOtt ju tf)un. Hoc EncoLiuium debet 

permonere, quod in pace. Sanctus locus, i. e. apud consentientes doctLrina 

et fid[e; principes pacis, qui non bellant, nisi coguntur scLrvare viLtam. 

Econtra ubi spixitus, qui pacem funbLCn l)ai\en et non quiescunt, ibi 

deserit eos deus. ^[Cräog ©teorg et nostri centauri bcifjcn, PLacem possint s 

habere, sed nolunt. Ibi deus 'mandavit' maledLictum, mortem et pemiciem. 

Sed ubi pax, ibi deus. Ibi servatio 'vitarum'; in phirali numero', 

W.6s.«ut ps. 62.: 'super %ntas' etc., i. e. luic man m[ag leben, omnia jrLenera 

vivendi, omnes ordines vivendi, sacerdotum, principum, singulorum 

civium ordines benedicuntur. %a5 jinb commoda pacis; breviter de- lo 

scPLibuntur, sed optimis et electissLimis verbis; sed 1. pugnamus conti-a 

verbum, facimus dissensiones, inobLcdientes, rebelLles, ut non maneat 

EcLclesiae pax. In polLitia quisq[ue fac[it, quod viiU, nc maneat ])ene- 

dictio et vita. Quando venit 'ungLuentum', fo mögen luiii? nid)t iil}emcn, 

i.nde».»« qLuamquam ullis flageUis emendatur, nisi tob jd)Iagen. Sod[om, GoLmor- is 

2 perinoneret 7 über Ibi steht ubi is 8 Itliag am beachnittenen BttUirande 

14 ni(i^t felilt 

') Hier nicht in der VuJgata ; aber im Urtext n'i^n. 

Ur] Illic mandavit Dominus benedictionem et vitas Ulis. Sic enini in 

Hebraeo est. Hoc est: Illic Deus liabitabit, ubi concordia est. Hoc pro- 

fecto magnificum encomium est, quo ornat pacem, ac debebant animi 

excitari Lac praedicatione ad Studium pacis, siquidem audiunt Deum 

habitare velle cum talibus Principibus et Doctoribus, qui pacem amant •«) 

et adiuvant. Sequitur igitur, quod, ubi sunt inimici pacis et qui bellis 

non necessariis delectantur, sicut sunt Centauri aulici et seditiosi rustici, 

ibi habitet diabolus cum angelis suis, et quod Deus ibi mandavit male- 

dictionem, mortes et perniciem. 

W. ca, 4 Emphasis est in nomine Vitae, est enim plurale, sicut Psalm. IXII. sj 

Significat enim in genere omne, quod vivit, seu omnes ordines vitae, 

Sacerdotes, Levitas, fldeles, Magistratum, artiflces, cives, rusticos etc., 

quasi dicat: Omnia genera vitae, omnes Status et ordines omnes locu- 

pletabuntur in pace. Uaec sane magniflca promissio est. Sed an non nos 

Humus, qui magnifice quoque eam contemnimust Multi de industria so 

quaerunt occasiones turljundarum Ecclesiarum. In IJopiiblica ox])erimur, 

i|ii:intus sit Legum ((•ntiMuptu.s. llis omnibus quasi cogimus ])i'um, 

no beno

In XV Psalmos graduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 133, 3; 131, Ij 4(39 

Irha ludeos nirf)t from madjen, nisi vastatis et excisis; sie nobis; verbum, 

minas, promisLsiones üiulLimiis, piagas etc. UnnsqLuisque discat siiiim 

officium paci et habLeat in R[unimi et sacri loco et vel[it omnia amittere, 

quam dissolvere unitatem; t()un jd)abeii am gut, tantum, ut servi s pâcem, 

quae omnia damna pote.st reftaurievn, quae pateris propter eani; [3*1. 234*'] 

si non vind[icas, dat Ijunbevtfeltig; est inestimabilis theLsaurus et donum 

pax. 3(nein, ut discamus aKLUoseere et gLiatias aLgere deo pro ea. 

27. octowris I Psalinus 

CXXXIin. 

'Ecce, nunc bened[icite': Iste est ult[imu8 de psalmis, qui vocanturv. i 

10 'graduum'. Et cum liact[enus audiveritis per istos 15 multas graves doc- 

3 officium fehlt 4 servas 

Dr]toties exerceri ludaeos omnis generig malis? Itaque ad extremum fun- 

ditus eos delere necesse fuit, sie Sodomis frustra concionabatur Loth. 

Primo mundo frustra concionabatur Noah. Idem periculum nos Germanos 

quoque manet, pestibus, bello, fame non emendamur n£c meliores 

IS reddimur. Itaque sequetur interitus. Est igitur Psalmus commen- 

datio pacis, ut habeamus eam loco summi et Sanctissimi doni et potius 

omnia reliqua in discrimen patiamur abduci, quam ut adiuvemus homines 

seditiosos et profanes. Kam etiam si ferendum aliquid est, aequo animo 

ferri debet, si quidem pace omnia restaurantur, sicut quidam eleganter 

20 dixit: Nihil minoris emi quam pacem, si quidem emptori amplissimos 

frucljs parit.i Saepe in privatis negocüs experimur, si quis iacturam 

decem aut \äginti aureorum aequo animo fert, ut pacem retineat, eum 

rectissime consulere suae rei familiari, ubi alius, prodita pace, dum per 

contentiones et Utes decem aureos seetatur, saepe centum aut amplius 

Vi amittit. Haec si in privatis sie fiunt, quid putas in administratione Ee- 

rumpublicarum et magnorum imperiorum fieri? Discamus itaqiie 

pacem magno aestimare et Deo pro tanto dono tum in Eepublica tum 

Ecclesia grati esse. Tunc fiet, ut nos quoque sentiamus mandatum de 

benedictione et vitis, sicut Spiritus sanctus promittit, Amen. 

Psalmus CXXXmi. 

Ecce, nunc benedicite. 

Hie est ultimus Psalmus inter eos, qui habent titulum a gradibus. 

In quibus cum hactenus audiveritis multas graves et utiles doctrinas 

26 magnorum] Magistrorum A 

') Vgl. etwa Wander 1, 1210: Friede 98. 

i- wo'eis.e'^.

470 In XV Psalmos graduam. 1532/'33. [1540] (Ps. 134, 1) 

HsltLrinas et summas fere de 0[miiibus artLiculis totius Christianae relLigio- 

nis, de praedicatione, rLemissione pLeccatonim, de cruce, charitate, 

coiiiug[io, mapListratu, ut vidLeatur SLumma earum renim, quae doceri, 

Videtur iam concludere breviusculo psalmo, quod liLodie maxLime con- 

cludimus in omnibiis doct[rinis et concionibus . ut perseveret et perduret s 

verbum; eo conservato, tum conservabuntur OLmnia, utcunque furant 

woitt. i«,i8'pLortae inferi' et tôtus mundus. SangLuinem fundemus, iacturam 

patiemur, sed animae fiunt salvae; salvis istis et potLcrimus conservare 

polLitiam, oecoLnomiam et cetera gênera vite, quanquLam diffLiculter, 

quia solLum verbum, quod conservat omnia. Extincto sole et ablLata lo 

luce mundi, quicunqLue amb[ulamus, in tenebLris amb[ulamus. Ideo 

polLiticus hOLmo, servuß, ancilla nescit, quid faciant, Älinister, quid; 

omnia in erLrore et teneb^ris. Sûmma ÖLummarum: ift ber ULltimus 

psalmus. @ott Ijelpf bn§, ut verbum retineamus, eo reservato non not, 

quantumcunque cadant, patiantur. ß§ lüerben fi^L^f, mutluil, btauern, n 

burger, DngeôrLJame discipuli, quin relinquantur multi boni. Ideo est 

Epiph[onema iste psalmus, conclusio b[ona istorum psalmorum. @ot 

geb öns gtnab et betLcn, ut conservemus verbum, tum invenire est ali- 

12 über polîticus tteht neqâe faciuDt 13 bei] baS 

Dr] ferme de omnibus articulis totius religionis Christianae, de iustifleatione 

seu remissione peccatorum, de cruce, de charitate, de coniugio, Magistratu 2n 

etc. (perinde ac si hoc studuerit Propheta, ut in hisce breviusculis Psalmis 

summam eorum comprehenderet, quae in populo docenda sunt), videtur 

iam concludere hoc Psalmo institutum argumentum. Sicut nos quoque 

solemus, cum in fine concionum rogamus, ut Deus nobis conservet verbum 

suum et donet nobis, ut in eo persevereinus. Quia, cum verbum 25 

«atn. 16, 1» est purum, tum omnia sunt salva, sancta et pura, utcunque furiant 'portae 

inferorum' et nos non solum rerum, sed quoque vitae et corporis iacturam 

faciamus. Quid enim in eo incommodi est, modo animae salvcnturT 

Verbum itaque est, ut sie dicam, genus generalissimum omniiim bonorum, 

siquidem omnia bona conservat. Hoc autem amisso aut depravato ro 

omnia bona simul sunt amissa. Sicut enim sublato sole et luce mundi, 

qui ambulat, in tenebris ambulat, ita obscurat« verbo sequitur etiam 

politiae periculum. Ibi non Magistratue, non subditus, non anoilla, non 

8er\'U8 seit, quid faciat, sed sunt omnia in errore et donsissiiuis tenebris. 

Ergo hie Psalmus hortatur, ut oremus pro verbo conscrvando et a 

Btudeamus singuli hoc officio adiuvaro Ecclesiam. Nam etsi nunquam 

Ecclesia est sine liaereficis, sicut quoque Politia nunquam est sine homini- 

buB seditiosis, tarnen verbo adhuc incolumi non potest üeri, quin multa 

86 et fehU B

In XV Psalmos graduuni. 1532/33. [1540.] (Ps. 134, 1) 471 

Hs] quot pastores, rusticos, feminas, qui synceriter et pie etc. Extincto 

verbo nihil. 

'Ecce' : Iib[enter velit, omnes facerent etc. 'Benedicere' : non privatim 

gLratias a[gere erga doiim, sed g[ratias a[gere, ut Christus: 'hoc facite' 

>-'i"- 22. 's 

i- 

5 etc., ''Mortem C[ommemorate', Cor. 11. Non solum privatim laudare, **" n- 2« 

sed pubiLice, quod est de deo praedicare. Quando praedicamus pubLÜce, 

aliud nihil facimus, quam celLcbramus, laudamus, gLratias a[gimus deo 

pro sua misericordia, eum creatorem, conservatOLrem, redemptLorem, 

qui miserit fLilium suuni pro [S?!. 235»] eter[na vita. Tio? ift pubLÜca laus, 

10 benedictio, g^ratiarum actio. Ibi proprio de pub[lica laudatione, i. e. 

bef)alt nur verbum dei, qui estis servi; et utinam omnes! Exhortationes 

pertinent ad omnes, sed non omnes faLCiunt. 'Benedicere dLeo' est proprie 

praedicare Christum vel pLraedicare deum in Christo ; i. e. sit hoc Studium 

vestrum, qui estis in ministerio, et omnes Christiani: privatim agat 

15 gLratias, confiteatur domi et foris, Ijalt über bem bing; hoc commendo, 

ut über bem verbo i)alt, pubLÜce et privatim, DoctLores, auditores, tnie 

ir f)eift. ®a§ f)etfft 'benedicere' : praedicare verbum de Christo, de PLatre 

deo mittente Christum, ut sequitur: 

13 Christo] Christum 

rir] bona et multi boni quoque simul relicti sint. Accipio igitur Psalmum, 

20 quod sit tanquam epiphonema superiorum, in quo precatur et hortatur, 

nt Domino agantur gratiae pro dono verbi sui, ut id porro q oque con- 

servetur, propterea, quod conservato verbo semper est invenire aliquot 

bonos, qui sancte et pure vivant. Ideo dicit 

I. Ecce, nimc benedicite Domino, omnes servi Domini, v.i 

25 qui statis in domo Domini per noctes. 

Benedicere significat non solum privatim agere gratias Deo, sed 

publice quoque laudare Deum et praedicare verbum Dei; hoc enim non 

potest fleri, quin simul celebretur misericordia Dei, qui Creator, conservator 

et simul redemptor noster est, qui omnia fert et tentavit, quae pertinent 

30 ad vitam nostram, non solum hanc corporalem, sed futuram etiam et 

aeternam. Etsi autem vocabiüum servorum Dei proprie pertinet ad 

ministros Ecclesiae, tamen complectitur in genere omnes, qui veram 

doctrinam proütentur et sequuntur. Nam etiam istorum, qui in mini- 

sterio non sunt, officium est, confiteri verbum et beneflcia Dei agnoscere 

35 ac celebrare. Omnes igitur vos, inquit, simul conferte operas, perseverate 

in verbo, confitemini, praedicate, docete, magnifacite illud, ut, cum reli- 

quus totus mundus Deum blasphemet et contumelia afficiat, vos saltem 

sitis, qui eum benedicatis, quod sit misericors; tunc flet, ut, etsi numero 

et viribus sitis inferiores, tamen vincatis omnes hostes vestros. 

:

472 la XV Psalmos giaduum. 1532/33. [1540.] (Ps. 134, 1.2) 

ile] 'Oranes servi': 2)a§ jinb principaliter ministri, postea omnes, qui 

privatim confiten^tur, vel occasLio et neces^sitas, ut publLice confiteamur. 

'3)q§ f)eift ce]eb[rare.. QS- muncn postea perinila, tentaLtiones; hoc imum: 

perseverate in verbo; legt fid} nnmdiis, C[aro, diabLolus bii tribbcr, taiuen 

vos laudLate deum et dLicite, quod deus beneLdieatur, — eritis victores. i 

'Qui statis in domo nocte': Est EbLraismiiS. Nos: f[rüf) Pnb \pat; 

uoi.'s. 'i« supra : 'A custodia' etc., i. e. assidue. Sic PLaulus loquitur: 'Yerbuiu dei 

' abundet in vobis canentes omni tempore' ; Christus : 'oportet semper 

orare' etc. 'Nox' tempus dormicndi, et tarnen pro^pheta pro tempore 

orandi arripit etc. Si nocte, multo minus. Ipsi orarunt horas caLnonieas, lo 

sed ttjie, novit deus. 

'Stantes': qui estis vocati ad doccndiim 'in domo d[omini'. Sunt 

proprio ministri, sed \[XÜi) et \pat bereit ad praedicandiim. Non solum 

spectat, ut canat L[e\äta in templo, sed quod leo;itis in tempLlo pulch[rum 

psalmum; hoc facite ad laudandum, magnifaciendum dominum. Hoc is 

debLent facere ministri; got êlff, ut faciant. 

V.2 'Levate': repetitio. Sic lege: 'Levate manus vestras pure et sancte'. 

Sed non sum EbLraeus. In sacrario orare est pure orare. Ut PLaulus: 

4 in o 6 nocte o 12 'Stantes' o 16 faciat 

Dr) Sed quid est, quod diserte addit: Qui statis noctu in domo Domini t 

num Papistarum more in templo certas horas observarunt t Hebraismus » 

est. Signiflcat enim idem, quod nos Germanice dicimus: Manc et vesperi', 

*l. 130, 6 hoc est, assiduo. Sicut etiam supra: 'A custodia matutina usque ad noc- 

soi s. letem'. Paulus hanc sententiam aliis verbis effert: 'Abundet verbum in 

Joiiii.sG, 41 vobis omni tempore'. Et Christus: 'Oportet semper orare'. Nam cum 

noctis tempus somno destinatimi sit, qui noctu benedicit, etiam interdiu ji 

idem faciet et sie semper benedicet. 

Hebraismus quoque est in verbo: Statis. Neqne enim significat 

positum corporis, sicut Carthuhiani orantes stabant, sed vocationem. 

Erpo idem est, cum dicit: Qui statis, ac si dicat: Qui ordinati et vocati 

estis ad domum Bomini, ut ibi laudetis ot praedicetis Dominum, non jo 

cantando solum, sed enarrando verbum Bei, exhortando fldcle.'! ad fidcm, 

patientiam, charitatem etc. 

V 'i II. Extollite mauiiK vestras in sancio et benedicit e Domino. 

Non invituB verterem: Levate manus pure et sancte, sed Graiimiatica 

Tcpiif;nat, quanquam sententia codem retlit. Nam qui in sanctuario orat, » 

'l VqI. hier oben JC i! utut i:i.


"sl'manus piinis et 8[aiictas in onmi loco'. [ai. 235b] Pure manus i. e. iimo-i.Tim a.s 

centes a sangLuine, rapina. üt Esa. : 'Lavamini, mundi', manus vestrae3ci. 1. 1» 

a rap[ina et avaPLitia. Principaliter gfjete ad sangLuinem, ut sint manus 

SLanctae, pure, ut impolLlutas a sang[uine; i. e. sie orare, praedicare, 

5 benedicere domino, ut simuS innocentes. Ibi distingLuit David oratores 

vel praedicatores. Aliquot hypôcritae, aliq[uot innocen[tes; 1. est: 

laudant et maioribLUS verbLs, sed manus non purae nee levatLae in sancto, 

sed in prostibulo et sterquilinio. Si vultis sacrificium laudis off[erre, 

cog[itate 1., ut sitis puri, ne aliquis, ut PLaulus, 'cum heS[itatione et qjwi 2,14 

10 murLmuratione' oret, i. e. ut Christus dicit: 'Si habes, reconciliare fLratriwattii. 5,23f. 

tuo'. '2)0?' i[t distinctio verorum praedicatorum a falsis, qui, ubi omnia 

g[enera iniuriarum fecerint, digenmt os et dLicunt: Non peccavi; 'Non sut. is, u 

OLmnes ut ego' etc.! Et orant et iactant Euangelicas voces plus quam 

veri Euangelici. %a^ tût rtic^t. Sed sie benedicendus dominus, ut sis 

15 purus, SLanctus invocans, quia talem personam vult habere, qui confitea- 

tur Christum et praedicet misericordiam. Si plLenus invidia, rapina 

et iacture ELuangeUi: 'Quare tu assumis testaLmentum etc., Et enarras tij-so, leff. 

iuSticias meas? Currebas cum adulteris simul et estimasti, quod tui 

similis.' 'Benedicere dLCo' est duplex: hy[pocritarum et publicanorum. aue. is.gff. 

20 Qui vere et sincere praedicat, 'extolLlit manus suas in SLancto', qui tan- 

3 a fehlt 10 reconciliari 12 fecerit 

Dr]debet pure orare, hoc est 'puras et sanctas manus tollere', sicut Paulus i.jim. 2, 

loquitnr, alioqui frustra orabit. Signiflcant autem purae manus innocentiam 

a sanguine et rapina praecipue. Ostendit autem Propheta duo 

genera esse hominum venientium ad templum et orantium; quidam 

25 veniunt et orant in tnnocentia et sanctitate; Quidam orant in hypocrisi 

et habent manus pollutas sanguine, siquidem incensi sunt odio verae 

doctrinae et totius mtnisterü. Horum 'oratio peccatum est', sicut Psalmus ui. loj, 7 

dicit. Ad hunc modum praeeipit de oratione Paulus quoque: 'Orate iatii. 2, h 

sine murmure et sine haesitatione'. Haesitatio est dubitatio, ubi non est 

30 Vera flducia misericordiae Dei. Murmur est impatientia, quam mora 

seu dilatio exauditionis affert. Haec fere cum studio vindictae coniuncta 

est. Item Christus: 'Si vis ofEerre munus tuum ad altare et tibi in meutern «lottb. 5,231. 

venit fratrem tuum habere aliquid contra te, abi et reconciliare fratri 

tuo et tum ofEer munus tuum'. Hoc enim usitatum est, quod hypocritae, 

35 postquam omni genere iniuriarum oneranint fratres, non solum sibi non 

sunt male conscii et excusant factum suum, sed etiam Simulant singulare 

Studium reUgionis et sanctitatis ac iactant EuangeUon plusquam veri 

Christiani, securi de eo, quod odio et invidia contra proximum accensi 

sunt. 

s

474 In XV Psalmos graduum. 1532,33. [1540.] (Ps. 134, 2.3) 

Hs]tum iactant verba, sunt hyLpocritae; et tarnen valde usitata pestis in 

orbLC terraLrum, quod mundiSLsimos iactent se viciosLissimi, alii non 

«(. »o.icaeres, ferventes, pii; ut iUi. Scrip^tiira S[ancta et verbum dei: 'assumentes' 

nomen dei; lioc videt, quod praetlicandum verbum, sed manibus 

impolLlutis; i. e. corde et vita impia nihil magis de pietate habent, nisi * 

quod verbum et voces iactant. 

'Et sie beneLdicite' : ®o gefeit es got. OcLCurrit ergo istis impiis 

praesumptoribus, [S8l. 236»] qui putant se in sanctuario posse orare et 

deum non videre eorum imp[ietatem. 1. deus det verbum et eonservetur 

etc.; ad conservandam puritatem verbi ista 2 orat: ut deus servet, ut lo 

EotLtenses non nfiemen, ut nomen dei; 2. prae[dicatores. 

V. 8 3. versus: 'BenedLicat': ber öLev§ gcf)ort ledit brauff: primi 2 versus 

videntur signilicare, quod de deo praedicari possit, quando omnia vaga 

et incerta. Non, sed iussi, ut 'bened [icant domino in nocte'. Et tamen 

Dr] 

illud d[icit: quem ibi adoratis in istis teneb^ris, est dôminus CLoeli et is 

terrae. Quia non permittendum, quod nova devotio, cultus dei, sit eri- 

genda, statum locum, personam, tempus, ritum fol f)alten, quem ipse 

1 iactat 5 magis] minus 9 conservatur 13 nach possit nochmali de deo 

Contra hos monet Psalmus, ut in sancto loco oraturi puri et sancti 

sint. Nam qui orat et est aut avaritia, aut libidine, aut ira, aut alio 

m 10, i.:ff. Diabolo obsessus et captus, huic dicit Dominus: 'quare enarras iustitias m 

meas et assumis testamentum meum per os tuum t Tu odisti disciplinam 

et proiecisti sermones meos retrorsum. Cum ^^deres furem, currebas 

cum eo, cum adulteris erat portio tua', etc., Psal. 50. Talis erat oratio 

2iir. 18, 14 Pharisaei, qui Mescendit" iniiistus ex tcmplo. Nam haec usitatissima 

Pestis est, quod, qui impurissimi sunt, de Deo et verbo eins magis et « 

pertinacius gloriantur quam vere pii. Itaque Scriptura diserte nominat, 

quod quidam nomen Dei in vanum assumunt, qui corde et vita tamen 

polluti et impii sunt. Et Propheta hoc in loco llypocritis insultat, qui, 

cum orant, putant Deum non videre impuritatem cordis ipsorum. Necessarium 

igitur votum est, ut primum Deus verbum daret et id servet so 

contra phanaticos Spiritus et haereses, deinde etiara, ut nos servet in 

innocentia et custodiat ab hypocrisi. 

v.alll. Benedicat tibi dominus ex Ziou, (jui fecit coelum et 

terram. 

Do Zion aliquotios in bis loctionibus adnionnimus, vohiit enim Dous s5 

non Boluin ritum et personas, sed locum quoque cultus certum esse, 

ne animi incerti vagarentnr et sibi ipsis certa loca cultuum deligerent. 

Quia autem non carebat res scandalo, quid enim absurdius potest fingi, 

quam Deum coeli et terrae condudi in illas tenehrasT, ideo a«l confir-


iisldefinivit; extra hanc deflnitionem dLei qLuidquid fit, est idolatria. ^d) 

Jt)il euä) fjeifjen anbeten deum, 'qui creavit CLoelum et tLerram'. Scilicet 

ex 'Sion'; supra: 'In domo d[omini'. 

'^ 

Ibi invenietis creatLorem et f Lac- |J-,'^^' 

torem celi et terre. Sic apud nos: In Christo et non extra inveniemus 

' PLatrem. Si volo invocare PLatrem, in eo. Extra eum non exauditio, 

cxiltus, sed idolatria et damnata. S[umma S[nmmariim: vobis Sacer- 

dotibus et ministris praecipio : adherLCte, ut curctis VLestrum officium 

facite, quod commissum; servato ministerio verbi non necesLsitas, pugnent 

infernus, diab[olus. Apud nos dLCus, 'qui fecit CLoelum et ter[ram', 

10 maior morte, diabLolo, inierno et Omnibus. Ideo principalis cura, ut, 

ministri ecclesiae, curetis de puro conservando verbo, ut vestre manus 

pure et syncere doceatis. Quam neces[saria ista adhLortatio, %adetis. 

Sub Pap[a impollutae manus. Deus conservet verbum, non auferat 

propter ingraLtitudinem nostram. Nos tantum docemus: 'Benedicite',». 2 

15 'tollite'. Ibi invenietis deum, 'creatLorem CLoeli et ter[rae'. 

11 (ut)curetis 

Dr] mandos animos dicit, quod Dominus, qui in Zion habitat, sit creator 

coeli et terrae. 

Haec sepe diximus et utile est saepe inculcari, ne deUgamus nobis 

peculiares cultus. Sicut enim in veteri Testamento erat certus locus, 

20 persona et tempora certa, quibus Deus cultum suum quasi affixerat, 

ita apud nos in solo Christo invenimus Patrem. In Christo adoratur Pater 

et invenitur, extra Christum nee adorari nee inveniri potest, sed damnatum 

est, quicquid extra Christum pro cultu Dei instituitur. 

Summa igitur est, vobis sacerdotibus dico, vos moneo, ut verbum 

25 sequamini et pure administretis officium vestrum. Nam verbo et ministerio 

salvo nihil est, quod possit nocere. Etsi enim Satan et mundus 

oppiignat nos, quid tum? 'Si enim Deus pro nobis, quis contra nosTsöm. s.ai 

Prima itaque cura sit, ut vos Doctores curetis de iraro verbo conservan- 

do, in eo adiuvet vos Deus. Haec enim vera et praecipua est Dei bene- 

30 dictio, id, quod posset diei pluribus, sed satis sit ostendisse. Nostrum 

hodie est, in hac luce verbi, eadem studere et conari ac omnibus modis 

cavere, ne per ingratitudinem nostram verbum iterum amittamus; id 

flet, si nos quoque Bcclesiis precabimur, ut benedicat eos Deus per filium 

suum redemptorem, Dominum ac Deum nostrum lESUM CHEISTUM, 

35 cui sit laus et gloria in secula seculorum, Amen. 

20 personae B et fehlt B 35 Aach Amen folgt noch : Finiit Lutbenis Psalmos 

Graduum Vittenbergae anno Üoniiui 1533, die Octobris 27. Descripti autem sunt Noribergae 

et finiti anno 154C, die lanuarii 26. 

;

Enairatio Psalmi XC. 1534/35 [1541.] 477 

®icfe Überarbeitung gefcfjaT; auf Scronlaffung îüxiä)i, ber bie Sjorlcfutig 

greid} bcn früljeren t)crauSgegcbeii 'ât. 3Iuä ber Norihtrgae ex parochia Seballiina 

iilibus Iiinii 1541 batierten SBibmung an Sofiann êg feien folgenbc Söê 

ertüäl^nt: 53on ber Verausgabe bon 3]orIefungen fiutêrl saepe detei-ruere me . 

iiuJicia aliorum . . ; Ilaqiie constitupram mecum, ab hoc instituto discedere et 

hos labores relinqiiere aliis, . . Praesertim cum ipse Lutherus aequo animo 

patiatur haec non vulgär!. Ecce autem, cum haec ita animo fixa sunt, Amici, 

qnos Vitebergae habeo, novas operas mihi imponunt, nämtic^ bie êrouSgobe ber 

©enefigtiortefung. Cum autem D. Lutherus, priusquam Gonesin susciperet trac- 

tandam, orationem Mosi . . explicarit ', Existimavi ab ea faciendura exordium. 

Sietrid^ fptelt lîcr auf bai OTiBfallen an, bai feine Sluägabe be§ 51. 5pfalm§ in 

Wittenberg erregt fiattc.^ ginfolgebeffen ât er bei $fa(m 90 offenbar Sörer ber- 

anlaBt, in einer bor'^cr nid)t ju beobadjtcnben 3Iu§fü^rlid^feit ben SBortlaut ber 

»orrefung ouäûarbeiten. ©0 ift 3törer§ ôllegfieft mit über-- unb beigefi^riebenen 

eintragen gerabeû übertaftet. ajJan fann faft fagen, 9Jörer ôbe ba§ Äonaept aum 

S)ructereimanuftript geliefert. 3n ber SJeinfdjrift jum 31. mai tritt ba§ augen- 

faaig autage: b.ier, aber auc^ überaQ fonft folgt S)ictrid)§ SrucE mit öerpttniä» 

mägig fleinen Stnberungen bem bon SRörer feftgeftellten SBorttaut. 

©0 bilbet gerabe bie borliegenbe C>anbfc§rift ein überaus beutlicêg SDotument 

3ur Beurteilung be§ „titerarifcên gförer".^ 

©eine Überarbeitung ber eigenen ^lac^fd^rift, burc^ bunücre Sinte überall bon 

biefcr genau unterfcêibbar, bietet ber Sariantenapparat bar. 51ur Wo urfprüngtidê 

Söorte gänjlic^ geftricên ober einjetne ©teilen fo abrupt loiebergegeben pnb, bog i^r 

©inn ni($t o^ne toeiterei beulli(^ toirb, ift bag gjadigetragene in ben eigentlichen 

2cjt aufgenommen, bann aber ûgleic^ a(§ fotcêi im 3tpparat berjeic^net ttjorben. 

Siefe Strbeit ÖJörerg gefdâl^ md) feiner 3{ücf!et)r bon ber ermäfinten «Rürnbergcr 

Dieife - am 6. Sjuni fc^rieb er toieber unter Cufêrs ân,]ü mä)* — bis jum 

3. 5tobember, bem ©d)lu§batum lînter bem 9lac^trag ber testen Sßorlefung aui 

Sietridî ^t^\ gg lânbelt fid^ im toefentticên um SJerboHftänbigung ber un= 

mittelbaren 5«ad&fc&rift au berftänblicên ©a^gefiiên u. bgt. 

5Dabei aog er nun auc& bie 9Jad)fc^riften Sietric^g unb grucigerS lêran. 

6ä lol^nt, bie Einfügungen au§ beiben einmol genauer ju betrachten. Sietrid^ er= 

tbäfint Mörer innerlâlb bcg bon i:^m felbft 9âc^gefc^riebenen nur an jlDei ©teüen 

unten ©. 510 au 3. 3 unb ©. 550 au 3- 5/6, unb fditie^t bie leê, bon i§m ja 

berfäumte 5ßorIefung in feiner Bearbeitung an beffen 5loc^fc^rift an, ©. 580 ff. 

3{n jener erften ©tette fügt er aug Sietri^g êft nur ein .tanquam' ein, unb 

a»ar fe^t er eg über ben SIugbrucE ,creata', ben Sutêr alg erftäruug an bie 

SjotiannegfteHe anfd)IieBt: ,quod 'per filium omnia fiant'« (ôf). 1, 3). gütiger 

) Sliid^ 3of). gicfcr, Sutêr aU !Ptofeffot, in âttifcê Uniüerfitfitlrebcn, 9Jr. .34 (1928), 

S. 30 9lnm. ju ®. 6 3. 1 ü. u. toeift auf biefcn ÜbetgangÄdöataftet bct Sortefung übet 

Wim 90 äu bei gtofeeit föettefiäootlefmig Don 1535-45, bei legten Sut^cr^, (,in '-) Unfie 

9tuäg. Sb.40S 189; ?l. gfteitag, Seit Sietricfi-S «ntcit an ber Sutfietübetliefetung, in 8utf)«= 

ftubien . . bet Sffieitnater Sulfjerau^gabe", 1917, ©. 193ff. ') Sgl. 31. Freitag, ©et litc= 

rotifdê OJorer", in Itieol. Stubien unb Äiititen, 98./99. â^rQ. a926, 2. ,g>eft) "befonbetä 

© 275 ff. *) Unfte 9Iu§g. «b. 41, SXIV. ') Oben ©. 476 unb unten © 591

478 Enarratio Psalmi XC. 1534/35 [1541.] 

betonte offenbar gleid^fam bie ßcid^tigfcit bcr ©ci^öpfung; Wörer f)atte boä fcôn 

fcftgclâlten (6. 510 3- 1): ,quara ex niliilo; Verius vidcntur nasci quam for- 

mari', . . unb nac^êr miebcr (3. 3): „floinpt er qu§ (= lêrauS) velut nascens, 

desunl omnia instrumenta". So ftang ,crcata' ein tocnig rcid)(id^ molftt); ober 

Suf^cr tjQtte e§ tt)of)l in ber %ai ol^nc äbfc^wäcûng gefagt, jur 5Pcrbeutlicûng 

bcr onberen, met)r fcf)iDebenben Segriffe: , omnia, quae sunt creata', b. i. eben 

„olleg, tooä ba ift'. îtttiä), im Sann ber ganzen übrigen ^luefütjrung, fügte 

too^l audE) lîer baS fîKcrnbe .tanquam' pon fic^ aus ein. £er geftiiffcnlâfte 

9lörer trägt eS au§ beffen ^t\l x\ad), fiebert ben 9luibrudE ausbrüctlic^ burd^ 3"fa^ 

bon ,M. V.' (= Magister Vilus) — öicüeid^t, toeil nad) feiner SJleinung Sut{)er 

.tanqiiam" lîcr eben nic^t gebrandet lâttc, fdîebt er SJietric^ bie Serantroortung 

für baifelbe û. Unb too§ tut S)ictric^ bann im Sirucf ? Qx lägt unten S. 510 3 18 

ben ganacn ©a^ fnmt bem Stnttang an bo§ SlofJonncSeüangelium, alfo ficêr ci$tc§ 

Cutlêrgut, fort! — 3tn ber jtoeitcn ©tcHe liegt e§ ebenfo arg. 9ißrer fdfjrieb, 

unten ©.550 3.5/6: .Siruten non tielffen, 3ut'er ftongen, fc^toebcl, bonner, bli^, 

lêÜLif^ feur.« S)a§ i^ ärticifettog e(^t 2utt)crfd)e ^crbêit unb günc. 2Im SRanbc 

aber fügt er lieber Qu|erft geroiffcnlâft mit bem Siglum ,M.V.' Ijinju: ,Iteni, trenn 

corporales poenae nid)t lêlffcn, mu§ man", unb jietjt baS mit einem ©trid^ ju 

„êUtifd^ feur". S). f). SJietrid^ f)atte in feiner 5Ja^fd)rift jene nac^brüctlicêren 

SBorte gar nic^t aufgejeid^net! Unb bann fc^möc^t ber Srutf meiter ab. S)a 

lêi^t ei ûnöc^ft, unten ©. 550 3- 17: 'Sicut igitur pueri, qui virga non possunt 

corrigi, fuslibus (b. i. mit ©tödten) corrigendi sunt', unb aU Ükd^fa^ nimmt 

S)ictric^ feine, öon SWörer {"^m am 3lanbe notierte eigene ffürûng bei Sutêrfc^cn 

SDortlaut^ auf: 'ita quos corporales poenae non emendant . ., lii igni infernali . . 

frangendi sunt'. — örtDÖ^nt fei nod^ unten ©. 518 ju 3-6: tia fe^t JRörer über 

bie eigene 9IufjeidE)nung „effectum' offenbar au8 einem anberen ÄoIIegtjeft, too'Î 

bem 2)ictric^fd)en, ,affectum', fügt aber in klammer bei: „legendum puto: elTec- 

lum'. S)er 2)ru(f folgt bicfcm îngcrjeig. SBa§ bie Bearbeitung bcr testen 9}or= 

lefung gutf)erä burc^ 9{örer auf ©runb i^rer 3îctrid)fcf)en 9lac^fd)rift anbelangt 

(unten S. 580 ff.), fo mag man in S)ietric^§ S)rudE ein geglattctereä ßatein finbcn, 

auc^ baä SRörerfcê ift aber smcifcUoS gut. GS loar jcbcnfiillS fein geringer 

iJreunbeBbienft, ben iHörcr 2:ietric^ leiftete, bafe er ibm ein fojufagen auSgearbei- 

teteä S;rudEereimanuffript lieferte — mürbig her großen 9lrbeit8leiftung, bie er 

fdôn tjorlêr an feiner eigenen 5]Qd)fdf)rift für jDietrid) tiotlbrac^t âtte, toürbig 

aud) ber ©elbfllofigfeit, mit bcr er bicfcm fonft feine floUeglêfte jur Verfügung 

ju fteücn pflegte. Sîetrid) »ou^te aud) nidhtä SeffercS û tun, alS fid) bicfer 

9luârbcitung bcr legten 93orlefung burd) 9iörer fo gut Iric toortgctrcu anjufc^liefecn. 

©insi fallt aud) t)ier, toie fonft im 9.!crt)ältni8 bcr .£iaiibfd)rift 3um 

ürurf auf: SRorerd SBortlaut ift mud)tigcr, i.'utl)cr8 ge|prod)cnem SBorte nül)er. 

6ârafteriftifd)c Sßenbungen, mie bcr ©a^ unten ©.581 3- 3f.: ,. . quid esset 

petitio, diccre: Tu (nömlid) Dens) es iratus in aelernimi, — gib mir ein ftud 

fcmeH', fmb nic^t öon S)ictrid) miebcrgegeben, fonbern ber Ie|)tc Slußbrudf ift 

j. SB. abgcfdjmäc^t ju bem gor nic^t öon iilutber gefprodjenen : 

exiguuin lieneliciuin paurorum annorutii". Unb bcrglcid)cn. 

.aliquod 

leve et 

SBebeutfam tuicber für 5RDrcrd Wemiffentjaftigfeit ift in bitfcr Bearbeitung nun 

umgete^rt bit .^»injufüflunfl feineä eigenen ^Jlamenö an einer ©teile: Unten ©. 585

Enanatio Psalmi XC. 1534/35 [1541.] 470 

8U S. 9/10 fc^reibt er ,M. Georg.« (= Magister Georgius, b. ^ eben er felbfti 

SBarum bog? er tuoEte bamit tuoTif bie Seronttrortmig für bie bcutfcfien 9Iu§- 

brüdEe „bag man el fü(e önb erfore" übernehmen, mit benen er ba§ Icjtroort 

,ut 'ostendatur'« umfc^rieb, ötelleid^t im SlufrfiUig an ein ,etc." in Sietridiä 

ônbfc^rift. dnblic^ ©. 588 ju 3. 2 fc^reibt Mörer aui îetxidß êft ein Sejt. 

toort /enu'« nieber, ju bem er bemertt: ,ila scriptum repperi«. SDamit moUte 

er offenbar ben literafcn SQdjbcrljalt fiebern, beffen ©inn unbeutlic^ war 6g 

Ijonbelt fic§ um bag êbräifde SSort «x, bag 2)ietricf)g Srud burcb 'Naim' 

erfe^t. 

©ein eigencg ÄoHegTjeft — bag fei auibrücflidifl feftgefteHt — ât iebenfaKg 

2)tetrid^ fem etnîgeg Mal für bie .êrftellung feines Srucfcg eingefeên- eg teirtte 

nur burd) dtoxex barauf ein, babet Pet bag eine Sitat aug i^m nodj baau gauA 

^ a 

unter ben Zi\ä). 

„ ^'' f*5* '^ """ •"'* ßrucigcrg $eft? SRörer jitiert eg neunmal. Sie 

erfte ©teOe ift unten S. 504 ju 3. 8: ,Vide Exemplar C. G." (= Gasparis Gru- 

eigen). 9iörer fc^retbt biefen |>intoeig o^ne irgenbtoefcên anberen Xejt febigliA 

ju fetner eigenen «ufaeic^nung alg eine 9trt Sicherung i^reg 3BortIautg înû 

Stetric^g 3)rud läBt ben gongen ©a^ ber in 9törer§ Raffung ec^teftcg ßutêrgut 

tft fogar oug! - ©. 506 au 3- 1 fte^t rcieber au einem etmag unebenen 9ieben= 

aKlTl 

C- exemplar." ©oHte mxn tvirlUd) Sietric^ bamit eine eigene 

einrtjtna^me tn Srucigerg êft âben onraten »oHen - eg ift nic^t teaMcfietn- 

1-. 1 f la *>effen STufaeic^nungen fonft felbft înauaufügen pflegt -, fo W 

Sietrt(^ ben Söinf jebenfaag nicf)t befolgt: im 3)rucf bleibt bie ©teHe fort — 

©. 507 au 3. 3 ff. mifd}t S)ietric^ bie SRörerfcên 3lugbrüde mit ben aug Sru- 

ctger betgefc^riebenen. - ©. 582 au 3- 6. Üiörer âtte gefc^rieben: ,Si totum 

f^"'Z 

J""^=in"m apprehenLdimus sub Toeno', quod primo 'mane mutatur'- 

{Ham^} ex Embrione fit pulcher adolLescens etc." gr ergönat burcb Über- unb 

Unterfcljreiben ben ©a^ au folgenber Raffung: ,Si totum genus humanum appre- 

lieiiLdimus sub nomine 'foeni', quod primo mane mutalur' ex Embrione in formam 

hommis, ibi est 'foenum'. Über feine 9Xufaeic^nung ,fit pulcher adolie- 

scens fcireibt er aur ©icêrung ber Stnberungen: ,Vide G. G « (= Ga

480 Enarratio Psalmi XC. 1534/35 [1541.] 

^lemplor. Sic bleibt im S)rucl fort. — ©. 529 ju 3. 9 ergönat SRörer boä 

2ejtiDort bf§ tjorliegenbcn 93erfe8 'soninum' ju bem einem fpäteien 9?erfe an« 

gebörigen 'erbcif, boä er gcfc^ricben unb Cutter jweifellos Qucf) fcôn an bicfer 

Stelle gefagt lâttc. 93ielleicf)t tpor jeneS bon ßruciger ali ba§ äutreffcnbe ein» 

gefegt tuorben. —

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] 481 

unb ©Üben aud^ inner'âlb ber aQ8orte lieg ftdE) ein reidieS ©l)ftem ftenograpîe« 

artiger 3e'

482 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] 

3lu§gaBe: 

! 

; I 

,ENAR.'! RATIO PSALMI 1| XC. PER D. DOCTO- rem Marlinum Luthe» l| 

rum, In Schola Vite» bergenfi, Anno. 1534. publice abfoluta. [j 

!| 

VITEBERGAE. M.D.XLI. |!' «Kit liteleinfoffung. litelrücffeite teer. 

j] 

80 unbeaiffcrte Slättcr in Cftaü (= Sogen A-K), bie le^te Seite 

(= Statt K 8b) leer, «m dnbe («latt K » 3. 1): .VVITTEMHERGAE, 

PER II 

VITVM 

GREVZER. || 

Anno 

&c. 1541. j," 

SOot'ânben: Setiin (Luth. 7482, oiiä bct fiüêr flnaale|(ên ©ommlung, unb 

«löolfcnbüttel. - 

an Br 3264), 3ena U., ÜKüncêti U., SaliWebtl flatî. = » , 

erlangen ^gfronffuttet ausgäbe: Exeg. opp. lat. XVIII (1847), ©.261 9lr. 1; 

aSJolc^ » ;>, 732 Slnm. 

i 1. „35er 5leün^= 

man bem ,, 

igft 

S)eutf(]ê ü.fierfe|ungen: 

^pfolni. j 

(Sin 

@epet Ûlofi wo« jj 

flerben fe^, önb loie 

tobt entpflieê, aujigelegt burd) 2). Wart. iiut()er. ®e= 

brütft jü iUürnberg bei) ß^riftoff @uttned^t. " 5)tit üteleinfafyung 

(3. Cutter, iiteleinfaftungen: Xafel 124:i, 1; ligi^î; 124a, 2). 

Xitetrücffeite bebrutft. 32 unbeaifferte Slättcr in Quart (= Sogen 

21-^), bie te^te Seite (= Statt ^4*') teer. 

Sotânbcn: Setiin (Luth. 7486 unb 7486 1-'», leitete? ou« bct ftüt)et StnaaU-- 

(cên ©ominlung), SCBcrnigetobc, SBittenbetg, fflolfenbüttel; Sionbon. — Sinbfeil, 

ffletjcit^ni§ bet Otiginal = ausgaben bet ßutl). Übetfefung (1841^ S. 14 ^h. 14 

(unjutteffenb bci(îteben): 6tlangen=5tflnffuitci ?luögabe; Exeg. opp. lat. XVIII 

(1847), ©. 261 9tt. 2; aSBal^' 5, 732 anm. 

2. „S)a§ @ebet 3Jlofe, || beS «Dlang ©otteS. |! S)er XC. 5ßfalm. || S)urd^, |1 

S). 5Jtart. Cutter || jnn Satinifdêr fprad) auSge= tcgt, onb j^t Der« 

beubf(^t, il 35urd^, || 5)1. Qolânn Spangenberg, ber .fieifertitên Stab 

9lott. II 

lâufen ijjrcbiger. |1 15 

tûnbbilb iiutêrg] 46 ||". 2itetrücf= 

feite teer. 92 unbeaifferte Stätter in Quart (= Sogen 31—3), ba« 

le^te Statt (= 3 4) teer. 9tin gnbe (Statt 3 3'' 3- 9): „®ebru(ft p 

SBittemberg, burd^ @eorgen mt)m, W.S). IJ 

im 

XLVl. jar. || ^v'' ||" 

Sottjanben: Sctlin (Luth.74.S9 unb 7489 bi», leitete« an? ber ftübct .ffiiaole^ 

fc^cn Sammlung), Iteäben, 5tö"'f'"' "• ^- ®*' ®otl)a, .^lambutg, .Jitibelbetg, 

Seipjig U., ÜJiünt^cn 11., 5Jütnbctg St., ifflittcnbetg, aBolfcnbüttcl; i'oiibon. - 

(StlQiigen = gtanlfiittet »umgäbe: Exeg. opp. lat. XVIII (1847), S. 261 9lt. 3; 

aOald)* 5,732 anm. 

3. Spätere 9Iu8gabe ber Spangcnbcrgifcên Übertragung: 

„15tr XC. ^^Jfnlm: j 

ba« 

(Bebet «Dlofc, burd) j, 

2). Wart, l'ntljfr in 

)L'atinifd)er (prad) ausgelegt, önb Oerbeubfc^t, 3)urd) W. 3»')

Enarratio Psalmi XC. 1534 35. [1541.] 

483 

Slätter in Cuart (= Sogen 9t -3), Statt 18 4b unb bai tebtc Statt 

(= 3 4) teer. 3tm (Snbe (Statt 3 3" 3- 9): „Sebrurft 3U Söittem» 

lierg, burd^ i, 

©eorgen 

ytâto. '[ m. 

3). XLVIII. ||" 

Söottionben: S>reäben, flönigibetg U., 2Bernigetobe. 

K^nb^^ i>en ©efamtauigoben: Satetnifc^: SBittenberg III (1549), 550"- 

nMr.^ZV\iT'' i'' r'''"' ß^'°"9^"=5-"fM: Exeg.^pp.ât. XVll, 

2imia 6 

\ltl' ^^^-334. - 3)eutfcf,: 1. nac^ ber gtütnberger Stuägab • 

i. ^' f '; 'if' "^."^^^ ' ^'''''' 1074-1171; 2. na^ L Übe2 Sn 

©pangenbergi: 2B,ttenberg 3 (1550;, II, 143^-176- Stttenburg 8 (1662) 

165-20.; fietpäig 6 (1730), 313-356; 3. neue übetfeûng mä) manj: 

iJrantfurt unter Sergletcûng bon SBittenberg unb 3cna: SBalc^^ 5^ 732 _ 799. 

31*

484 Enarratio Psalmi XC. 1534/36. [1541.] (Ps. 90) 

Hb] [»1.231'] Praelectio Miartini Liutlieri in orationem Mosi, 

caepta 26. octobtris 1 534. 

Post mortem nostram, etiam viventib[U8 nobis multi sunt, qui con- 

temnent omnia studia, non solum Theolog[ica, pauci Deum laudant. 

Psalmus habet titulum: 'Oratio Mosi* etc. Antequam tract[emu8 

Titu[lum vel textum, videbimus de argumento huius psalmi vel orationis. 

Nostis Universum genus huma[num ita lapsum et excaecatum origînali 

peccato, ut non modo seipsum ignoret et deum, sed etiam suas ipsas 

zu 1 am oberen Bande der Seite tteht Papîstae, quo longius verbum illastrat Christi 

gloriam, hoc magis indurantur. Ideo nos oportet etc. Ipsi malam con|8cieDtiain, nos scrip- 

tûrae intel[lectum; Paul|U8 nihil ad ludâeos, quid nos? et nos parvi in oculis ipsorum 

3 vor Post eingewieten, tteht über der ersten Textzeile Volo Mosen tractare, donec vivimus, 

qnia über etiam iteht hodie nobis o unter multi »teht satis sunt mit Strich zu ririmus 

»n der Variante zu Z. 3 gezogen 5 tract).emu8 ergänzt zu tractab[imus eu 5 

Iste psalmus est inscriptus rh 7 über ita steht tieff, horrib[iliter zu 7 Peccati ori- 

ginis maxima vis, quod ne mala quidem inteUigamus nostra r 

Dr] [«9 AI ENARRATIO PSALMI XC. 

Per D. Doctorem Martinum Lutherum in Schola Vitebergenai lo 

Anno 1534. publice absoluta. 

PRAEFATIUNCULA. 

DE OFFCIO NOstro, quos Deus ad docendas Ecclesias vocavit, saepe 

dixi, quod, cum post mortem nostram satis multi futuri sint, imo hodie satis 

multi vivant, qui Theologiam et omnia studia contemnant, necesse est esse ü 

aliquos, qui Deum laudent et verbum eins longo lateque propagare co- 

nentur. In hoc curriculo siquidem nobis decurrendum est, donec absolvamus 

cursum nostrum et constitutam metam salutis nostrae attingamus, 

Certo consilio post multos Psalmos explicatos nunc hunc Mosi Psalmum 

decrevi enarrare et ita reliquum vitae, quod Dominus mihi dabit, in Mose m 

explicando consumam Quia enim Moses fons est, ex quo Prophetae 

sancti et Apostoli quoquc sapientiam divinam Spiritus sancti beneficio 

hauserunt, Non possumus operam nostram melius aut rcctius coUocare, 

quam si nos quoqne ad hunc fontem deducanius Discipulos et pro virili 

nostra ac modo doni nostri ostendamus semina divinae sapientiae. quae » 

per MoBcn Spiritus sanctus sie sparsit, ut nulla ratio, nulla vis humani 

ingcnii spiritu nancto destituta vidcre aut intoUigcre ca possit Sed priusquam 

vel ad titulum vel ipsum Psalmum perveniaraus, paulo copiosius de 

Argumento praefandum est.

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90) 485 

Hs] calai mitates, quas sentit et patitur, non intelligit, neque unde eint, veniant, 

nee quo vadant, quid sint et hab[eant. Tanta est miseria orig[inalis pec- 

cati. Nam illa gravissiraa et hoiTib[ilis8iina res, quae vocatur mors, quae 

tantis calamitatibus inundat univer^sum genus humaLnum, non solum stul- 

5 ti8[sime, sed etiain impie tractata est a sapientis[8imi8 viris etc. Volue- 

runt medei'i generi huraano et lapsi in hori^ribilem sententiam, aliis sua- 

dentibLUs, ut simpliciter contemnatur, abiiciant. Sic consultum putabant 

1 über quas steht in quibus viirit 3 nee quo o est o 3 illam grarissimam 

et horriblilissimam rem über vocatur ateht est über quae (2.) steht on allen fflibbetftanb 

înteifft Bnb aufftifft ' o 4 inundat über in^ humaLnum o non bis Z. 5 est über 

(tarn impie) unter viris steht hominibus 5/6 Voluerunt über (Volebant) 7 con- 

temnatur c aus contemnantur (Horâtius, ut) abiiciant über (Horatius) steht dii superii 

fvgl. das Zitat am Rande] putabant o zu 7 Sicut Mar[tialis : Summum nee metuas 

diem nee optes.* Et Hora^tius: Quis seit, an hodiernae crastina tempora vitae ' r mit Strich zu 

superi ' yezogen 

IV, 7, 17 f. 

') Vielleicht aus Orucigers KoUegJieft. ') Epigr. II, 47, 13. ') Horctz, Carmina 

Dr] ARGUMENTUM PSALHI. 

Universum genus humanuni ita lapsum et excaecatum est peccato 

10 Originis, ut homo non solum se et Deum ignoret, Sed ne calamitates suas, 

quas sentit et patitur, Has nee, unde sint, intelligit nee videt, quo redeant. 

Tanta est miseria illa, quam ex peccato contraxerunt nostri primi Parentes 

et in Posteros propagarunt. Nam vide illam gravissimam et horribilem 

poenam, quae est mors et tantis calamitatibus inundat in totum genus 

15 humanum, quam stulte de ea sapientissimi homines disputarunt. Dum alii 

suadent, ut contemnatur, Sicut ille dixit: Summum nee metuas diem nee 

optes, Alii, dum sentiunt nimis esse gravem rem, eo inducunt homines, ut 

praesentibus voluptatibus ad leniendum malum hoc indulgeant liberius, 

Sicut extat notus sed depravatus versiculus ex Sardanapali Epitaphio 

20 sumptus: Ede, bibe, lüde, post mortem nulla voluptas.^ Sic sapientes 

mundi, dum poenae peccati mederi volunt, in maiora peccata involvuntur. 

Neque enim mors contemnendo vincitur, Sicut latrunculi et milites putant 

fortitudinis specimen se edere, cum etiam per iocum pestem, pustulas gal- 

licas et similes calamitates aliis imprecantur. Aha arte, aliis remediis 

25 opus est. 

Fere idem recentiores Theologi faciunt. cum exemplo gentilium dis- 

putant in funebribus orationibus, non esse dolendum tanquam in re mala, 

Mortem esse portum ^ quendam, in quem conclusi tuti simus a laboribus et 

») ünsre Aitsg. Bd. 43, 373, 36. «) Cicero, Tusc. Bisp. I, 49.

486 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90) 

Hs]generi humano, si redderent mortem humano geneLri contemptibilem. Sic 

centauri^ nostri, milites putant se in hoc fortes, si possint maledicere: J)eftt= 

len^! franôä*! etc. Sic quaesitum estremedium ad[ versus hor[ribile malum, 

scilicet mortem, et omnes calaLmitatea totius vitae nostrae. Ibi extenuata 

est mors etiam a recentioribus doctorib|U8, ut Itali faciunt mortem con- 

temptibilem ex hac causa, quod mors finis raalorum , mors ultima linea 

rerum.' lata est caecitas et superaddita miseria orig[inali peccato, 

quod ipsum peccatum, mortem et calamitates humani generia extenuamus 

et pugnamus contra sensum. Ex cordib[u.s hominum volumus excutere 

hoc, quod experimur et sentimus. Tste non est modus loquendi de morte 

et calamitatibus ge[neri8 huma|ni, aed caecitates, fructus origina[lis peccati, 

qui sua mala extenuant. Moses tLOtum aliter exaggerat et amplif[icat 

mortem et calamitates huius vitae et proprio Moses, vir legalis, minister 

mortis, irae, peccati. Hoc etiam crescit in hoc psalmo, egregie suo officio 

1 über contemptibilem steht Sed eS tûtS nid^t 2 über milites tteht bie tTiegSgutgetin * 

über abgekürztem possint nochmali possint 4 scilicet o 6 doctoribus o cor 

mortem eingefügt et zu 5 In italia receperunt funebres orationes r 6 mors (].) r über 

malürum steht laborum 9 volumus o 10 hoc o über sentimus steht quasi sint cogi- 

taitiones variae über loquendi steht dii^putaudi de niorte 11 über caecitates ttehl gen- 

tiles et über fructus steht 1 über origina^lix steht 3 [d. h. peccati soll dazicischen ai 

stehen kommen] zu lljvi Peccatum orlg[inale lacit , ut nosira mala nobis pcrsuadeamu 

DOD esse mala r 12 über extenuant steht et voluut non esee mala 13 pruprie e aus 

proprius über proprie steht MosisslmuB über legalis steht in proprio officio 14 egregie 

über (et gre) [verschrieben] 

') Vgl. oben S. 459 Anm. 1. ') = Morbtis Gallicus, Sanders 1,485; U.A. 

Tischt. 6, 6554. •) Horaz, Ep. I, 16, 79. *) 0. A. Tischr. 5, 238, 17; 6, 289, 13. 

Dr] calamitatibus, quibua haec communis vita subiecta est. Porro haec extrema i» 

est caecitaa et miseria alia, superaddita peccato Originis, quod ipsum pec- 

catum et mortem cum reliquis calamitatibus generis humani sie extenuamus 

et pugnamus contra communem sensum, contra ipsam expericntiam 

Ac nobis blandimur levisaimis et vanissimia cogitationibus. Non enim iste 

est modus disputandi de morte, sed sunt, ut sie vocem, gentiles caecitates »o 

et fructus peccati Originis, quod sua mala defendit non esse mala, cum 

tarnen diversum senciat et experiatur. 

AT Moses noster longo aliter in hoc Psalmo de morte disputat. Hoc 

enim primum agit, ut mortem et reliquas huius vitao calamitates, quam 

potest, maxime exaggeret. In ea re secundum officium suum legale est js 

MosissimuH Moses, hoc est severus minister mortis, irae Di'i et peccati. 

Egregie igitur fungitur officio Legis et pingit mortem horribilissimis colo- 

ribuH. quod ira Dci wit, qua occidimur, Imo ostendit nos iam ante occisos 

et ingcntibus calamitatibus uppressos.

Enarratio Psalroi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90) 487 

Hs] fungitur et pingit mortem horribilisisime, ut ostendat nos iam occisos et 

plenos calamitiitibus; Et non verbis humanis, sed loquitiir nova rhetorica, 

vocans mortem iram divinam additLque causam Efficientem principalem, 

finalem et tractat mortem perfecte ; Et exponit iratum deum: 'In ira tua'.ä!. 

i [931-23 *>] Opponit maieatatem illam intolerabLÜem et divinam iracundiam 

contra nos et dicit eam per iram intulisse mortem. Non de temporali 

morte, — Summum nee raetuas diem nee optes', — sed ponit aeternam 

mortem, quia obiicit iram dei. Atrocissime tractat mortem et cala[mitate8 

huma[na8 univer8[as, et per omnes causas. Et hoc ad legislat[orem per- 

10 tinet, i. e. pertinet contra induratos et insensatos, quia dicit: 'Da nobis, ut 

intellig[amus numerum etc., ut erudiamur corde."'' Sic David imitatus ss. la 

Mosen: 'Numer[um, ut sciam, quid desit.' 

1 über ut steht ita über ostendat steht occidat, imo 213 sed bis mortem über (re- 

thôricis, sed vocat) 3 iram divinam (mortem) 4 mortem o über deum stefU dicens 

über 'In ira tua' steht: 'Quis novit potestatem irae tuae' [V. 11] 5 illam o divinam o 

6 dicit eam o zu 6j7 Et per consequens non de temporali morte loquitur, alioqui dice- 

remus cum gentibus rh 8 quia über (illam) über dei steht divinam über Atro- 

cissime steht Sic 9 unter causam steht modos über causas steht maii^tS f^lvei 10 über 

i. e. steht psalmus über pertinet steht vel agit 12 quid o 

') Vgl. S. 485 obere Ämn. 3. ^) Vidgata : Dexteram tuam sie notam fac et eru- 

ditos corde in sapientia. Der obige Text ist die lateinische Rückübersetzung Luthers 

des in der ersten Niederschrift (Dnsre Ausg. Bibel 1, 516, 12ff.) erarbeiteten und bis im 

,5letD beubjc^ SßjoUet" von 1528 beibehaltenen deutschen Wortlauts. 

Dr] -*c utitur hie nova Rhetorica, vocans mortem 'iram Dei'. Addit exs. ? 

sua Dialectica causam efficientem et finalem mortis et omnium calamita- 

,5 tum huius vitae, opponit nobis Deum iratum. 'Quis', inquit, 'norat tan-s. ii 

tam esse potestatem irae tuae?' Nam quod morimur, accidit ex intole- 

rabili ira Dei adversus peccatum. 

Porro, si respicias ad consequentia, facile intelliges eum non simpli- 

citer loqui de motte corporali. Si enim ea sola expectanda esset, dice- 

20 remus cum Poeta: Summum nee metuas diem nee optes.^ At nos sustinemus 

aeternam mortem, siquidem iram Dei, quae a nobis vlnci nequit, 

sustinemus. 

Ad hunc modum de morte disputat Moses tanquam Legislator 

contra induratos et insensatos peccatores. Qui autem conspectu peccato- 

3b rum suorum et mortis territi sunt, hos suo exemplo docet orare, ut Dens sg. 12 

: 

vliig!'' 

'ostendat illis numerum Dierum esse brevem' etc. W.39, 

Valg. 

Argumentum itaque Psalmi est, quod Moses in hoc psalmo vult per- 

terrefacere induratos et securos Epicureos, qui sibi hoc negocii dari putant 

') Vgl. hier oben Ämn. 1. 

5

488 Enarratio Psalmi XC. 1634/35. [1541.] (P». 90) 

Hg] Prior pars argumenti pertinet ad conterendos induratos et securos 

Epicuros, sadduceos, qui putant scientiara, si contemnant mortem et vivant 

ut bruta; sed facit mortem crudelem et atrocem Tyran[num, ut perterre- 

faciat istos induratos et durae cervicis hyLpocritas, qui nee deum nee 

homines metuunt nee suas calaLmitates curant. Uli sunt conterren^di. » 

«8m. 1, 18 Istis exhibendum est legis officium, sie ostendenda peccata et ira, Ro. 1. 

Istis non dulcia praedicanda. Non, utperdantur; altera pars psalmi: Cum 

sie fuerint perterriti, ut tarnen non desperent, sed sit etiam locus respi- 

randi. 2)a§ ift ein 2)octot, quamquam hoc facit obscurius. quia Moses 

debet esse Moses. 1 . partem 

urget, 2. significat obscure, et tarnen tractat. lo 

Kottt. 17, 5 quia reservat meliori Doctori, de quo pater 'Ipsum audite\ Tamen non 

«jm. 1 17 patitur perterritos Moses in officio legis, Ut PauLlus: "lustitia fidei est 

revelata', sed prius per prophetas. Haec est Summa psalmi vel orationis. 

ExagLgerat et amplifLicat tjrannidem mortis et ire divinae. Hoc est 

2 über scientiam iteht hoc negocii sibi dari über mortem iteht iram dei et 3 über 

ut $Uht sicat über bruta steht quib|ûs nuUa spes post mortem 4 über induratos sieht 

obstinatos 5 metuunt o über conteireni^di steht percellendi et couterrendi 6 of6- 

cinm o sie o zu 6 "Revelatur ira Dei' r " über Non steht tamen ad hoc über 

Cum sieht Sed 8 über locus steht consolatio, tin o zu 8 Consolatio r 10 urget 

c aus urgere urget (pertinet ad) über urget steht fortius, alteram minus tamen c aus 

tantum 11 reservat c aus (locum) servat über Doctori steht praeceptori, qui erat eum 

secuturus über 'Ipsum" steht Et Deute. 18. [5. Mose 18, 15] über Tamen steht (Moses) 

13 patitur über (sinit) über perterritos steht con[territos est (nunc) 13 über Haec steht 

Haec duo sunt in toto psalmo über orationis steht Mosi 

Dr]in hac vita, ut iram Dei et mortem contemnant et vivant sicut bruta, u 

quibus nulla post hanc vitam spes est reliqua. 

His ostendit Moses, quod mors sit aeternus Tyrannus, Ut hoc modo 

perterrefacti discant calamitates suas intelligere Et etiam accendantur 

desiderio medicinae, quae in bis extremis difficultatibus adhibenda est. 

Terret igitur primo, non ut perdat aut in desperatione relinquat, Sed ut so 

territis et non amplius securis ostendat consolationem et dct locum 

respirandi. 

Ita coniungit Euangelii doctrinam cum Lege. Quanquam P'uangelium 

tractat paulo obscurius. Nam haec praedicatio rescrvandii erat Domino 

nostro Christo lesu et tempori novi Testamenti, Mosen autem oportuit « 

esse Mosen. Itaque Euangelium parcius attingit, ut ea gloria maneret 

«Ott». i7.»integra meliori Magistro, De quo Pater dicit: Hunc audite.' 

Haec duo sunt in hoc Psalmo praecipue observanda, Primum. Quod 

amplificat Tyrannidem mortis et irae Dei, cum ostendit aoternae morti 

esse Hubiectam naturam humanam, ut scilicet duros et incredulos contemj)- » 

tores Üoi terroat, Socundum, quod orat pro remedio contra desperatioucm,

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Pb. 90, 1) 489 

Hs] docere vel docere de aeterna morto, ira dei, loq[uitur contra incredul[08 

contemptores dei, ut perterrefiant et humilientur. Ubi hoc, est pars 2.: 

petere remedium contra istam deaperationem, ne hominee relinquantur ita 

desperare. Ideo est utili8-[93I. 232''j8imu8 psalmus, erit lucidus. Hactenus 

i argumentum. 

Audiîvistis Mosen in officio suo proprio agentem, i. e. terrentem pec- 

cat[ore8 et obscure significantem Redemptorem, ut humiliet superbos et 

humiliatos mittat ad redemptorem. 

TitLulus: 'Oratio M[08i'. HieroLnymus est interpretatus hunc psalmum v. i 

w et inter caetera dicit morem scriptLurae Sanctae, ut, cuius titulus habeatur 

in praesente, is sit author et sequentis. Ideo asscribit hunc psalmum et 

10 sequentes Mosi.' Sed quod hoc habeat scriptura Sancta, non puto 

nee credo verum. Non puto alium esse Mosi quam hunc. Est traditio 

Rabinica et pharisaica. Nam ad Eb^raeos clare habetur, Ubi dicitur 

15 super: 'Hodie' etc. Ibi appel^lat Davidis psalmum.'* Ideo est figmentumêit.s,? 

ludaeorum, qui putant esse Mosi istum psalmum 3. ab isto.' Et M[08e8 W-95,7ff. 

1 über ira steht damuatione et iudicio dei c aus dirina über increduloa steht duros 

3 relinquantur ita o 4 desperare c aus desperentur desperare (tantum) über erit 

steht et ex his 8 über mittat steht consoletur et 9 über Titiulus steht qui facilis est 

zu 9 titulus psalmi r 11 praesens (eius) is sit sequens über et (2.) steht 10 

sequentium 13 alium c in aliam über aliam steht orationem vel psalmum über 

quam sieht praeter über traditio steht fortassius 14 über ad steht in Epistola über 

habetur steht est «6er dicitur steht dicit 15 über super steht istum versum über Ibi 

steht quod Deus per David et über figmentum steht recens 16 3 mit Strich zu 'Hodie' 

Z. 15 gezogen Mooses c aus S[3mue! 

'^ Conlra Rufintim I, 13: Octogesimum . . nonum 

psalmum, qui scribitur 'Oratio 

Mosis, hominis üei', et reliquos undecim, qui non habent titulos (Luther meint die zehn 

Ps. 91 — 100 nach Urtext und Lulherbifiel, ivährend die Vul(/ata sie von Ps. 93 [XCIl] 

an David zuschreibt), . . eiusdem Moysi (Origines) putat ; Migne 23, 426. *) Luther 

schließ das offenbar aus der Erwähnung der „Väter" (Hebr. 3, 9 = Ps. 95, 9), zu denen 

ja Moses und auch der S. 490 Z. 1 genannte Samuel gehören. ») B. i. Ps. 93, den Lutlier 

irrtümlich in Hebr. 3 zitiert glaubt. 

Dr] ne homines relinquerentur in desperatione. Est igitur utilissimus Psalmus, 

in quo audimus Mosen in suo proprio officio terrentem peccatores et tarnen 

obscure significantem redemptionem, ut scilicet humiliet superbos et humi- 

ao liatos consoletur. 

DE TITULO PSALMI. 

lam facilis est Titulus: Oratio Mosi. Hieronymus inter cetera inT. 

hoc Psalmo annotat, Quod hie perpetuus mos sit Psalmorum, ut, semper 

decem sequentes Psalmi pertineant ad eum Autorem, cuius mani- [58g. B] 

js festum nomen in praecedenti Psalmo positum est. Hoc fortasse ex Rab- 

binorum traditione dixit. 

i

490 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1511.] (P8.90, 1) 

Ug] et Samuel, tarnen Moaês fuit longo ante Samuel[ein. Calumniae ludaicae 

etc. Moses est auctor huius orationis, convenit res, theologia, dictio in per- 

sona Mosi. Est vir dei' vocatus, ut legem doceret: qualis est in docenda 

et scribenda lege, talis est hie in psalmo. Est enim minister legis, pec- 

»jm. 3, io cati, ut Pau[lus*, ut ostendat eis sua mala, non extenuare et occultare. s 

Appel[lat 'orationem'. Item virum Dei' vel 'hominem': idem. Sic Pau[lus 

i.ttm.s.ii'hominem Dei' vocat Timoth[eum. Sed tamen ^ significat 'isch'' EbLraice 

non proprio hominem; non est negligenda vobis, qui futuri doctores Eccle- 

siarum, proprietas et significantia ; sine Ebi^raeo reddi non potest. 'Isch' 

quandoque 'virum', quandoq|ue magistratum', qui est publicus homo.* lo 

'afaänü'.loSic Elias, 4. Reg. propheta et Elizeus. Sic est Moses, i. e. pub[lica per- 

2 über theoIogi&, dictio ittht tota theologica dictio (&f[osis), ut prius babuit 3 dei o 

zu 3 'Vir Dei' r 4 talis o in (lege) üher psalmo stefit in orando seu faciendo [näm- 

lich psalmumy über legis »(e/tt mortis, damnationis zu 4 Klinisterium Mosi r 

zu 5 i. e. qui debet terrere superbog et vivaces in peccatis r 6 über idem stellt enim est 

Sic o 7 significat isch 8 über negligenda iteht Ebraea lingua zu 8 Kbreae 

linguae neccssaria cognitio Tbeologo r 9 proprietär c in proprietates über sine steht 

noticia Eb^ iit ergänzt in Ebreae über Ebreae steht linguae non potest o 10 über 

quandoque atelä significat quandoqLue o zu 10 'Isch' r 7i (1.) 4., darüber et in 

über 4. Keg. steht vide illic über Moses steht 'vir dei' zu 11 'Ilomo Dei' r 

'1 Erg. dicit. ') Zeichen der deutschen Kollegsprache Luthers: ,?lbet bo^" ; ebenso 

die Reihenfolge: significat isch, die Hörer dann in die lateinische ändert. *) tl^tf.. 

*) So schon Dict. super Psalt.' 1513, Unsre Atisg. Bd. 3, 273, 24 f. 

Dr] Mihi autem non est dubium, hunc unicum Psalmum esse Mosi et non 

*tbr. 3, 7 sequentes, qui caront titulis. Nam Epistola ad Ebraeos apertc dicit de 

VI 9s,7Psalmi 95. versu: 'Hodie, si vocem eius audieritis' etc., quod per Davidera 

Deus haec locutus sit. Quare sentiamus Hieronymum ludaeorum figmen- u 

tum esse secutum. Praesentcm autem Psalmum Mosi esse, non titulus 

tantum, sed ipsa dictio, res ipsae et tota Theologia eius arguit. 

Vocatur autem Moses vir Dei, quod peculiariter a Deo sit missus ad 

docendam legem in populo. Qualis autem est Moses alias in docenda lege, 

talis hie est in orando. Est minister mortis, peccati et damnatiiinis, ut m 

terreat superbos et in peccatis securos eisque clare ob oculos ponat sua 

mala, nihil dissimulet nee occultet, Sicut in bac Orationc videbimus cum 

facere. 

I. tim.«, II Paulus appellat Timotheum quoque hominem Dei, sed huius appellationi» 

pauio alia ratio est. Nam voeabuhim (lacli) non simitlicitcr virum « 

significat, sed saepe usurpatur pro magislratu, qui publice vir est, hoc est, 

».iwn 4. 40 qui est in publico officio, sicut in Rcgum libro: Mors in oUa, vir Dei\ 

hoc est, (.Im es constitutus publice in officio, quod Dei est, Qui es Organum 

Dei, (--'uius dicta et facta accipiuiitur tanquam per ipsum Deum edita.

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1511.] (Ps. 90, 1) 491 

Us] sona dei, Organum dei, cuiua verba et facta accipiantur tanquam divinitus 

a Deo gesta. Est nomen personale. Mo8[e8 vir authoritatis et officii, ut 

credamus Mosi, ac deus loqueretur. [

492 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Pg. 90, 1) 

H»]integra, illaesa; quicunque contempserit Mo8[en, — Deum. Non obstante, 

quod sit lapsua. Moses, David manserunt 'viri Dei'. mansit ei vocatio 

integra. Sic nos: si labimur, puniat nos Deus. Est legatus divinus, 

minister Dei, cuius gesta et verba sunt iudicanda divina et non humana. 

Sic ista oratio commendatur AuthoLritate divina, ut habeatur pro divina, s 

quae melius loquitur quam nos. Gentes non inteliigunt ne sua mala, quid 

de sua sciunt creatione, creatore ? In quibLUs vivunt, moriuntur. Ideo 

SLpiritus sanctus ipse docet et exagge^rat nostras calamitates. @t ma6)t 

nid^t einen gebreften brau§, sicut Cinglius et Sophistae. qui in peceato ori- 

g|inis iudunt, facientes fomitem ' et qualitatem, quae sit aliquid leviculum etc. lo 

Moses melius: persona, authoritas, opus oratio. Regula et certus Canon: 

In quocunque loco scripturae agitur de t. praecep[to, quod applicandus 

1 über integra «te/U vocatio et über illaesa »teht et Organum divinum et über Ueum 

Mielit coiitemnit zu 1 Sic David mansit 'vir Dei' hinter Deum rh 2 ei c aut eius 

über vocatio itelu sua 3 über nos (1.) steht nobis potest fieri zu 3 Sed nostra vocatio 

nihil ad istorum. Moses ergo vor Est rA 5 Labeatur c in habeantur, darüber eius 

dicta pro dictis sipiritus sancti melius intelligentis nostra mala quam nos ipsi, aber unter 

habeatur »teht auch vel oratio zu 6 zu mala Ut in quibus vivunt, quae patiuntur rh 

7 über Creatore »teht intelligerent In bia moriuntur mit Strich zu mala Z. 6 gezogen 

8,9 Sx ma(i^t niitt über (Non) » btauä (madên) sicuf bis Sophistae o 10 facientes 

über Et Sopbîstae sit o 11 über melius steht novit per S[piritum sanctum über per- 

sona steht Sic est 'vir dei' über authoritas sieht authoritas personae zu 11 Canon r 

12 über 1. praecepito steht de praecep[tis 1. tabûlae iiher quod steht ibi 

') Vgl. üngre Ausg. Bd. 39 \ 64 f. 

Df] Sic David mansit vir Dei seu Rex non obstante peceato eius seu 

».eam.ii.sif. lapsu, Etsi enim peccavit, tarnen mansit ei sua vocatio integra. Sic nos 

quotidie possuinus labi, sed ministerio seu verbo nibil derogatur per pec- u 

catum nostrum. Quanquam nostra vocatio nescio an cum illorum vocatione 

possit conferri. 

Sic huius Mosis facta et dicta sunt divina iudicanda et habenda pro 

dictis Spiritus sancti, melius intelligentis nostra mala, quam nos ipsi. 

Gentes quoniam ea non inteliigunt, in quibus vivunt et moriuntur, quae » 

experiuntur et sentiunt, Quomodo intelligerent, quae ad Deum pertinent? 

Sentiamua igitur hune Psalmum ab ipso Spiritu aancto factum ot nobin 

propositum esse. In quo docet nos de nostria calamitatibu». (luaa non 

i.zim. i.eappellat infirmitatem aut morbum Sicut quidam Mathaeologi* ' nee dis- 

putat mcut Sophistae de fomite, Sed docet sicut vir Dei, cui tanquam >» 

i[i«i Den concionanti credendum est. 

') 

Hamen fort. 

' naiaioXiyot , Ersatt für Cinglius oben in H*. X. 9. AUo Dietrich läßt *h


HS] est Christus, qui dicit Matth. 22: 'Non est Deus mortuorum'. übicunque ««tu,. ,2, m 

agitur de 1. praecep^to, intelligLas subobscure et certe indicari vitam aeternam 

et resur[rectionem mortuorum. Sic in illo psalmo aliqui loci, ut docet 

legislator obscure, et tamen [«I. 233"] certis verbis indicat remedium contra 

5 mortem. Sic superat incomparabiliter omnes modos et speculatîones hommum. 

Aristoteles etiam dixit meditationem mortis esse remedium.' 8ed 

praestat esse Epicureum quam in meditatione mortis esse, si non adsit 

altera pars psalmi, scilicet post iram horribLÜem spes illa et respiraculum. 

2Benn bai ni(^t fol fein, satius est, ut seeundum ludiaicum dictum 'Edamusi.aoru.sä 

>o et bibamus-. Quid enim est, quod homo maceret se in hac vita sine 

spe? Qui metuit mortem.^ 2ßenn§ nt(|t anberS tan fein, accipiamus prae- 

1 über 'mortuorum' steht 'sed riventium" zu 1 Ubicuuque agitur de I. praecepto, 

mcluditur resurrectio mortuorum r zu 3 Nota canonem zu loci vom unteren Bande 

der Seüe hrngewiesen 4 indicat c aus indicant zu 4 Scholion: Sic igitur Moses rerbo 

orationis spem focit contra remedium' et meUug consolatur quam Aristo^teles, quod sit 

mors med.tanda assidue am oberen Bande der Seite 5 über mortem steht pro rita über 

snperat steht Moses 5i6 über hominum steht gentium scripta ß/9 Aristoteles bis est 

anstatt Aristoteles. (Si tautum meditatio et nuUa altera pars psalmi, ut Mosel» post iram 

hor^ribilem et spem indicat, meUus) rh 11 über Qui bis mortem st^ht Nam verum est, 

quod Cato dixit hinter mortem (Cato), da,-über perdit id ipsum, quod yirit [Fortsetzung des 

') Vgl. Cicero, lusc. Disp. 1,4 ff. '] Bisticha I, 22. ünsre Ausg. Bd. 36, 539, 30. 

Dr] ADmonet autem nos etiam titulus Psalmi, quod Oratio inscribitur 

Regulpe, quae in Theologia necessaria et plena consolationis est, Nempe 

quod, ubicunque agitur de praeceptis seu operibus primae tabulae, Ibi 

15 obscure significatur Resurrectio mortuorum, Seeundum Christi pulcherrimam 

et eruditissimam sententiam: 'Deus non est Deus mortuorum, seda»a.t6M32 

vivorum." 

Etsi igitur Moses ministerio suo oecidit, dum peccatum et eius poenas 

ostendit, Tamen, quia hunc Psalmum nominat Orationem, obscure, quanquam 

» certis verbis ostendit etiam remedium contra mortem Sicque superat duplici 

nomine omnium gentium Scripta. 

Aristoteles sentit, sicut Monachi, meditationem mortis esse remedium 

quod mortem tolerabiliorem faciat. Sed si rem reete aestimaverimus^ 

praestat plane Epicureum esse quam mortem meditari, si desit altera 

86 pars, scilicet post iram spes illa vitae et misericordiae. Hac sublata 

praestat edere, bibere et curare cuticulam quam se frustra macerare euris 

eius mali, quod vitari non potest, praesertim cum cogitationes illae. si sint 

sine spe remedii, concitent animos ad iram erga Deum. ad blasphemiam 

et impatientiam. Terum enim est, quod Cato dixit: Qui metuit mortem, 

30 etiam id, quod vivit, perdit. 

'

494 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 

Hsjsentem vitam. Scd illa non digna doct^rina humano genere. Ideo postquam 

M[08es acriter suum officium implet Decidendi, semper subindicat 

esse spem salutis, vitae et remedii contra mortem, ne ad despierationem 

ducat conterritos. Illa sapientia et cogita[tio non est in corde humano 

nee fingitur in capite et cerebro humano, Bed 'isch', homo, mu§ bo fein. » 

6ê luit ön§ Dmbfeên. adest mors et rapit. Ideo et e coelo revelandum 

quid mors, quomodo consolandi moribundi.. In ipso Tit[ulo subindicat esse 

spem vitae, quia orare deum contra mortem hoc est iam sperare vitam. 

Impossibile hoc est nisi ex fide et spe vitae, qui enim desperat de vita, 

non orat Ubicunque ergo agitur de usu 1. praecepti. inclusum habetis lo 

fidem et spem resurrectionis mortuorum. Hoc docuit Christus elicere et 

1. prae- 

wotts M,3s lungere ex locis: 'Ego deus' etc., 'Ergo AbrLaham virit . Ex 

1 über uoa steht est sapientia et doctrina doctrina gettrichen zu 1 tS muS etloaS 

ô^LttS l§[a6en hinter genere rh 2 über Decidendi stelu conterrendi et 3 über salutis 

steht solidae über mortem steht desperationem 4 über conterritos steht et bumi- 

liatos über cogila^tio steht cognitio S über fingitur steht nascitur über 'iscb' steht 

'Vir dei* homo geändert in hominis über fein steht fonp 6 über timb{e6en steht geloat 

nrtben über rapit steht vorat über Ideo ste/it mu§ ein anbet tied^t bo leud^ten unter 

revelandum steht aperienduni 7 über In steht Sic ergo utUer Tit^nlo steht et vocabulo 

orationis zu 7 Sie mögen loot rbetores fein, sed remedium non possunt dare zu In rh 

9 über Impossibile steht est über boc stellt facere est gestrichen nisi (est) 10 über 

orat steht curat de oratione über ergo steht sicut dixi 11 über elicere steht ex h^c 

loco 12 über Ego steht sum zu 12 Mattb. 2.. r 

Dr] Indigna igitur est sapientia haec humano generi, praesertim cum 

tantum calamitatum afferat. Altius nobis adscendendum est et dirigendi 

oculi ad divinam sapientiam, quam hie Moses tradit, Qui sie mortem ampli- is 

ficat sicque terret, ut tamen subindicet quoque spem esse reliquam, ne, qui 

territi et humiliati sunt, in desperationem inducantur. 

Ad hunc modum Gentes docere non possunt, sed solus Spiritus 

sanctus, Nee nascitur haec noticia domi nostrae, Sed a 'viro Dei* eam 

oportet accipi. Mortis tanta vis est, ut nos, priusquam sentimus, devoret. » 

Quare oportet accedere aliam lucem. De coelo revelari oportet, quomodo 

in hoc periculo animi sint erigendi. 

Gentes quidcm rhetoricaiitur, Sicut Cicero in Tusculanis suis', Sed 

verum et certuni remedium ostendere non potest. Nam etiam inter disputandum 

apparet, quam non ipse sibi hoc persuadeat, quod aliis persua- » 

dere conatur. 

Quod igitur Moses titulum Psalmo fccit esse Orationcm, hoc ipso 

nomine subindicat esse spem vitae reliquam. Quid enim est orare? 

An non est quaererc opcm? Quid est porro ad Deum orare in periculo 

'J'J sunt im Original 

') 'AMC. l)uip. 1,4 ff.

Enarratio Psalmi XC. 15H4/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 495 

ii9]cep[to fluit argumentum: Deus non est mortuorum. Ergo quicunq|ue co- 

lunt Daum, crcdunt, orant, aud[iunt deura, etiam si mortui fuorint, etc., 

quia non creditur, oratur, auditur deus mortu[orum, eed etc. Summa, quod 

fides, oratio, auditio verbi includunt articulum resurrectionis mortuLorum 

5 et vitae aeter[nae. Hoc etiam non huma[ni cereb[ri, sie intel[ligere 1. ta- 

bLulam, sed Christi doctoris, i. e.: 1. tabula non est tradita brutis, hominibus 

in eter[num mortui», sed hominibus ' ; ergo sunt in eternum victuri. Sic 

1. Tabula dat simpliciter vitam et resurrLectionem mortLUorum. Sic simpli- 

citer oratio, si fit sine Deo, non est oratio, sed fol§ ein oratio fein, fo tiui|§ 

10 fein ad Deum. et is, qui orat, — oratur, est^; [391. 233''] quia, si est oratio, 

est ad Deum, Deus non est mortuorum Deus, ergo vivus et aeternus. Sic 

in ipso Tit[ulo statim remedium indicat contra horribLÜem declamationem 

2 «6er etc. steht in morte vivunt; quare? 3 über etc. steht vivorum, et is creditur, 

auditur, oratur. ©0 ft§lcuft§. 4 über verbi steht cultus dei zu 5 ffiQ§ ât nemo 

ex 1. praecep^to gsfoflen, sed est inventum nostri doctoris e coelo venientis, is docet, quod 

hinter aeterLnae eingeioiesen, der Schluß mit Strich zu l. Z. 6 gezogen 7 über ergo steht 

liomiues über victuri steht quia 'Ueus non est mortuorum' etc. i2 über declamationem 

steht doctrinam 

') Zum Sinn vgl. hier unten Z. idf. ^) Im Sinne von vivit. 

Dr]peccati et mortis? An non est sentire, quod apud Deum sit locus veniae 

et certum auxilium contra ista exicialia mala? An non orare contra mortem 

n est sperare vitam? Qui enim de vita desperat, plane nihil orat, tanquam 

in deplorato negocio. 

Ita Vera est Regula, quod, ubicunque agitur de praeeepto primae 

tabulae seu de operibus primae tabulae (sicut Oratio est opus primae tabulae), 

Ibi necessario includitur fides et spes resurrectionis mortuorum. 

20 Hanc Theologiam docuit nos Christus elicere ex simplicissimis scrip- 

turae verbis, cum dicit: 'Ego sum Dens Abraham, Isaac, lacob. Deus autem 351011^.22,32 

non est Deus mortuorum, sed vivorum.' Quieunque igitur hunc Deum 

colunt, qui in eum credunt et orant ad eum, hi etiam in morte vivent. 

Quare? Quia scilicet non colitur, non creditur, non adoratur Deus mortuorum, 

25 sed vivorum. Ideo cultus Dei, fides et Oratio vere includit articulum 

resurrectionis et vitae aeternae. 

Haec nemo in primo praeeepto suspicatus esset ostendi, nisi Doctor 

noster de coelo veniens nos admonuisset. Neque enim prima tabula est 

tradita brutis nee hominibus in aeternum mortuis, sed hominibus habentibus 

30 Deum, qui ipsi quoque cum Deo in aeternum sunt victuri, 'Dens enim non 

est Deus mortuorum sed vivorum.' Oratio est opus seeundi praecepti, 

ea si fit sine Deo, nou est vocanda Oratio. Cum autem Moses hunc Psalmum 

inscribat, quod sit Oratio, sequitur, quod et ad Deum oret et oret 

in spe et fiducia remissionis peccatorum et vitae aeternae.

496 Enarratio psalmi XC. 1534/8.0. [1541.] (Ps. 90, 1) 

Hb] de Deo. Sicqiue temperat utrumque, ne desperent, qui contemti, — et 

qui insensati sunt. lUos vûlt terrere — et horrentes, paventes facere 

securos. Pavefacti orent ac invocent, ut sequitur. Sic media morte in 

vita sumus', ut canitur. £)a§ ift vox legis: 5Jlitten^: Vox Euangelii: 

Media' etc., quia remi8[8ionem pec[catorum habemus. Argumentum ergo 

huius psalmi Titûlum habetis: Quis sit autor, quae autoritas, opus. Nunc 

incipit orationem suam. 

'Domine, refug[ium': Hoc exordium est etiam vitale et pertinet ad 

re8ur[rectionem mortuorum et vitam aeternam, quia valde vigilantibus et 

in singulis verbis loquitur. 

1 aber Deo steht morte über qui ttelit sunt über et tteht oe indurentur 2 über 

Illos tteht ftä mu§ it^bel fein, ut pavefacti erigantur 3 über media steht in Tita zu 3 

Media vita in morte etc. r 4 über vita steht et econtra über Sa8 steht Primum 6 über 

etc. steht morte 6 über habetis steht habemus, de qua re agat quae e aus quod über 

opus stellt quod 2u 6 et quod baec omnia sint autorilate divina hinter opus rh 

8 et (vel) 9 über vigilautibus steht verbis utitur 10 über loquitur steht conso- 

latorie 

') Vmkehrung der bekannten .5f. Gallener Hymne, Unsre Ausg. Bd. 35, 126. ') Näm- 

lich: im 8eben. •) Nämlich: morte. 

ür] Sic in ipso titulo ostendit remedium contra horribilem doctrinam de 

morte et sie utrunque temperat, ut neque isti desperent, qui hac doctrina 

sunt territi, nee alii indurentur et securi fiant. Coniungenda eniin haec 

sunt, ut securi terreantur et pavefacti erigantur et animentur, dum iubentur 

exemplo Mosi credere et orare. 

Legis vox terret, cum occinit securis: Media vita in morte sumua. 

At Euangelii vox iterum erigit et canit: Media morte in \-ita sumus. 

Haec de Argumento et Titulo Psalmi, ut admoneatur Auditor, de qua 

re agatur, quis et qualis Autor sit et quod sit eins opus. Oratio scilicet. 

Nunc ad Psalmum veniamus. 

PUIMITS VERSL8. 

DOMINE, HAÜITACülum tu es nobis a generatione 

in generationem. 

HOc exordium etiam spirat vitam et pertinet ad certam spem resur- 

recrinnis et vitae aeternae, Siquideni Dcum. qui aetcrnus est, vocat nostrum »i 

habitaculuni hpu, ut clariu« dicam, loeum refugii. ad quem confugientes 

in tuto simuB. 8i enim Deus est nostrum habitaculum et Deus est vita, 

no8 autcm liabitatort'H, Necessario 8e(|uitur nos esse in vita et in aetcrnum 

vioturoB OHHe. Haec umnia virtutc primi praecepti scimuB consequi optima

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. |1540.] (Ps. 90, 1.) 497 

Hs] 'Tu, domine': qui es aeternus Deus ; ut sequitur. Ergo aeteqna VLita 

statim in hoc vocabulo, quia, ai Dous est vita et nos 'habitatores'', tunc 

sumus in vita et vivimus in eo in eternum ex 1. praecepti virtute: 'Egoa ^"offäo.a 

sum dominus' etc.; ex expoaitione Magistri nostri Christi, quod 'Deus non wiotiti «.ss 

5 est mortuorum', ergo est Deus 'habitaculum'' vivorum, non mortuorum. 

Non habebit suam vitam eternam pro sepulchro, pro Cruce. Si est 'habi- 

taculuin' hominum, ergo 'homines' oportet 'vivere'. Antequam fulgureta.awofci.e 

horribiliter, satis praemunit pavidas conscientias, ut sciant habitaculum 

vivum et viventium. Et mirum, quod Deus appelletur 'habitaculum'. 

10 Scriptura contrarie invo[Cat: 'Templum Dei'. 'Ego habitabo in medio' etc., î(_ ,°Ji",4 

Ero in pop[ulo. Ipsi vocantur domus. Moses invertit et dicit nos do- 

minos et habitatores et deum habitaculum. 'Maon'.^ Eb[raeus dat multum, 

quod non potest reddi per ullum Interpretern : 'habitare' proprio. 'Et 

/ über sequitur steht 'es nostrum habitaculum' 

' 

zu 1 Schoilion : Si deus est habi- 

taculum nostrum, ergo vivimus, quia deus non erit sepulchrum nostrum r 2 über üeus 

steht est habitaculum nostrum über est sieht et Dens unter vita steht et vivit et (est) 

habitatores c aus habitaculum 2/3 tunc bis in eo über (et ipse nostrum habitaculum, 

ergo vivimu.s) 3 virtute o 4 sum o nostri Christi o 6 habebit ergänzt aus 

habieret über vitam steht se ipsum pro Cruce c aus X ret [= cruciaret] T über vi- 

vere steht Exo. 3. über fulguret steht tonat 8 (pt) ut über habitaculum steht deum 

esse 9 über mirum steht est mirabilis locutio, quae non est in sacris literis über 

appelletur steht sit 10 über contrarie steht diversum potius dicit in aliis locis über 

Templum steht Paulus zu 10 'Templum Dei', 'Deus habiitaculum nostrum' r 11 in 

fehlt über domus steht dei Ujli über dominos steht im ôufc zu 12 ''Deus habitaculum 

nostrum' r 13 Iiabitaru mit Strich zu Maou Z. 12 gezogen Et c aus (Est) 

') Text der ersten Niederschrift der Bibelübersetzung, Unsre Ausg. Bibel 1, 516, 

nach Hieronymus, Migne 28, 12, 62. ^) 5150. 

ßrl et certissima consequentia. Quis enim Deum vocabit habitaculum mortuo- 

15 rum? Quis eum pro sepulchro aestimabit aut pro cruce? Vita est, Itaque 

quibus est habitaculum, hi quoque vivent. 

Ad hunc modum Moses in ipso statim exordio, priu8qua:m horribiliter 

tonare et fulminare incipiat, praemunit pavidos, ut statuant Deum esse 

vivum habitaculum viventium, orantium ad eum et confitentium in eo. 

30 Est autem mirabilis locutio, cuius simile nusquam est in sacris literis, 

quod Deus sit 'habitaculum'. Quin scriptura in aliis locis diversum dicit. 

Vocat homines 'templa Dei', in quibus Deus habitet. 'Templum Dei', isor. e.ia 

inquit Paulus, 'intra vos est'. Hoc invertit Moses et dicit Nos esse habi- 

tatores et Dominos in hac domo. Nam Ebraea vox (Mäon) significat proprie 

25 habitaculum, ut cum scriptura dicit: "In Zion est habitatio eius.' Ibi vertitur 

hoc vocabulo (Maon i. Quia autem domus propter tutelam est, fit, ut 

vocabulum hoc exponatur pro refugio aut loco refugii. 

Sutêtä SBette. XL, 3 32

498 Enairatio Psalmi XC. 1534/36. [1541.1 (Ps. 90, 1) 

oif ,?"J8anctu8 est fSl. 234»1 in Salem et habitatio', i. p. habet habitationem in 

Sion. Hie invertit: 'Dens nostrum' etc., Domus est nostra, tutela, ideo 

recte verauni. Si data opera ita ioquitur s^piritus sanctus, ut sit spes vitae 

aeternae, ut omnes, qui debent orare, sciant ae non frustra mori, pati, 

vivere, sed esse certi8S[imuin habitaculum, ubi vivemus. Non corporale s 

»Ol 3, 3 creaturae, sed d[ivina maiestas, Creator. Sic I'au[lus Colos : 'abscondita 

est Deo\ Nos vivimus in deo, ipse est habitaculum nostrum, quo signi- 

ficatur certius vita aeterna et remis[8io pec(catorum quam contraria significatione. 

Habitavit in Sion, sed cessavit. Sed ubi Deus habitat, Dens 

nostra est domus, ret'ugium', receptaculum, Ibi certissime habemus, quod lu 

sit etema vita, ergo et mortuis nobis erit vita. 'Tu', Non coelum, paradisus. 

Et hoc 'a generatione' : i. e. 'fur'S 

i. e. a principio usque in finem 

1 est eingefügt 3 über versum sUht 'Kefugium nostrum' über Si steht (Moses) 

über Ioquitur eteht voluit loqui 5 über esse steht Ueuin et ipsam Maiestatem 6 Cre- 

ator c cuit g [VerichreibungJ über 'abscoudita' ateht 'vita vestra' 7 über Deo steht 

'cum Christo in* zu 6/7 Col. 3.: 'Vita vestra abscondita est in Uoo' r 8 über certius 

steht multo clarius über remis^sio peccatorum steht resuri^rectio murtûoruni 819 über 

contraria signilicatione steht in diversa sententia 9 über Habitavit steht quia Ueus über 

Sion steht quoque corporuliter über cessavit steht mutavit über ubi steht baec sententia 

est certior über Ueus (i.) steht ubi 10 über domus steht habitatio über babemiis 

ste/it dicere possumus zu 10 quicuuqiûe habitat in Deo, ibi non potost perire liabilatio r 

U über mortuis steht mortuos oportet Bürgere über 'Tu' steht dîcit: 'Tu' 12 über 

'generatione' steht 'in genera^tionem' über 'für' steht 'onb fut' ' über principio steht mundi 

') = für. 

DrJ Yoluit autem Moses data opera sie loqui, ut ostenderet omnem spcm 

nobis in Deo certissime esse positam et oraturi ad hunc üeum statuerent 

se non frustra in mundo affligi nee mori, Siquidem Deum habcant locum u 

refugii et divinum maiestatem tanquam habitaculum. in quo tuti acquies- 

cant in aeternum. 

»Ol. «,3 Ad hunc modum fere Paulus Ioquitur, cum in Coloss. dicit: 'Vita 

vestra cum Christo abscondita est in Deo.' Multo enim clarior et lucu- 

lentior sententia est, cum dico credentes in Deo habitare, quam quud Deus :» 

in ipsis habitet Habitavit quoque corporaliter in Zinn. Sed locus mutatus 

est. At quod in Deo est, manifestum est, quod non mutetur nee possit 

transterri, Deus enim eiusmodi habitatio est, quac perire nequeat. Voluit 

itaque Moses certissimam vitam ostendere, cum di\it Deum esse habita- 

culum nostrum, non terram, non coelum, non paradjsum, sed simpliciter ai 

deum ipsum, Idque 

?l generatione in gcneratiuiicm. 

llo(' est. A principio muiidius quo ad Ktiein niuiuli niinqiiain deseruit 

DeUH »uoM. .\dain, Eva, Patriarchae, l'rnphelae, Kcgi-s pii dormiunt in

Enarratio Psalmi XC 1534/35. [1541.] (Ps.90, 1) 499 

ils]mundi. Non sie deseruisti mundum, quin habitaculum Adae, Patriarcharum, 

Prophetarum; qui dormiunt in illo 'habitaculo': Corpora sunt in sepulchris, 

vita 'abscondita in Deo'. Cum autem venit, tum manifeste videbimua, 

quomodo vixerint. Sic Moses, si non manifestis verbis, tamen certis verbia 

5 indicat vitam et re3ur[rectionem mortuorum, quia hoc reservandum fuit 

huie unico doctori Christo, ut doceret. Tamen in veteri Testa^mento prae- 

signatum in involuchris tarn figurarum quam verborum Hactenus pro 

exordio satis. 

2. Novembiris 1534 

Dixi de argumento et titulo huius psalmi seu orationia, 

10 quod Moses studeat efficere hac oratione, ut homines metuant deum, terre- 

antur ira et morte et humilientur, quia impossibile est homines permoveri 

ad timorem Dei nisi ostensa ira dei; sed illa non ostenditur nisi ostenso 

peccato, quod operatur iram dei. Sic in Syna populus coepit metuere ab 

1 über deseruisti steht destituisti über mundum steht genus humanum über habitacu- 

lum steht l'ecisti zu 2 si tamen nou resurrexerunt cum Cbiisto hinter habitaculo r/t 

2 sunt 3 über vita steht eorum über abscondita steht cum Christo über venit 

steht in nltinio die revelabitur 4 si non über certis steht potenfibuB 5 quia o 

fuit o 6 über ut steht ille palam über doceret steht resurjrectiouem mortniorum 

6/r über praesignatum steht apertum fuit 7 tarn über quam figiiram über verborum 

steht sicut nunc palam 10 über quod steht videlicet (hoc) studeat 11 über ira steht 

ab über et (2.) steht sie über humilientur steht et praeparentur ad gratiam zu 11 

Moses agit contra duros, alioqui periculum esset, si illa accomodarentur antea afflictis r 

12 sed c aus hoc illa e aus non ostenditur c aus fit 13 über operatur steht meretur 

metuere über (terrerc) 

Ur] isto habitaculo. Si enim cum Christo nondum (ut puto) resurrexerunt, 

15 quiescunt quidem corpora eorum in sepulchris, At vita eorum cum Christo 

in Deo abscondita est et revelabitur cum gloria in ultimo die. 

Ad hunc modum Moses, si non clare satis, tamen significantibus verbis 

ostendit resurrectiouem mortuorum et spem vitae contra mortem. Christo 

enim proprio reservari debuit, ut palam in novo Testamento remissionem 

ao peccatorum et resurrectionem mortuorum praedicaret, quae in veteri Testa- 

mento quibusdam ceu involucris proposita fuerunt. 

Moses quidem attingit ista et ceu digito monstrat, Sed postea in in- 

culcanda ira est copiosior et apertior ; hoc enim praecipue studet efficere, 

ut discant homines Deum timere et territi ira Dei et morte humilientur 

ab coram Deo et praeparentur ad gratiam. Impossibile enim est hominem 

permoveri ad timorem Dei nisi ostensa prius ira Dei. Haec autem quomodo 

potest ostendi, nisi peccatum ostendatur, quod 'postea', ut Paulus 3it 1,15 

dicit, 'operatur iram'? 

Sic ad montem Sinai populus coepit metuere ab illis tonitruia et hor-3.Moiei9,i« 

30 ribili tempestate, quae admonebant eos peccatorum et faciebant eis maie- 

24 humilieuter (Druckfehler) Vrdiuck 

32*


Hslillis tonitruis [931- 234*'] et peccatum mordebat, ut non possent ferre terri- 

ficam praesentiam dei. Et placuit Deo: ütinam semper raetuerenti Ideo, 

ffn.

fclnarratio Psalmi XC. 1634/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 501 

Hs] cogit[atione8 mortis et irae Dei. Quibus !rig jiêti bcffer quam ista cogi- 

ta[tio. Si iinus, corrumpit totum exeri^citum et omnes, tantum cogitandum 

de contemptu. Sic multi contemptores opLerum Dei etc. Nos iion possLumus 

deducere ad timorem Dei, nisi amplificêinus iram dei. Sic Moses optimus 

5 Doctoi" est, qui vehe[menter amplifLicat iram dei contra istos praesumpt[u- 

10 

osos, praefractos, qui pollicentur optima omnia apud Deum: ôt ni(i§t not- 

Radix', 5. Mos[is; vocat p8[eudopropheta8, rotten, incedunt sine timure5.5i«o!ca9,n 

dei. Qui sentit se moveri terroribLus irae, non desperat, sed gaudeat, 

tantum sensum apud se, ut ista tonitrua montis Sina etc. et quod non sit 

ex numero, qui rident ista. Sed qui sie metuunt ab ira et morte, illi 

doceri possunt et parati sunt ad con8olat[ionem dei, cum aliis nihil. Idee 

ne putent contra se istum psalmum dici, qui prostrati, ut saepe accidit, 

non potui auflegen ^, ut aliis de diluvio ^ ; ubi mors, nullum etc. Ubi non 

1 Quibus c atis Qui 2 über uiius sieht pestilens miles über corrumpit stellt 

hac opinioiie 3 über contemptores steht verbi, cultus possLumus ergänzt zu possemus 

i über deducere steht aliter über dei steht divinam Sic optimus Moses, über Moses 

steht 2, d. h. es soll an zweiter Stelle im Satze stehen 6 über praefractos steht duros 

über qui steht secum über pollicentur steht sibi über nid^t steht not, öi^njet ^[txx ®|ott 

tft nid^t fo JotniB zu 6j7 Deute. 29. r 7 über 'Kadix' steht 'germinaus fei et amari- 

tudinem' 8 über Qui steht Sed nos sciamus, quod 9 über sensum [an tantum an- 

schließend] steht esse in se vitae et seiisus, quod sentiat se terreri mit Strich zu et quod ge- 

zogen 10 über numero steht eorum 11 über consolationem steht accipiendam über 

nihil steht Jon nton nid^t aujtomen zu 11 zu Ideo ist Haec dico rh 12 über contra 

se steht accipiaiit über accidit steht mihi: ubi hunc psalmum legi, coactus sum deponere 

liberum ' IS über ubi steht iam est pusillauimitas über nullum steht non opus est per- 

terrefacere 

') Beachtenswerte Selbstaussage lAUhers. '') Erg. accidit, d. h. sie erschrecken. 

Drjreduci, nisi amplifices eis iram Dei, ut hoc modo 'radicem germinantem 

15 fei et amaritudinem' Sicut Deut. 29. scriptum est) praecidas. s.aKojc 29.17 

Contra illa suavissima, quae initio hie commemorat, ad eos proprio 

pertinent, qui timent mortem, ut discant fidere bonitate Dei et gaudeant 

tantum in se vitae et sensus esse, quod agnoscunt peccata sua nee sunt 

de eorum numero, qui aut secure negligunt aut rident illa. Hi enim 

20 possunt doceri et praebent se volentes ad accipiendam consolationem. 

Ad hunc modum si Psalmum hunc accipias, dulcescet et in omnes 

partes videbitur utilissimus esse. Mihi quidem saepe accidit in Monachatu, 

ut, cum hunc Psalmum legerem, cogerer librum deponere de mauibus, Sed 

nesciebam territae menti haec terriculamenta non esse proposita, Nescie- 

S5 bam Mosen potissimum induratae et superbae turbae concionari, quae Dei 

iram, mortem et omnes suas calamitates non curat nee intelligit.


Hb] terrores, MosLes audiendus, quod dirigat eum contra mundum et superbos, 

qui contemnunt iras Dei, mortem et calamitates, nee infernum, poenas in- 

feriii et %e\i\itl. IstoB mu§ man ftraffen. 

'Dominus Maon': significat 'habitaculum' potius quam 'refugium', 

optima consolatione. late psalmus quia vocatur 'oratio', spcctandae vir- i 

tutes orationis; in oo 1. virtus est fides. Quia Moses, ut eins verba dicunt, 

fSBl. 285 *) approhendit cum fiducia Deum faventeni et propiciuni, quia 

vocabulo 'habitaculi', quae verba perfectisLsimac vitae suae et maxîmao 

fiduciae. Nee in hoc dubitat, sed certa praesumptione loquitur. 

'Domine' etc., q[uamquam sie iratus toti generi humano, praesertim lo 

duris, tamen semper reservasti tibi Ecclesiam. Tu nostra fiducia et re- 

fugium, habitaculum. Haec 1. virtus orationis, qua apprehenditur deus 

favens et qui velit nos exaudire. !E)a§ êifft benevolum facere ludicem. 

Captat 1. benevolentiam per fiduciam in misericordiam divinam. Sine hac 

vir[tute orationis oratio est nihil, Corpus sine anima, membrum sine capitc. ib 

1 über eum tteht pgalmum iiher superbos $tehl induratos, ubi non recte secatur verbum 

Dei 2 ira(s) über mortem steht suam ipsius über calamitates »lehi non cutant 

6 über eo ileht psaimo über fides lieht spes salutis zu 6 Orationis 1. virtas hie cer- 

nitur fides, scilicet quae apprehendit deum pmpicium ; 

sine hac fide oratio non est oratio 

8 über vocabulo steht appellat eum nostrum habitaculum' vitae o suae] sui mit Strich 

zu Ueum /!, 7 gezogen 9 persumsione über loquitur tteht erumpit et zu 11 nunquam 

deseruisti horoinum genus, quin tibi semper reservaveris Kcciesiam hinter tamen rh 

12 über Haec iteht est über qua tteht vult iram dei osteodere propter peccatum 13 über 

favens tteht misericors 14 über Sine tteht qua oratio non est oratio J,5 viritute ge- 

ändert in vis 

ür] Sed respiciamus hie iterum ad [99fl. C] Titulum. Inecripsit Moses Psalmum 

hunc, quod sit Oratio. Apparct autem hie primam verae et seriae 

orationis esse virtutem, quod apprehendit spem salutis et statuit Deum 

esse propicium ideoque confidit in eo esse praesidiura contra mortem. Cur 

enim, nisi hoc ita esset, appellaret eum habitaculum nostrum? »^ 

Sunt igitur haec verba maximao fiduciae et perfectissimae spei de vita 

consequenda, siquidem in ipso sensu irae et peccati dicere audet: Do- 

mine, quanquam merito irasceris nobis propter pcccata nostra, Tamen nun 

quam ita deseruisti genus humanum, quin semper tibi reservaveris Eccle- 

siam, quin eorum fucris habitaculum et portus, qui spem salutis in te a 

habuerunt positam. Haec prima Orationis est virtus, approhendero Deum, 

quod sit misericors et faveat et iuvare velit. 

Qui» iiim noget Spiritum sanctum in suis esse Optimum Oratorem? 

Siquidem Moses in difficillima causa, qua se et totum mundum coram Deo 

roum agit, tarn aptc benevolentiam captat et Itidicem causac conoiliat per so 

fidom in misericordiam Dei, quam omnibus fiopulis Ecclesiae oxhibuit.

Enarratio PBalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 1) 503 

Hs) Nisi fides praecesserit, non orat. Quoraodo oraret, qui vel contemnit, vcl 

!> 'Nemo' 

desperat de Deo, ut sunt orationes Monachorum, sunt 'battailogentes'*, '-"'""tf,! 

deblate[rantes tantum syllabâs. Nemo, ut cum fidLUcia petat, quia dubi- 

tant de dei favore. Cum ista docemus, ipsi irrident nos. Claris verbis: 

dieit ad deum nisi in s[piritu sancto', i. e. in fide cordis. 'Tu esi.jtot. n. 3 

habitaculum', "êrllLicê jujlud^t, ia f)er6erg. S)a§ tût donum sipiritus sancti 

in cordib[us nostris. Ergo 1. pars psalmi docet fidem oportere esse in 

oratione, quae triumph[at usq[ue in finem et facit, ut omnia accepta. Et 

Bleut credimus, ita habemus. Si habitaculum esse credo, 'ita est'. Si de- *i '« 26 

lu spero, ita habeo. Qui hanc fidem non habet, non oret, quia Tit[ulu8 ut 

in psalmo. Oratio eins in peccatum. Magis irritant deum suis irritantibus 

bla8ph[emii8, quam aliquid impetrent. 

1 über non steht homo über Quomodo steht ille über qui steht bet [lä) nid^tä gut§ 

JU tJinjcrm §ierrn ®LOtt »erfi^ct 3 über deblateirantes sieht sine fide über Nemo steht 

hoc agit 4 über Cum steht et tarnen über Claris sieht Hie autem est exeniplum 

5 nisi bis in (2.) über (nisi et) zu 6 Saä Jnu§ fides, donum 8|piiitus sancti tûn, fonfi btetblS 

in Corde tool fingcteb r 8 in finem über (orationem) über accepta steht anflcncmc 9 esse o 

über ita est steht psalmus 18. 9\10 über despero steht esse hab[itaculum JO über 

babeo steht est über hanc steht talem 11 über deum steht cum mit Strich zu suis ge- 

zogen über irritantibus am Ende der Zeile ist schon einmal das folgende blasphemils ge- 

geachrieben zu 12 Sott taffe mi(^ ir§ getietl nid^t gcnteücn r 

') Von dem griechischen Textworl 'fir; ßazxaXoyriorjxe' 

Dr] Sine hac fide Oratio non potest esse Oratio. Quomodo enim orabit 

ille, qui non putat in Deo tantum bonitatis esse, ut orantes audiat, sed vel 

15 contemnit Deum vel de Deo desperat? Cuius generis sunt omnes orationes 

Papatus. Non solum enim in fide orare non possunt, siquidem fidem non 

intelligunt, sed etiam postea in eo viciant orationem. quod sanctorum me- 

ritis et intercessionibus nituntur. 

Quare nos hunc Doctorem sequamur, qui in Spiritu sancto, hoc est 

20 in Vera fide cordis orat et dicit: 

TU ES HABITACULUM nostrum. Hoc sine fide, sine dono Spiritus 

sancti nemo ex corde potest dicere. 

Necessaria autem doctrina est, quae in exemplo hoc proponitur, quod 

videmus in Oratione vera necessariam esse fidem. Haec si adest. trium- 

25 phamus. Nam propter fidem in Christum Oratio accepta est et placet et 

impetrat omnia. Si credis Deum esse habitaculum tuum, est tibi vere 

habitaculum. Si non credis, non est. 

Quare qui sine fide sunt, non solum sine omni fructu orant, Sed etiam 

vertitur eorum oratio in peccatum et magis irritant Deum. Blasphemia 

30 enim est, venire per Orationem in conspectum Dei, et tarnen statuere, 

quod frustra ores, quod non sit te auditurus Dens. 

.

5U4 Knarratio Psalmi XC. 1534/:». [1541.] (Pb. 90, 1) 

Hl] Tactus": i. e. 'Tu es' nostrum habitaculum\ i. e. non scimus aliud 

refug[inm, Ebiraeus.' 

'Domine': 6r fuflct auff ben verum Deum. Non accipimus alinni deum, 

sed in illo aeterno, ut eum postea describet Hoc etiam fidei est: conser- 

vat et tuetur contra omnes impias doctrinas 1. (possidere) acquirere et 

tucri contra raptorcs. Si habuero fidem et wim sanctus et pljaceant deo mea 

op5.«.'a facta, tarnen Diabolus vivit cum suis 'nequicüs', 8upplant[at, i. e. homines 

in paradiso et fere omnes Sanctos et Mosjên aliquando. Sic mutavit a 

principio opt[imam doctrLinam fidei. Ideo dicit: 'Es' verus, alt, 'eluig' @ott, 

a quo non toeid^cn. 

'A generaLtione': Ibi Ecclesiam manifeste confitetur a principio mundi 

U8q[ue ad finem duraturam 'Dor' ^ : 'aetas", 'ab aetate in aetatem*, semper 

1 über i. e. steht lege 

' 

lj4 'Tu' bi» est uiUerttrieheti 

' 

3 htn o (quod) Non 

4 über in tteht manemus über aeterno steht deo 4/5 über couservat steht conciliat nobis 

deum 5 tuentur tuetur (dtoctrinam) über 1. steh! Quia sunt duae virtutes über et steht 

seu quaerere zu 5 Fides quaerit et credit verum deum r 6 über Si steht Ktiamsi über 

sim sanctus steht Deus faveat pli ergänzt zu plâceat über mea steht oratio ac 7 über 

'nequiciis' steht Eph. 6. 8 über Mos[en steht fidem Mosi etiam tentavit Ö/9 a(b) principio 

(mutavit) zu 8 Vide Exemplar Ciasparis C\ruclgeri * zu mutavit vom unteren Bande 

der Seite hingewiesen zu 9 hinter fidei ist patribûs bene positam rh 9 über 'Es' steht 

'Tu' n über 'generaLtione' steht vide priori folio' manifeste c aiu manifestum über 

a steht (durantem) zu lljli Ecciesia semper l'uit, licet aliquando fuerit infirmissima, ut 

tempore Eliae et sub l'apatu r 12 ad o über 'Dor' steht 2., davor 1. quia a quo die 

coepit aetas, semper 'tu es refugium nostrum' vom unteren Bande der Seite hingewiesen 

zu 12 'Dor' r 

') Luther uxist auf den Urtext hin n"'';n, den er bis zum "ittta beub(d) ^(oltei' ron 

1528 mit der Vtügata ,bu bifl toorben', 

. . 

seit der ersten Gesamtbibel w" lö34 aber mit 

,bu bi|l' iiberseizt. *) = Hebräischer Test in- ') Die Unierntrekhung kennzeichnet 

die Wiedtraufnähme des Grundgedankens. *) Venoeisung auf Crucigers Heft; tx/l. 

Einleitung oben S. 479. ') Oben S. 498 Z. 12. 

Dr] Secunda virtus verae Orationis est, quod se vertit ad Deum, non ad 

alia praesidia carnalia. Atque hoc etiam fidei opus est, quae non solum 

nos conciliat Deo, sed simul etiam tuetur contra omnes impias doctrinas n 

et praesidia humana. Nam hae duae sunt virtutes. Habere Deum et reti- 

nere Deum. Qui fidem habet, habet Deum faventem, Ideo placent et 

oratio eius et omnia reliqua vocationis opera. Sed magna diligentia et 

cura, imo magno Dei boneficio opus est, ut Deum sie retineamus et non 

supplantemur a Satana varie solicitante nos, si quomodo a vcro Deo ad »o 

fiduciam humanorum praesidiorum nos possit abducere. Ideo Moses discrte 

hie dicit: TU, DOMINE, os refugium nostrum. 

Sed cur addit: A GENERATIONE IN OENERATionem? Nimirum, 

ut significet unam Ecclosiam durantem a principio conditi hominis u«

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 9U, 1) 505 

Hb] 'es refugium', i. e. semper fuisti. Ecclesia, populus dei a 1, hora usqjûe 

ad novissimara, |33l. 235''1 "'^^^ quandoque infirmissima, ut Eliae tempore, 

qui amiserat Ecclesiam ex oculis, dicit: 'prophetas tuos?' Cultum Dei i. «011.19,10 

Video vastatum, gub[ernationem, pop[ulum, i. e. prophetas occisos. Ibi 

5 abscondita Ecclesia et valde dispersa, ut nihil appaLreret nisi in oculis 

Dei, qui dixit: 'Reliqui mihi' etc. Sic sub Papatu 'dispersa', et tarnen a'iatti)!9,36 

•i. -i.- < ii . . r, T-, , . a.Ilni.2,19 

reservavit sibi, quos noverat , ut non cesset. Semper ergo est Ecclesia, 

qui confitebuntur et docebunt de Deo vero, etsi paucissimi. Observandum 

etiam, ne erremus cum Papistis et Sch[wermeris, qui imaginantur Ecclesiam 

10 sine scandalis, ruga et maculis. Ideo ofFenduntur et non intelli[gunt Ec- 

clesiam esse, nisi dederis EcLclesiam, quae sit sine maculis. Ideo errores 

et haeresLes sine fine. 

1 über hora steht vel homine zu 1 dei semper fuit ab ipso 1. homiue U8q[ue ad 

novis[simum r 2 über quandoque steht aliquaudo fuerit über infirmissima steht et 

sie dispersa, ut nusquam videretur zu Eliae tempore steht Abrahae tempore am oberen 

Bande 3 über 'proplietas* steht altaria tua 5 über uibil appaLreret steht nusquam 

esset nisi 6 über 'dispersa' steht Matth. 9. 7 über reservavit steht non cessavit 

illo tempore Ecclesia über cesset steht Ecclesia über Ecclesia steht quod bene notandum 

est zu 7 Duo tenenda de Ecclesia : quod semper maneat et quod non sit iu perfecta 

sanctitate r S über qui sieht semper erunt über etsi steht siut 9 über Ecclesiam 

sieht in sanctitate perfecta 10 über maculis steht ba tottb nid^t auä über non steht 

possunt 11 über Ec-clesiam steht popolum sine scandalis 

Ur]ad fin^m mundi. Hoc enim est, quod dicit: A quo die generatio seu 

aetas coepit, Tu es habitaculum nostrum, Quasi dicat : Semper fuit Ecclesia, 

15 semper fuit aliquis Dei populus, a primo homine Adam usque ad novissimum, 

Licet aliquando Ecclesia fuerit infirmissima et sie 'dispersa', ut nus- 'Wattfi. 9, 36 

quam appareret. 

Sicut sub Elia, ubi impius Rex Ahab veris cultibus interdixerat et i.Äon. 19,10 

Prophetas magno numero crudeliter occiderat, Ita ut Elias quaereretur se 

20 solum esse reliquum servum veri Dei. Fuit igitur Ecclesia tum sie abs- i.sön. 19,18 

condita, ut nusquam esset nisi in oculis Dei, qui dicebat 'Se sibi servasse 

Septem millia, qui non adorarant Baal'. 

Sic in Papatu fuit et mansit Ecclesia, sed vere abscondita fuit, ita 

ut iudicanti ex specie, quae apparebat, videretur nusquam esse. 

ii Atque hoc bene et diligenter notandum est, Primum, Quod semper 

fuerunt, sunt et erunt, qui confitentur Deum, qui sane docent de Deo, 

etiam si sint paucissimi. 

Secundum, Quod Ecclesia non est in sanctitate perfecta, sine omnibus 

scandalis et maculis, sicut Papistae somniant. Hi cum Ecclesiam audiunt 

30 in Symbole sanctam dici, cogitant de tali populo, qui sit sine omnibus

506 Euarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. Hü, 1) 

He] Donatistac: ubi vivunt in he[re8i Epîscopi, non sunt Sancti, ergo 

segrcgemus nos et faciamus Ecclesias, quac sunt puiacl Sic Manichei 

voleb[ant Eccicsiam separare, ut esset sine macula et ruga, quasi esset in 

aetcrna vita, non in carne et corruptibili vita. Oportet in oratione dicat: 

'ji"'i'.''3,Vf'. 'Re[niitte', credat Re[missioneni peccatO[ram. 'Exuimus veterem homineni, 

induimus' etc. Non gor rein gebot \ sumus in exuendo et promovendo. 

Quod est reliquum peccati, offendit istos Sch[wermero8. Ideo oportet Ec- 

clesiam credi, ubi sunt Sacra[menta, verbum etc. et homines amantes, con- 

1 über vivunt in heiresi aleht vide Câsparis C^rucigeri exemplar* zu 1 qui eiicie- 

bant ex licclesia non Sanctos, ergo faciebant turbam piiram zu Donatistac rli 2 über 

Manichei sieht et alii 3 über separare ilelit sie über esset (J.) ateht ut baberent eain in 

conspectu zu 4 Sed hec non est Eccieaia, quia debet mauere sub oratione do^minica et 

dicere: 'Dimitte' etc. r zu 5 Ecclesia peccatrix r Am oberen Uande der Seite ttehl eben- 

falls Kcciesia peccatrix zu 6 Proficinius de die iu dieim r 7 über istos slelU spiritu- 

OBUS servos dei 

S. 479. 

') = gebadet; nadi Tit. 3, 5. ») Verweisung auf Orucigers Nachschrift; oben 

Vr] peccatis et scandalis omnibus. Cum igitur postea suum coetum inspiciunt, 

dubitare coguntur, sit ne Ecclesia? Cum ad nos respiciunt et scandala, lo 

quibus Satan nostras Ecclesias deformat, vident, etiam negant nos esse 

Eccleaiam nee possunt ex hoc scandalo se evolvere. 

Idera Donatistarum fuit iudicium, lapsos excommunicabant nee dabant 

eis reditum in suas Ecclesias. volebant enim Ecclesiam esse talem. quae 

esset sine omnibus vitiis. Necessario igitur redigebantur ipsorum Ecdesiae is 

in exiguum nunierum. Idem Manichei et alii secuti sunt, quasi vero 

Ecclesia esset in vita aeterna et non in carne. 

Ad hunc modum de Ecclesia non disputandum est. Nam Ecclesia 

waiM) 6,13 Vera est, quae orat et ex fide ac serio orat: 'Dimitte nobis debita nostra, 

sicut nos dimittimus debitoribus nostris.' Ecclesia est, quae de die in ^ 

Stil. 3, »I. diem proficit, quae de die in diem induitur novum homincm et cxuit 

Koni. (I.V3 veterem'. Ecclesia est, quae 'primicias spiritus'. non decimas, multo minus 

plenitudinem in hac vita accipit. Nondum sumus plane exuti carne et 

nudi, sed sumus in exuendo et promovendo scu proficiondo. Quod igitur 

peccati reliquum est, offendit quidom spirituosos Hoiiatistas, Maniclieos, '"' 

Papistas, Dcum autem non offendit, quia propter fidem in Christum id 

condonat et remittit. 

Quare cum de Ecclesia iudicare voles, nos rospiciendum simplicitor 

00 e»t, ubi nulla vitia et scandala nuUa sint, Sed ubi est verbum purum, 

tibi out administratio Sacrnmentorum pura, ubi sunt homines amantes i« 

verbi et confitento« verbum coram mundo. Haec ubi inveiiis. il>i statuo

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (I's. 90, 1) 507 

Hsjfitentcs verbum. Si non omnes Deum rident, est Ecclesia. Alio tempore 

sunt pauci, plures, i. e. per omnes etates mundi wtabit. Ecclesia invicta 

contra omnes 'portaa inferi'.^ Anshelmus coUigit alibi, quod Adam et Eva wott^. le.is 

fuerint Christiani et quod post lapsum statim revocari ad vitam ^ ; percussi 

» lege lapsi. Ibi reparati sunt a peccato, quia, cum fugerent a Deo, non 

displiLcebant deo, sed quod lapsi, ât§ Itibber get|olet. Dicit ' ergo oportere 

iustif[icari, ut staret Ecclesia, — bonus.' Syllog[i8mus: Ubi est Ecclesia, 

oportet 'esse 2 vel 3'. Ibi tantum duo, ergo fuit Ecclesia. Sic Ecclesia »iauD. 19,20 

semper manet, non humana conservationo sed divina. Sic habemus fidem 

'" Mosi, qua est aptus ad orandum et impetrandum. 

1 über non omnes steht toeil no(ä5 fol(i§e »ot'ânben finb, ftnbet man Ecclesiam 2 über plures 

steht alio über i. e. steht et tarnen êifjt 'a geiieratioiie' etc. .3 über Anslielmus steht 

Sic über alibi steht inirabili syllogismo zu, 3ff'. Anshelmi ratio, qua cuUigit necesse 

fuisse, ut Adam et Eva mox a peccato iustificarentur Z)asit Vide t'iasparum C'[rucigeruiii* r 

4 über Christiani steht et iusti über vitam steht oportuit redire, ue si^ ullum sit tempiiB, 

quo non sit Ecclesia (Mox) percussi 5 über lege steht mox fuit timor Dei in corde 

über lapsi steht btt gienflS toiber on cum (iam) unter a Deo steht deura 6 über 

ôtB steht ba luff er in nad^ et revocabat über Dicit steht Sic oportuit Adam et Evam 

statim iustificari T über staret steht esset scilicet über bouus steht bona ratio 8 über 

duo steht Adam et Eva 9 über conservatioue steht iudicio habemus c a,us habetis 

über fidem steht et orationem 

') Auf die häufige, in so ganz anderem Sinne erfolgende Verwertung dieser Kardinalstelle 

des Papsttums bei Luther sei einmal hingewiesen. ») Cur deus homo XVI; 

Migne 168, 418. ') Nämlich Anshelmus. •) Verweisung auf Crucigers Kollegheft; 

oben S, 479. ') Anklingendes deutsclies cttoo (gekürzt aus si forte^ ; doch rgl. unten Z. 17. 

Dr] Ecclesiam esse, sive pauci numero sint, qui ista habent et faciunt, sive 

multi. Certum est semper fore aliquos, Alioqui enim quomodo fuisset 

Deus habitaculum nostrum ab aeterno? 

Ad hunc modum recte disputat alicubi Anshelmus et coUigit mirabili, 

15 sed tarnen bono et vero Syllogismo, Adam et Evam fuisse Chrisäanos et 

iustos Et quod oportuerit statim a lapsu eos redire per fidem in viam, ne 

scilicet ullum esset tempus, quo non esset Ecclesia. Et sane Moses in 

historia de lapsu ostendit Adam et Evam statim a peccato poenitentia 

ductos sibi metuisse. 

20 Cum autem postea accederet promissio de 'Semine mulieris', revera 1 . ükoIc 3, 15 

fide in Christum iustificati sunt. Fugiebant quidem Deum, metu irae Dei 

et futurae poenae, sed Deus eos nitro quaerebat et revocabat. Haec fuit 

prima Ecclesia per verbum regenerata et fide in Christum iustificata. 

Erudite sane disputantur haec ab Anshelmo et vere. Oportet enim 

25 Ecclesiam semper manere et esse, Sicut etiam Moses hie indicat, cum Deum 

dicit esse habitaculum hominum a generatione in generationem.

508 Knairatio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, a) 

Hb] |


Hs] quia aliunde nihil accepit, non est, 'qui prior sibi', solus est sibi etc. ResWäm. u, 36 

est maior, quam verbis consequi etc. Indicat tarnen illam Maiestatem, ut 

iram discamus gto§ madên. Nos talem Deum habemus, qui tunc erat, 

habebat. Tu fuisti tibi sufficiens, si etiam non creares coelum et terram. 

s Non adoramus Deum novum vel simplicem ligneum etc., sed eum, qui 

ante conditum mundum, qui aeternus et verus in seipso, permanens beatus, 

solus sibi sufficiens. lUa verba Mosaica, quae describunt Maiestatem ante, 

supra et extra omnem creaturam. Dicit montes 'natos' et terram et omnia 

etc., significat quasi proprietatem et conditionem creationis. Non utitur 

10 vocabulo 'creavit', 'fecit'. Scilicet significat ipsum egressum Creaturae ex 

nihilo in aliquid. Sicut ex homine, bestia aliud corpus, sie montes etc. 

IncredibLilis est iste eg[re88us omnium creaturarum Non ibi faber, materia, 

quae paretur, ubi resecetur. Sed terra ex aqua et mari, Arbores ex terra, 

1 über 'sibi' steht 'dederit ei' unter solus steht sufficiens über etc. steht et quae- 

cunqiue possunt diei «6er Res steht sed 2 über consequi steht dici 2/.? Indicat bis 

mai^m unterstrichen ' 2 über ut steht ut ira etiam, nochmals etiam, fiat magna zu 213 

Amplificat deum, ut ira eo maior fiat 4 über sufficiens steht getieft nid§t§ fiebotffen [c in 

iebotffety, ut crea^res côelum, terram 5 Non bis novum unterstrichen über etc. steht 

non aureum über qui steht fuit 6 über qui steht est über verus steht Deus 7 über 

verba steht sunt Mosaica über Maiestatem steht illam 8 omnia c aus omnibLUS zu 8 

Cur dicat 'nascerentur' r zu 9 Necessario significat proprietatem creaturarum, quod non 

vult dicere 'creavit' aut 'fecit' r 11 über aliud steht nascitur über montes steht sed ex 

nihilo 12 über eg^ressus steht ortus über faber steht substantia 13 resecetur (alibi) 

über terra steht nascitur 

') TXe Unterstreichung kennzeichnet die WiederaufnaJime des Grundqedankens. 

Dr] quae possunt colligi. Quia enim aeternus est, Sequitur esse immortalem, 

15 omnipotentem, beatum, sapientem, qui nihil a quoquam accepit, Sicut Scrip- 

tura dicit: 'Non est, qui prior ei aliquid dederit", solus sibi sufficit etc. »tum. 11,35 

Verbum (ijladu) ' 

significantius est, quam si dixisaet: priusquam crearentur 

aut fierent montes. Significat enim proprio ipsum egressum Creaturae ex 

nihilo in aliquid, Sicut ex homine nascitur aliud corpus mirabili ortu, non 

20 sicut faber ex materia aliquid facit, dum materiam parat, aliquid vel resecat 

vel addit, dum materiam format etc., Sed sicut arbores nascuntur ex terra 

tanquam ex nihilo, ut videantur omnia nasci verius quam formari aut 

creari. Dicit enim montes natos, tanquam gignente Deo, ut significet id, 

quod in Psalmo ex Genesi est: 'Ipse dixit et facta sunt'. Per verbum J!'.miei, 

«5 enim ita sunt omnia facta, ut verius nasci quam creari aut formari vide- 

rentur, quia ibi defuerunt omnia instrumenta. 

Verbum (holel) '^ proprie significat formari, sicut embrio formatur in 

utero nullo adhibito instrumento, Vult autem Moses ista verborum pro- 

') rk\ ») bWn. 

3

510 Enarratio Psalmi XC. 1534/.«. [1541.] (Ps. 90, 2) 

Hs] prietate quam' ex riihilo. [©l. 236''] Verius videntur nasci quam formari. 

Videtur mihi '^^'Jjj'}-^ 

significare, quod in Genesi: 'Dixit et facta sunt', quod 'per 

filium oninia fiant\ omnia, quae sunt creata. Äotnpt er QUä^ velut nas- 

cens, desunt omnia instrumenta et artifices. Est quaedam nativitas. Sic 

terra ex aquis, montes ex terris. s 

'Parturiretur'^: est formari, quemad[modum foetus vel embryo in utero. 

Ibi nihil additur; crescit, nascitur, et nemo seit, quomodo. Est formatio 

Passiva in utero. Sic Deo gan^ tüelt, îmel, erben, orbis habitabLÜis, 

quaedam nativitas iubente Deo. Simul indicat ista vox, quam facile sit 

Deo creare etc., sine labore, sudore, tantum iubet, et res quasi ex se lo 

nascitur, ad eins verbum procedit natui-a, gar fein erbeit. Non videtur, 

quod arbor laboret, non videtur, quomodo crescat, sed ex terra etc. £)q§ 

ift facilitas et omnipotentia divina. Ipsa maiestas, bo[nitas divina est descripta 

per creationis opus. Ilium Deum timemus et credimus, habemus 

te refug[ium. Si hunc habemus, quis vult nobis nocere. Dominus noster u 

est, quo iubente nascuntur universae creaturae. Si ipse favet, si omnia 

jUtnen etc.; si ipse est habitaculum nostrum, non obruet nos terra, sol 

/ über videntur steht omnia zu fonnari gezogen tu 1 Verbo nascendi sigiiificat 

creaturam ex nihilo ortam [geschrieben ortatam/ am oberen Rande der Seite 2 über 

Qeiiesi stelu dicit 3 über omnia (2.) sieht nascantur über creata steht lauquam creata, 

Mâgibter Vîtus* 4 über nativitas steht Si tot^ft Don [xä) tet6§ 5 über ex aquis 

steht nata zu 5 Sic sunt montes tauquam Ueu gignente r 6 über est sieht signiticat 

über queniad|modum steht sicut über utero steht nullo instrumeuto adhibito zu 6 

'Parturire' eignificat ambobûs verbis facllitatem creandi r 7 über formatio steht partu- 

ritio quaedam 8 über Sic steht @o ift D[n|ertn ftiertn (Sôtt bie gan^ luelt attoefl loett 

über (erben) 9 über quaedam steht ift all über sit sieht fuerit ]0 über etc. steht 

celum, terram über quasi steht tanquam 13 ift (a) über omnipotentia steht bo- 

nitas Ipsa über (est) 13114 descripta (et annun^ciata) 14 über Illum sieht £a8 btftu 

L)eum (qui) zu 14 lila niagnitudo et potentia divina iios consolari debebnl in nostris 

periculis r 15 über Si steht igitur über hunc steht talem Denni 16 über .si steht 

quid obest nobis universae creaturae ira 

') Anklingendes denisdie» toie. ') er ouS = heraus. •) LuUiers erste Nieder- 

schriß: 'gebotn tDaien'; Vulf/. fierent. ') Uieirichs Kolleglie/t ; oben S. 477 f. 

prietate OBtendere, Quod Creatio totius mundi fuerit Deo ceu parturitio 

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.]. (Ps. 90, 2) 511 

llslexuret; si 100, - maior; non aque absorb|ebunt, quia habemus, quod maius 

interpiretatur toti mundo, cum omnia ipso iubente producta. Et tamen 

ita obliiviscimur ipsum habitâculum, taiitum Deum. Si tantura prineeps 

irascitur, etc. Ibi etiam 100 papae et 2euf[el, tamen leves stipuliae et 

'- pulveres, ut revera, sunt bullae aquae. Si Apprehend[imus noatrum habi- 

tâculum esse ante, supra, extra creat[uras et omnia in tanta subiectione, 

ut omnia ad eius verbum etc , Quid possunt f droben etc.? 

Sicut magnitudo fiduciae crescit ex magnitudine, Sic econtra progre- 

ditur ineffabilis ira. Manasse dicit in oratione : 'Ineffabilis' etc. Quando Betet swnn. «. s 

1" incidit alicui, [iPl. 237"] quod divina Maie-stas, cuius potentia est infinita, 

— : Quo ibit a spiritu eius? Si in extreLmum mare; manum; ab tenebLris;*i. is», 7tt. 

1 über exuret steht etsi niat coelurn über habemus steht babiuiculum et doiuum re- 

fugii maius tuto mundo 2 omnia (fiaiit) über iubente steht dicente über tamen steht 

U08 3 über ipsum steht ita metuimns, ita desperamus de Deo, baj t)n§ bundEet, toenit mit 

ein mit Strich zu princeps gezogen 4 unter irascitur steht (o (e^ eä Qu§ lOd o über 

Xeufiet steht ipse stipul[ae ergänzt zu stipulas zu 4 si statuere certo possemus uustrum 

dominum esse super omnia et omnia crescere ad eius nutum et verbum, iudicaremus zu 

jeves rh 5 über Si steht fide 7 über possnnt steht ipsi über {(âben steht tijun, 

quando ipse etc.? 8 C Sicut ' über magnitudine steht et Maiestate Dei econtra 

über (etiam) 8j9 über progreditur steht hinc zu 8 C'ognoscitur etiam inde magni- 

tudo irae divinae am unteren Bande der Seite 9 über Manasse steht Sicut über ora- 

tione steht sua Quando (iterum) über (iterum) steht einem ba§ einfett 10 über divina 

steht lila über Maiestas steht irascitur cuius c atu et 11 über Quo steht lugiet homo, 

quo hinter eius ist ut est in psalmo rh 

Z. 27. 

') Markierung eines Absatzes für das Druckmanuskript, befolgt unten im Druck 

ijrj An non tuti erimus, etiamsi coelum ruat?^ Habemus enim Dominum maiorem 

toto mundo, Habemus Dominum sie potentem, quo dicente omnia 

nascuntur. 

»5 Et tamen ita sumus pusillanimes. ut, si unius Principis aut Regis, Imo 

unius vicini ira sustinenda sit, trepidemus et despondeamus animum, Cum 

tamen consideratione huius Regis omnia alia in toto mundo sint ceu levis- 

simi pulveres, quos levis aura loco movet nee patitur consistere. 

Ad hunc modum haec descriptio Dei consolatur ac animi pavidi ad 

so haue consolationem debent respicere in tentationibus et periculis. 

E contra hinc etiam coUigitur, quanta sit magnitudo irae Dei, Sicut 

Manasse in oratione sua commemorat merito 'pavere et tremere omnes a sebet man. «s. 4 

vultu virtutis Dei', cuius ira super Peccatores sustineri non possit. Nam 

animus cum intelligit Deum sie potentem et magnum irasci ac intentare 

') ÄJmlich Horaz, Carmina III, 3, 7.

512 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [IMl.] (Ps. 90, 2) 

HsJSi descendero ad infemum' etc. Si ergo ille irascitur, nulluni est effugium. 

HaecqLue erit etiam infernalis poena, quod volent effugere' et 'non pot- 

i.iM.s.serunf. Thes. 5. Praeniisit istum versum ad conterrendos superbps, quia 

s.woiiotai über superbÔB steht ntint)t 

ein QToffen bonnei 4 über duri steht âtt über monte steht contra istos debet mons .Sinai 

contreniiseere radicib^ûs 5 über pavidos steht ge^ct baS öjd pavidos bis duIci8S[inii8 

unterstrichen' 7 über ifl steht f)ti^l praedicare (qui) superbis c aus superbi über 

et stellt aliter et (qui) zu 7 2. Timo. 2. r 8 perterritis c aus perterriti über Ulis 

steht Contra 9 nulluni o babitaculum (trib[ait) 10 über omnes steht omnia über 

nullus steht uumqûe ponit iratum 11 über recensêbit steht enarrabit 

•) Wieder der Text der Vulgata- Revision Luthers von 1629 toie oben S. 500 Anm. 3. 

') Wieder Rückkehr zum Thema. 

Dr]poena8, quo fugiet? Vere enim cum Davide dicet: 'Quo ibo a Spiritu tuo. 

Et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in coelum, illic es, Si Stratum 

fecero in Inferno, etiam illic ades' etc.' Quod enim potest esse refugium, 

si ille irascitur, cuius manu omnia facta sunt et qui potest omnia? '* 

Recte igitur dicunt, qui existimant hanc infernalem poenam fore. quod 

optabunt impii manum Dei effugere et non poterunt, Sicut etiam Paulus 

I tiifn. i.sostendit 1. Thess. 5. 

Talibus cogitationibus exercendi et bis quasi malleis contundendi sunt 

«Dil. 4.19 '&ji}]Xyrjx6TE'; illi et insensati peccatores, qui in summis peccatis tarnen secure w 

vivunt. Hi audiant, qualis et quantus sit, quem peccatis suis ad iniiigen- 

•i.woi(i».io. isdam poenam irritant, videant hi fulmina et audiant tonitrua in monte Syna, 

videant eontremiscere terram, omnia praesentem mortem minari. Qui 

autem peccata agnoscunt et iam antea trepidant, hi doceantur de habita- 

culo et erigantur. >» 

».xiiii.Mi Hoc est 'recte secare verbum', ut aliter doceas suporbos et securos, 

aliter cos, qui iam antea territi pavent et etiam tuta omnia timent. Hi 

(iJHcaiit cogitare de habitaculo infinito. aeterno, omnipotente. Illi seiant se 

uon habere iratum Daemonem, sed üeum ipsum, qui est super omnia. 

') Latrnitierir lAitherühenetmng. Viilg.: ni JcHcenüero in infernuni, ade«.


Hs] 3. Noveiiiinris[ M[oses, amplificatuFus calamitates et mortem humaLni generis, 

1. descripsit personam irascentem et eius magnitudinem , scilicet deum 

ipsum, qui est eternus, omnipotens, immensus et infinitus ; itaq[ue secundum 

hoc erit habita|culum immensum et econtra furor immensus et infi- 

i nitus, quia efFectus sequitur personae magnitudinem vel causae efficientis. 

Ideo hoc ipso versu ostendit calamitatem humani generis infinitis modis 

esse maiorem quam omnium aliorum animalium , quae etsi moriuntur, 

tamen non irascente deo. Eorum calamitas corp[orali8. Sed humana mi- 

seria, mors, ira est infinita et aeterna, quia creatura ad hoc creata, ut 

10 esset 'similis ^ deo' et habLeret eternam vitam et viveret Deo, quia, i.smo|ei.26 

quando Adam creatus: 'Non comedes' etc., 'quacunque die' etc., 'mortei.roofes, n 

mor[ieris'. Ibi videtis mortem in hu^mano genere non temporalem, simi- 

3 über itaqûe steht Ideo 4 über habitaculum steht eius über et (1.) steht favor 

[geschrieben payor/ infinitus et econtra 6 hoc o humani c aus humanam modis o 

7 maiorem quam o über animalium [sehr flüchtig geschrieben: a— al—)/ steht animantium 

zu 7 Mors hominura calamitosior morte aliarum creaturarum, quae moriuntur ordinatione 

natural!, homo simpliciter moritur ex ira divina nee habet concreatam mortem, sed impositam 

per iram dei r 8 über Eorum steht sed über calamitas steht est temporalis, sie ordi- 

nata 9 über quia steht homo est creata c aus creatura 10 über Deo steht verbo 

11 über quando bis creatus steht dictum est ei 12 über non steht esse über temporalem 

steht quae casu Tenerit 

') Text der Vulgata - Revision von 1529, U. A. Bibel 6, 14; sonst Vulg.: similitudinem. 

Dr] Er^j-o ex descriptione hac Dei, quod sit aeternus et omnipotens, immensus 

et infinitus, Sequitur utrumque, quod et habitaculum eius seu favor 

15 super timentes eum sit infinitus, et quod furor seu ira eius super securos 

etiam sit immensus Et infinitus. Nam effectus semper sequitur magnitu- 

dinem causae efficientis. 

Pertinet itaque versus hie praecipue eo, quod mors in homine sit in- 

finitis modis maior calamitas quam aliorum animantium mors. Nam etsi 

20 equi, vaccae et omnia bruta moriantur, tamen non moriuntur irascente 

Deo, sed est eis mors quaedam calamitas temporalis, a Deo sie ordinata, 

non in poenam, sed quia alioqui Deo sie videretur bonum. 

Hominum autera mors est miseria et ira vere infinita et aetema, 

Propterea quod homo sit talis creatura, quae ad hoc creata est, ut viveret 

25 in obedientia verbi et esset similis Deo, Non est creata ad moriendum, 

Sed mors peccati poena constituta est, Sicut Deus dixit ad Adam: 'Quo-i.SKotes, i? 

cunque die comederis de ligno hoc, morte morieris.' 

Non igitur hominum mors est similis morti bestiarum, quae naturali 

lege moriuntur, nee est mors, quae casu acciderit aut temporalis esset, 

jo Sed est mors, ut sie dicam, minata et profeeta ab irato et alienato Deo. 

ßutêtä äBette. XL, 3 33

514 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 2. 3) 

HsUem mortibLUs beatiarum. Antea fuisset immortalis, si non comedisset; 

animalibus caeteris est concreata mors, quae Bubiecta humanae naturae. 

i.woiri.isibi habet sententiam 

: 'Dominamini', ut secundum arbLitrium huLinanum 

debet etc. Mors non fuit praeacripta homini, ut animalibûs. Idee longe 

horribilius et miserius est audire de morte humana, quam; Imo nihil est s 

occidere bestias. Sed audire istam creaturam morti destinatam, quae 

creata est ad vitam aeter|nam! Sic ex nihilo facta, etc., — S)a§ ifl 

maxLimus lapsus. Idee ostendit personam irascentem ad conterendos Epii- 

curaeos. Nunc oatensa persona irascentis ipsam iram vel efFectum irati 

dei describere. w 

1 über mortibLUS sieht tß [d. h. es soll gelesen werden morte] über Antea steht Nam 

Adam zu 1 Est minata mors, ergo non concreata sicut mit Slriclt zu animalibus (Z. 2) rh 

2 über caeteris steht aliis über subiecta steht sunt über humanae steht homini 3 "Do- 

minamini' o 4 homini c aus hominis animalibi c in animantibûs über animalihlus 

steht sed peccatum mernit eam longo über (valde) 5 morte humana in langgezogenes 

—rte [= morte] hineinqeschrieben, darüber quam Imo c aus et 6 über occidere steht 

mori über bestias steht fliegen tob fcfltogen -u 7 et quae debebat habere habilaculum 

in deo, ba§ ift er§ [= erft] ein mors hinler aeter^nam rh 8 über ostendit steht pingit 

conter(r)endos 5,9 über Epticuraeos steht praefractos 9 über ipsam steht incipit 

effectnm c in affectum irati c aus irascêntis 

Dr]Ni8i enim Adam comedisset de ligno prohibito, fuisset immor[%. ü]talis. 

Nunc postquam per inobedientiam peccavit, mulctatur morte non concreata, 

sicut est brutorum mors, quae sunt subiecta homini, sed per iram irrogata 

et inflicta et per peccatum seu inobedientiam debita. 

Multo igitur miserrimum est audire, quod Homo morti sit destinatus, ,j 

qui tarnen ad vitam bonus et integer est conditus, ut haberet habitaculum 

in Deo. Ab hac felicitate por peccatum excidit, Id quod Moses omnibus 

nobis conatur ostendere, dum Personam irascentem sie diligentcr pingit ad 

terrendos securos et praefractos. 

TERTIUS YEKSrS. «. 

V.3 QUI FACI8 HOMINES mori Et dicis: Revcrtimini. filii 

hominum.' 

QUod in Ebraeo est: Facia hominom reverti ad contritionom, rcvora 

aliud nihil eat, quam quod nos vortimus: Facis hoinines mori, Itaque, oiiin 

hoc clarius esset, malui eo uti. 

Porro quod ad aentontiam attinct, habcnt hie Patres suum intfllectuin 

de pcccato concupisccntiae, Fortaaae quod non liabut-riint alias tentationea 

') LalinttUrU Luthttübtrsetzung. Viily.: No nvirtn». 

'^

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90. 3) 515 

Hs] [331.237''] 'Avertis': est obscurus versus. Patres habent suas senten-v. s 

das. Isti boni ho[Tnines Aug[U8tinus' et Hierojnymus*, si hab[uerunt, tantum 

tenta[tiones animales. Ideo omnea libri pleni de libidine. luventus 

fervet ca[rne et sangiuine; de ira, Immunditia, libidfine, — istas pa8[8ionea 

i scripserunt. Qui originis peccatum describunt, vocant concupiscentiam. 

Pueritia ante Adol[escentiam nihil seit de concupiscentia, nee senes. Ideo 

aliud orig[inale peccatum. Ideo, quia non experti spirituali tentat[ione, 

Ideo manserunt in cogit|âtionibus de corpiore. Ideo nee potuerunt expo- 

nere 8crip[turani recte. Si autem hab[uerunt, non videtur in libris eorum. 

10 Quae de fide, consolatione, consc[ientia et terroribûs mortis et ire divi- 

nae, nihil etc. Sinamus eos regnare in suo sensu. Nos trahimus ôêt. 

Haec est ira divina super crea[turam humanam, quae parata ad vitam 

aeteri^nam. lUe favor mutatus est et inflieta poena. 

1 über 'Avertis' sieht 'hominem' etc. Ij2 über sententias steht de peccato concupi- 

scentiae zu Iff. (Quae supra ' de peccato dicta sunt, huc referenda sunt) am oberen 

Bande der Seite 3 tenta(tionein) über animales steht quia non habuerunt tentationes 

alias nisi unter animales sieht carnis, de aliis tenta^tionibus fere nihil sciunt aut zu 3 

saltem non significarunt in suis scriptis hinter aut rh 4 Imudia 5 über vocant 

steht fie bie |Jfoffen Ê'ffEt ö über concupiscentia steht Incipit 1. sentiri a pubescentibLUs 

ergo muS piêccatum origînis bo für Jein 8 Ideo (se^nserunt) über cogit[ationibus steht 

sophisticis 9 über scrip^turam steht sacram ad illum profundum sensum zu 9 

man fiêt bie tentatio 3nn iien 6uc§crn nid^t, tractant negligenter summos locos hinter recte rh 

11 über Nos stellt SBii; muffen e§ über ôêr steht jiên 1'2 super bis humanam o 

13 über favor steht gratia 

'1 Enarr. in ps. z. St.; Migne 37, 1143. *) Comment. in Ezech. c. 47; Migne 25, 

470. ') Oben S. 499, 10 ff., aber der Druck gibt der Anregwng Hörers nicht Folge. 

Dr] praeter illas animales et carnis, Nam aliarum in suis scriptis raram fece- 

15 runt mentionem. Inde fit, ut Papistae nostri, cum de peccato Originis 

disputant, etiam nihil intelligant quam concupiscentiam carnis. 

At cum ea primum sentiri incipiat a pubescentibus, sequitur peccatum 

Originis longo esse gravius quidpiam, quod etiam in iis est et vivit, qui 

aetate inferiores sunt, in infantibus, imo etiam in foetu adhuc vivente in 

80 utero, Sicut Psal. 51. ostendit. suf. si, 7 

Sed quia Doctores fere restiterunt in Psychicis cogitationibus nee potuerunt 

scripturam ad illa occultiora et spiritualia Naturae vitia accommodare, 

fit, ut negligentius etiam in summis scripturae locis versentur. Quare 

sinamus eos regnare et abundare in suo sensu, Nos autem sequamur veram 

25 et germanam sententiam. 

Sententia igitur huius loci haec est, Quod Moses vult nos docere per 

peccatum esse factum, quod homo gratia excidit et poenam mortis sustinet. 

Tu vertis, inquit. hominem in contritionem et redigis eum in nihilum. Haec 

33*


Hs] 'Verfcis hominem in conflictionem': annihilationem. Nonne horrib[ili8 

sententia? 31^, hominem, — Ia§ bQ§ eth)Q§ fein, illam crea[turam, quae 

alia quam pecudes, quia horao non subiechis daemonib[U8, angelis, sed 

reservatus subiectioni solius divinae Maicstatis, illius verbo vivere; sie 

creatua: ba§ ift alius lapsus et iatner, quam ganS etc., est longe Alia res. » 

'Tu vertis hominem', huma^num genus, in contritionem'.* Uno verbo haurit 

huma[num genus totum. Et campus, ubi etc.^ 1 verbo, litera', — hie alius 

$(. 103,15 japsus et maior etc., quod erat vitale creatum; Ier|t§ bmb: ex immortali 

1. TOo|e»,i7 homine factua est mortalis irascente Deo, quia: 'Quo die', — pec[caverunt. 

Nonne horrib[ile 8pecta[culum : totum 

genus humanum lapsum de aeterLna lo 

beati[tudine in mortem miseram et aeternam. £)a§ êift hominem in con- 

tritionem verti, quod iam contritus, qui prius dives. 

Prudenter loquitur Mos[e8, quod hane iram refert in creatorem, Ne 

veniat Manichaeus* et faeiat duos deos, 1., qui sit habitLaculum et propi- 

1 über 'conflictionem' steht 'contritionem' ' 2 (ira) sententia 3 vor alia i»t lange rh 

über pecudes steht nempe maior bestlis zu 3 Imo dominium ei creditum in omnes 

creatûras r 4 über illius steht huius über vivere sieht debebat 5 über creatus 

steht est über baS ift steht illius similitudiue esse beatus über quam «teht quando vacca 

moritur 6 über hominem steht i. e. 7 über totum steht tantam multitudinem a prin- 

cipio usq[ue finem cum omnibus raenibris 6 lapsus o über fetft8 steht tu vertis et 

mutas etc. 9 über factus steht snb mati^tä nid^tS btoul 10 über aeter^na steht immor- 

talitate 11 miseram et aeternam o 12 über verti steht vertere ex vita 13 C Prudenter 

' über refert steht simpliciter zu 13 Kefert hanc iram simpliciter in Deum, 

contra Hanichaeos scribit, ut ostendat ab eodem deo petendum remedium r 

') So Hieronymus ; auch 1513 von Ltäher zitiert, Unsre Ausg. Bd. 4, 55, 8/. ') Vgl. 

hier unten Z. 19120. ') Vgl. hier unten Z. 21122. ) U. A. Tischr. 1, 602 Nr. 992, 

•) Markierung eines Absatzes; vgl. unten im Druck Z. 25. 

Dr] an non horribilis sententia et gravissima ira est Hominem per iram Dei a 

mori, tarn nobilem Creaturam, quae omnibus animantibus praestat Et non 

AnjeÜR, non Daemonibus subiccta fuit, Sed soli Maiestuti divinae, Imo quae 

ad similitudinem Dei condita fuit, ut viveret et dominaretur? 

Haec profecto gravior mors et tristior casus est, quam cum vacca 

mactatiir, pracscrtim si respicias propagationcm mali. HOMINEM (inquit) » 

VERTIS IN CONTRITIONEM, Hoc est, totum humanum genus. Haurit 

enim uno verbo omnem posteritatcm primorum parentum. Ergo quod ad 

vitam creatum erat, morti iam destinatur, idque Deo irascente. et est 

totum humanum genus prola|)Hum ex immortalitate in mortem aeternam. 

Vidc autem. quam prudenter Moses loquiitur, cum hanc iram .simpli- vi 

citer rofort in Creatorem, No veniat Manicheus cum insana sua turba et 

faeiat duoH Denn. Unum propicium ot bonuni. .Mtcrnni malum. Non enim

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Pb. 90, 3) 517 

Hs]ciu8, 2 iratus. Non dicit: Tu habitLaculum et diabolus vertit etc. Manich|aeus 

delirat et multi hodie, quod imaginantur omnia bona venire, omnia 

mala a Deo malo. Sic 2 principia: tenebrârum et lucis. Augustînus 9 

annos studuit.' Sic non cogitandum de Deo, ut tantum reservemus miseri- 

5 cordiam etc. ; hoc 

est declinare et velle efFugere, effugere iram divinam. 

Poetae docue[rünt, sicut milites mortem contemnere et calamitates. Hora- 

tius: Pulvis et umbra sumus.^ Summum nee metuas diem nee optes.' Si 

mors contempta esset conttnta, sed Quid prodest eam contemnere, si non 

datur vincere, quam debefmus [SI. 238»] in aeternum ferre? Ideo non de 

10 Epicui'ismo disputandum etc. Sicut Manichaeus : consulere Deus non facit, 

nisi-mihi bona etc. Sed referendum utrumque ad unum et eundem Deum 

et docere, quomodo vincantur. Non Mose jutûtt ömb contemnere, sed 

superare. Ideo prudenter loquitur: 'Tu', i. e. tua ira est, quod prius 

1 über 2. steht alterum malum über dicit steht sie über vertit steht hominem in 

contritionem, sed tu ipse hinter etc. eingefügt quia i/2 hinter Manichaeus eingefügt 

sie 2 über venire steht a bono Deo 3 über malo steht oriri über principia steht 

posuit über Äugust[inus steht Sal ift secta, in qua 4 annos (brtn) studuit c aus 

flubitt ' über üeo steht Sed nos non oportet sie adhâerere über ut steht ut fingamus 

novum Deum 5 über declinare steht iram divinam (iram) [weil es soeben vorweggenommen, 

nun eingeklammert] zu 5 ®a mit tom))t man ttitiöt bauen hinler divinam 

rh 6 über Poetae steht Hor[atius: Pulvis et umbra sumus 7 sumus unten 

9 über vincere sieht etiam über de steht isto 10 über Epicurismo sieht contemnere 

mortem, \o mu§ man nld^t tûn 11 nisi referenda über utrumque steht bona et 

mala 11112 ad bis docere anstatt (Sed cogitandum) rh 12 über vincantur steht illa mala 

«6er Non bis tjmS steht 3)0 ift§ Mosi timB jufûn 13 über loquitur steht dicit über 

tua ira steht opus tuum ISjölS, 1 über prius eter^num steht Universum 

») Ckmfess. Hb. III; IV, 1. ^) Horaz, Carm. IV, 7, 16. ») Oben S. 485 Anm. 2. 

•) Einen Unterschied zwischen lateinischen und deutschen BucMtaben macht Rarer nicht. 

Dr] dicit: Diabolus redigit homines in nihilum, Sed: tu ipse, qui ftiisti, ante- 

15 quam coelum et terra essent. Hoc enim Manichei deliramentum fuit Et 

non dubium est multos nunc in eodem errore esse positos, qui imaginantur 

omnia bona a bono Deo, mala autem a malo deo oriri. In hoc errore 

vixit Augustinus annis fere novem. 

Sed impietas est fingere novum Deum et hoc modo effugere ac decli- 

20 nare velle iram Dei iure nobis propter peccatum irrogatam, Sicut milites, 

qui palam contemnunt mortem. Sed quid profecisti, etiamsi mortem extreme 

contemnas? Num ideo etiam mortem vicisti? 

Quare merainerimus, hie non disputari de Epicuri cogitationibus, quomodo 

mitigentur mala, quae non possunt caveri, Sed doceri nos, ut bona 

25 et mala referamus ad unum Deum et discamus, quomodo illa mala vinci 

possint. Hoc enim est, quod Moses praecipue instituit facere.

518 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [Iö41.] (Ps. 90, 3) 

H8]eterLnum genus humaLnum absorbetur. Non temere ista fiunt, nascimur, 

«»attt.io,s9patimur, morirnur; tarnen • pecudes non moriuntur temere, Matth. 10., sed 

in dominio iiostro ipsarum calLamitates. Multominus nostra mors sine con- 

i.TOo|ei,»«8ilio et ratione. Sicut in Genêsi describit: sicut vita certo et divino con- 

silio, Sic codem deo et consilio fit: vertit illani creaturam optime conditam, s 

protrudit in mortem. Ipsi deo aäcribere illum horLribilem effectum, quem 

omnes homines praeter Epicu^reos *, quod ille efFectus mortis venit ab ipso 

«lot. 6,ideo. Ideo 'qui percussit, sanat", ibi ergo requirit consilium. Ego 'occidam 

i.6ain.2,6f. et faciam vivere' etc., 'PaupLcrem facit' etc., 'dedueit ad" etc. Est eins 

Tit(ulu3. Non 2 deos; qui nos iratus proiecit, ita suscipit, ut eius potentia lo 

vincamus mortem. 

1 über absorbetur steht in conspiêctu nostro totum über nascimar itehi non 2 über 

morimar iteht temere Mattb. 10. o 3 über in sieht nostro arbitrio sunt enim ipsarum 

calLamitates unier dominio steht hominum Multominus] Multomagis über nostra 

steht bominis über mors ste?U et finis non fit 4 über ratione sielä dei über sicut 

steht Ergo 4l5 hinter consilio tIe/U (vita), darüber conceditur 6 über Sic steht etiam 

mors et ira über conditam «teht [abhängig von vertil/ in contritionem et nihilum et 

6 über Ipsi deo ascribere steht Sol lêiflt deo ascribero illum affectum, dazu (legendum puto: 

effectum '), quod veniat ab ipso met deo, bnb {öden fonft {ein anbei ^ülffe (udên, quia ipse, 

qui 'percussit, sanat' ; fo êift \t\n teim: 'Ego occidam et vivere faciam' rh 8 percusit 

ibi bis consilium unterstrichen* 9 faciam o über facit steht Haunae canticum 

lOlll über proiecit bis mortem steht Sicut per ipsum accepimus vitam, ita vincamus etiam 

mortem 

') Anklang eines detitschen affirmativen ,doch' [= Ja'] : „sterben doch' ; vgl. Z. 15: 

Nam. Vgl. Jes. 63, 16 u. ö. ^) Erg. sentinnt. ') Das von Röter abgelehnte affectum 

stand wohl in Dietrichs Kollegheft; vgl. oben S. 478. ') Rückkehr zum Ihema. 

Dr] Prudenter itaque tLxit: TU FACIS IIOMINES MORI, Hoc est, Tuum 

opus, Imo ira tua est, quod Universum genus humanum per mortem absor- 

betur. Non temere fiunt homines, non temere nascuntur, non temere patiuntur, 

non moriuntur temere. Nam no pceudes quidcm temere moriuntur, u 

i.Koiti.jssed no.stro arbitrio. Sunt enim ipsorum calamitates in dominio hominum, 

quanto minus mors «t finis hominum sine certa ratione est. Sicut igitur 

vita divino et certo consilio conceditur, Sic etiam mors est opus irae Dei, 

quo vertit creaturam hanc in contritionem et protrudit ex vita in mortem. 

Ita proprio refert hunc effectum ad ipsum Dcum, ut admoniti non ao 

toi.e. laliunde accersamus auxilium, quam ab eo, qui inflixit maiuni. Qui enim 

i.eam.i,« percussit, idem et sanabit". Hoc enim est titulus Dei nostri, IJuod 'occidit 

et viviflcat, Quod ducit ad inferos et reducif, Quod (sicut hie dicit) vertit 

homines in contritionem Et iubot roverti filios lioniinum, Ut, sicut per ipsum 

initio accepimus vitam, Ita per ipsum quoque tandcm vincamus mortem, « 

quao mors non simplicitor cuncupiscentiau, sed totius poccati causa est.

Enarratio Psalmi XC, 1534/35. [1541.] (Ps. f)0, 3) 519 

Hs] 'Et (licis tarnen: revert[imini'. Non hie de concupiscentia loquitur, 

ut Doctores. Tu occidis omnem hominom ut unum hominem, sicut et 

viven^tem ', a principio mundi usque ad finem. Diab(olus non posset nisi 

Deo; consil[ium eius est ira. Sumus oves occisionis', subiecti morti propterMom. 8,36 

6 p[eccatum ex ira divina. Sed sie non perdis, ut non recrees alios. Ideo 

'revertiLinini", Id est: lubes alios nasci.* Ante dilu[vium seculum est versum 

in nihilum. Et tarnen ad Noe : 'fac arcam'. 'Crescite et muItipLÜ- 1 

swoic e, i« 

camini'. 'Morte morieris'; In sudore", calLamitatea vitae; 'Donec rever- '•'j/nJ's'js) 

taLris' etc. S)q fte|t: 'avertis homiaem in contritionem', is locus haurit 

10 totum genus humanuni. Terra' etc., et quamdiu vives, habebis calamitosam 

vitam, quam Mos[es indicavit, ratio et philosophia non. Wan fuc^t 

gute tag auff etben, nemo sudorem; sed non. Postea Puniunt homines 

1 concupisceutia über (potentia') 2 Doctores c aus pLapistae über Doctores steht 

Sed de peccato et ira peccati über ut (2.) steht sicut 3 a bis fiuem unterstrichen* 4 über 

Deo steht licet Deus utitur diabolo über 'Sumus' steht igitur über propter steht iram 

3 

Dei ob peccatum 5 über sie steht Nihilominus tarnen alios iubes uasci 6 Ante 

4 1 2 

dilu^vium seculum über seculum steht illud 6/7 über est versum steht periit zu 6 

Alii moriuntur et alii nascuntur r 7 über Et steht Dictum est: 'Delebo omne animal 

vivum unter Noe steht dictum est unter fac steht tibi über 'Crescite' steht In GenLesi 

8 sudorem, darüber 'vultus tui' über Donec steht 'Terra es, et in terram' 10 über humanum 

steht et implet oaliamiatibus über vires steht 'In sudore 11 quam bis non 

unterstrichen über indicavit steht aperuit nobis über non steht potuit su 11 Ea. est 

sententia divina zu quam rh 12 über Puniunt steht inde zu 12 Monachi etiam 

docuerunt contemnendam mortem, sed male hinter non rh 

') Erg. facis. '') Luther faßt das „Wiederkommen" hier als neue Gehurten des 

Menschengeschlechts. ^) Erg. peccati. ) Rückkehr zu Text und Thema. 

Dr] Utitur quidem Deus diabolo ad affligendos nos et occidendos, sed 

Diabolus id non potest, nisi Deus hoc modo vellet puniri peccatum. Sumus 

15 igitur 'Oves occisionis', subiecti morti propter iram Dei, ob peccatum. SR6m. 8,36 

Secunda pars versiculi: ET DICIS: REVERTIMINI, FILII HOMI- 

NUM, eo pertinet, Quod sicut moriuntur homines quotidie propter pecca- 

tum, Ita quoque Interim nascuntur alii, sed eadem conditione qua illi, qui 

defuncti sunt. Sic seculum illud ante Diluvium periit, Dixerat enim Do- 

20 minus: ''Delebo omne Animal vivum', Et tarnen ad Noah dicit Dominus: 

Tac tibi arcam et ingredere tu et filii tui et eorum uxores.' uswoiee.?.» 

Sic ad Adam dixit: 'Morte morieris, quacunque die comederis de 

ligno hoc'. Et postea: 'Terra es, Et in teri-am reverteris'. Hie enim locus i.TOofeä.w.is 

est, qui haurit Universum genus humanum. Et tarnen semper alii in hanc 

25 vitam nascuntur, eisdem calamitatibus obnoxii. 

24 Et] E [Druckfehler] Vrdruck


Hslmaligni et iudicant Deum, quod sie Universum genus in nihilum redigat 

ut pecudes, tum mur^murant, quare sie faciaf.' Ideo audiendum est vcr- 

«ragcLs. ti bum Dei, lere^^mias: 'Non abiecit ex corde, sed miserebitur'. Ratio humana 

non intelligît iram Dei et calamitatem humanam, multominus, ubi 

sensit, novit remedium contra iram. [931. 238 *•] Verbum docet peccatum 

mereri iram et mortem, deinde iterum remedium; hoc "2.* tantum scrip- 

tLura! 'Vertis ho[mines in humilitatem et dicis: revertimini' etc. 'In do- 

1. Wolfes, u;io[^re' etc., 'multiplicabo' etc. Ibi confirmat benedictionem: 'Crescite'. 

1 über maligni sUht blasphemi, ut disputent, WaS im bton ZtUitn [e^, quod Um severe 

2 über inurimurant steht jutnen mit Bjn(erm |)|crtn (Sôtt, cur sie agat 3 über 'abiecit' 

tteht 'filios' 6 über remedium atcht postea zu 6 hinter iram steht noch hinzu- 

geschrieben quod est eundem Deum Sectere, vincere, ut revocet nos in ritam aeternam ; bo8 

lêift: 'vertis liominem in humilitatem et dpcis' zu revocet steht ista aliter scripsi, ut vides 

statim ' am unteren liande der Seite zu 5 Est 'sicut custodia in nocte' am oberen Bande 

der Seite, vyieder verlöscht; zu Bl. 239^ unten S. 626 Z. 5 gehörig 8 über confirmat steM 

Dens in Gen[esi multiplicationem et involvit eam calai^mitatibus zu 8 êift 'revertimini' 

et moriemini hinter 'Crescite* rh 

*) Als duplex zu fassen. ') Eörer gibt Dietrich einen Hinweis auf seinen von 

diesem NaclUrag, wohl aus Onicigers Heß, abiveichenden Ausdruck revertis S. 621 Z.6; 

vgl. oben S. 479. 

Dr] Haec est sententia divina, quam aperuit nobis Moses, Ratio per sc 

vidcre haec non potuit. Itaque non Gentes solum, sed ilonachi quoque lo 

multa disputarunt de contemnenda morte, sed male. Nam homines hoc 

modo aut securi fiunt aut blasphemi, dum exuunt timorem Dei ac commo- 

ventur adversus Deum, quasi Dens TjTannum agat et sine ratione morti 

exponat hanc miseram Creaturam. 

Longe melius Moses docet, Quod, etsi abiecerit Dens honiinem propter u 

peccatum. Tarnen non sie abiecerit, quin etiam misereri et iuvare eum velit. 

Ratio utrunque nescit, Primum Quod mors propter peccatum per iram 

Dei homini arrogata sit, Deinde Quod contra iram hanc sit remedium in 

misericordia Dei, Quod ille iratus Daus sinat se flecti precibus et vinci, 

ut renovet nos per verbum gratiae et spiritum suum in vitam aeternam. » 

Sicut autem Moses hie dicit: Facis homines mori et dicis: Revertimini 

filii hominum, Ita in Genesi Dens simul promittit multiplicationem seu 

benedictionem et involvit simul homineni calamitatibus infinitis. 

i.WoiM,»«! Quod in Genesi dicit: 'Crescite et multiplicamini', Hie dicit: Facis 

filios hominum redire. Quod istic dicit: 'Pulvis es et in pulverem roverteris', n 

Hie dicit: Facis hominem mori. Sic una brevi sententia simul constituit 

et haurit totum genus humanum, Quod alii vertuntur in contritionom et 

perount, Alii nascuntur in similes calamitates.


Hs] Quamquam ira, tarnen non abstulit crescentiam ge[neri8 huma[iii, tarnen 

calaj^mitates acldidit. Una sententia haurit et econtra constituit genus 

humanuni, ut diluvio perdidit totum genus humanum, per Noe iterum. 

Sic vastat Civitatem hodie, oBet iar etc. Sic totum mundum 'in conten- 

5 tionem' ponit et 'revertis' in generationem et vitam, sed calamitosam. Et 

qui novi, iterum ponuntur in contritionom, — donec venerit ille dies. In 

illa calaLmitate non sustulit procreationem ; qûarnquam sit calamitas magna, 

tamen creantur filii et filiae, ut sequitur; lefti toeg fterfien, et tarnen mua- 

dus plenus; ba^ êift vertere, revertere, morte et cala^mitatibus perdere 

10 et benedictioiie tamen augere. Ira ergo divina, quod vertimur. Et tamen 

pulchre \ quod semper mors praecedit et vita sequitur. 2)o§ le^t tft Optimum: 

'pauperem facere et locupletare', ut 1. Reg. 1,, esurientem relinquere i.eam.2,7 

et tamen saturare. Quod hie spes vitae aeternae, quod homo non occum- 

bat ut alia bestia; ut max[ima sit ira, tamen vult propiciari, qui iram 

1 über crescentiam sieht multipÎicationem 2 über Una sieht Sic über genus sieht 

Universum 3 über diluvio steht in zu 3 ©0 ift jein opus; flnb grandia opera, nam 

et Operator magnus est hinter iterum rh 4 »ber c aus sed 5 über ponit sieht 

vertit 6 dies c aus diem über dies steht tum vere vivemus 6/8 über In bis 

creantur steht Generatio mansit sub calamitate. 'filii hominum*, inquit, etc. 3d^ tDiI§ dilû- 

vium taffcn t)Ber fie flên et tamen bol lonb »olmodên 7 calaLmitate geändert in 

calamitas si(n)t 10 über benedictione steht generatione über Et steht Quanquam est 

calamitosa vita 11 tcfet c aus teft§ zu 11 Observandum, quod in talibûs locis fere 

semper mors praecedit, vita sequitur r 12 (red[igere) pauperem facere et locupletare 

13 über Quod sieht @o maa^t et§, quod über spes steht fe^ 13lli über occumbat steht 

(ot bntetglên 14 über bestia steht animantia, sed ut humilietur tantum ira c aus iram 

über qui steht bis 

') Erg. fit. 

Dr] 15 Donec veniat expectata illa dies redemptionis nostrae, in qua vere 

vivemus. Tum enim non solum istae miserae carnis calamitates omnes 

auferentur, sed etiam revelabitur gloria Dei in filios eins. Interim haec 

duo opera Dei manent, ut et perdat calamitatibus genus humanum et 

generatione etiam augeat. 

jo Quanquam autem calamitosa est vita haec, Hoc tamen plenissimum 

consolationis est, quod mors praecedit et vita sequitur, Sicut studiose Moses 

hoc ostendit, cum dicit: Facis homines mori (hoc primum est) Et dicis: 

Revertimini, filii hominum (hoc secundum seu posterius est et Optimum). 

Sic calamitosum est esse 'pauperem', sed huius calamitatis quem poeniteat, i.som.a, 7 

SS si tandem 'locupletetur'? Miserum est esurire, Sed maiore cum voluptate 

postea cibis fruimur. 

Haue igitur spem occulte ostendit hie Moses quoque, quod post mortem 

secutura sit vita nee futurum, ut homines pereant sicut reliqua animalia,

522 Enarratio Psalmi XC. IbUßb. [1541.) (Ps. 90, 3. 4) 

Hs) agLnoscant et humiliantur, alii g{)en I)in cum pecud|ibu8; qui vero timemus 

deum, datur haec doctrina, ut istam mortem, cala[mitate8 vincere et fiamus 

domini super omnes raiserias et iras dîvinas, quae nobis inflicta. Quod 

»••äff. Mo8[e8 dicit in fine psalmi, Hoc necesLsarium, ut non in ira submergamur; 

i. e destruis hoLmines ira tua per mortem, Et tamen con8ervas tuam bene- s 

.OToici.sdictionera: revertis etc., et hoc levisaimo verbo. 'Dixit, et facta'. Dicit 

matri meae: concipe, mihi: nascere, comede, bibe et 8aturare! Est mag- 

nitudo personae, quae 1 verbo haurit totum orbLem et I verbo replet non 

solura pecudes, sed nobiliss[imam creatLuram, hominem, et ad vitam aeternam. 

V. 4 Mille anni': Ibi transfert a conspectu humano in conspectum divinum, lo 

1 über alii eteht experientur iram aeternam et mortem über qui sieht Nobis vero 

über timemus steht sentimus iram 2 datur bis doctrina unterstrichen 

' über haec steht 

ea über ut steht discamus über calamitates steht illas 3 über miserias stelu cala^mi- 

tates inflicta c au.i inilicti über Quod steht Ut 4 über dicit steht iufra über psalmi 

steht ba§ ift ein§: 'Vertls liuman[um geuus in contritlonem* viit Strich zu destruis Z. 5 ge- 

zogen 5 über mortem steht calamitatcm totius vite 6 über levissimo verbo steht 'reverti 

facis' über facta steht 'sunt' 7 über nascere steht nascor «4er Est steht Q8 tfl im 

Omfi 1 tDOrt jutûn 8 über replet steht iterum 10 über transfert steht nos über in stellt 

ad zu 10 Non solum magna est ira mori, sed est et festinata ira r* 

') Rückkehr zum Thema. *) Inhaltsangabe des fciqenden Abschnitts; Dietrich 

verwendet sie nicht. 

Dr]Sed, quod moriuntur, fieri, ut humilientur, non ut in morte maneant. Hanc 

spem ostendit iis, quorum corda consideratione peccati sui et irae Dei 

B. Ulf. perterrefacta sunt. Ac sub finem Orationis hanc doctrinam de vincenda 

morte et ira Dei clarius tradet. 

Sed admonendus quoque lector est de Phrasi. Singulari enim consilio is 

retinet Moses usitatam loquenJi formam, Cum sie dicit: Tu dicis: Hever- 

'• ""'[y' *,' timini, filii hominum. Respicit enim ad id in Genesi: 'Dixit Deus: Fiat 

Firmamentum, Sol, Luna' etc , Item: 'Faciamus hominem', Quod omnia 

verbo creata sunt et conservantur. 

Facit autem hoc quoque ad ostendendani magnitudincm ])or9oiiac, quae »o 

uno verbo haurit et constituit omnia. Quid Icvius potest videri verbo? At 

cum DeuH dicit verbum, statim fit, quod dititur Sic dicit matri meae: 

Concipe, et concipit, Dicit mihi: Nascere, et nascor. 

(lUARTrS VERSl S. 

V4QUONIAM MILLE ANni sunt coram te sicut dies hestorna, is 

quae praeteriit, Et sicut vigilia nocturna. 

IIIC truiisfert nos a conspectu rerum humanarum in divinitatom ot ex 

tempore in talem vitam, in qua nullum est tempus. Pertinet autem hoo


Hs] Et hoc etiam pertinet ad magnitudinem personae irascentis. Si aliquis 

tamdiu viverot ut Adam, Mathusalem ' : Illum tarnen Deus^ — diceret ali-i-!B!o(f5, s. 37 

quis, — dedit eis tantam vitam, ergo non proieeit; nonne satis longi isti 

dies? Ipse Moses dicit: Non solum est ira divina contritio geLneris hu- 

5 mani, [231. 239»] sed etiam festinata ira. äötr fterben 6alb, Dens non feutnet. 

Non lâBen spatium differendae mortis, Sed ift auffm ^qI§. Vivimus brevissimam 

vitam et calamito8[am et morimur, postea vita aeterna. Sed 

Mathusalem diu vixit. Sed coram deo nihil etc. Magna ira, intolerabilis 

cala[mitas et brevi8[sima vita etc. Coram deo ut nihil, non est cursus sed 

10 iactus impetuosus ad mortem. Aliud nihil est vita: cursus ad mortem, 

non iter, ambulatio. Moses atrotius: sed raptus et impetus ad mortem. 

Sic coram Deo, sed homo non videt, qui putat se eternum vivere'; contra 

2 über tamdiu steht \ijon über Ulumjtamen* Deu8 steht posset dici: Dens hunc non 

sie abiecit, sunt dies satis longi 5 üh(r fterficn steht ju mat über non (eumct steht et 

e^let 6 über spatium steht solatium * über differendae steht vel tardantis tmter 

mortis steht aut calamitatis über ift steht e§ zwischen ift und Quffm steht »n§ 7 über 

morimur steht morte aeterna 8 über coram deo steht est etiam brevis 9 über ut 

nihil steht tft§ al§ gat nid^t§ 10 über ad mortem steht est quasi quidam impetus et raptus 

ad mortem hinter vita ist quam eingefüyt 11 impetus mit Strich zu impetus über ad 

mortem in Z. 10 gezogen 12 über Sic steht est über coram Deo steht in oculis De' 

puta(n)t 

') Auch von Hieronymris envähnt, Breviar. in Psalm, z. St.; Migne 26, 1158. 

') Zum Verständnis des Akoluths rgl. das Übergeschriebene. ') Die deutsche Rede- 

wendung scheint durch den unvoUhomvienen lateinischen Ausdruclc hindurch: statt in 

eternum vivere Iwrte Hörer: „eloig leben". *) Wieder wie das deutsche „ioä)" oben 

S. 518 Z. 2. ') Rovers Nachschrift spatium differendae mortis gibt Luthers Aus- 

spruch sicher wieder; die Änderung solatium tardantis mortis — wohl axcs Crucigers 

Heft — ist wohl eine zweite Formulierung Luthers; oben S. 479. 

ür] quoque sicut superiora ad ostendendam magnitudinem personae irascentis 

Dei. Nam si quis viveret annos Methusalah, qui fere decem saecula implevit, i.SD!o[c5,25. 27 

li cogitaremus talem hominem in meliere conditione esse quam reliquos nee 

per iram abiectum esse. 

Sed Moses diversum dicit, quod non solum ira Dei premat homines, 

sed etiam festinata ira, quod nimium cito morimur nee habemus solatium 

differendae vel tardantis mortis aut calamitatis, quod vivimus brevissimam 

so et tamen calamitosam vitam, postea morimur aeterna morte. Nam etiam 

Methusalae vitam si consideres, non vixit mille annis. Mille anni autem 

quid sunt, si sunt coram Deo sicut dies hestema? 

Hanc vitae brevitatem quis homo unquam ita depinxit? Significat 

enim non cursum, sed ceu impetuosum iactum esse, quo ad mortem 

as rapimur.


Hs] illas Epi[curaea8 cogitâriones loquitur; fingit se 30 iar. Cice[ro: Nemo 

tarn senex, qui non speret se victurum.' Spes longioris vitae in omnibus 

et somniat quisqûe abesse mortem, et non aliter vivunt, quam sint^ vic- 

turi eternum.* 

Securi faciunt et sua opLcra, quasi mors longi8[8ime abesset. Si etiam 5 

'lOüO', tarnen ouffm âl§, huma[num genus prae sua caecitate non aestimat 

miseram calamitatem, brevitatem, non sentit, et tamen ob oculos. 

Videmus, et alius cog[itat se 40 iar etc. Hoc vident spirituales oculi et 

illuminati per verbum, illam calaLmitatem et brevitatem. Ideo si quis 

habe|ret 100 iar §h3 leben et inspiceret, tamen diceret: quid est? quid mei lo 

anui? Ego 54, ift quasi lêut fru geborn. Philosophi: Praeteritum abiit. 

1 über 80 iteht 100, 20 über CiceLro steht Sicut dicit zu 1 Cicero r 2 qui 

c atu quae über Ticturam steht 1 annum über Spes steht iUa über iu steht ßedt 

zu 2 zu Omnibus ist cordibûs rh 3 et (I.) ist ergänzt zu ideo über abesse steht longe 

über quam steht velint semper vivere 5 über faciunt steht ex sua rita opinione quasi 

aeternam vitam, cum tamen mors sit valde viciua zu 5 Media Tita* r 6 über humanum 

genas steht ratio hinter genus eingeschoben quae [auf ratio bezüglich] caecitate 

c aus cecitate 7 über calamitatem steht iram 8 über Videmus steht enim, quod 

ille heri est mortuus vor cogiîtat steht qui r über cog^îtat steht credidit über etc. 

steht victurum, quos si etiam vixisset, tamen nihil Hoc c in Uaec 10 über inspiceret 

steht oculis spiritualibus über quid est? steJit nihil est 11 über 54 sieht sum natus 

annos über ift steht ]în gangen über Philosophi steht Sicut hinter Philosophi steht 

dixerunt r über abiit steht beitoien 

') Ettca De senectute c. 19. ») Anklingendes Deutsch: ,aU tsürben fie', statt 

richtigem ac ei sint. ») Vgl S. 523 Anm. 3. *) Oben S. 4i)6 Anm. 1 und 2. 

0r] No8 fingimus nobis longum tempus esse septuaginta annos, Et semper 

accidit, quod Cicero dicit, Neminem ita esse senem, quin speret se unum 

annum adhuc victurum esse. Haec spes longioris vitae natura omnibus 

indita est. Inde fit, ut studia et rationes omnes ita instituant homincs, u 

quasi semper sint victuri, faciunt enim ex sua vita opinione aeternam 

vitam, cum tamen mors ubique insistat nostris vestigiis et nobis nunquam 

non sit vicinissima. 

Sic ostendit Moses hanc calamitatem maximam, (juod liomines euas 

calamitates, nempe iram Dei et brevitatem vitae non sentiunt, quam tamen »o 

oculis vident et experiuntur. Ilodie moritur, qui heri speraverat se (juadraginta 

annos aut amplius victurum esse, et si hos annos vixisset, nondum tamen 

abiecisset spem longioris vitae. 

Monet igitur Moses, ut transfcramus nos extra tempus et Dei oculis 

inspiciamuH noKtram vitam. Tum dioturos nos esse, Quod tota hominis vita, >j 

utiaiu cum loiigissima est, vix sit una horula. Ego iam sum natus annos

Enairatio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 4) 525 

Hs] futurum non venit, quam bo§ Nunc.^ Igitur illa cogitatio seria non est 

cordis humani, agnitio brevitatis etc. Ideo Mose facit maximam iram, 

Intensive, quod est mors, calamitas et peior quam ferarum; nulla com- 

paratio extensionis, quia bvevis[8ima vita. 8i quid bonae vitae, transit 

5 raptim. JRedên a principio mundi, — quando Adam excitabitur, erit ut 

1 hora. Et nobis baB leben, quae praeterita, quasi nihil etc. Ideo si quis 

ap[erto oculô, quo Dominus, tum nulla longitudo dierum, eitel brevitas. 

Inter se comparata cum oculis beluinis alius alio diutius vivit. Sed coram 

Deo 1000 iar etc. Imo si 6000, idem. Econtra, quando ÖLnfer ^[etl 

w ©[Ott iDtl fein tûn lang madên, tum 1 dies ut lOOii anni. AmplifLicat 

calamitatem huma[nam. Et: 'b[revi tempore', lob.; fugit velut d[ies; *iobn.i 

mein, e§ fe^ befcriebitt '' vita humana; s[piritus 8[anctu8 seit; gentes: vitam 

1 über quam steht ergo nihil habemus de tempore 3 über ferarum steht animaliam 

4 über brevis^siina vita steht quae brevis^sime transit 5 a(b) über a steht an ' über 

ut steht ac 6 hora c in horam, darunter dormisset quae c aus quod * praeterita c am 

practeritum ' 

9 über etc. steht ut nihilum 10 über ut sieht est zu 11 'Homo 

natus de muliere' etc. r 12 über mein steht ^äj über bcfctietitt steht aai) über seit 

steht hoc facit Spiritus zu 12 Vitam, quae faciunt r 

'J Vgl. etwa Cicero, De senectute c. 19. ') Eingedeutschter Aiisdruck. ') Andeutung 

der detitschen Redewendung : „öon Slnfang bet SBclt an". *) Die ursprüngliche 

Niederschrift verrät noch im lateinisclien ßeniis quod praeteritum die deutschen Worte 

iMthers: ,bQ§ leben, boä . .", während die Korrektur das Genus der lateinischen Trans- 

formation vita anpaßt. 

Dr]51i. hoc -totum tempus, cum recte considero, sie abiit, ac si hoc die essem 

natus, verum enim est, quod Philosophi dicunt: Praeteritum abiit, futu- 

X5 rum non venit, Igitur de omni tempore nihil habemus, quam quod NUNC 

est, Reliqua non sunt, quia aut abierunt aut nondum venerunt. 

Ad hunc modum Moses iram Dei äuget praeter omnium hominum 

opinionem et iudicium, Primo (ut usitatum verbum retineam) intensive, 

cum mortem hominum facit peiorem et graviorem omnium animantium 

20 morte, quod per iram Dei irrogata est; 

Deinde extensive, quod vita brevissime abit. Hoc totum tempus, 

quod est ab initio conditi hominis, videbitur Adamo resurgenti tanquam 

somnus unius horae. Carnis oculi beluini sunt, hi iudicant multum esse, 

si quis centum annos impleat, Atque coram Deo mille an- [SBg. E] ni sunt ceu 

85 hestema dies, de qua nihil restat. 

Huc Hiob quoque respexit, cum dixit: 'Homo de muliere natus, brevi ^tot, u. i 

vivens tempore, multis repletur miseriis.' Est enim non solum, ut dixi. 

') Dietrich beirechnet Luthers Alter genau; er seUist gibt es oben S. 524 Z. 11 in der 

Eile des Vortrags ungefähr an.

526 Knarratio Psalmi XC. 1534'35. [1541.] (Ps. 90, 4) 

Hs) quae faciunt ' ; ia, fer§ bmi : persona irascens et brevitas infini[ta. mors 

quoq[ue, patiens et brevitas infinita. Maxiîma et miserLrima miseria. 

[331. 239''| SDenn einet f(f)on lang le6t, sunt dies, i. e. vita, quae iam 

praeteriit, optima abiit, pessima scquitur. 2 nimilitudines : prima 

praete- 

ritae diei, 2.: 4.* partem noctis. Est ut ^Joc^tbnd^.' Est una portio noctis ; » 

sumus in tempore diei et noctis, sunt nostra spatia: fdîbti* Jtt) famen. Si 

de vita loquor: 'Dies'; est 'una praeterita nox'. Si noete, est: quando 

dormimus, nihil numeramus; est impossibile, quando aliquis. Si surgit, 

vix putat 1 horam. Ideo nihil brevius quam nox. Si dies numero, tunc 

est 'dies praeterita'. Si eine noctem numeres, est 4. divisio. 2)a§ ift fon- lo 

temptim de brevitate vitae Non solum maledictionem et iram amplifLicat; 

Sed quod reliquium, i. e. reversionem filiorum ad vitam, extenuat, dicit 

. wiofcs, isbrevis^simam et oppressam cala^mitatibus et 'sudore vultus'. Non est vita 

zu 1 A'itam, quae faciunt r brevitas iii6nita o 'J über iniser[rima lieht extrenia 

zu 2 'Mille anni corani te sicut dies, quae praeteriit', Imo inquit: 'unus dies coram deo 

1000 anni' nur fitrich zu dies S. 625 Z. 10 rh 3 iam (non) zu 3 'Est sicut custodia 

in nocte', vigilia exirema am oberen Bande der Seile, zu Z. 5 gehörig zu 3 Non solum 

amplificat calamitatem, sed praesens vitae bonum extenuat, vitam scilicet r zu 5 non 

quae incipit, media, — transiit zu diei rh 6 diei (d[iei) über {dîbtS Jto {amen 

»teht Utrumque igitur complectitur 7 (vita), darüber (nocte) die über 'Dies' tleht fo iftS 

praeterita (est (1.) bis nox), darüber si de nocte, tum est tantum una vigilia r/9 über 

quandj bis horam eteht Somnum non possumus observare, bj nton tnifft. >i>ie tang man gc 

(dÎaffen lâb 10 (eine) noctes tVter est steht tunc über 4 steht quartale noctis 

11 über vitae steht flcteb, baS bj oUerbeft ift über iram stellt calamitaitem 12 über Sed 

steht etiam über reliquium steht fecit 

') Martial, Epigr. X, 47, 1. Dasselbe Epigramm zitiert Luther schon oben Ü. 4li5 

zu Z. 7; Dietrich allein führt es oben S. 280, 32 an. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 35, 603; U. A. 

Tischr. 5, 35i) Nr. 5795^. •) .47so; quartam. ') Nachficache. *)— schiebt es, 

Dr]ra, sed festinata ira ac calamitas, Et sicut Persona est infinita, sie ista 

brevitas est finitissima. ii 

».«»irii.s Quod scriptura alibi dicit: 'Dies una est coram co sicut miiie anni', 

Id pertinet ad spirituaiem et aeternam vitam. 

Quod de vigilia in nocte addit. Notura est veteri consuctudine in qua- 

tuor vigilia« noctem distributam esse. Sicut igitur mille annos comparavit 

ad hoHturnam diem, Sic totam vitam comparat cum particula noctis, quam so 

somno transigimuB, Quasi dicat: Si huius vitae dies numeras, sunt dies 

praeteriti, Si noctes, est quasi quartnle noctis. Ad lumc inodum non solum 

amplificat culamitatem, sed etiam id, quod optimum fuit, iiompe rever- 

sionem ad vitam extenuat. Est quidem vita bona creatura Dei, Sed quia 

tarn brcvis est et a morto excipitur, merito dcpioramus calamitatem j» 

nostrani.

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 4. 5) 527 

Hs]dicenda propter suam mirabiilem brevitatem. 'Sicut dies praeterita et cu- 

stodia noctis.' Si nostram vitam. si dies numeres, est ut 'dies praeterita'. 

Si ein nQ(|t für mid^ nimb, est quasi 3 noctes dormire. Est dies prae- 

terita et 3 noctes. 

5 Dat similitudinem Tluctuasti' auff 'diem', et 'somnum' auff bin 'noctem': v. s 

'Fluctuasti ' eos'; 'somnus sunt". Sunt raaximae figurae, quibus haurit totum 

genus huma[num: tu hauris, fluctuas eos. Mjoses significat non cursum 

vitam nostram, sed impetum. 'Scberem''': gurges, bie f(êujli(^ în fdîeffen, 

ut quando fd^ne gêt et pla|[re9en, ein rauffiênb hjaffer, ut pfeil. Homines 

10 sunt in conspectu tue aquae, quae für ober raufest et fdêuft, utpfeil; sicut 

1 über brevitatem steht tarnen et bona creatura 2 si c aus d( [d. h. schon Ansatz 

des folgenden Wortes diesy zu 2 ©oHett ttiii finjci dies et noctes nic^t anbct§ tcdên bcnn 

fo, |o ift§ Ein fdÎed^t bing. SJlein .50 lot finb Qt§ geftetn.' ®o§ 5o6en mit bauen: 'diem et 

custodiam noctis' r 6 über Dat steht lani addit über sirailitndinem steht bie ftl^ auff bie 

Jtoe^ tempora reimet über auff (1.) steht seu 6 'eos' eingefügt 7 über non steht esse 

7j8 non bis nostram durch übergeschriebene Zahlen umgestellt in vitam nostram non esse 

cursum 8 über impetum steht raptum et iactum über 'Scberem' steht vocabLulum signi- 

ficat gurgitem, torrentem proprio 10 hinter tuo nochmals sunt, darüber sicut hinter 

f$cuft steht ba 5ln » 101528, 1 über sicut bis tag steht fo finb toit be§ tafl§ 

') Dies ist der Text des Paul von Burgos, den Luther schon 1513 hesorzugt, ünsre 

Ausg. Bd. 4, 54, 23; in der ersten Niederschrift seiner Bibelübersetzung: '2;u (fc^toelgcft [= 

schlingst]) re^ffefl fie bal)5n', Unsre Ausg. Bibel 1, 516; im lateinischen Kunlieimpsalter von 

1529 wieder 'fluctuas', vgl. Unsre Ausg. Bibel 4, 560. ') Textwort: oriTa^t; Reuch- 

lin: Impetus, fluctus, tempestas, gurges. ') Biese abermalige Enoahnung seines 

Alters durch Luther, rgl. oben S. 524 Z. 11, scluiplt Hörer wohl a%is Crucigers Heft. 

Â Non^ autem inepta est sententia, quam alii sequuntur, qui similitudinem 

de Vigilia nocturna eo accommodant, quod, sicut vices sunt vigili- 

arum, Ita quoque vices sunt in hac vita. Qui hodie vixit et tanquam in 

statione sua vigilavit, per mortem quasi evocatur et succedit alius. Non 

15 enim excubiae semper per eosdem milites aguntur, Qui hac hora vigilavit, 

discedit et succedit alius. 

Ita, inquit, alii moriuntur, alii in vitam nascuntur et quasi succedunt, 

sed eadem conditione qua priores, ut completo vigiliae tempore discedant 

ipsi quoque. Nunc sequuntur aliae Similitudines. 

QUINTÜS VERSUS. 

INUNDATIONEM IN EOS immittis^ Et sunt somnus, Sicutv.5 

foenum, quod subito exarescit, 

') Das Folgende ist freier Einschub Dietrichs. ') Dietrich bildet diesen Text 

nach den Ausdrücken von Hs hier oben Z. S/9.


f's] ber tog iîn btet tauffd^t, sie vita nostra. Sic est genus humanuni. Adam 

nascitur et rauffd^t ba i)in, et sua proles, qU§, h)a§ für 100, — gar în 

geraufc^t ut troffer, dies praeterita et nox. Iste reliqui[ae benedictionis, 

generationis feer eftemiiret. 2Bq§ bödmen luit benn, quid non timemus deum? 

qLuamquam est benedictio in generatione, tarnen sie oppressa calamitatibus, 

ut vix sentiatur. Est stilla benedictionis ad mare maledictionis. 

[Sl. 240*] 'Somnus': Vita; 'nocturna' est 4. pars noctis. Sicut transit 

illa 'vigîlia', sie nostra vita. Sic comparat vitam somno, qui abierit, Gê 

td§§ gettar tncrb, antequam aufftoad^Lt 6in, etc. ; @ê fid^ einer üerfiêt, tfl ein= 

zu 1 fecisti dos raptam, flumen r 3 über aUS bit 100 steht sie seculum pogt 

secalum Hier gar ttefU ift 3 Istae reliquiae geändert in Istas reliquias zu 3 %i 

êtfft vitam illam benedictam vel reliquias benedîclae vitae hinter nox rA 4 über gene- 

rationis steht scilicet über ejtenuiiet steht illa brevilate über iDti stehtet sumus Epicurei 

etc. über deum siefu et discimus irara eius agiios[cere2U 4 Vitam, gênerationem zu toit rh 

5 generatione c aus generatiouem zu 6 feêt bod^, tDa§ fuc ein letien 1)aitn vor Est rh 

7 über Sicut steht Sicut transit vigilia, sie est vita, sicut somnus, qui praeteriit, eê nixi oB» 

fetöttn am oberen Rande der Seite S über abierit steht praeteriit, antequam observamus 

9 über antequam steht bai iä) gejciÎaffen, tft ber fdjtoff boîn; non potest observari, loU man 

einfdÎefft, dazu tmb oufltoodjet; sie est vita somnus rh 

Dr] SEXTÜS VERSUS. 

v.«QUOD MANE FLORET et mutatur vesperi, Succiditur et 

arescit. 

EBraeum verbum (zaram) ^ significat proprie inundare et cum impetu, 

sicut fluetus solent, invadere. Est igitur plcnissima similitudo, quae signi- 

ficat totum genus hunianum ceu liuctu abripi. Sic saeeulum post saeculum n 

ceu concitatum flumen rapitui. 

Hoc an non est egregie extenuare illam vitam benedictam seu potius 

reliquias benedictae vitae? Quid igitur superbimus? Cur attollimur in 

tantum fastum et Epicuri more contemnimus Deum voluptatum nostrarum 

causa? Cur non discimus potius iram Dei recte aestimarc et cognoscere » 

vitam nostram, qualis sit et quam celeri cursu feratur ad interitum, hoc 

est, ex guttula benedictionis ad mare maledictionis? 

An neseimus. quid somnus sit, qui prius dcsinit, quam a nobis possit 

observari? Nam priusquani intelligimus nos dormiisse, somnus iam abiit. 

Vere itaque somnus et somnium est vita nostra. Prius enim, quam nos u 

vivere scimus, vivere dcsinimus. 

Similitudo do foeno crebra est in sacris literis. Quare manifestum 

est ex hoc Psalmo multa hausisse et didicisse sanctus Prophetas. 

') — 0^'.


Hb] gefd^Jofen; econtra: öiel tnêr excitatur. Vita ergo humana est 'in nocte 

vigiiia' et in die 'ein raufdjcub loaffet'. 3(ft figurate describere vitam 

hu[manam. 

'Serem'^ est in Ezech[iele, sed paulo inverecundius.* Sed de calami- *


H8]floret': quando pucri sunt, Huet e§. S)a§ tft flos vitae nostrae; quando 

ado[le8centes, hierbcn Wetter geil et hJeld. Quando in pueritia et ventre, 

ift bai befte leben; quando tncbtein im "• S., habet florem, et Adolescena 

inquinaii ineipit et mundana sapere. Si marituB et viriiis actas: labores, 

irae. Senectus: bei tob felb. Est ergo ein blümlein et Rosa, optimus s 

omniuni flos quandiu durat? si 1 tag, nihil; post nihil aU ix !rafft, rud^ 

et 3JlQieftet ; habet 1 diem, et tarnen pulcher|rinius flos et liblid) xuä). Sic 

nos. 'Mane\ i. e. pueritia floremus. Sed mox 'mutatur'. 6§ l^cbt bereit 

an in ipso 'mane': quando ad rationem, ineipit dolere; quantum procedit 

cognitio et pruden^tia, tantum augetur dolor. £)a§ bletlin, quod vix incepit "o 

!Wattri.«,30 3u bluen, fit tndd, et 'ouff ben abenb' etc. Sicut Christus etc.: 'in fornacem' 

etc. 3)a§ grim rodltn, i. e. florem amittimus, eê luirB getoar; postea ba§ 

geel; ift pulchêrrima similitudo haec: benedictio, illa procreatio aliquando 

laudatur, quod ista humaLna na^tura profert aliquantulum flosculum, sed 

1 über 'äoret' steht 'luatatur' üier quando iteht '3u morgend' sunt c in sumus 

vor 6luet eingefügt \o 2 über adojlescentes steht adolescentia venit über Blettet steht 

bie über Quando steht adliuc sumus über in bis ventre sieht in gremio materno mit der 

Zahl 2 über pueritia sieht 3 über venire steht 1 zu 2 Opt[inia quaeqûe fugit, 

subeunt seniumqiue pallorqtue' r 3 über befte tebcn «/eAt am Beften vor tnrtlein sieht 1 

über 8 steht iax 4 über inquinari steht inquinatur über labores steht fiuut curae 

5 über bet steht ift über tob steht leuftl gar über Est steht carmen Virgilii ö über 

durat steht ein tag " über diem steht Wêtet ftue, uiOTatn iftÄ nld^' ^"16 (o gut, ift mise- 

rabilo 8 Gi mit Strich zu florem Z. 3 gezogen 11 über etc. steht felft ba în vel 

âuft§ auff ben obenb gar ob 12 über geWot steht toeibcn 13 haec] buc, darüber ae 

über procreatio steht benedictio procreationis, procreatio zu 13 Hec nostra vita est r 

13114 aliquando laudatnr unterstrichen 14 über natiura steht morti subiecta et calamita- 

tibas zu 14 hinter flosculum ist sed ift fdênblid^, iai \[t {o balb foUen fteiben ; tan bag 

fetbtein Dnb baä TudÎin niii^t bebotten, boä ba? befte ifl rh 

') Luther hat, nach dieser Notis toohl aus Crucigers Heß, das Vergilzitat in eine 

Zeile frei zusammengezogen; Dietrich bietet es unteti Z. 15 ff. volhtändig. 

Dr] Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi it 

Prima fugit, Subeunt morbi tristisque senectus 

Et labor, Et duiae rapit inclcmcntia mortis.' 

Recte igitur comparatur vita haec flori, qui, cum oritur, et colore et 

odore praestat, Sed, priusquam Sol occidat, utrunque amittit.* 

Sic laudat quidem similitudo haec benodictionom Creationis, quod in lo 

illa calamitatc tamen enascitur pulcher floseulus, Sed miserabilo est, tarn 

cito defiuere folia et mutari nee posse retinero colorem et odorem 

nativum. 

') Vergit, Georg. 3,n6ß. «) Die Atufiilurungen Hs oben Z. 1—14 tieht Dietrich 

in diesen einen Satz tusaminen.


HB]non diu retinet in miseria miseriarum. Postea naä) betn geelen ein 6rQune§, 

bnb geêti ha lîn. Ps. CI.*: 'Sicut vestimentura mutabis et mutabuntur.' W. loa, a? 

Hinc 'vestes mutatoriae.' h)enn man naä) bem grünen ein grauen rotf.^ Mu- a. «sn. 5, »a 

ta^tio ift ba, quando incipit florere. Sic erit cum terra ' et celo, quae non- 

j dum habent veram tunicam. a3[nfer ^terr @Lott ôt im ein fad ongegogen: 

Nubes nigras et ceruleae. 5/Ju§ im bie 5JiunLic^§ tappen aufaieêtn, (»t. 24(j^] 

niu§ giilben ftucf et loeifen fammat; erit serenissimum. i)a§ êift Coelum 

immutari, non perire, sed feriali, ein 'fetjer rod'. '7'*, ut EsaLias; Ut terra 3ff. so, 2« 

aurea, geramea, Alpes bemant, fluvii eitel balsami. Sic et nos, ubi induti 

10 immortalitate. 'floret' vel 'mutatLur": i. e ipso virore esse flavorem, et 

tristis eolor mortis: pallorem. 

9. NovembtriJ] 'Mane sicut foenum mutatur', 'mane floret et mutatur vesperi'^ |;| 

'mutatur et arescit' : Diximus hac figura pingi nostram miseriam et brevi- 

1 über in miseria etekt quam habet 2 äier gelêtä ba lîn steht verbum« significat 

"mutari", sicut "vestes mutantur' 3 über grünen steht vel geelen Qxaütn mit Strich zu 

itauneg Z. l gezogen 4 über iucipit steht in ipso flore über celo steht 'mutabuntur' 

zu 4 fuLturum : 'mutabis creatur[am' [beschnitten] r 5 über angejogen steht ein§ fiatfuiferS 

3Kunid§i ta^^tn 6 bie] ben 7 über muS steht nod^ 1 über fammat steht onjie'ên 

vor erit steht (sed), darüber i. e. über serenissimum steht pulcher^rimum, iucundisLsimum 

8 über '7.' steht '7.' pulchrius, et terra zu 8 iam palustris, ruinosa zu terra rh 9 über 

aarea steht argentea über bemant steht abamantcn 10 über 'floret' steht 'foenum' über 

virore steht flore 12 mane] manet [Verschreibung] 

') Gewohnheitsmäßige Zählung nach der Vulgata. ') Vergleich mit einer Franziskanerkutte 

uie zu Z. 5 und Z. 6. ') Die deutsche Bedewendung schimmert in dem cum 

hindrrch. *) Vulgata : 'septempliciter'. ') So auch in der ersten Niederschrift von 

Luthers Bibelübersetzung, TJnsre Ausg. Bibel 1, 516: 'Berttanbelt ft^ ftue Wie Ijem, gtuc 

bluct (er) bnb öettoanbelt fi^'. •) Nämlich C|bn. Die Wahl der Obersetzung 'mutari' 

belegt Luthers Benutzung des Urtextes; Vulg.: transeat. 

Dr] Verbum (halaph) i significat mutari, Sicut vestes mutantur. Hinc vocant s. aön. 5. ja 

15 'heliphos' "^^ 'vestes mutatorias'. Vult igitur Foenum seu florem mutari tum, 

cum iam incipit flos esse. 

Hoc verbo utitur Scriptura, cum dicit 'Coelum et Terram mutatum iri', ^f. 10», 87 

üt significet neque coelum nee terram suo vero ornatu vestitam esse in 

hac vita, Sed nunc esse quasi cilicio induta, Tum autem, cum renovabuntur, 

30 induenda esse alia splendidiore veste. Nunc terra palustris et ruinosa est, 

Sed in illo die erit, ac si esset gemmea et argentea. Montes erunt Ada- 

mantini, Fiumina erunt ceu optimum Balsamum etc. Nam verbum (halaph) 

dupliciter significat mutari, sive de esse ad non esse, sive de non esse 

ad esse. 

') C|^n. 2) mB,i||^_. Lutherbibel: 'gfeterftetber'.- vgl. auch hier oben Z. 8. 

34*


Hsjtatem vitae; — sed quia Mos[e8 bis ponit hoc verbum mutandi, 1. in fine 

ss.svereus 'Somnus sunt, mane sicut foenum mutabile". Mansimus apud verbum 

mutandi nuper, quod significat mutationem (in Eb[raeo). Potest illa 

mutatio intelligi dupliciter: vel de non esse ad esse, vel de esse ad non 

6886. Sic bona sententia, Si totum genus humanum apprehen[dimu8 sub 

'foeno', quod primo 'mane mutattir': ex Embrione fit pulcher adol[68C6n8' 

etc. ; — sie totum genus humanum tanquam ex hyeme et mortuo semine 

6t fit vivum gramen, Sed ista mutatur for[ma pulch[ra. Sic Salo[mon: 

«.' 3 ^0^ oritur et occidit.' Sic huma[num genus nihil aliud est quam : 'avertis 

homines et revertis', ut âx loanbelt fid^ ex hyeme in estatcm, Econtra. 

Et dies in noctem. Sic verbum hoc mutandi de vicissitudine generis 

3af. 1, 17 humani intelligi potest. Iacob[U8 1.: Non est transmutatio nee vicissitu- 

dinis obumbratio.' Alludit vel potius loquitur de ipsa die et nocte, quae 

2 über Mansimas steht (nuper) 4j5 über de esse ad non esse steht Don bem, bai fein 

toefen, dazu lât bnb ju nid^t to'nh, ober Bon bem, baS nod^ nidî^ ift onb fo( etlsaS toerben r 

zu 4 Verbum 'niutare' quid signi6cet r 5 über bona steht pulcbra 6 fiieno c in 

foeni, darüber nomine 'mutatur' über (fiôenum) u/i/er Embrione steht in forniam hominis, 

darüber die Ziffer 1 über Embrione steht ibi mit der Ziffer 2, dazu über adolêscens noch 

ibi est foenum über fit pulcher adolescens steht Vide C\a8parum C\rucigerum ' 

7 über 

tanquam steht nascitur über ex steht tenebris et S (g}gramen ista später (ista) 

über mutatur steht iternm de ista forma in hyemem et noctem suam zu 8 Salo^mon r 

9 über nihil steht 3 über aliud steht 2 über est stellt 1 10 vor 3at eingeschoben 

baä 11 Et bis noctem über (Dies, tempns ex die) über (ex) noch et econtra, etc. 

über vicissitudine steht 'oerenberune' 12 über potest steht 1 zu 12 quia bis ponitur*, 

darüber 2, r üJer 'Non' steht 'Apud quem' zu 12 Jacobiî 1. r 

') So auch Hieronymus, Breviar. in Psalm, z. St.; Migne 26, 1169. ') Ver- 

weisung auf Orucigers Heß; oben S.479. *) Vgl. oben Z. 1. 

Dr] Porro pulcherrima sententia est, Si totum genus humanum sub appel- 

latione foeni intelligas, quod primo mane mutatur ex embryone in forniam is 

hominis, ibi est foenum.^ Nascitur enim totum genus humunum ex tenebris 

et hieme et quasi ex mortuo semine in vivum gramen, Ac statini, cum 

ita natum est. mutatur iterum de ista forma in hiomem et noctem suam. 

¥«6. i, 6 Sicut Salomon quocjue dicit 'Solem' perpetuis vicibus 'diiri et occidere'. Hanc 

mutationem proprio verbum significat, Sicut annus mutatur ex aestate in :o 

hiemem. tcmpus ex dit' in noctem. 

3oM.i7 Sic lacob. 1.: Apud Deum non est transniutatiu nee vicissitudinis 

obumbratio.'' Nox quidem transmutatur in diem et dies per vices obum- 

bratur, Sed tale nihil, inquit, in Deo est. Porro hae mutationes differunt 

') Die Auj'furderttmj Hörern an Dietrich oben zu Z. u, Orucigers ließ selbst einm- 

sehen, zeigt im Drtick keine Wirkung; vgl. oben S. 479. ') Vtilgataiporllaul. 

10


Hs] transmutatur in diem, et dies per vice» cum noctc obscuratur et umbratur. 

2)a§ geborn ift, toitb tob. eitel vicissitas. Rcliquao vicissLitudiiics et 

tran8mu[tationes non sunt irae dei. Ideo isto versu alio ordine tractat 

istas transmutaLtiones. Supra: 'et dicis: revertiraini.' Ibi subiunjît 'mortem' a. 3 

5 in vitam et facit spem, quod post mortem resuscitabimur in vitam aeternam. 

Ego contero vos; tarnen retinet suum verbum, ut hoLraines iterum revivi- 

scant. Hie invertit huiic ordinem et pingit hunianum genus 1. in vita, 

postea in morte. Supra diverso loquitur primum de perditione generis 

humani, postea de roparatione. S)q§ laut ad vitam. Hoc de vita ad 

w mortem: In mane floret quidem, et tamen rursum rautat sie, ut ad ves- 

perem deficiat et arescat. [81.241»] Quare mutat hunc ordinem? forte 

ratio: proponit nobis miseriam, ut est in conspectu nostro. Supra locutus 

1 umbratur ergänzt zu oburabratur 2 ätboxn c aus gcporn üOer tob steht Sic 

geuus humanuni est vicissitudo quaedam über Reliquae steht Sed zu U aBo§ tob ift, 

toitb aepotn vor S)a§ rh 3 über isto versu steht ('Avertis hoLmines in humilitLatera*) 

zu 4 In primo versu tolerabile erat, quod dixit: 'Avertis hominein in humiUtatem', ubi 

hinter Supra rh, der Schluß zu significat gezogen 6 über Ego contero vos sieht (Sed 

hie invertit ordinem) 7 vor Hie steht Sed pingit über fingit 8 morte vier 

mortem «6er diverso steht ordtine 9 über ad sieht de morte lOjll vesperam 

11 zwischen Quare und mutat eingeschoben ergo sie über hunc steht istum 12 (ratio), 

darüber ideo, quod bic zu 12 Hie primo nominal vitam, post mortem, quia loquitur, 

sicut nos iudieamus r 

Dr]ab ea, de qua Psalmus bic loquitur. Nam hae sunt naturae mutationes, 

Sed illa, de qua Psalmus loquitur, est mutatio non naturae, sed quae pre- 

is ficiscitur ab ira Dei. 

Porro dixi supra plenum esse consolationis, quod in tertio versu primo ss. 3 

loco mortem ponit et deinde subiungit de vita, ut spem occultam ostendat, 

quod post mortem resuscitabimur et mors illa corporalis 

nam vitam terminabitur. 

in veram et aeter- 

ao Sed hoc in loco Propheta diversum facit et ordinem invertit, Siquidem 

totum humanum genus describit, Primum quäle sit in vita, Deinde quäle 

Sit in morte. Mane, inquit, Sicut flos floret, Sed vesperi mutatur, excidi- 

tur, arescit. 

Quid haec ordinis immutatio significat? Num arguit sententiam prius 

•^5 a nobis recitatam incertam aut falsam esse? Non, Sed simpliciter proponit 

nobis miseriam nostram, qualis est in oculis nostris, non qualis est in oculis 

Dei. Cum supra diceret: Tu dicis: Revertimini, filii bominum, Statim sub- is. 3 

iungit: Quoniam coram te mille anni sunt sicut dies hesterna. 

At alia ratio est, si sequaris nostrum iudicium et rationem nostram. 

30 Sicut enim aliud est, videre sigillum, quomodo in gemma aut auro sculp- 

tum est, Et aliud, quomodo in cera exprimitur (Deus, ut utar similitudine

534 Enarratio Psalmi XC. 153i35. [1541.] (Ps. 90, 6) 

Hslest, ut est in consipectu Dei, rever8[0 et aversô, quia addit: 'Mille anni 

0.9 sunt' etc. Econtra apud nos anni ein anbet anfeên, Ut infra: 'Consumpsi- 

mus'' etc. Ipse inspicit sigillum, ut geft^nitten; alia facies dext[era et 

sinistra sigilli. Quod apud nos nox, apud ipsum dies, apud nos temporale, 

apud ipsum eternum. Ideo utrumque ordinem tractat, hie de humanis » 

miseriis, morte. maledicto, sicut est in oculis nostris. Hie sie ; 2)Q» c» ba 

^tn ftitbt; plus observamus mortem et brevitatem quam vitam, quae sunt 

calamitatis; haec natura nostra, quae ingrata est in bonis et impatiens in 

malis, ilalorum semper tenacissiraa, bonorum obliviosissima; fingit nos: 

1. gêt, iDcd^ft graä, post hyemem folia ex nudo ligno in arboribius, quasi lo 

1 über addit tteht dicit, quod 'coram Deo' 2 über nos stehx IfiS Oiet ein anber an- 

feên quam coram Deo 3 über gefi^nitten steht ift über alia steht toii ft^cn eS alltin 

ouff bem Xoaiß 4 über Quod sieht 2Ba8 über nox steht raors über dies sieht vita 

temporale «6er (eterLnum) 5 über apud steht non temporale apud eum zu 6'6 Sic igitur 

dicit de miserüs humanis, sicut est in oculis nostris. Sa gêt ti \o jU viit Strich zu £al 

Z. 6 rh 6 miseriis o 7 über brevitatem steht miseriam zu 8 Natura humaua 

ingrata in bonis, impatiens in malis r 9 über tingit steht Sic ergo 10 über glêt steht 

nie ti if)tt in creâtura: ba über gtai steht bai, dazu aui ber bäiTen erben, ibi ex nihilo 

fit aliquid rh 

') Nach Luthers Bibelübersetzung. 

Dr] hac, ipsam gemmam inspicit, Nos tantum formam gemmae seu sculpturam 

in cera oculis nostris possumus videre), Ita, quod in conspectu Dei vita 

est, in nostro conspectu mors est, Quod apud nos temporale est, apud 

Deum non est temporale, Quod apud nos aeternum est, apud Deum non 

est aeternum. u 

Ad hunc modum loquitur hie de miseria hominum, sicut est in oculis 

nostris. Ibi videmus, quod, qui bodie vixit, cras moritur. Praeter et ultra 

mortem hanc ratio nihil vidot ampliua et semper magis intenta est in 

calamitatem et miseriam quam in vitam. Sic enim natura sumus, Ingrati 

in bonis et impacientes in malis, Malorum tenacissimi et bonorum, ut sie m 

loquar, obliviosissimi 

Nam vide Naturam rerum, in quibus quotidie vivimus, quas videmus, 

tangimus, quibus fruimur quotidie. An non ex terra, imo ex lapidibus et 

montibus enascitur frumentum, vinum et quicquid usus huius vitae postu- 

lat? Revera igitur ex nihilo fit aliquid. Sic ex sterili et informi hiome fit n 

foecunda et amocnissima aestas, ex nocte fit dies. 

Haec est mutatiu Creaturae perpetua. Sed hanc nogligimus ferc in- 

grati et convcrtimus oculos ad illam altcram mutationem, quae tristior et 

miscrabilior est, ubi aliquid mutatur in nihil et de esse ad non esse. 

Hoc Moses hie significat. cum iiostruin iudiciuni sequitur et conso 

ciunalur Primum de miHerabili conditiono huius vitae, Deinde de morte.


Hsjex nihilo aliquid, morte vita, hyeme aestas, sie t!p[icuraei. Ubi omnia 

florent, arescunt. Est ergo miserabilia cursus vitae humanae ad mortem. 

Ista obscuratio et transmutatio, vicissitudo manet apud nos. Sic genus 

humanum g^jet tDte tag et nac^t, lutnter et fomet. Hoc tolerabile, si sie 

5 mutaremur ut in ext[erno iudicio fomnter in ttJtntet, econtra. Sed hoc 

miserius, quod hec in nobis sunt ira: gramen et foenum non arescit et 

dies et noctes per iram divinara, sed beneplacito Dei. Sonn occidit et 

surgit mit freuben. Omnes creature habent suum benepla[citum, suum 

cursum benignitate. Sed in önferm ©omer et lüinter etc. est ira. Et hoc 

10 accedit Epitasin orationis, in qua conqueritur de humana miseria. Ibi 

monere et flectere ludicem summa vi, Eloquentia: Nonne 1 groffer gantet, 

quod önter gên, ac essemus gra§, blettet am 6aum? Sumus tantum ad 

mortem nati; hie conspectus noster, quia tantum oecasum ridemus. Ista 

1 miseria, quae etenb gnug mad^t. QLuasi d[icat: quid facit cum istis, qui 

2 vier florent steht post florem fettä luibex o6 3 über genus ateht transmutamur ex 

nibilo in aliquid 4 tolerabile geändert in tolerabilius zu 4 ff. Mutantur quoque aliae 

creatnrae. Sed hominis mutatio est miserrima, quia ex ira dei irrogata r 5 mutaremus 

über [ommer steht tag tnn nac^t 6 hec c wi haec über arescit steht mutatur nee 

7 über beneplacito steht in über occidit steht gfiet auff Btib fintet 8 über suum {2.J 

steht dies habet (beuepliacito) benignitate 9 Hier benignitate steht in über Bnfemi 

steht nostro occasu über etc. steht fd^taff Bnb toaiên zu 9llO Epitasis psalmi, quod quasi 

blasphemus hie sit Moses contra deum, qui tantis calamitatib[us in hac Tita et post etiam 

morte hanc miseram naturam oppressit r 10 über Epitasin steht Sic incipit hie ad Epi- 

tasin narrationis perrenire zu 11 Sa gên im bie äugen »Bet, ba§ et >)L"f"tn §L'"n ©[Ott 

fdîet etäUmct vom unteren Rande der Seite zu grojjct hingewiesen 12 über gên steht 

foHen 13 über Ista steht miserabiles honiines 14 über 1 steht ift ein über etenb 

steht miseros über facit steht toitt ' bod§ mit ben atmen teutcn anheben ? 

') = willst du. 

^P Admonendi autem hie iterum sumus de differentia eius mutationisj 

quae in Creaturis reliquis est et quae in nobis est. Nam quod nos mutamur 

et sicut foenum subito concidimus, haec est irae divinae mutatio. 

Foenum autem non sie mutatur per iram Dei, sed sicut ex ordinatione 

Dei surgit, Ita iterum perit sine sua molestia et sine ira Dei. 

ao Sic dies habet cursum .suum ex bona voluntate Dei, Sed quod nos 

mutamur et vertimur in atram noctem, hoc accidit ex ira Dei. 

Ad hunc modum nunc Moses pergit ad Epitasin negotii in narratione 

sua et non sine lachrimis conqueritur de onere irae Dei, Quasi dicat: An 

non extrema calamitas est solum hominem praeter exemplum omnium 

2s reliquarum Creaturarum vivere sie calamitosam vitam et postea in ira Dei 

perire ? 

Miserabile est, quod homo est sicut foenum et citius moritur, quam


^Îtarn miserabiles, qui florent et postea arescunt? ?(ob. : 'contra folium 

ostendis.'* [581.241''] Ideo in ista narratione videtûr jdgiex ut blasphemus. 

Ideo 8ui nattn sumus in nostra iniseria et calamitate, quod fiunt ista ira 

tua. Nos obruti casu, calamitate perpetua, post morte. quae etiam tolera- 

bilis. si deesset peecatum nostrum et ira tua, quae addita exaggLeratione. & 

©teêt t)[n|crm §Lerrn ©[Ott ha§ ttot an, quod quasi miserum folium aridum, 

quod rapitur, et tamen litigare debet cum omnipotente Deo? Ibi 

Epitasis ergo orationis. 

V. 7 'Consumimur et furore': 'Consumi': ntuft h)ir fiit lieB n{)emen ; sed baB 

h)it jo 'ploÛtfj ba ^tn''^ faüen, cum tcrrore tuo subito rapimur, hau ijüben \o 

blettet, graä, animalia nic^t. Ideo calLamitas infinita et inaestimabilis, quod 

cum nostris cala[mitatibu8 sint coniuncta peecatum et ira divina. 2)q| ât 

1 ûn, ganS nic^t, sed habent ordinationem, benepl[acitum. Non nocet 

1 über arescunt steht toitb fdît blasphemus in narratione zu 1 Hiob zu 3o6 rh 

zu 3 Ci tût jdîet ju Siel Onb murt êimlid^, ia am oberen Rande der Seite 4 über Nos 

ttehl €inb loit nid^t arme, elenbe leuie? über quue steht sed ea esset zu 4l5 tolerabile 

esset, si essemus sicut t'ulium r 6 über quod aleht lianc miseram naturam fo legt? 

7 über rapitur »leht vento über Ibi steht Ea est 8 über orationis iteht narrationis 

9 für c au» öux über boi steht 'praecipitarl', boä zu 9 'Quoniam in ira tua' vor 'Con- 

sumimur' r 10 über ()lo^lid^ steht fd^ncS über cum steht et consumimur 11 über 

animalia steht fdâf, |dêtiS über calâmitas steht miseria zu 11 humaua est vor in- 

finita r 13 über ordinationem ste/it it 

') Druck S. 654, 17. ') Psdlterrevisioii 1531, U. A. Bibel 3, 114, 18. 

ür] recte didicit vivere. Sed in hoc foeni melior et foelicior conditio est, quod 

oritur et occidit Deo favente et ridente. Nos, sicut iam dicet, in ira tua u 

consumimur et sustinemus intolerabile onus, quod scimus Deum nos odissc 

propter peecatum. 

SEPTIMUS VERSUS. 

V. 7QUONIAM IN IRA TUA perimus Et in furore tuo terremur. 

HAEC, ut dixi, est Epitasis negocii et ostendit differentiam inter w 

hominem et reliquas creaturas. Quod ita consumitur homo et celeri curau 

per iram Dci rapitur ad interitum. hoc non foenum, non flos, non volucrcs 

codi, non bcstiae terrae patiuntur, sed solus honu). Is sentit cum sua 

morte et reliquis huius vitae calamitatibus etiam coniunctum esse peecatum 

et iram I)ei, Ubi econtra tauri, oves et omnia nnimantia ex ordinationo « 

Dei, quae ox beneplacito ])r()ficiscitur, perount sine suo peceato, sine 

Dei ira. 

Ilaec ferc ostendunt in Mose scnsum blasphcmini', Nisi oiiini in hoc 

Bcnsu oHtendatur lumen gratiae, impossibiie est non sequi despcrationem

Enarratio Psalmi XC. 1.034/35. [1541.) (Ps. 90, 7) 537 

Hs] peccatuin, mors, quia poccatum non habcnt. lam incipit sensus blas- 

phemiae. §te »eil bei ftricE om êrtften t)nlten ' ; si entjloel) bredê, est blaa- 

ph|emia et mors aeterna; quando ista blaspi^hemia venit, quod deo feinen^ 

iram cxprobLramus, non longo a blaspliomia. Natura non potest ferre cogi- 

5 tationem huius versus. 35nf(ûlb|i{je natura non potest ferre: 1 @ah3 mac- 

tandus f(^rel)et, arbor; quid foltert \X)XX etc.?, qui non mortificamur in inno- 

centia, sed in ira dîvina. Ideo quaerit aut viam contemptus vel blas- 

phemiae. Dialogus Epicurus: Est ibi remedium: dementia vel incredu- 

1 über peccatum sieht ira über lam sieht sed liic ift bct iomet bo Ij'J über blas- 

pheiniae sieht flêt on 2 fite bis Z. 5 versus unterstrichen ' êttftcn über Reiften 2l3 über 

blasphLemia steht desperatin 3 über quod steht bol moit Utnjcrm fliEttn ®|ôU 4 über 

exprobLramus steht fo oufftuctt über non (U) steht !on§ nic^t afigên sine munnuratione über 

Natura steht humana 5 über SBnidûIbiigc natura steht Innocens creatura über ferre steht 

suas passiones 516 mactandus c aus mactanda * zu 6 Haec cogitafio non potest esse 

in Corde sine murmure contra deum. Natura, ne quidem innocens natura, ut pecudes, 

arbores, possunt suam mortem ferre sine clamore et gemitu. 6? fettetet bnb Inorret olteä r 

6 über arbor steht (nacEt über etc. steht tûn über mortificamur steht occidimur nach 

mortificamur steht nochmals non in geändert in et, darüber peccato 7 über d[iviua 

steht 1., dabei 2. iai tan natura nii^t txtxaQtn Cldeo' «6er quaerit «ie/t« ratio TjS über 

blaspbemiae steht viam 8 über Dialogus steht 2 über Epicurus steht I über EpicuruS 

steht Erasmi mit der Ziffer 3 zu 8 zu ibi ist habetis Epicurum Erasmi. Epicurus, 

Dialogus Erasmi.' Is dicit: 1. Cbristiana religio habet Tantali lapidero : Est eis post has 

cala^mitates e(x)ternus iguis. Vide C\asparum C[rucigerura' vom unteren Bande der Seile 

hingewiesen 8 über remedium steht 2. [entsprechend der Ziffer 1, in der voranslehenden 

Variante] über remedium steht est 

'^ D. h. ist am straffsten gespannt und vrird darum bald zerbrechen; Wander 4, 911: 

Strick 35. •) Der deutsdie Vortrag Luthers tritt in diesevi Genus zutage. ') Ge- 

dankenfortschritt. *) Mit „©aW" iihereinstimmendes Genus. ') Dem Abschnitts- 

zeichen entspricht der Druck unten Z. 18. ') Coli, fam., Epicureus, in fine. ') Ver- 

iveisung auf Oruciger; oben 8. 479. 

Dt] et summam blasphemiam. Quis enim irae Dei meminisse potest sine 

10 

murmuratione? 

Etiam innocens Creatura passiones suas non potest ferre sine molestia. 

Suem si mactes, clamore ostendit impatientiam et dolorem, Arbor, cum 

succiditur, non sine crepitu concidit. 

Quomodo igitur natura humana haue cogitationem irae Dei sine 

15 lachrimis, sine murmuratione, sine summa impatientia sustineret? Quomodo 

aequo animo toleraret mortem, quam seit se propter peccatum et ex ira 

Divina pati? 

Katio igitur aut viam contemptus ingreditur aut viam blaspbemiae. 

Extat in Colloquiis Erasmi Dialogus, quem inscripsit Epicurum. In eo 

ao disputatur de religione Christiana, quod habeat lapidem Tantali, Siquidem

538 Enarratio Psalmi XC. 153435. [1541.] (Ps. 90, 7) 

UsJlitaB.^ Non potest ferre istum sensum ire in calamitate. Satis grave, 

quod in terris habemus omnes piagas contra nos. Insuper p[eccatum et 

ira divina brauff legt. Nonne satis pestis? Democ[ritu8'* et Epicurua: Sis 

demens, i. e. ne sentias, vei, si aentis, ne credas, i. e. non eures; Ut liberet 

se ab isto sensu ire, peccati et in morte et cala[mitate; facile est consu- ' 

lere: sis demens et incredulus. Quid, si, Epicure. tua sententia fallat et 

inveniam iram post mortem? Sed: mu§ lüd^t bran gebcndfen! 3(0, ba§ 

tlûtä nid^t. [S3l. 242»j Quid discriminis hie et illic etc.? Horret et frendet 

natura, quod adhuc Dominus, quem timere debet post mortem. Cice|ro: 

Illum sempitemum Dominum, quem finx[it super cervices nostras etc.' " 

1 ire c in irae 2 über in iteht bic über piagas steht mala über nos steht et 

post mortem ipsam über Insuper steht Sed quod ultra baec deus nobiscum irascitur, qai 

Bumus in calâmitatibus, morte 3 über satis $telU uuu» morbus über pestis steht inopia 

etc. Sa§ ift naturae ju {d^ner zu 3 Kpicurus tales cogitationes ant contemnendas docet. 

aut desperat r 4 über sentias steht vel incredulus liberet c in liberes 5 .se c in te 

morte c aus mortis über facile steht S)al tût? o6et nid^t zu fi/r ut non possim esse 

incredulus, et illa post mortem zu iveniam rA; dazu über inreniam als Fortsetzung quae tu 

doces contemneuda 7 muä c in bu mufl 8 über Horret steht Sic 9 über Dominus 

stellt fot in celo \tin über Cice^ro steht Sicut in 10 über super cervices nostras steht 

in cervicib|Us nostris, mit Strich zu Dominum gezogen zu 10 De natura Deorum; rectius: 

— Velleus* dielt liinter etc. rA 

») Oben S. 637 Änm. 6. ») Vgl. Anm. 1. Dazu Cicero, De nat. deor. I, 43. 

•) De nat. deor. I, 16. 

Dr] post calamitates huius vitae etiam ignem aetemum minatur. Huic malo, 

inquit, quod potest aptius remedium esse quam incredulitas aut dementia, 

ut non crodas haec vera esse? 

Ad hunc raodum Ratio disputat. Intolerabile enlm videtur esse et 

indignum Divina sapientia et bonitate, quod post incommoda huius vitae n 

etiam aeterna mors metuenda sit, Idque ex ira, quod Deus hominibus sie 

calamitosis etiam irascitur. Has cogitationes ratio sustinere non potest 

sine blasphemia. Consulit itaque Epicurus', ut aut demens aut incredulus 

fias Sicque te liberes ab isto sensu irae et peccati in calamitatibus et morte. 

Sed o frivolum consilium ! Quid enini, si aut non possis esse incre- m 

dulus et metuas, ne, quae hie contemnis, post vitam hanc sentias vera 

esse, Aut non possis esse demens, ut nunquam de hoc futuro periculo 

cogites? 

Ergo Natura aliud nihil potest quam horrere et frendere, quod reli- 

quus sit supra nos talis Dominus, quem etiam post mortem cogitur motuere, »s 

Sicut Velleius apud Ciccronem loquitur: Imponit iioc modo {'^q. F| cervicibus 

nostris sempiternum Dominum. 

') Dietrich läßt den oben Z. 3 mitgenannlen Demokrit fort. Dadurch tritt Luthers 

tiefere Vertrautheit mit den Schrißen der Alten grgeniiber der jüngeren Generation ins Licht.


Hs] Sic mui-murat natura. Altera via est, quod impatiens, blasphemat et de- 

sperat, et tarnen non evadit; ut Epicurus non evadit contemptu, ita nee is 

contemp[tus et de8pe[ratio. Ideo debemus moderari istum gemitum. Non 

est malura, istum sensum sentire. No Christiani convertantur ad 'stol^titiam', i'!i«. 

s Psalmus, ut vel contemnant vel blasphe[ment. Non fieri poteat, quin Sanc- 

torum tentatio sit blasphemiae simillimus Sic lob, leremiLas : 'Maledictus' ; ^n.m, Is. 

'tibi masculus' etc., 'quare non mortuus?' Sic intrant. Hicro^nymus : miser- 

rimi nos homines prae omnibus bestiis, qui habemus expectare praeter istas 

cala[mitates mortem eternam.^ Non est malum, hoc sentire. Sicut libi- 

I« dinem sentire est in adolescente, modo gub|êrnet vel ducat uxorem. Et 

1 über Altera steht Ea über impatiens iteht Inilb 1(2 über desperat tteht angitur 

3 über moderari steht 2 über istum steht et gubernare über Non steht 1 zu 3j4 

Sed non est malum, sie sentire iram, modo accedat gubernatio quaedam ad hunc affectum r 

4 über istum sensum steht illam iram Ne c aus Non, dahinter debent über Ne steht 3 

über Ne steht %aä Won nid^t ö über Psalmus steht ut hinler Psalmus steht ait 

über ut steht prae tribulationis magnitudine über blasphe^ment steht deum über Non 

steht quanquam 6 über tentatio steht et gemitus 7 über non steht sum über mor- 

tuus j(eÄ( 'in vulva' ü6er Hiero^nymus «(eA( Vide C[asparum CLrucigeram ' 8 über bestiis 

steht pecudibiûs 9 über sentire steht et sie irasci zu 9jlO Sic libidiuem sentit adole- 

scentia et moderari eam debet. Si hunc affectum sentiunt Christiani, et moderari debent r 

10 in gestrichen adolescente geändert in adolescentis gubiernet geändert in gubemeres 

über gubemeres steht gubernetur et sensus alio remedio moderetur 

') Ähnlich Epist. LX ; Migne 22, 590. •) Orucigers Heft; vgl. oben S. 479. 

^'] Diligenter itaque Mosi exemplum notandum est, Ut discamus mode- 

rari et gubernare gemitum hunc cordis nostri positi in sensu irae Dei et 

mortis. Neque enim malum est hoc modo sentire iram Dei, modo ne 

vertamur ad 'stulticiara' et prae tribulatione vel contemnamus Deum vel vi u. i 

15 blasphememus. 

Quanquam fieri non potest, quin etiam Sanctorum gemitus in talibus 

tentationibus habeant partem aliquam blasphemiae. An enim Hiobem 

excusabimus, cum 'maledictum diem' vocat, 'in quo natus est'? An Hiere- *JJ''ji,'i7' 

miam succensentem, quod 'non mortuus sit in vulva matris suae'? 

»0 Sic Hieronymus satis duro verbo utitur, cum dicit Homines omnibus 

pecudibus infeliciores, siquidem post ceteras calamitatea huius vitae aeternam 

mortem expectare vel saltem metuere coguntur. Hae sunt voces 

profectae ex corde irato et perturbato sensu malorum. 

Non autem malum signum est, sie irasci, modo gubernes hunc motum 

»j et regas certa ratione. Sicut enim Adolescens sentit libidinem, Deus autem 

id ignoscit, si aut moderetur et gubernet sensum hunc aut uxorem ducat, 

Ita in Christianis quoque haerent illi motus murmurantis, blasphemantis, 

»

540 Euarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 7) 

Hs]ö(nfer .^Letr @[Ott ôt patientiam. Virilis etas cura et solicLitudine quae- 

rit opes. Sic Christianis aflfectus murmurationis, dubitationis, blasphemiae. 

Sed discamus ista moderari; gentes et impii proruunt vel in contemptum 

vel desperationem et laxant habenas, contemnunt deum. Quanquam cogi- 

tamus: Velim me non nasci; praesertim quando sentit peccatum: 'Üd), » 

•wnttü.se.siquam 'bene' iis, qui 'non nati' — ut Christus de luda — quam mauere sub 

, 

istis blaspheLmiis. Ideo non est mirum, quando tibi incidunt ' tarn blasphemae 

cogita[tione8. Ego sepe expertus, vidi innocentea puellas et mo- 

nachos.'^ Ibi necesLsaria moderatio. Quando ista murmuratio in pio cordc, 

putat se totum blasphemum.'' Ut adolesi^cens concupiseit hbid[ine, sentit lo 

nihil quam libidinem. Sic ira, cura, solicitudo : quando 

homo rapitur, etc. 

1 über ât eteht mu3 patîentiam âBen über cura steht augendiarum opum 2 über 

Cbrietianis steht in über aifectus steht est ille 3 über Sed steht Sentiantur xane ista 

416 Quanquam bis nati unterstrichen' 4l5 über cogitamus steht Sed nos feramug hunc 

sensum, jdâbet nii^t, oi mon fagt, zu Velim hingewiesen 6 über nasci sieht bene liuic, 

qui uou est nalus 6 quam (2.) mit Strich zu sentit Z. 5 hingezogen zu 6 ffia left 

fid^S nid^t bifputiin. Sicut Augiûstinus : Melius est simpliciter esse, quam non esse,* — Imo 

diversum est melius r " über mirum steht nee debes terreri 8 über innocentes steht 

bie finb erjd^toien für jotdên cogitationibLUs, bo« fie jui etben finb gelundfen' 9 über neces- 

saria steht est über moderatio steht gubernatio zu 9 Gubernatio autem est, ut son- 

tiamus nos non ideo esse abiectos, quod illa sentimus r 10 über blasphemum steht Sed 

ba fut mu§ man nid^t ei{d^te(fen zu 10 Sic puella, quando ardet. etsi non sie velit, tum 

nibil sentit quam libidinem zu Ut rh 11 über rapitur steht affectu über etc. steht totus 

rapitur, ut sibi videtur, darüber 1 

') Der deutsche Ausdruck ,m\\aXLtn' . ') Klostererinnerung Luthers. *) TItema. 

*) De lib. arh. III, cap. 7; Migne 32, 1280 f. 

Dr] dubitantis cordis, Sed gubernari debent, ne, sicut in Impiis, aut in contemptum 

Dei aut desperationem abeant. 

Augustinus dicit: Melius est simpliciter esse, quam non esse, Sed 

institue tecum rationem, et dices Diversum esse melius. Ilae cogitationes u 

a blasphemia non multum absunt, praesertim si eis indulgeas. 

Saepe autem accidit, et ego in multis hoc vidi, quod, cum sontiront 

homines inexercitati has blasphemiae cogitationes, exanimarentur fere. 

Quare necesse est gubernari eas. Porro gubernatio vera haec est, ut 

Btatuas to non ideo a I)eo abiectum esse, quod istas sentis. Etsi cnini lo 

causa aliqua talium cogitationum in nobis est, sunt enim fructus peccati 

Originalis, tarnen adiuvantur et augentur etiam a Tentatoro Satana. 

Sic saepe accidit piis adolescentibus et puellis, ut ardoant cogitationi- 

buH libidinis, etiam contra voluntatem. Quando enim homo arripitur ab 

affectu, totus arripitur, ut nihil aliud vidcro, audiro, cogitare possit, quam ji 


ilslSed Spiritus adsit; Non ideo peccas, peribis, quod sentis cogitaLtiones 

bla8ph[emiae et mur^murationis. Hoc gentes non norunt. Ergo nobis di- 

scendum, quod non scmpcr est Concupi8[centiae et vitii, quod luvenis ardet 

et vir irascitur, sed agitanti.s Satanae sunt Stimuli, qui sie misere diacrutiat 

5 con[8cientiam et car[nem, ut libenter vellet über, et tarnen non potest. 8i 

rumpatur', [53(. 242''] Dicat hie etc.: Ibi prudenter gerenda conscientia, ne 

approbemus has cogitLationes, ut faeiunt impii: desperajnt. Nolo; non 

placet. Et invocemus Deum, quia istae cogita[tione8 immittuntur, non ut 

debLeamus secundum eas iudieare, sed ut discas bellig[erare et luctari 

10 contra peccatum, mortem et iram divinam. Sunt studia diaboli, qui se in 

formam divinae lüaiestLatis, ut heri in Euangelio.^ Deus irascitur pecca- 

1 über Sed steht 2 über Spiritus steht 3 über adsit steht fol ba fein et suggeretar 

über quod steht quia illa 2 über norunt steht nulla ratio 3 quod bis est o hinter 

vitii steht (non semper est) 4 sed (etiam) vor qui steht (Satânae) über misere steht 

accendit carnem et zu 4 steht stark beschnitten, nach dem. Obigen ergänzbar Ille cogi- 

tationes libid[inis n[on sêmper sunt vitia, sed oriuntur sepe a Satana. Sic iiec tentatio blas- 

pliemiae am unteren Rande der Seile 5 über ut steht baä einer gern to§ toere 6 über 

ue steht sequatur et zu 6 Ibi est optimum remedium dîcere d|îaboIum habêre bie iram 

etc., ergo zu Ibi rh 7 über desperaLnt steht sed reluotemur 8 über Deum sieht ut 

iuvet non o, dazu ideo zu 8 Quare hoc tantum faciendum est, ne secundum eas iudi- 

eemus. Ideo enim solum immissae sunt, ut contra eas luctemur, non ut secundum eas iudi- 

cemus r 10 über Sunt steht S)et Seufet tft fonbetlic^ auff ba§ ônbWeti getid^t : transferret 

11 (supra) heri 

•) Der Strick, oben S. 537, 2. ') Am Sonntag dem 8. November, ünsre Ausg. Bd. 37, 

583 ff., besonders etwa S. 585, 8 f. ; diese persönliche Notiz läßt Dietrich fort. 

Dr] In talibus tentationibus gubernatio necessaria est, ut per Spiritum 

sanctum nos confirmemus et sentiamus non ideo nos perituros esse, quod 

talia sentimus. Neque enim semper concupiscentiae et vitii est, quod lu- 

15 venis ardet libidine, quod cor concitatur ira et aliis vitiosis affectibus, Sed 

saepe accidunt talia a Satana agitante aniraos stimulis suis et accendente 

carnem contra voluntatem. 

Saepe enim accidit, ut cupias ex animo liberari impuro motu cordis 

et tarnen non possis. Ibi consilium hoc sequendum est, Primum, ut non 

20 ideo desperemus de salute, sicut antea dixi, Secundo, ut reluctemur cogi- 

tationibus talibus nee eas approbemus aut eis indulgeamus, et simul, ut 

per Orationem seriam flagitemus a Deo auxilium. Neque enim ideo 

immittuntur cogitationes tales, ut secundum eas iudices et eas sequaris, 

Sed ut relucteris et oratione contra pugnes. 

25 Sicut autem dico de crassioribus tentationibus libidinis, irae etc., Ita 

etiam de hac tentatione blasphemiae statuendum est. Nam Satan ideo 

'se in Angelum lucis transformat' et in formam Dei, ut nos abducat ab *""""• '* 

oratione et verbo et sie nudos aggrediatur et vincat.

542 Enarratio Psalmi XC. 1534 35. [l.Hl.] (P«. 90, 7) 

H8]to[ri, ba3 mul id^ concebim. Postea diabolus urget. Ibi die: Non; iste 

obiectiones et blaBp[hemiae non offendunt deum. Ipse seit meam infirmi- 

tatem Et docuit in Prophetis, Mose, quod lex sie debeat nos perturbare, 

perterrefacere. G§ fol ünfer leljben fein, ut sie inspiciatur, quod sit passio, 

non sententia Iudicata; Ut filius non inspicit virgam ut exhereditatem, sed » 

cogitans: h)iib Quff ôren. Sic infirmus: @§ inirb beffer toetben. Ita hec 

sunt quidem horrib[ile8 et tristes cogitationes, sed maxime bene, et sunt 

gf^jj'jj'gemitus inenarrab[ile8\ Et talis, qui sie oratur, gemitus 'penetrat nubes' 

et movet Deum. Non possunt dici, tractari, sed solo sensu sentiri. Ibi 

Oportet adesse experientiam. Dionysius scripsit de negaLtiva et affirmativa, lo 

1 über baS tUht habet veritatem pro se: Tu es peccator über concebirn ttehi Deus 

irascitur peccatoribiiis et peccatis über urget steht fo bringt (r bcnn nad^ et occidit multos 

2 über blaspiliemiae tteht raur^murationes 4 über perterrefacere tteht humiliare über 

6ä tteht Sai über ut steht iai man ti \o anfeê zu 4f. Quid sentiendum sit in ta- 

libiûs cogitationib[us irae, quod scilicet sint passiones nnstrae, non sint sententia iudicata r 

ru 5 res seu »or sententia rh 5 über Ut steht Sicut exhereditatem, geändert in exhaereda- 

tionem über sed steht fiêt Biet bie tuten unter sed steht et sperat 6 über infirmus 

steht Aegrotus ftêt bbet ben morbum 7 über beue steht qui bene eis uti novit 8 oratur 

geändert in orat, darüber ut Moses 9 Ueus über Deus steht divinitatem, &taieet[atem, 

baS et muS gncbig fein über solo steht solum sentiri exp[erientia 10 über Dionysius steht 

btx fontoft über affirmativa «eAr^Theologia 

Dr) Cum tentavit blasphema cogitatione, statim accusat nos: Tide cor 

tnum, inquit, quäle sit. An non peccator es ? Hoc cogitur cor affirmare. 

Deinde aggregat alia: Igitur habes Deum iratum contra te, Quomodo enim 

Deus peccato non potest irasci? Hie si paululum cedas, opprimit te, Et 

multos sane hoc modo occidit Satan. " 

Gubernatione itaque opus est, ut hosti te opponas et statuas istam 

infirmitatem tuam Deo notam esse nee offendi Deum ea, si non indulgeas 

ei. Quod autem peccator es et humili confessione id agnoscis, grata Deo 

est humiliatio haec, siquidem eani per Mosen et Prophetas docuit et Legem 

suam ideo revelavit, ut hoc modo humiliaret nos. m 

Quae autem Satan in huniiliationo hac suggcrit vel ad desperationem 

vel ad conteraptum et blasphemiam, haec aestimabis, quod sint passiones 

tantum et non res seu sententia iudicata. Sic filius, cum a Parente casti- 

gatur, non aestimat virgam esse signuni oxhaeredationis, sed, ctiamsi virgam 

patiatur, tamen statuit Patrem esse et mauere Patrem, Sic, qui gravi ss 

morbo implicitus est, morbo seposito videt et sperat salutem 

Ad hunc modum sunt quidem istae cogitationes blasphomiao horri- 

biles, et tamen sunt bonae, si modo eas gubernes et iis bene utaris. 

efr?«;" Includunt enim istos 'gemitus inenarrabilcs", qui 'penetrant nubes' et divinam 

Maiestatem quasi cogunt ad ignoscendum et salvandum. lo 

Sentiri haop possunt, sicut reliqua s])iritualia. dii'i non possunt nee sine


H8]ludit: Deus est Ens, est noa ens.* TheolLOgia negativa^, bo§ êtft êilt[9 

cteu^, quod eitel ira et tantum illc gemitus. Ista dico, qui futuri sunt in 

experiendo vel alios consolando, ut tales possint erigi, quia scriptum 

pusillanimes consolari'. Seit 2eufel paratum suis 'telis et 'quaerentem i^p^- « i« 

5 devorare', Istis praesertim tristibLus et despeLrationis et blaspLheniiae cogi- 

taLtionibus. Ideo debes me audire et ego te Doeere nobis nomine 

Christi. Ego scio, quid expertus in hac tentat[ione. Mirabilis consolatio, 

1 ba8 gestrichen über 'êiti[8 steht baS zu I lât öiet bauon flefi^riefien, jiostea dicit 

vor Deus rh zu 1 Theologia negativa r 2 cteu^] X, geändert in ge [Ergaiizungasilbe 

zu %tiii\J, darüber cteu^ eitet gestrichen, darüber quando deus non ceruitur et adest mera 

über Ista steht non frustra admoaeo über qui steht sed propter illos unter qui steht 

debent esse hinter sunt ist vel eingeschoben 4 über Seit steht Deus 5 über devorare 

steht invadere 6 über Ideo steht So lerne ein G^tift ben anbetn troftcn autoritate divina 

unter debes steht ex praecepto dei unter audire steht ego consoler über Doeere steht 

ergo crede mihi tu, ego quoque tibi nobis ist gestrichen, darüber in zu 6 Haec 

prodest seire ad alios consolandos r zu 6 Ego etiam sum Doctor, sed sensi me erigi uno 

vocabulo eius, qui forte nuUum verbum in Sacra scripi^tura didicit. 3ft ein fltoä bing »mb 

sacram scrip^turum. Spiritus sanctus ift bo ifq zu Doeere rh 

•) U. A. Tische: 1, 302 f., Nr. 644. ») Nach Luthers Auffassung. 

Dr] experientia disci. Quare merito ridetur Dionysius, qui scripsit de Theologia 

Negativa et Affirmativa. Postea definit Theologiam affirmativam esse : Deus 

10 est ens, Negativam esse: Deus est non ens. 

Nos autem, si vere volumus Theologiam negativam definire, statuemus 

eam esse sanctam Crucem et tentationes, in quibus Deus quidem non 

cernitur, et tarnen adest ille gemitus, de quo iam dixi. 

Utile autem est admoneri et inculcari haec saepius propter illos, qui 

15 vel ipsi tales tentationes experiuntur, vel alios versantes in Ulis consolari 

debent, Sicut mandatum est in Scriptura 'Pusillanimes esse consolandos', i-Wcff- 5, 14 

'Linum fumigans non esse extinguendum', sed fovendum. 3ff.4a,3 

Seit enim Spiritus sanctus, Diabolum esse varie instructum et singulis 

horis conari Ulis cogitationibus desperationis et tristiciae nos invadere. 

so Quare monet et hortatur ubique, ut Christiani divina autoritate alius alium 

doceat et erigat. 

Itaque inter nos quoque debet esse illa diligentia et Studium, ut tu 

me audias ex praecepto Dei et ego te in lucta et periculo positum con- 

soler, Ut tu mihi credas et ego tibi vicissim, cum in simili periculo versor. 

«5 Sum quidem Doctor et fatentur multi se a me non mediocriter adiutos in 

sacris literis, Sed hoc mihi saepe usu venit, ut sentirem me adiuvari et 

erigi uno verbo Fratris, qui se mihi nuUo modo putabat parem esse. Ingens 

enim pondus est in verbo Fratris, quod tempore periculi ex Scriptura pro- 

nunciatur. Habet enim Scriptura inseparabilem comitem Spiritum sanctum, 

jo qui corda varie movet et erigit per verbum.


2^8|quando Epaphroditus funbc PauLlum ttoften. Et in Actis. Nos 'invicem 

ajfiii 

«M.as.ismembra', 

I. ftor. 13, V6; 23 

fratrea in Christo, firmi et 'infirmi"; firmi beine, ' et alii tteifdb, 

i 1-7' 

vel önrein fleifd^. 

[übl. 243'] Ergo venit Moses ad summum affectum in narratione. 

lam dicit; Sieber §etr, consumimur, sumus miser^rimi et accedit praeter- s 

ea ira tua. Hec ratio nescit et hoc verbo irae differt mors nostra ab omnib|Û8 

aliis mortibûs et calamitatibus. Nihil, quando ûn, ganl, Nihil, quando 

Epicurus moritur. Sed Christianorum ; sciunt hanc cala[initatem esse iram 

divinani. Quid ego contra deum? Ego prostratus et obrutus raiseriis 

huius vitae. Nullum animal ut Christianus, qui semper incedit in ira, morte, lo 

1 unter ttoften steht 'iratres e Koma etc. solo aspectu' über in Actis steht ciap. 28. 

2 über alii steht infirmi über fleijd^ steht firmi foOeit iufirmos ttOflcn zu 3 unter fleifd^ 

steht ossa carnem l'erant, bcnn man mu§ bium6 bie najen n\i)l ttieg loerffcn, ba§ fie logig ifl 

am unteren Bande der Seite zu 2 am unteren Hände der Seite steht noch (Uionysius de 

Theologia affirmativa et negaÜTa), zu S. 542 Z. 10 gehörig 4 vor Ergo steht lam über 

summum steht Epitasiu . 

über 

narratione steht quo suam cogiitationeni offert deo ad permo- 

vendum eum zu 5 Homo mi.serrima creatura, quae praeter alias iiitinitas, calâmilates 

eliam limore mortis solus tcrretur r 6 Hec geändert in Haec irae c aus ire " über 

ganS steht ftttbt 8 über Cliristianorum steht mors über sciunt steht enim über calamitatem 

steht et mortem 9 über Ego stellt qui iam über obrutus steht sum lu 9 S)a iot itx 

attn tnenfdi fed^ten contra deum vor Quid rh zu 10 quae si non cssent, tamen soliis 

timor mortis satis esset cala[mitati8; ba§ ât [onft fein bestia ntd^t hitUer vitae rh 

... 

^"1 Sic consolati sunt S. Paulum Timotheus, Titus, Epaphroditus, Fratres 

I.tllrn S,6f. . . , j. , • 

2 »or.7,6e Roma euntes ei in occursum, Quanquam multis modis uoctiorera et exer- 

95i)ii. a, 25 

*P8 3s,i5citatiorem in verbo Dei. Habent enim etiam summi Sancti tonipus suum, 

in quo infirmi sunt, alii autem firraiores. 

1 aoM2,32 lam haec perpetua Lex Christi est et Regula, ut firmi portent infir- u 

miorcs' sicut ossa carnem. Sicut enim nemo ideo Nasum abiicit, quod 

impuro phlegmate abundat et quasi cloaca cerebri est, ita etiam infirmi 

tempore infirmitatis sunt pars regni Christi, qui non ideo abiiciendi, sed 

fovendi, sanandi et erigendi sunt. 

Sed redeamus ad Mo.scn. Is nunc vere est in Epitasi negotii, Itaque 30 

cogitationes suas libere exponit Deo, Ut eum postea facilius flectat ad 

ignoBcendum et salvandum. 

Quid, inquit, sumus nos homines, quo» ira tua occiditV l'rofccto mors 

nostra omnibus non solura aliorum animantium, sed hominum quoque raor- 

tibuB et calamitatibus atrotior est. Quid enim est, quod Epicurus moritur ji 

qui non solum Deum esse nescit, Sed etiam calamitatem suam, quam 

suBtinet, ignorat? 

Sed Christian! et timentcs Dei homines norunt mortem suam cum 

reli(]uiH huius vitae calamitatibus esse iram Dei. Ittique coguiitur cum


Hs] fri|ft fic^ U8q[ue ad mortem. Uli contra ut lob; 'In momento' etc. Nosîobai. 13 

vero maceramur quotidianis pavorib[U8 et incertitudine mortis et vite omni ».«" 6, « ft. 

momento. Ideo 'fei) bn§ gnebig' et Batitnêxjtg; hoc dicit aolum Moses etc.2!-'3 

SGßenn nion§ erferet, non erjd^reden, quia illa erit petitio Mo8i[8: âä)i 

i bn§, ut an beit ^ iram 'gebenden'. Istis turbis nos Deus obruit. Sunt aliis « «2 

in exemplum, sed non terrentur aeterna morte, ira, îg, PestÜLentia, 

franôS''; nihil terretur, sed tantum nur erget per [troff [cn, ut multos 'per- 

3"- '- 

cussi VO8 et non sensistis', Et non doluistis. SaloLmon : sumus gat 'insensi- ®i«- '^3. ai 

1 über lob steht 21. zu 1 lob r 2 über maceramur steht 2. Cor. 6. 3 über 

]tt) steht %ä) (Sott über batimêtjifl steht roie ftnb toit \o orm menjdên über Moses steht 

quia gentes et ratio ttciS bouoit ni^tS 4 über tt(c^tecten steht Quando igitur experistis 

istum Sensen, non ideo 5 über ut sieht infra über obruit steht tocnn bet cal[âmitatem 

no(^ mêt loeien, tarnen non curat 8 über sensistis steht lere. 5. über sumus steht Sic 

sumus SoQe feto zu 8 Quia sumus insensibiles, ideo deus sie nos terret r 

') Der deutsche Artikel als Zeichen der Kollegsprache Luthers. ') Morbus Galli- 

cus; vgl. oben S. 486 Änm. 2. 

Dr]irato Deo congredi et dimicare de retinenda salute. Sed quid sunt ho- 

10 mines iam antea obruti et oppressi miseriis huius vitae? Quae si non 

essent, tarnen solua timor mortis satis esset magna calamitas. Nam nuUum 

animantium genus exercetur timore mortis sicut homo. 

Sed quid dico de animantibus brutis? Impiorum hominum vitam 

considera, Epicuri et similium, hi vere, sicut Hieb dicit Cap. 21: 'habitantîoD 21,9; 13 

15 domos securas et pacatas et non est virga Dei super eos, Ducunt in bonis 

dies suos et in puncto descendunt ad inferna.' At pii et sancti mace- 

rantur per totam vitam variis et mortis et aliarum rerum curis, Urgentur 

a Satana quotidianis pavoribus et incertitudine vitae. Norunt enim Deumg. »ot. 6,« 

irasci peccatis et calamitatum omnium causam existere peccatum. Haec 

20 ratio et Gentes non norunt. 

Huiusmodi cogitationes pavoris et irae Dei cum experimur nos quoque, 

non debemus ideo desperare, quasi hoc malum esset signum. Nam 

infra audiemus Mosen etiam hoc orare a Deo, ut de ira hac 'cogitare' s. 12 

possit. 

25 Videmus enim, quam horribilis humanarum mentium sit securitas, ut, 

quotidianis et durissimis calamitatibus suis et aliorum admoniti, tarnen non 

requirant Deum ^, Sicut apud Esaiam est : 'Et non est reversus populus gef. 9, 12 

ad percutientem se'. Similes enim sunt porcorum et plane sine omni sensu 

nee animi advertunt divinitus calamitates infiigi. 

') Dietrich läßt die charakteristiscJien Zeilen 5— 8 der Hs aus. 

Sutêxä SDBnle. XL, 3 35 

3


Hb] biles'. Non eentimus iatas cala[mitate8 et inflictas ira divina. Ideo agit 

i.sHo(t3,i Deus, ut, cum sentis, erfd^[rtdft nid^t. Diabolus in paradiso geftecft ât in 

b|Iut et f[Ietfd^: 'Quare' Deus creavit? quare tu meus Deus? Et sie 

Sancti etiam habont cogitjâtiones blasphemiae. Monachi: spiritus blas- 

phemiae, quem homo non potest ertragen. Ipsi dixerunt: Wan fol fic§ 

ûnb 

nid^t bran !eren, quia a diabolo. Sed non satis. GersoLn : quando 

belbS coram '^ eas, si tacetur, fd^toêigt ^ ; sicut cum genjen. 2)0» êifft: 

fte contemptu.* In vitis Patrum: §aftu a^c^^ tiC9[el transLVolantes'; 

Ia8 fliegen, nid^t nl)[teln.'' Sic est etiam hie: volent, vadant, veniant, 

1 über sentimus steht advertimus über ira »teilt divinitus über Ideo steht Hoc 

2 über ut steht S)o§ toit§ futen über tt\i!jixiift steht Si murmuras, etfd^tiie nid^t ba für 

über Diabolus steht Et über in steht qui in fehlt zu 2(3 Et diabolus nos exercet 

sicut Evam in paradiso, ut quaeramus: quare facit hoc deus? r 3 über ([tut et f[Cctf4 

steht 3nn Onjer flcijdö, Hut önb ^'tS baä zu Quare gezogen über creavit steht me? quare 

suni natus über Deus? steht quia non placent facta dei 4 Spiritus geändert in spiritum 

ö fic^(§) 6 über Gerson steht dat similitudinem de anseribûs ot canib[us 7 eas] edes' 

J^teLtigt ist zu ^d^lDtg ergänzt, darüber forte 8 contemptu c aus contemptum über 

contemptu steht alii ex diabolo esse dicunt, sed non satis zu 9 Caffe fic fliegen, (äffe fie 

nur nid^t niftetn r 

') = hellt. •) Deutsche Grundlage: gelê ,tiot"=übet. edes (in der Variante) ist 

Hörfehler. ') U. A. Txschr. 5 Nr. 6743. ) Erg. vincere. ') Nämlich istaa cogi- 

tationea. •) Migne 73, 940. ') = nisten. Wandel- 4, 1660: Vogel 322. 

Dr] At vult Deus, ut aaltem mala nostra intelligamus et emendemur plagis. lo 

Igitur si sentis ex ira Dei propter peccatum te varie affligi et ideo per 

impatientiam quoque aliquando murmuras, noli ideo abiicere animum. Non 

i.sHoitj.icnim causa in te solo est, Sed accedit Satan quoque, qui in Paradyso docuit 

hominem, ne esset contentus eo, quod Deus praeceperat, Sed ut etiam 

causam quaereret, Hinc per impatientiam existunt voces istae: Quare u 

sumus nati? Cur nostra non ea conditio est, quae est pecudum? etc. 

Hac tentatione vere etiam Sancti exercentur Nee fuit prorsus ignota 

tentatio in Monasteriis, vocaverunt cnim spiritum blasphemiae, ac Gerson 

varie contra cam consolatur. 

Utitur similitudinibus quibusdam, Quod, sicut anserum sibilos negligi- so 

mus, Ita hacc quoque, etsi sentiuntur, negligenda et eiicienda esse anirao. 

Nam quemadmodum Canis latrans, quanto te ei opponas graviore conatu, 

tanto concitatur et furit magis, Ita quoque huiusmodi cogitationes suadent 

non esse irritundas indulgendo. 

Simile quiddam legitur in Vitis Patrum. Nam ibi docet quidam huius- »i 

modi cogitationes similes avibus in aperto coelo volantibus Ac prohibere, 

ne huc vel illuc volent, dicit non esse in manu nostra. Hoc autem in manu 

nostra esse, nc nidos figant in capillis noatris.


Us] immittat diabo[lu8 suas 'sagittas^ — avertas faciem et die : 

sunt diaboli iacula . t, i« 

et meae carnis, infirmitatis. [Sl. 243*"] Ubi am nibern \ fteigt faton ein. Ibi 

3unber ' ; originia peccatum bicft batein, ut tantum fear. Sed Deus promisit 

contritis propitiationem et graciam in Christo : Ideo humiliari te, sagittari te 

» permisi, ut gemeres ad me; quando suspirium mortis ad me, etc. Moses ina-Motf i«, isf. 

mari rubro clamavit. Ego ^ diffisus et abiecissem virgam ; ber tob alter 

lag im* auffm âl§. 'Quid clamas?' Non f(|rel), Sed crede; ba§ "êrl} ()ab 

im fd^tt öbir 1000 etc. Ibi tob cum omni populo. Ibi deus: fcÎag auff 

'mel^r'*, 'ba gieng' etc. Ibi spiritus adiuvit eius infirmitatem: 'Quid cla- >• SR»ln


Hs]mas?' Sic fiet, qui noverunt gubemare istas cogitationes. ut in Adol[e- 

scentia libido, fures, Tn aetate virili fomes etc., Sic in spiritualibus habet 

Diab[olu8 suum proprium negocium: Desperationem. Quando vLidet in 

hoLinine verbum, ^cr^ üopft ' an, ut cogitet de ira dei, quo modo hause- 

rit g^Qitjen mundum, subiecerit totum genus huma|num peccato et morti. 

j. OTotcs, ilbi Seuf[el cum suo 'Quare' et facil incendium in oorde, etc. Hoc tempus 

gcmendi, non dandi frena isti cogit[ationi, sed moderare. Nostrum 

non est iudicare, cur Deus fecerit. Sed nobis fit, ut humiliemur, ut ex 

9f8m. s.ii'aervili' ad 'filialem timorem' veniamus.^ 2)q§ êifft narrare. quod calamitaa 

2 über libido sieht fomes libidiiiis est in adoilescente 3 über Quando ale/tt Denn 

ei fiêt, baS man tett gên îmcl' 4 über cogitet steht cor über ira dei steht de hori^ri- 

bilibus exeniplis, Sodoima etc. 4/5 über hauserit steht diluvio 6 über gjonên steht 

totum 6 über Zeufiel steht {ompt ber über incendium steht tale, b) \i) nusquam fiUiitn 

{an Hoc e in Hie zu Quare r 7 über non sieht non desperandi 8 über 

iudicare steht laffe in brumfi ontttottcn vor fecerit ist hoc eingeschoben 

') Nämlich diabolus. ') Diese Stelle läßt Dietrich aus und setzt dafür eine andere 

ein, vgl. unten die Anm. •) Wohl aus Crucigers Naehschrift, neben der aber die 

Bärersche als ebenfalls ecMe Lutherüberlieferung auch ihr Hecht behält; oben S. 4S0. 

Dr]tate populus in hanc calamitatem proiectus esset. Ac sentit Moses pari- lo 

culum hoc, Itaque. cum ipse ore taceret, tamen Dominus dicit: 'Quid 

clamas?' 

Sicut igitur Moses in illo periculo non periit nee ideo tentatus est, 

ut periret, sed ut adiuvaretur per spiritum et oorde suo clamaret ad Deum 

et liberaretur, Ita isti quoque non peribunt, sed liberabuntur, qui sentiunt u 

quidem cogitationes blasphemiae et tamen eas gubernant et moderantur, 

sicut supra dixi. 

Sicnt enim fernes libidinis est in adolescentibus, Sic in spiritualibus 

habet diabolus suum negocium, ut eos ad desperationem adducat. Quando 

enim videt homincs hoc agere, ut salventur, tunc pulsat corda cogitationibus m 

irae et exempiis horrendi iudicii Dei nos subiieientis peccato et morti, ut 

incipiant 8e-[Sg-G] cum disputare: Quare Deus nos sie calamitatibus aeternis 

oppressit? Iluic disputationi si qui praebent animum et aures, paulatim sie 

implentur sensu irae Dei, ut nusquam consistere possint prae angustia 

et pavore. » 

Quare statuendum est, cum sentiuntur ista, Tempus esse non despe- 

randi sed gemendi. Itaque gerne tu pro libcratione, quae certo obvcniet. 

Causam autem, Cur Deus ista sie permittat fieri, lube, ut Satan ex ipso 

Doo (juaerat. Nobis enim obiiciuntur calamitates illao et onines aliao 

i.»or. II 3/ tentationes, ut humiliemur, 'non ut damncmur". 

') Dit Stellenangabe ist von Dietrich am Rande iles Dr hituiu/e/ugt worden. 

' 

jo


H8]no8tra sit super omnes, quia sit coniuncta cum ira divina. S)aäi t{)ier jappelt, 

sed moritur in benepl[acito dei. Nos, si non credimus, nihil habemus quam 

intolcLrabiiem iram dei et eter[nam mortem. Ideo ne inter contemptorea 

nee desperantes, sed ut contemnamus per Christum, et tamen secundum 

6 carnem sentiamus spiritum impatientiae etc., et etc. Apostoli et prophetae 

sensum mur^murationis et impatientiae contra deum, Ut Virgines vicerunt 

sexum suum, quem senserunt. Sic Martyres senserunt mortem et terrores 

mortis, sed vicerunt. Omnes sentiunt ipsam iram, mortem, sed vincunt 

per Christum. 

10 Nos consumimur. S)a§ toer önglud gnug, sed: 'in ira tua'. @§ tft 

bein jorn. 

[sr. 244»]. 'Et in furore' etc. Hoc dictum de terrore et timore mortis. 

Si 'timor' mortis nihil, tum 'mors' non timeretur.' Mors esset mortua, 

1 nostra c aus nostram über omnes tteht caltamitates über S)aä steht iiat lein Joto, 

baS unter 3at)t)ett steht Bot, quando mactatur 2 über credimus steht in deum über 

nihil sieht 2 über habemus steht 1 zu 2 desperationem et blasphemiam hinter quam rh 

3 über ne steht (Sott Sc(|Ut On§, ne desperemus, sed discamus contemnere per Christum 

4 contemnamus c aus condemnamus 5 über prophetae steht et omnes sancti senserunt seu 

habuerunt istum 6 über deum steht sed vicerunt 7 über Martyres steht omnes Chri- 

stiani 8 über vicerunt steht Sic hie vince über Omnes steht sancti 10 G Nos' über 

Nos steht S)a3 ift Me ied§t mortificatio 13 vor Si steht qui r timor mortis ist ein- 

geklammert, darüber non esset über mors steht mors esset somnus 

>) Der Satz ist wohl wirklich ein Luthersches Oxymoron ; vgl. das unmittelbar Fol- 

gende. Der Druck Z. 28 gibt die Variante wieder. V unbeachtet. 

Dr] Atque haec causa quoque Mosi est, quod sie intendat narrationem in- 

15 stitutam et calamitatem hominum exaggeret super omnes alias calamitates, 

ideo, quia est coniuncta cum ira divina. Qui igitur se non erigunt fiducia 

misericordiae Dei, Hi nihil quam vel desperationem vel blasphemiam sen- 

tient. Atqui Dei voluntas non est, ut desperemus, Sed ut per Christum 

vincamus ista, Sicut Apostoli et alii Sancti similes tentationes vicerunt. 

20 Sic senserunt sanctae Virgines sexum suum, Martyres senserunt dolo- 

rem suppliciorum, Sed utrique gubernarunt sensum hunc et vicerunt. 

Ad hunc modum omnes Sancti sentiunt istam iram, sed per Christum 

etiam vincunt. Pertinet enim sensus ille ad mortificationem. Satis magnum 

malum est consumi, Sed consümi per iram Dei, id vero est, quod 

35 ratio humana vincere nescit, Nisi per verbum Dei erudita et per Spiritum 

sanctum adiuta sit. 

Altera pars huius Versiculi: ET IN FUROEE TUO TERremur, 

Proprio loquitur de terrore mortis, qui si non esset, mors vere esset somnus 

quidam. Sicut enim Serpens mortuus speciem serpentis retinet, sed veneno


Hslut serpens mortuus sine veneno.^ Sed timor mortis est mors humanae 

animae. Ille, dcsperatio, horror est ipaa mors. Nos libentius hie ia terris 

leiben cum Mose quam in ultima hora. Qui vivimus in miseris terro- 

».«ot.7,sribLU8: 'Intus pavores' etc. (5§ gebort, ut insensatos. vetêrem hominem 

auffrtecift. Si ruten non fielffen, 3u6et'' ftangen, fd^tnebel, bonner, bli^, 

êtt[tjd^ feur, ut iste inaensatua terreatur. Ubi territus, factum est, quod 

fieri debuit in hac parte. Ibi perdura et convertere ad Christum. Sic 

«f. 51, »David sensit. Nos infeliciorea omnibus creaturis, quae etiam mutabilea per 

benepl[acitum dei. Sed nos terroribus et hor[ribilibus minis divinae irae. 

2.^ Cala[mitas, quod peccatis sumus obruti. Sic non bestiae. 

1 über ut steht sicut über timor tteht 2, darüber ille mit der Ziffer 1 über mortis 

lieht est venenum vüi der Ziffer 3 est gestrichen, darüber et ipsa 2 auimae o über 

desperatio eteht 2 über horror steht 1 unter mors steht ®ott flefet, ne feramus eam in 

ultima hora, sed potius in hac vita et murmm, dazu remus potius cum Mose et Paulo zu 

'Intus* Z. 4 rh über hie steht volumus 4 über GS gebort, ut sieht ©iâbet nid^t. 6S 

geboret ba ju, hai mon über insensatos steht et 5 ouffmecitt am Rande beschniuen 

vor Si steht quia r hinter êlffen ist ttil eingeschoben, darüber VMi man nemen zu bje 

M[agi8ter V[itU8*: Item, loenn corporales poenae nidjt êtfftn, muä mon zu %tU\\\Si rh 

7 über perdura steht âtt fefl, ne despera 8 über Nos steht 'Siai ift ein calamitas uiuer 

infeliciores steht sumus über etiam steht sunt über mutabiles steht sed uon in ira, imo 

10 2. bis obruti unterstrichen^ 

») Ähtüich Wander 4, 222: Schlange 26. ^ Unsre Ausg. Bd. 22, 457 zu S. S4, 20. 

•) = Duplex. •) Jiörer zitiert DietricM eigenes Kollegheß; vgl. S. 478. •) Wieder- 

aufnahme des Grundgedankens. 

Df] caret nee nocere potest, Ita Mors vere mortua esset, si absque hoc terrore 

esset, qui vere est quasi venenum mortis. 

Orandum itaque est, ne hanc terrorem feramus in ultima hora, sed 

potius in vita, etiamsi sine muriuure eum ferre non possimua. Sic Paulus: 

5 

j. Bot. 7, 'Foris pugnae, intus pavores'.' Opus autem est per vitam pavoribus his n 

ad mortificandum et excitandum veterem hominom, ne stertat in securitate. 

Sicut igitur Pueri, qui virga non posaunt corrigi, fustibus corrigendi 

sunt, Ita quos corporales poenae non emendant nee docent timorem Dei, 

Hi igni infernali et hoc sensu irae frangendi sunt, no maneant inaensati. 

Cum primum autem sentiunt iram Dei, ibi in spem vocandi et erigendi sunt. 20 

Haoc iam est una calamitas, quae nos omnibus aliis Creaturis facit 

calamitosiores, Quae, etsi sunt mutabiles et obnoxiae morti, non tarnen in 

ira Dei mutantur sicut nos, qui in terroribus irae Divinae vivimus. 

Nunc sequitur altera calamitas, Quod etiam peccatis sumus obruti. 

Uanc quoque non sentiimt nee patiuntur reliqua animantia. » 

) Die Stelle am Kande angegeben.

Enarratio Psalmi XO. 1534/1535. [1541.] (Ps. 90, 8) 551 

Hs] Tonis iniqui|tates': 2)u ftêft t)n§ êll an. Quare sentio Deum iratumv. 8 

et paveo a morte audita^, praesertim Cliristianus? Nulla alia causa: quia 

ibi peccatum ; 'ignorantia divina'^ est nescire gratiam; tantum videmus in 

conscientia peccatum, 'peccati Stipendium mors'. lila non possunt dis- 

5 cerni: Peccasti, ergo morieris, i. e. deus est tibi iratus. 'Tu ponis nostrasstom. 6,v3 

iniquita|tes in conspêctu tuo, et abscondita' ': J)a§ önS lêtmlic^ Verborgen 

tft, leud^tet l)tUex für quam fonn. S)a§ finb auä) grofje murmurationes. Job 

etiam: Quare me reum fac.s et 'innocentem non sinis?' S)a§ finb peccata€iiob9.28 

nostra, quae non scimus. Altera murmuratio, quod mur^muro contra deum, 

lu quod sentio iram et non possum liberari ab eo. Si quis ore sie loque- 

1 über bnä steht e§ scilicet pLeccatum 2 über paveo steht sie audita eingeklam- 

mert zu 2 hinter causa ist quam quia peccatum est ibi, 'peccati autem Stipendium est 

mors' rh 3 ignorantia] ig* 4 über Stipendium steht est 4/5 discemere über dis- 

cernere steht Haec conscientia non potest discernere, sed concludit 7 über fui steht blt 

über fonn steht sol C 2)a3' zu 7 Illae sunt actiones et tragoediae conscientiae zu 

ffiaä rh ä innocentem c aus innocentes 9 über quae non scimus steht ®ott tief|Ut ön§, 

bo§ mir bie funbe nic^t aO fe^cn. Moses hie peccata, dazu Tidit et murmurat rh zu 10 

steht 3^^ iDott bet funbe gern to? toetben et non possum am unteren Bande der Seile, dar- 

über 1., mit Strich zu non hingeiciesen 10 über non steht Cuius culpa? ö^njetä §[etTn 

©LOtlä, darüber die Ziffer 2 

') D. h. schon beim Nennen des Wmtes Tod. ') £). h. die Unwissenheit (des Men- 

schen) vor Gott, eine Auslegung von 'incognita peccata' des Textes. ') So schon 1513, 

ünsre Ausg. Bd. 4, 57, 19. *) Diese Abschnittsmarke, mit einem Strich über die ganze 

Zeile hin, befolgt der Druck unten Z. 18 ungefä/ir. 

Dr] OCTAVUS VERSUS. 

PONIS INIQUITATES nostras coram te, Incognita peccatav.s 

nostra in lucem sub conspectum tuum.^ 

DIxit vivere hominem in pavoribus mortis. Cur hoc? quia peccatum 

15 habemus, 'Peccati autem Stipendium mors est'. Conscientia igitur cumiRiim.e.ss' 

sentit peccatum, aliud sentire et statuere non potest, quam quod iratum 

Deum habeat et ideo mori cogatur. 

Vocabulum (Elymenu) * significat abscondita vel occulta nostra. Haec, 

inquit, tu quasi in claro lumine Solis posita habes et vides nee 'sinis me 

20 esse innocentem', Sicut Hiob dicit. ©iobs.ss 

Haec quoque non multum absunt a blasphemia, Praesertim si cor in- 

tuearis, cum talia verba meditatur. Ostendit quidem se cupere esse liberum 

a peccatis, Sed inquit, hoc mihi impossibile est. Cuius culpa? Dei 

') Bückübersetzung aus der Lutherbibel. Vtilg. : Posnisti . . in conspectu tuo, saeculum 

nostrum in illuminatione vultus tui. *) IJobs.

552 Enarratio Psalmi XC. 1584/35. IISU.] (Ps. 90, 8) 

Hgjretur, ut corde gebendt, diceretur: mit 1000 2eufel[n befeffcn. Gt folt fiä) 

jufludên * cum deo, etc. [S3l. 244*"] 'In lumine' : ßeine ift bir öeiborgen. 

2)q ift QEe§ Unrein. Etiam bona opera, quia et terra plana meis peccatis. 

'In lumine' : et in lumine vultus tui. £)al fdêinet in actione consciLenriae. 

3!ft ö[nfer§ §Lertn ®[Ott§ comoedia, sentire peccatum, mortem etc. Iram 

divinam, bo mu» foben Btedên. Modo homo sie potest orare: quam 

«8m. T.Ji'miser homo' in terris! meus pavor! tantum ira, desperatio. Sic gemas 

etc. Ibi vides, quod Deus multa peccata videat, quae nos non. praesertim 

origiînis peccatum. Nullus Sanetus in terris, Pau[lu8 Apo8tol(U8, qui auf= 

gefeiten et burd^gefLelên* hoc Orig[inale. Amor, libido non; est incom- 

1 über ut corde flebenit steht in talibniB cogtitationibus über mit steht et toett 

i/2 über Cr bis jufludên steht 5)j finb fit, fo ge^t? mit önl zu 2 Hie habetls, quod 

nuUus homo videat sua pLeccata omnia, praesertim orig[inis peccatum am oberen Bande der 

Seite zu Z. 8 hingewiesen 3 über %a steht 3)a n^(n)t\t Senats über bona steht optiima 

über quia steht coelum 4 tui c aus dui 5 über 3ft steht 3)a3 über sentire steht 

ha fl'êll in summo paroxismo Iram c aus Sâ / Vortregnahme des folgenden ha] zu 5 

Nemo videt magnitudinem peccati origînis r 6 über fabtn steht htx ftxiS unter foben 

steht es bted^tn zu 6 Ci fâb«t nid^t hominem sie venire in peccatum etc. et quaeri: %ä) 

Îtxx @[ott, quam sum miser mit Strich zu quam rh T meus c aus mee, dahinter con- 

iscientiae gestrichen über pavor steht ift nid^tä quam über ira steht damnatio. 8 etc 

geäiidert in et, darüber quaeraris bnb Uie bamad^ ein toenig nad^ bem gemitu, fo âtS nit 

not unter vides steht habes zu £ zu Ibi ist llic habetis usic. vom oberen Rande der 

Seite, oben Z. 2, hingewiesen 10 über Origînale steht Tarnen unum peccatum, dazu Tarnen 

nnum peccatum libidinis non potest satis cognosci r non gestrichen, darüber man lanS 

nit auffagen 

') = zerfluchen. ') D. h. vollständig erkannt. 

Dr]8cilicet, qui occultissima nostra videt, Nihil condonat, omnia observat, omnia, 

etiam levissima, in rationes suas refert. 

Haec cogitatio facit, ut etiam optima opera nostra nobis displiceant, 

siquidem coelum et terra videntur nostris peccatis repleta esse. 

Haec est Epitasis eius Fabulae, quam nobiscum ludit Deus, ut ambu- 

lemua in sensu peccatorum nostrorum et mortis. Non autem malum est, 

ut supra quoque dixi, sentire haec, conqucri de calamitatibus suis et iudi- 

carc, quod nihil in nobis sit quam damnatio. Conqucraris sanc sie et 

gemas, Deinde etiam hoc coneris, ut secundum gemitum huno instituas et 

regas vitain tuam, tum fiet, ut sentias salutem. 

Porro hie praecipue observanda haec sententia est, quod nullua homo 

omnia sua peccata videre poasit, Praecipue si magnitudinem peccati Origi- 

nalis spectes. Neque id mirum est. Quis cnim unicum peccatum libidinis, 

Omnibus notum, satis describere potest, etiamsi omnes cssemus Poetae 

Virgilio vel Ovidio parcs?


Hs] praehen8[ibile omnibus hominihua. 'Via adolescentis' in puella[m, i. e. affectus ©»t. so, i» 

amantium tan man nid^t etrei(iên. Quomodo graviora, p|eccatum orig[inis, ut 

impatientiam, odia, murmura[tionem contra deum? Quantum baratrum ipse 

contemptus etincredLulitas. Coelum et terra imaginemhuius peccatinonvidet. 

5 Ideo vocat 'abscondita nostra', i. e. peccata occulta nostra, quae non pos- 

sumus videre. Ipse tu vides. Quando conscientia, ift totus mundus jtD enge, 

tanta magnitudo lationis peecati. 'In b[oni8 dieb[U8 vive[nte8' etiam, quando 

sentimus, ift jU gto§. Omnes nostrae cala[mitate8, quae in aliis rebus temporales, 

sunt in nobis eternae, infinitae, mors, peccatum, irae divinae. Hoc 

10 doceo te, quia alias non credis, ut ha furentfe|§. Postea: Crede in Christum; 

sie sapias et gerne et gemens invenies gratiam, et tum calamitas, mors 

temporalis tantum; modo non sis contemptor, sed de8p[eratu8, abiectus; 

sie sis nut bemutig, postea mutationem dextêra excelsi etjetgen. Ut habes: 

1 über hominibus steht Et Si omnes essent poetae 2 man über Quomodo ateht 

fol man erteidên 3 über impatientiam steht blasphLemiam 4 imaginem o zu 4 

3a, îmcl »nb eiben non satia sant ampla, peccatum est tam magnum quam ille, qui offen- 

ditur r 6 über conscientia steht {oint)t 7 über magnitudo steht infinitas 9 mors 

c aus morte 10 über te steht inquit Moses bo] baju über baju steht ba§ bu /baju ist 

also ofenbar Verschreibung für ba§ buj bid^ über für steht ba [also = ba für/ entfeP 

c in entft|et§ über Postea steht dicet 11 über sapias steht 3)u folt n\i)i eWifl btinn 

blei6ett 12 non c aus nos contemptor c aus contemptus über desp[eratus steht con- 

trituB 13 über bemutifl steht Bnb fein mors bauen zu 13 6i fol nut momentanea tri- 

bulatio fein, quae operatur pondus etemae gloriae hinter eijeigen rh 

©toti 21.1s 

Dr] Ideo Salomo quoque dicit, 'Viam viri' erga Puellam esse investiga-spt.so, i9' 

15 bilem, Hoc est, affectus amantium a nemine exponi aut satis dici posse. 

Quanto igitur minus poterunt reliqua peccata graviora et spiritualia satis 

agnosci, Sicut sunt impatientia in adversis, blasphemiae, murmurationes 

contra Deum etc.? Quantum barathrum est sola incredulitas? 

Vere igitur peccatum tam est magnum, quam magnus est, qui peccato 

20 offenditur. Eum vero coelum et terra non possunt capere. 

Merito igitur vocat peccatum rem absconditam, cuius magnitudo non 

potest includi animo. Sicut enim ira Dei, sicut mors, Ita peccatum quoque 

infinitum est. 

Vult autem Moses haec a nobis disci et credi, ut perterrefacti suspi- 

85 remus ad Deum pro gratia, ne simus in contemptorum numero, Sed con- 

triti et humiliati ad moriendum speremus per gratiam Dei aetemum pon- 

dus gloriae. 

Qui hoc modo contriti et humiliati sunt malleo Legis, hi possunt in- 

formari et doceri, ut illas sagittas Satanae moderentur, cum nos solicitat, 

') Die Stelle als Pro. 31. am Rande angegeben.

554 Enarratio Psalmi XC. 153435. [1541.] (Ps. 90, 8) 

Hs] 'Mo[mentaueum', 2. Cor. 4.' AIüb contemptoribLus et desperaturia non 

ttp^. 6, 16 est consolatio. Sed qui volunt consolari. ut stimulos et 'sagittas' diaboli 

ftiob 13, J5 gubernent, Ut Pau^lus vocat, etc. Quare sie 3urnet 'contra folium. quod 

«lobT.joa vento rapitur'. {iil. 245»] 'Quare creasti me?' etc.; jdâb nid^t, loB ein= 

faüen, cogita: 'tela' diaboli et fomitem in corde, quae facile 'extinguuntur', s 

ut Eph. 6. Non esse malum sentire sublimes motus blasphLcmiae et mur- 

[murationis, sed est utile ad contundendos superbos et dirigendos ad spiri- 

SRotn.j«, J8 tum gratiae. Christus missus, ut liberet tales, et omnes tales 'tristicias' in 

corde suo posuit, ut absorberet pro nobis.^ 

10. Nuroniii|risj HactLenus aud[ivistis illam Epitasin narrationis Mosaicae : 

B. 7'Quoniam in ira tua' etc. et 'peccata nostra sunt in oculis tuis semper*. 

Quantum potest dici verbis, tantum ibi dictum e.st. Et tanta res nuUa 

eloqûentia potest melius, altius dici. §at öinfern §Lcrrn ®|Ott fo natu- 

raliter etc. et fo jdâtff. Et lanS nid^t IleglLtdêr tnadên quam hie. 

Nisi quod dififerf ab aliis blasphemiis et murmurationibus, quod servat 15 

1 desperaturia] desperabundis über desperabundis steht ben lan man nid^t taten, ^tlffcn 

2 über volunt tteht informari über ut steht dicitur, ben fan mon (agen stimulos 

und 'sagittas' vill Strichen zu Quare Z. 3 gezogen unter 'sagittas* tiehl istas 3 über 

gubernent steht moderentur über vocat steht Eph. 6. über Quare steht deus über 

jumtt steht hoc, illud facit über fulium steht 'aridum' 4 über \ä)ai steht quod haec 

accidunt 5 quae] qui über eztinguuutur steht repelluntur ('scuto') 'clypeo 6dei' zu 5 

bj bld^ B[nfet ^L''^'^ ®[Ott mit Jjtogl, est poena peccati hinler cogita rh 6 über Non steht 

Sic diücite über sublimes steht istos 7 über contundendos sieht conterrendos 8 über 

tales (J.) sieht fie fotten flnob önb piff finben 12113 Et bis potest ist eingehlammerl, dar- 

über Nee credo posse tantam rem 13 über altius steht aut «4er dici steht quam hie est 

dicta über §at sieht 6t 14 über f(5otff sieht getcb Bnb bie narrationem, dazu fo êiS 

gemalt, aU man c§ mad^tn tan rh zu 14 Et man zu Et rh 15 über servat steht 

adhuc 

*) Nicht im Druck, ») Z. 8/9 nielU im Druck; vgl. unten Z. 21. 

Or] ut quaeramus causas, Cur sie nobiscum agat Deus, Cur omnem potentiam 

etobij.jssuam 'contra hoc aridum folium' exerceat, sicut Hiob loquitur? Incidere 

possunt hae disputationes, Sed noli terreri. Hoc potius statuc Esse haec 

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.) (Ps. 90, 8. 9) 555 

Hs] gemitum filialem. Non detrahit deo apud alios, sed recto vultu et filia- 

liter impatiens querulatur et vocat: Deus, 'Tu'. jDa§ ftnb gemitus puero-S). i 

rum, qui d[icunt, quod pater dure etc.; sed tarnen fle'êt. Ideo differt ab 

impiorum blasph[emii8. Nos miserrimi sumus ira et horrendo iudicio, cala- 

5 mitatibus infinitia oppressi ; peecata nostra meruerunt hoc et iudLicium tuum 

est sie super peecata. 

'Quoniam omnes consumimus dies nostros sicut meditationem'^: lamV. 

redit iterum ad substantiam et extenuat valde nostram vitam et annos. 

Anni, inquit, nostri sunt in recessu, Ut Virgil[iu8: Optima quaeq[ue fugit 

10 etc. 3lennet§ fugere. Vita nostra non vertit faciem, tanquam veniat, sed 

vertit dorsum, tanquam fugiat. Est mera fuga et recessus. Et hoc fit in 

1 über gemitum aleht illum über filialem steht erga deum unter Non steht vertit 

alio faciem, non mit Strich zu detrahit gezogen über alios steht nee blasphemat et ist 

gestrichen 2 über impatiens stellt mur^murans über Deus steht deum forte über gemitus 

steht flliales rauri^murationes et zu 2j3 Sic diffenint isti gemitus sanctorum a blasphemiis 

impiorum r 4 über Nos steht Sententia est über ira steht tua 5 oppre88i(s) über 

meruerunt steht sie über et steht (sie) 7 über omnes steht 'dies' 8 über substantiam 

steht similitudinem Hier extenuat steht incipit Tapinosin vitae nostrae 9 über Anni steht 

©0 flehet? ju hinter quaeq[ue steht (qaeq[ue), darüber fugit miseris mortalib[us zu 9 

Virg[ilius r 10 zu tanquam ist si übergeschrieben 11 über fuga steht nostra vita 

') Zusammenklang von iMtherbihel und Vulgaia; diese sagt: anni nostri sicut 

aranea meditabuntur. 

Dt] Differt tarnen Moses a reliquis blasphemis, quod adhuc servat gemitum 

illum filialem erga Patrem Deum, Non avertit a Deo faciem, Non detrahit 

Deo, non blasphemat, Sed recto vultu filialiter murmurat et querulatur. 

IS Hoc non faciunt impii in tali sensu irae Dei, Sed quia omnem spem 

de bonitate Dei, sicut ludas, Cain, Saul, abiiciunt, Ideo vehementissimo 

odio Dei ardent, Deum blasphemant in corde suo et magis magisque 

peccant.i Nunc sequitur: 

TÔNUS VERSUS. 

20 QUONIAM OMNES Dies nostri abeunt in ira tua, Annos v.9 

nostros finimus velut sermonem. 

VERbum Panu'* (quod nos vertimus pro: abire) complectitur insignem 

Tapinosin seu extenuationem vitae humanae. Signifieat enim, quod 

vita nostra non vertat ad nos faciem, quasi veniat, Sed dorsum potius, 

35 quae celerrimo cursu fugiat, Sicut eleganter inquit Poeta: 

Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi 

Prima fugit, subeunt morbi etc.' 

') Hinzufügung Diärichs. ') «B. ') Oben S. 530, löff. 

»

556 Enwratio Psalmi XC. 153435. [1541.] (Ps. 90, 9) 

Hsliratua. Et dicit 'omnes annos', qiûasi d[icat: Si etiam diu vivimus. Non 

dico de 1,2, sed de omnibus annis. A peccato Adae U8q[ue ad ulrimum 

annum. Et singuli ho[mine8 cum universo genere humano, — est lauter 

fuga et recessus: ut significet non durationem unius momenti, status, Sicut 

est in aeterna vita, ubi non fuga et recessus annorum omnium. Sic : Tem- s 

pora labuntur, tacitis senesLcimus.' Et fugiunt etc. Natura dicit: sunt anni 

non morantes, durantes, eed fugientes. Fortasse etiam Mos, es non solus 

aut primus dixit, sed etiam priores patres. Nihil dictum, quod non prius. 

[81.245''] Nihil de tempore nisi Nunc.^ ÎRogen lôffertig fein!' Si fuga 

sola; sed non, sed poena et vindicta peccati nostri. Quod avis flogt, quod lo 

vita brevis, sed quia ibi non ira est, ut hie 'furor dei'. 'Consumpsimus 

annos sicut meditationem': Est copiosus in extenuanda illa miserrima vita 

I über diu sieht tocnn tS \älon long lotetet 2 über A peccato steht A primo anno 

post p[eccatani Ade 3 über annum steht mundi über singuli steht omnes anni hoitnines 

gestrichen 4 über fuga steht nihil est quam über durationem steht statam über unius 

steht Ci flêt ntd^t ein ouBenfilicf Pit status eingeklammert 6 über in aeterna vit&'stehl 

Sed in eterna Tita non erit fuga, ne omnium annorum quidem 6 über senesicimus sieht 

annis dicit geändert »n dicere, darunter cogitur sunt gestrichen, darüber quod " über 

non (1.) steht sunt 8 über dixit steht hoc über prius steht sit Zu 8 Tota vita 

Dostra est fuga, de tempore nostro nihil habemus nisi Nunc als leiste Zeile der Seile hinzu- 

geschrieben über Tota steht omnis 9 über Wogen steht "In furore' 10 über non 

steht est faga solum 11 sed gestrichen, darüber b) fdâbet im niäll 12 sicut medita 

tionem o unter copiosus steht multus 

') OM, Fasti 6, 771; tgl. U. A. Tischr. 3, 627, 11. *) Oben S. 525, 1. Nicht im 

Druck. •) Ironisch. 

Dt] Ita si omnes annos numeres a peccato Adae usque ad ultimum articulum 

temporis, videbis omnes illos annos cum universo genere hominum 

nihil esse quam recessum et fugam. Non est duratio atata aut fixa, Sed u 

ut Poeta dicit: 

Tempora labuntur tacitisque senescimus annis.* 

Ilaec Moses non primus nee solus docuit, Sed a Patribus accepit. qui 

omnem vitam compararunt celerrimae fugae. 

Sed longo gravissimum est, quod non solum dicit fugere vitam, Sed »* 

illam fugam esse etiam poenam a Deo irato inflictam. Sustinent hanc 

ralamitatem etiam cetera animantia, quod non ita longaeva sunt, Sed in 

animantibus non accidunt haec ox ira Dei. 

Itaque Moses hie suo more officium suum facit et sie nos nostrao 

calamitati« admonet. ut animi tantis poriculis perculsi exuant omnem secu- »j 

ritatcm et in timorc Dei discant simul orare. 

') Hier oben Anm. l.


Hb] et exaggCLranda calamitate. ©et) h3te lang e§ looHc: consumimus ut poema, 

sermonem, aliquem versum Yirgilii: Arma' etc., fo ift mein leben ha !în. 

Est ut brcve poema, quod qu§ ift, i[t§ au^^ etc.; hoc potest exponi vel 

seeundum substantiam poematis, Ut sermo beênb hing. @ê ntan§ anliefet, 

5 nescitur; et sicut finitur, etc. 'Nescit, unde' etc., Christus; dicant omnes 3o6- s, s 

TheoloLgi principium, medium et finera sermonis. Nemo potest dicere, 

quid incipit et finit. Nemo philosophorum potuit reddere veram rationem 

ridendi. Sermo est mirus oing: quando os ju ift, IreiS niemonb, quando 

incipiendum, et nihil manet nisi ftang. Sic nostra vita est poema quod- 

10 dam; Echo nescitur, ubi incipit et finit. Ad motum: nod^ beênbet. Non 

7 über @e4 steht vita nostra 2 über sermonem sieht transit recitando 3 über 

Est steht vita zu 3 potest (exponi) esse seeundum substantiam poematis vel motum; seeundum 

substantiam, fo ift§ Bcft'nb bing zu hoc rh zu 3 Comparatio, si sumatur seeundum 

substantiam etc. r 5 über nescitur steht toei? mon nid^t, loo? ti ift sicut geändert 

in sie, darüber quando, darüber toenn e? au3 ift, >Dct§ c3 aud^ nid^t 6 über sermonis 

steht oratiouis posîtum über potest steht videre 7 über quid steht sit sermo, cum üher 

finit steht desinit über philosophorum steht Sicut disputant de risu, sie de sono, vento 

8 mirus c in mira über bing steht res über os steht bj tnout zu 8 (Oratio seu vox) r 

9 über nihil steht bleibt nur bet ttang über llong steht sonitus über poema steht 'gefd^lDe^' • 

9110 über quoddam steht est 10 über Echo steht ift balb ou3 über Ad ste}tt De motum 

geändert in motu über Non steht nihil eelerius voce zu 10 (Si seeundum motum) r 

') Aeneis I, 1. ') Wandet 3, 181: Lied 10: Ein kurtzes Lied ist bald gesungen. 

') So der Text der Lutherbibel. 

Dr] Quod addit: Finimus annos nostros velut sermonem seu loquelam, 

Etiam pertinet ad extenuationem vitae nostrae plane miserrimae. Sicut 

Poema aut potius versiculus aliquis Yirgilii quasi transit, cum recitatur, 

Sic transit vita nostra. 

15 Porro similitudo haec utrinque aptissima est, sive eam intelligas 

seeundum substantiam sive seeundum motum. Quod ad Substantiam attinet, 

Nemo novit, quid sit sermo. Est sonus, quo feriuntur aures, Sed cuius nee 

principium nee finem noris, quid aut unde sit. Antequam incipis loqui, 

nihil est, Cum desiisti loqui, etiam nihil est, Praeter sonum nihil novimus, 

äo quid sit sermo. 

Talis, inquit, est vita nostra, est ceu Echo quidam, qui brevissime 

finitiu" et abrumpitur. 

Si similitudinem malis intelligere de motu, etiam bene quadrat. Quid 

enim humana voce est eelerius? Visus quidem celerior est, sed haeret 

»5 tantum in uno obiecto, Neque enim uno momento ad varia obiecta recte 

cognoscenda transferri potest. 

Sed Oratio in ictu oculi et perfecte sonat ex ore et simul omnium 

auribus eodem instanti seu puncto temporis ingeritur.


Hs] est celerior res quam vox vel locutio. Visio betjenbet; — laufjt |o beênb: 

quando 08 aperit, simul profertur vox et simul in instanti in aurib[U9 alio- 

rum, quod sonus tarn velox, quod simul in omnibus locis, cum egreditur 

ex ore. Ideo poete fontofitt 

' ex patribûs, faciunt Mercurio alas in pedi- 

b[U8.* Volat irrevocabile." Nullus volatus celerior; sagîtta, ventus rau§ » 

non tarn celeriter ut vox velox. Secundum hunc motum est maxima ex- 

tenuatio nostrorum annorum. Nos nascimur et nascimus, tote h)ir§ anfaên. 

Et donec vivimus, est vita strepitus, sonua. Ante et post silentium eternum. 

Et sicut vox volat, ita vita etc. Mirabilis creatura, quae nobis omnibus 

data, quod jol vox et locutio humana tarn velox, viva vox, tot niilia aurium lo 

et cordium. Imo avicula, philomela, simul replet celum et terram in uno 

momento voce. Et tamen nemo, unde venit aut quo vadat. Sic nostra 

vita fo beênb nee in nostra potestate etc. 

1 aber Visio steht Visus est über befitnbet steht 1. zu 1 steht 2. seil iUxU bad 

visibile. Sed oratio, vox in ictu oculi profertur et est in ore et in omuium aurib[ua eodem 

instante zu loufft rh 3 über Bonus steht vox 4 poete geändert in poetae über fon» 

tafitt steht i)aitn über faciunt steht quod über Mercurio steht Mercurium alatum 5 (Hoc) 

Volat über Volat steht quod volet unter irrevocabile steht verbum 6 hinter vox ist 

est eingeschoben über Secundum steht Sive substantia, sive motus, fo iftS 7 über ttitä 

steht vitam über anfaên steht êtien, mit Strich zu der Silbe an gezogen zu T bxnn 

Bit flerBen, ttlffen tnit nid^t, loo toir Heiben hinler anfoên rh 8 über silentium steht nihil 

est 9 über Mirabilis steht Est 10 über fol sieht 8 über vox steht 1 über locutio 

steht 2 11 über et steht replet cordium geändert in corda über pbilomela steht lu8- 

oinia hinter simul nochmals et simul über replet steht voce 12 über nemo steht non 

potest dicere, dici aut c aus autem über quo steht too eä unliebe obet auffôre 13 über 

nee in nostra potestate steht toit mögen not lôffertig fein * 

') Lehnwort. ») Ovid, Metam. IV, 766. ») Horaz, Ep. 1, 18, 71. ) Ironisdt. 

Dr] Haec causa fuit, Cur finxerint Poetae Mercurium alatum, Et notum 

est Epitheton Ilomericum: Alata verba ', Et Ovidius: Volat irrevocabile is 

verbum. 

Sive igitur substantiam sermonis sive motum intelligas, est summa 

extenuatio brevitatis vitae, quod neque vitae nostrae ortum nee finem iiovi- 

muB, Sed sicut quidam strepitus ac sonus absolvitur, ubi neque ante nee 

post aliquid manet reliqui, Sic, inquit Mose, est vita nostra. » 

Luscinia parva avicula est, et tamen voce sua replet coelum et terram. 

Unde autem vox haec sit, ubi incipiat, ubi desinat, nescis: Sic eet vita 

nostra. 

Quis igitur superbiat in opibus, potcntia, dignitatc, cum non solum res 

istae fluxiles sint, sed ctiam vita nostra sit brevissima? >» 

') nias I, 2(11. Jhtuujüffutiy Dtririciut.

Enarratio Psalmi XC. 1534,35. [1541.] (Ps. 90, 10) 559 

Ha] 'Dies annorum': latina translatio ijat gro§ mangel. Si ponimus illamv. lo 

comparationem, quae est inter annos [81. 246"] no»tro8 et dei, est vita 

nostra tantum momentum, est transitus volans. Comparemus inter se vitam, 

non ad comparationem aeternitatis et infinitatis. 'In ipsis'*: Sßenn tnQn§ 

5 'tnn ein anbet' êlt, tum est vita humana 80 annorum. S)a§ ift puncto 

physico, non mathematico, propositione geometrica etc. Non quod prae- 

cise 80, sed brumb. Est in puncto physico. 6§ tan tüol 70, 90, Scilicet 

communiter, Înn bem reuiut.^ Punctus Mathematicus, qui praecise. 80 

annos êüt : ömb bie ^dt. Si sunt homines bonae constitutionis et validae 

10 naturae et non beibevbt, leg nod§ 15, 20 tat. Singularis[8ima vita 80, 90. 

âB ift benn? Si etiam 70, 80, 'quod bruber' ', 'Est miseria et labor'. 

Postea nulla vita, post 80 annos non fdimedt effen, ttindEen, tang; 

est cadaver vivum, quia inutilis ad res gerendas. Est ut puer, qui alitur 

lacte et potu. Est ipsa poena, non vita. SCßenn 1nan§ i)0^ maä)t, est 70 

1 latina bis mangel eingeklammert 2 quae est eingehlammerl 3 über momentan] 

Bteht punctum über Comparemus sieht Si »6er inter se steht annos vitam eingeklammert 

4 über 'In* steht Sicut dicit tnott(§), darüber e§ 6 über Non steht i. e. non praecise 80 

annos, sed circiter 7 über 90 steht fein 8 über 3nn steht tlelBtä über PunctuB 

Mathematicus steht Est punctus physicus zu 8 Pûnctus r 9 BmB mit Strich zu Z. 7 

gezogen über Si steht autem 10 20 c Ott« 10 Singularis[ deutlich als Abkürzung ge- 

schrieben zu 10 Communis vita est 50, 70, 80 r 12 vita (postea), darüber amplius 

non gestrichen über efjen steht toebet über trinken steht noc§ 13 über est steht taufl 

nirgenb mêx ju über gerendas steht alitur ad poenam suam 

') Vulg.: Dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta anni. ') Lehnwort; 

= Umkreis. ') Noch wie Unsre Ausg. Bd. 4, 69, 13ff. 

Dr] .5 DECIMTS VERSUS. 

DIES ANNORUM NOstrorum sunt septuaginta anni, aut adv.io 

aummum octoginta, E quibus quod Optimum est, est molestia 

et labor, Transitus enim celer est et avolamus. 

SI ponimus haue comparationem inter annos nostros et Dei, septua- 

3ü ginta anni non aequivalent uno momento aut punctulo. Sed Moses vult 

eos comparari inter se, sicut dicit: in ipsis, Ibi septuaginta anni sunt 

molestia et dolor. 

Porro septuaginta et octoginta annos intelligas secundum punctum 

Physicum et non Mathematicum. Neque enim praecise significat septua- 

S5 ginta aut octoginta, quasi nihil infra aut supra sit, Sed, cum fere hoc 

tempus attingant homines, ponit hunc communem terminum. Nam quod 

superest, non meretur dici vita, Siquidem tum omnia, quae naturalis vitae 

sunt, desinunt, Non cibo, non potu cum voluptate fruuntur homines. Ad 

nullas res gerendas fere sunt utiles et aluntur tantum in poenam suam.

560 Enarratio Pealmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 10) 

Hs] iot. Sed quid ? Est vox et versus ex Virgilio, Coram deo et reipsa. Et 

apud no8 70 vel 80 iot, Et tarnen est nihil, volatus, celerrime finitus sermo. 

lata sentiuntur, et tarnen sunt, qui non sentiunt. Ut: senes narren bie 

ieften^. ut supra: ista sensata paucissimi sentiunt, ut paucissimi, qai 

mortem impendentem et iram intentatam. Sic, qui senuerunt, non habent i 

pro poena etc. Sed itenim fiunt pueri, non solum sensu, sed affec[tu. 

Sed apud sensatos et qui habent spiritum, sie sentiunt et experiuntur. Si 

non alia Pêccata. Hie aliqui movent quaestionem, An hoc seculo anni sint 

j. TOcft J4, » abbre\"iati, an sint eorum longLiores, quo tempore Mose, qui vixit 140. 

i.«8n.s. 11 David SO tantum vel vix. Aetas communis fuit illo tempore 70 vel 80, lo 

multum 130 etc. SBeni jo ijt, tune non ita multum defecisset aetas nostri 

1 über quid steht 70 anni über tox iteht aut 8. über versus iteht 1 2 über celer- 

rime liehl est quasi über sermo stellt SaS anbet bamati^ ift labor et dolor 3 über sunt 

tteht pauci non geändert in ista, darüber sensata über Vt steht dicitur: bie 4 über 

qui steht senectutem 5 über mortem steht ipsam «ier intentatam steht sentiant esse 

poenam 6 über pueri steht et iuvenescunt mirabili stulticia zu 6 So ^tljto^ Uutc ftnb 

mit hinter affec[tu rh 7 über sensatos steht Câspar Ciruciger* 8 C Hie' über 

secalo steht tempore zu 819 Quaestio, An minor hodie sit aetas hominum quam Mosis 

tempore r 9 über eorum longLiores steht eodem tempore quo mit Strich zu Mose gezogen 

11 180 c aus 103 

') Luthers Sprichtcörtersammlung, Unsre Ausg. Bd. 51, 656 Nr. 319; rgl Thiele 

S. 393. *) Hiniceis auf Orucigers Heft; oben S. 479. ') Abschnittsmarke unten im 

Druck Z. 23 beachtet. 

^] Sed anni praecedentes, si respicias ad Deum, sunt quasi sonus oris, 

qui celerrime dissipatur, Apud nos sunt quasi volatus quidam, in quo nihil 

sentitur quam labor et dolor. 

Hie mihi considera, an non magna calamitas sit, quod, etsi ista omnes is 

patimur et experimur, tarnen paucissimi sunt, qui, ut ita loquar, sensata 

haec sentiant, Sicut Proverbio Germanico dicitur Senes stultos stultissimos 

esse. Quotus enim quisque est, qui, etiam cum ad illam annorum mise- 

riam pervenit, intelligat senectutem, mortem et similia esse poenas? Quin 

mirabili stultitia iuvenescunt, non sensu solum, sed saepe etiam afifectu. » 

miserrimam miseriam 

! 

Sed hie movetur quaestio, An[Sg.H] hoc tempore sint anni vitae pau- 

ciores quam Mosis tempore et An tempore Mosis omnes communiter atti- 

s. moft M, 7 gerint scptuagesimum vel octuagesimum annum. Moses quidem attigit 

t.aen.i.iiannum centesimum et quadragesimum, David non attigit octuagesimum. » 

Itaque ponit hunc certum annorum numerum tanquam medium quid- 

dam, quod fere attingunt homines. Nostra aetas hodie non multum defecit, 

17 Sit alten 9iaTTtn bie btfitn am Itttnde

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. 1541. (Ps. 90, 10) 561 

Hb] seculi. lam corrurapuntur luxu. Orientales gentes sunt moderatissimi 

homines, vivunt ad dimensum; beubfd^[e, ut volunt. Uli fein obgefc^nttitene 

6(äunie natuFLa et quantitate. ' Ideo xixi) teut et boHe. lam 1 plus quam 

IT) ludaei. Si ista moderatio, tarn longe viveremus etc., tamen putant 

5 aliqui decrevisse annos etc. [3?1. 246''] Circulus ante diluvium 4, 5 ûnbett 

ad medium physicum, geomet^ricum. Nostra vita, si secundum mode- 

ratam dietam foHen rechen : minima pars hominum pervenit ad 40. Vidi 

100 annorum, sed rara avis'^; 60, 70 (^to§ altet. Ideo canimus istum 

versum: 40 vel 50; 'quicquid supra, labor et dolor', quia immoderata 

1 über lam steht Si viveremus frugaliter ut ipsi, quia über sunt steht faerunt et forte 

adbuc 2 i-ber vivunt steht xerunt fd. h, vixeruut soll gelesen werden] dimensum ge' 

ändert in demensum zu 2 Ideo ôBen fle fi^ tunnen etneeren onb finb ott tootben hinter 

demensum rh 3 natura] quantitate] qte 4 vber tamen steht Alii 5 aliqui 

eingeklammert etc. ersetzt durch seu aetatem über 4, 

.5 steht finb 200, 300, etli^ 800, 

900 etc. ; .500 ift medium physicum getoeft 6 si eingeklammert, darüber toentt man e§ (ol 

tedên zu moderatam ist immoderatam forte, Vide Câsparum C[rucigerum ' rh zu 6 ff. 

Vide leotiones LuthLeri, quas habuit 18., 19. OctobLris Anno 35* r 7 foUcn xeäftn ein- 

geklammert über hominum steht attingunt 8 über gto§ alitx steht nostro seculo über 

Ideo steht ergo canimus geändert in canemus, darüber nos 9 über 40 steht 'Anni nostri' 

') Wohl Umschreibung für „stämmig'^. ') Persius 1, 46; Juvenal 6, 166. 

ä) Crucigers Heft; oben S. 479. *) Unsre Ausg. Bd. 42, 2öO, 15 ff. 

Dr] 10 si modo viveremus ipsorum more moderate et non corrumperemus valetudinem 

et vitam nostram immodico luxu et crapula. Ipsi ad dimensum 

vixerunt in summa frugalitate, Itaque et tolerare sumptus eis facile fuit et 

pervfcflerunt ad iustam aetatem, Quam fortasse nos quoque impleremus, si 

pari moderatione corpus regeremus. 

15 Quanquam eorum sententiam non improbo, qui existimant etiam decre- 

visse aliquid de aetate hominis nostro tempore. Ante diluvium anni quin- 

genti aut quadringenti fuere medium Physicum, quod fere attingebant ho- 

mines. Nam usque ad octingentesimum et nongentesimum Patres perve-*-''''''''^'^- 

nerunt. 

20 Sicut autem post diluvium multum decessit aetati hominum, Ita veri- 

simile est nostrum seculum degenerasse nonnihil a seculo Davidis. 

Sicut igitiir Moses tanquam communem terminum ponit annos septuaginta, 

Ita nostro tempore ponamus quadraginta aut quinquaginta. Nam 

paucissimi sunt, qui attingunt sexagesimum, et hi iudicantur esse in pro- 

85 vectiore aetate. 

Neque mirum, Si quis enim rationem ineat secundum nostram immoderatam 

dietam, praeut illi frugales et parci fuerunt, mirum potius est 

quosdam sexagesimum attingere posse. Nam ex Parentibus immoderatis 

18 noningentesimum Urdruck 

£ut]êt§ WexU. XL, 3 36 

^

562 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541] (Ps. 90, 10) 

Hs] vita mad^t vitam !ut|. Ex parentibLUs immoderatis fiunt infirmiores cor- 

pore filii. Ex fortibûs lortes generanhir. Et adhuc 70 etc. Sed h)il§ 

loffen fein, quod abbreviati anni sive planetia, coelo, sive noatra immoderata 

I. vtofc s, 27 vita. Mathu^salem, anni tui sunt volatus verbi; Et cum vixisti 900, reliquum 

est miseria. Non hie disputandum de incommodis senectutis, üt & 

Cicero, quod velit amovere incommodLa. Sed !nn§ nic^t fo IiBlid§ etc. 

Res superat verba et eloqiuentiam. Nemo postea sie liiudat senectutem 

nt ipse. Res contrarium. Et hie: 'labor et dolor', utcunque habeat gut- 

tulam letitie, tarnen postea etc.; homo senex privatur istis omnibLUs, quibus 

abund[at etc., adulte[rium ei mole8t[um, lib[idincm succcdunt loco eius 100 lo 

1 tnadê 2 über adhuc tleht SBenn man fi^ îelt, fott man nod^ 60, 70 iat (e6en 

zu 313 fonfl concedo decessisse vel ex complexionibLUs coeli vel immoderatioiie nostra zu 

fein rh 3 anni(8) über coelo steht qualitatiblus 4 über anni tui steht 9000 [ver- 

schrieben für 900, vgl. 1. Mose 5, 27] 5 über Non steht Hie uxid est locus disputandi 

(Ut) 6 über Cicero steht que conatus est amovere 7 über Res steht Sed über 

eloqiuentiam steht Et communis sensus est in contrarium S vor contrarium ist in ein- 

geschoben über hie steht textus dicit 9 letitie] le« letitie c in laetitiae 10 über 

abundât steht haec vita «4er molestûm steht Ciasparum C[rucigenim vide ' libîdinem 

ergänzt zu libidinis, darüber pnerilis loco loco eius eingeklammert 

') Orucigers Heft; oben S. 479. 

Dr] necesse est liberos infirmioribus corporibus nasci. Ita ex sola immoderatione 

victus facile est iudicium, decessisse aliquid vitae hominum. 

Quae autem hie de Complexionum vitiis ex causis coelestibus pos- 

sunt dici, ea relinquo Philosophia et Mathematicis, Nobis satis est experi- 

entia quotidiana. is 

De incommodis senectutis hie non est necesse disputare, quae Cato 

apud Ciceronem magno eonatu defendit esse levissima. Nam res superat 

verba et communis sensus est in contrario. An non est magnum ineommodum 

hominem senem fere omnibus privari, quibus haec vita condita est? 

Recitat Cicero ex Piatone historiam de Sophocle, Eum confeeta iam so 

aetato cum quidam intefrogaret, Utereturne rebus venereis, Respondit: Dii 

meliora, libenter vero istinc sieut a domino agresti ac furiose profugi.' 

Hanc vocem vehementer praedicat Cicero, Sed, si noa rem recta aesti- 

raamuH ratione, videbimus loeo unius iuvenilis libidinis succedere in Senibus, 

ut sie dicam, centum graviores et peiores libidines, invidiam, iram, curas, » 

impatientiam, dolorem, quem movent mala exempla etc. Recto igitur 

ComicuH dicit: Senectus per se ipsa morbus est.''' Verc igitur dicitur incommoda 

vita, quae sibi et aliis gravis est. 

') De senectuU XIV; l'lato, noXutia 1,3. Wörtliches Zitat. •) Terent, Phurmio 

IV, I, y. Auch ron Hirronymus angeführt Breviar. in ;w. :. St., Migne 'Jfi, tlHO.

Enarmtio Psalmi XC. 1534/3r.. [1541.] Ps. 90, 10) 563 

Hslalie peioree tristisqiue 8ene[ctu8. Si fdôn, fabritius in authoiritate.^ Una 

(lies calida etc. Universale devorat particulare. Ut hie stat: 'AmaP 

et er[bcit'. Hie ponuntur in proprio significatio[ne. In prophetia valde figu- 

rata: illum infelicitatem, molestiam, bnluft, miiijt, erbeit significat. Sic 

5 lob. 5.: 'Homo natus ad AmaP ut avis'. Est vita humana, i. e. 'êrêleib, ©lobs,? 

senectus maxiîme; 8en[ex privatus libidinis', sed impletur curis, solicitu- 

dinibus, et infinita exempla eum disc[ruciant. Cice[ro: gên ba "^tn, nic^tiig.* 

Est retho[ricum exemplum, tote man jol leben de fadên. 'Auen ^ et Amal', 

significat^: idolatria, falsa, conficta relig|io, — quam vocant 'lab[orem et do- 

'0 lorem'.'* Germanice etiam dicitur: S)te f)elle tuitb etc.' et: SeufelS 2Jtat= 

/ alle ein aliae über peiores «(eÄnibidines über Si fdôn tteht Est per se morbus' 

et incommoda vita unier authoLritate eieht et pretio fuit über Una steht hinindo non 

facit ver' zu 1 Quod si fuerint aliqui, qui senectam non molestam et iucundam vixerunt r 

2 Universale] Vle, geändert in Vl^ 3 über ponuntur steht Hec 2 vocabula: 'SDlUê 

et erteit' über prophetis steht alias valde c aus sLunt 4 illum c in illa, mit Strich 

««'Amal' Z. 2 gezogen 5 liier 'avis' «teA( ad volaudum zu 5 yjS S^S r 6 senectus 

geändert in sed senLex geändert in seniLÜs privatus geändert in privatur über libi- 

dinis steht istis furiis 61? über solicitudinibus steht ira, invidia 7 infinita exempla 

geändert in infinitis exemplis eum geändert in cum, darüber quae und videt disc^ 

ergänzt zu disc^ruciatur 8 über exemplum «

564 Enarratio Psalmi XC. löSi^S. [1541.] (Ps. 90, 10) 

Hs] terer leiben mêr quam 0[nfcrä §[ertn G5[otti ', i. e. passiones et afflictio- 

nes, senectus sicut religio falsa, quia non quietem, pacem in domino, sed 

iram, anxietatem, ut senex, quia vult ad fi[dem venire, ut placeat Deo. 

Ideo est vetus homo inquietus, raorosus, tristis ut senex. Poetae satis scri- 

«»6. 4. w bunt de hoc* Quia nos, qui credimus, sumus 'novi homines', non senesci- i 

mu8 inaeternum. [331. 247*] Me puero narrabatur inter fabulas, quod pater 

quidani orasset, ut deus indicaret numerum annorum ; respondit ei deus, 

quod victurus M' et 20 annos. Non amp[liu8 vivam? habitâvit in tugurio 

etc. et habuit istos annos pro nihilo*; puto istam fabulam a patre * etc. 

Indignatus deus noluit amplius revelare, ne fieret mundus vastua." Non iam lo 

ista cura", sed vivunt, quasi in eternum. Significarunt infinitam brevi- 

tatem vitae. Iam auff 1 tar bauet f(f)Io§. Iam concludit narrationem: 

zu 1 Sic est religio falsa, quia non habet leticiam cordis et pacem in dumino, sed 

caras, molestias etc. Siout senex zu passiones rh 2 iiber sicut »teht sie über non 

iteht habet über quietem sieht cordis et 3 über senex etehl finbet n\(S)lS quam senec- 

tutem 5 Quia eingeklammert 7 iiber orasset iteht rogasset sibi iiidiciare über re- 

spondit tteht Ibi 8 iiber quod tleht victurum 1500 über Non steht Id cum rescivisset, 

aedi6cavit sibi tugurium, non domum 9 über istam steht 3 10 über Indignatus 

stellt 1 über vastus steht 2 11 iiber ista steht opus deo über virunt steht et aedi- 

ficant über eternum steht victuri über Significarunt steht volluerunt significare li über 

ioMti steht man ein 

') Unwe Ausg. Bd. 64, 155, 16. ') Etwa Terenz, Heaut. I, 2, 23. ') = mille. 

•) Kindheitserinnerung LutJiers. Nicht in den Vitis Patrum. •) Erg. nobis ostendere, 

wie unten im Druck Z. 26f. *) Z. 10 läßt JLHetrich im Druck atis. ') Erg. existit. 

Dr] potest habere veram laeticiam cordis et pacem in Domino. Necessario 

igitur afFert inquietum cor et perturbatum. Quarc pulchrc hae appellati- 

ones Idolatriae conveniunt. is 

Sic tota vita est dolor et labor, Nisi in quantum haec mala mitigan- 

ttpt4, 2itur fide et spe misericordiae in regeneratis, qui sunt 'novi honiines' et sene- 

scere nequeunt. 

Quod in altera parte versus est: TRANSITÜ8 ENIM CELER est 

et avolanius, Non habet opus longa explicatione. Nam experientia discinius jo 

veram esse sententiam. 

Mihi puero narrabatur fiibula. Patriarcham aliquem rogasse, ut divi- 

nituH sibi ostenderotur, quamdiu esset victurus. Cum itaque intullexisset 

mille et quingentos annos se adhuc victurum, incepisse tum primum sibi 

ftf'dificaro in solitudinc tuguriolum quoddam. quod sibi soli sufficerot, et is 

non domum. Ilanc fabulam quisquis finxit, ccrte voluit ostendere Vitam 

etiam tot annorum nihil quam volatum esse et celerrimum transitum. At 

nunc sie aedificant homines, quasi in actornum hie victuri sint.


Hs] 'Quis novit' ^: 8[umma SLummarum: 'quis novit', bebenc£t§, tücm g^ct§ pv.Ji 

'êrên, quod tarn magna sit ira tua et furor tuus tum horribiiis? Epiphonema, 

q[ua8i d|icat: Ego video totum gonus huma|num tarn secure 

vivere etc., cum tarnen stet et regnet furor tuus et simus in ipsis mortibus, 

5 peccatis et tarn potenti et inestimabili ira, quod'* huma[nura cor debeat eam 

sie vilipendere, et tamen sentit : quot[idie morimur, premimur calamitatibus. 

Sed ubi, qui hoc considerant? gên f)tn ut fi!ê, quasi simus in summa 

gratia, quasi vita eterna, leta, pacifica etc. ; humanum 

cor sie f acit vicium 

ambLitionis, contemptus, vel, si sentit, sequitur vicium blasphêmiae ; tlût 

10 nid^t anbex§, quam 70 sint infiniti. Et quidam adeo repleti furiis, ut aude- 

ant optare 100 annos et bLnferm §[errn ©L^tt celum loffett: §te mel'^!' 

zu 1 Hanc iram non intelligtint nee ourant hornines r 2l3 über Epiphonema steht 

est 4 aber etc. steht bo8 mic^ä tounbert über stet steht adsit über mortibus steht in 

media ira tua 6 über et tarnen steht non credit und die Ziffer 3 über sentit steht 1 

über quot[idie steht 2 7 vor fiê steht bj 8 vor vita steht in eterna c in aeterna 

leta c in laeta über laeta steht qu.nsi omnia sint zu 8 3lu§ bem (^nn în ttieg ge« 

fd^tagen, et coutemnunt aut blasphemaut hinter facit rh 9 aber tût sieht toffen fid^ bunden 

10 über 70 steht anni iiber infiniti steht aeternitas 11 über optare steht hanc yitam 

prae illa über §le steht dicunt 

') Textworte nach der Vulgata. ') Abhängig zu denken von einem zu ergämzenden 

ut mirer; vgl. zu Z. 4. ') Vgl. unten Z. 25 ff. 

Dr] UNOECIMUS VERSUS. 

QUIS NOVIT POTENtiam irae tuae Et quis metuit furoremv.ii 

tuum?' 

15 EST Epiphonema, quo claudit narrationem hanc. Paucissimi sunt, inquit, 

qui considerant magnitudinem irae tuae et tam horribilem furorem tuum, 

Reliqui secure vivunt praesente, regnante et stante furore tuo super eos, 

Non considerant, quod sint in peccatis et te habeant iratum, Sentiunt qui 

dem mala sua, sed non agnoscunt nee 'credunt', vivunt sicut bestiae, ac si 

ao in contrario statu essent, in summa gratia, in aeterna vita. Ita omnia 

incommoda vitae ex animo et oculis eiiciunt et securi aut blasphemant 

aut contemnunt. Vivunt annos septuaginta, hos aestimant, ac si sint 

aeternitas. 

Imo invenias, qui tam calamitosam vitam prae illa optare ausint et 

35 indignentur se creatos esse ad immortahtatem, Sicut narrant de quodam 

Rustico. Is cum multa de coelo et Beatorum consortio audiret ex Parocho 

Quid coeluin, inquit, praedicas, si haberemus frumentum, 2Ba§ §ttnel, 

'•' 

fetten toit I)ie 3}lel^ ! Tales 

homines nihil sentiunt de morte, sed sunt 

vere insensati, sicut bruta, omnia ducimt pro nihilo. 

') Zweite Hälfte nach der Lutherbibel. *) Singulare Erzählung. 

:


HgJ et indignantur, quod creati ad etemitatcm. Ideo nihil intellig[unt de psalmo, 

non metuunt, non sentiunt cala^mitates, insensati. lila omnia mala habent 

pro nihilo; sie sunt homines. Ideo conqueritur hoc Mo8[e8, quod huma- 

[nam genus dementatum et insensatum, ut sua mala non sentit. Mundus 

non emendatur flagellis, ut dicitur. Sßenn ein fned^t, magb fc^lcg faul • i 

loirb, iftö oEi üerloren, quod plagis non emendatur, non verbis. Sic dicit 

Mooses: est Stupor quidam in anima et corp[ore, totum genus huma[num, 

quod in pêccato videt miseriam, mortem vitam, ipsas calâmitates inter- 

pre^tatur volup[tates. Ideo MosLes ât alium j^nn et pii quam mundus, 

qui est in stupore contempt[Us. Ibi habetis, ubi applicet suam nar[rationem lo 

et sententiam, i. e. ad eos, qui dicuntur: 'non noverunt', insensatos, ignorantes. 

[S8I. 247''] Maxima miseria, quod in tantis calamitatibus, quarum 

non est numerus, et in tarn brevi vita et in certo eventu eter^nae mortis, 

1 über creati steht sint etemitatem c in aeternitatem, darüber immortalitatelm nihil] 

— 11—, darüber nihil 3 über calamitates steht mortem, sed sunt habent geändert m 

habentes 4 unter genas steht sit sie über mala steht summa incommoda, in quibus 

vivit et ob oculos cemit 6 non geändert in tamen nun 6 «4er iflS steht {(feinen 

fie fid^ nid^t über Sic steht somus nos omnes 7 über est steht sumus tanquam über 

corpôre steht corde et in peccatis et ipsa morte neu videit iiram [am Rande beschnitten] 

10 über ubi steht tso et {ein nari^ratiunem §in at)|)ticit zu 10 Ideo praedicat illis duris 

hominibûs. Et videtis hie zit ubi mit Strich rh llll2 hinter ignorantes ist dei hitizu- 

geschrieben 12 über Maxima steht Uaec est una über quod steht foQcn {ein homines 

13 über et (2.) steht in periculo in geändert in imo eter^nae c in aeter^nae 

') = schlägefaul, d. h. unempfindlich für Schläge. 

Dr] Hanc coecitatem dcplorat hie Moses, quod homines sie sint dementati, 

ut sua summa incommoda non iiitclligant, etiam cum ca sentiunt, Sed sicut n 

Servi assuefacti ad piagas ferenda« nihil emendantur flagello Dei. Tales, 

inquit Moses, sumus nos omnes, laboramus incredibili stupore cordis, ut 

mala, quae sentimus, non intclligamus. 

Atque hie ostendit. Cur narrationem hanc et propter quos instituerit, 

Nempe propter insensatos peccatores, ut deducantur ad cognitionem suarum so 

calamitatum. Nam haec summa miseria est, quod nos homines in tantis 

calamitatibus, quarum non est numerus, et in tarn brevi vita et in periculo, 

imo in certo eventu mortis aeternae vivimus Et tamen non sentimus nee 

satis intelligimus haec. Hunc tantum stuporcm quis satis potcst explicare? 

I'hiloHuphi hominom definiunt esse aiiimal rationale. Sed hoc quis >» 

i.jRelci», j« dicet in Theologia esse verum? Ibi enim vere homo est 'statua salis', 

Hicut uxor Lot, Quia illam magnam iram Dei non intcUigit et ruit impru- 

dons in mille periciila mortis, Imo saepe volens et sciens. 

Ilanc calamitatom nostram Moses hie nobis ob oculos ponit, quod

Eoarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, U) 567 

Hb] ire divinae, et tarnen nihil curare, — quis potent ulla eloquentia expli- 

care stuporem illum Et concipere? In philosophia est homo animal ra- 

tionale. In theoloi^gia 'statua salis', non videt, audit, non rationem, est i. JWolew.ae 

plus quam cadLaver; Ut Loth uxor sua tanta mala et iram divinam non 

5 sentire, Est horLribile quiddam, et tarnen mundus plenus. Moses: sie habet 

10 

res, ut narravi, sie obruti et involuti ire divine, morti, inferno, malis cor- 

porâlibus et spiritualibus, sub diaboLlo, et tarnen nemo credit, sentit. 8i 

ergo non sentiunt corporaüa et exter[na mala, quomodo spiritualia, mortem 

eternam, iram divinam, peccatum? 'Tua ira infinita' etc., sed 'quis novit', 

'credit?' Ubi, qui hac ^ etc.? 'Et secundum timorem tuum''' etc.: i.e. 

tuus furor est terribilis et sie tu es magnus et terribilis es, i. e. infinitus 

furor, et tamen hoc non sentit homo, qui dicit: contra bonnei'; neqûe 

fulgLurantem fulmine iratum lovem nee mortem, infer|^num, peccatum, 

sed neque credunt. lam definit hominem : qualis stupor et insensatio, quae 

J iie c in irae 2 (est homo), darüber definiunt hommem esse 3 vor In steht 

sed über theolojgia steht non potest sie definiri; est unter 'statua salis' steht sicut uxor 

Loth vor rationem steht liabet zu 3 'Statua salis' r 5 über Moses steht hoc videt 

zu 5 et ruere in illa discrimina mortis sine eura hinter sentire rh 6 über res steht sumus 

sie apud deum aceusati über involuti ste'it obno^xii ire c in irae morti c aus mortis, 

darüber aeternae inferno c aus inferni 7 Ober credit ste-d Weit e§ 8 über mala 

steht mortem et alias huius vitae calaLmitates 9 eternam c in aeternam über 'Tua' steht 

Hoc est, quod dicit über 'infinita' steht 'gtoä' über 'quis' steht tamen 10 über 'Et' 

steht Textus 11 über est steht tarn «6er terribilis steht quam tu es magnus 12 über 

furor steht ira zu 12 ®j toS Befinü«^«* i«'"» 

*>" t"''»" *"" lionnet forfeet Et dicit: ôxt 

tolbet lâtt.' Corporalia non sentit, illa non credit. Ille Stupor non potest dici, qui sie movet 

Mose»! r 

') Erg. ira commoventur. ') Vulg. zweite Vershälfie: et prae timore tuo iram 

tuam dinumerare. ') Vgl. Variante zu Z. 12. *J = Gesindel; DWB. 4, 4109: 

Gesindchen. ») Wander 2, 365: Hart 13. 

Dr] 16 simus coram Deo aceusati et damnati, ut aperiamus oculos et credentes 

hoc exuamus securitatem et oremus pro liberatione, siquidem sie oppressi 

sumus morte aeterna et peccatis et tamen id non sentimus, nisi admone- 

amur, admoniti autem non credamus. Nam cum temporalia illa de cala- 

mitatibus huius vitae non intelligamus nee credamus, Quanto credemus 

20 minus spiritualia de aeterna morte et aeterna vita? Magna haec sunt, 

inquit, Sed 'quis credit?' 

QUIS METÜIT FUROrem tuum? 

Furor tuus tam est magnus, quam tu es, ergo est infinitus furor et 

immensa ira, Et tamen hoc homo non sentit, Sed sicut ille in Comoedia 

25 oppedit lovi tonanti, Ita illi securissime contemnunt Deum. Media vita in

568 Enarratio Psalmi XC. 1534,35. [1541.] (Pr. 90, 11, 12) 

Hsjmovet Mosen; Epiph|onema narrationis: Quare paucisLsimi, qui credunt? 

In media vita ' etc., et tarnen non pavemus, reveremur faciem divinam. 

lara incipit orationem: lai nid^t geraten, ut non tales stupidi lapides simus. 

8ed da cor, quod credit iram tuam etc. Nos omnes horrescimus sensum 

mortis, irae dei. Sed orandum et optandum, quia facit 'sapientes" ho[mine8: s 

qui jdêmen, tuirb el^t btoui; qui Oertuc^t, nid^t§ cum Ulis unquam, coram 

deo 3h) e^ten; qui contra, fiunt @ot|te§ Äinber. Idee optandus irae aensus 

et humiiiatio et contritio. 

s. .Marcii s.j| Psalmus de miseria humani generis. Moj^ses sie dixit: 'Quis 

novit potestatem irae tuae? et furorem tuum numerare?'* Die textus male lo 

redditus. A principio audLivistis' sie, quod Mosiês significat per omnes 

versus aliam esse vitam post hanc vitam. Et non solum esse aliam vitam, 

1 Epiph[onema] Eph^ 2 In gestrichen media c in Media Tita(m) über etc. 

$te}it in morte sumus über pavemus steht non credimus, incedimus securi 3 iiber lai 

lieht un3, darüber ieût ön§ fut bem »oW 3 (non) 4 über etc. steh! et omnia über 

Nos sieht sie erat 6 uber fdêmen steht bit bie fd^teB fut«" "»'«' "'i'' »'«'' ^ '^* 

c aus et über btauS steht beflein fidö über oetrud^t stelu vesatio etc. (illis) illis 

7 über )tg sieht lomen irae c aus irus [Verschreibung] über irae steht et mortis 

8 hinter contritio hinzugeschrieben illa 9 über Psalmus steht Hio über de stellt est 

XU 9 Summa psalmi zu miseria rh zu lOjll Tit|ûlus psalmi r 12 solum r 

') Oben S. 496. ') Vulgatalext: dinumerare. ») Wegen der langen Unter- 

brechung der Vorlesung seit dem 10. November 1534 rekapituliert Luther den bisherigen 

Inhalt; vgl. Einleitung oben S. 476. 

Dr] morte sumus, et tarnen non pavemus, non credimus, sed incedimus secu- 

rissime etiam tum, cum omnia pericula iam incumbunt cervicibus nostris etc. 

Includit autem haec querela petitionem, Quod optat Mose eximi ex u 

Buo et omnium hominum cordibus hanc peatiferam securitatem et accendi 

corda fide, ut credant haec vera esse et exhorrescant propter tarn magnam 

iram Dei. Qui enim intelligunt et atatuunt haec esse vera, emendantur 

et praebent se faciles doctoribus, Alii niancnt in damnatione et secure 

contemnunt sua pericula, donec ea experiantur. Optandus itaque est hie » 

senaua mortis et irae, humiiiatio et contritio illa. 

DlODECIMl S VEKSUS. 

v.iaDOCE NOS, UT SCIAmua numerum dierum nostrorum, Ut 

incedamus corde sapienti.' 

AUdivimus hactenus a principiu significari per Mosen, Quod poat hanc t» 

vitam sit alia vita, Nee aimpliciter vita alia, sed vel vita irae vel gratiae. 

•j Texlitand vor der Pialterrevision von 1531, U. A. Bibel 3, US.


Hs] sed etiam esse vel vitam irae vel gratiae, quia frustra invocare quendam ^ 

Regem extra hanc vitam, Si non esset alia vita et mundus. [St. 248*| 

Quando quidem iste deus, quem vocat, neq[ue videtur sicut Caesar nee 

auditur ut horao, sed est extra conspectum et cogitationes cordis humani; 

5 Ut videtur in omnium gentium libris: si etiam loquuntur de deo, loquun- 

tur dubitative. Omnia, quae faciunt, quicquid colunt, colunt tantum 

propter hanc vitam, de futura ira, gratia non cogitant. Ergo, quanquam 

dicatur in vete[ri Testa^meato parum haberi de eterna vita et immortali- 

tate, tamen, si spectemus DecaiLOgum et omnes prophetas, videmus eos 

10 invocare quendam deum, Regem, principem, qui sit extra omnia illa, quae 

videmus, etiam cum max[ime premuntur ab principîbus. Ergo omnes faten- 

tur sua iata invocatione vitam esse post hanc vitam, vel potius duplicem 

vitam seu vitam et mortem. A principio huc usque audistis, quod Mo[8es 

significet deum ludicem extra hoc seculum, aliam vitam esse, regnum, 

i^ quam sit hoc mundi. Ita concludere potestis bona consequentia ex 1. 

1 aber frustra steht esset zu If. Quia orat Moses ad deum positum extra hanc 

vitam, sentit esse aliam vitam post hanc, in qua boni serventur et mali affligantur in aeternum 

r 2 über vitam ateht et mundum über mundus ateld alius zu 2 Alia vita 

post hanc am unteren Bande der Seite 3 über iste steht Eex über vocat steht Moses 

4 über et steht imo 5 über Ut steht Sicut (si) etiam si 5/6 über loquuntur steht 

tamen 8 dicitur 8j9 über immortalitate steht animae zu 9 Decalogus et pro- 

phetae testantur esse vitam post hanc r 11 über princip[ibus steht impiis tyrannis 

13 über vitam (2.) steht aeter[^nam über A steht Haec «6er und unter principio steht 

psalmi über huc steht 2 über usque steht 1 14 hoc »6er hunc über vitam steht 1 

über esse steht 3 über regnum steht 2 15 über Ita steht Et 

') Das unbestimmte Pronomen meint doch Golt; vgl. unten im Druck Z. Ifi. 

DrJ Frustra enim alioqui esset invocare hunc Regem extra hanc vitam, imo 

extra mundum hunc positum, si non esset alia vita et mundus alius. Neque 

enim Deus videtur humanis oculis sicut Caesar nee auditur sicut homo, Sed 

est extra conspectum nostrum, imo etiam extra cogitationes cordis humani, 

jo sicut apparet ex Gentium libris, Etsi enim loquuntur de Deo, tamen dubi- 

tative loquuntur. Deinde quicquid cultuum Dei suscipiunt, suscipiunt 

propter hanc praesentem vitam, De futura non cogitant. 

Est autem usitata sententia in Scholis Theologorum Non extare multa 

testimonia de vita aeterna et resurrectione mortuorum in veteri Testa- 

25 mento. Atqui si Prophetas et alios Sanctos videas orantes et invocantes 

Deum extra omnia, quae videmus, positum, statim videbis, quod ipsa in- 

vocatione Dei fatentur esse aliam vitam post hanc vitam, sive sit Gratiae 

sive Irae vita.

570 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.) (Ps. 90, 12) 

Hgjpraecepto et ex omnibus, quae id sequuntur, i. e. tota 1. tabula, esse aliam 

vitam, quia dicit aliquem Cesarem extra hunc mundum, qui potens sit 

iraaci et misereri. Hactenus ergo induxit illuin dominum iratum universo 

generi humano et audistis calamitates et miserias universi humani generis, 

descripsit copiose iatam iram et furorem illius entis et retulit universam s 

mortem et miseriam in ipsum, qui est extra. 1. pars: M[Osen adigere ad 

timorem, reverentiam istius invisibilis dei et ad metum futûrae ire et ad 

spem simul eternae vitae, quod poatea. Et in hoc di£Perunt omnium gen- 

tium libri a sacris, quod non possunt certo statuere esse aliquem deum, 

qui homines curet post hanc vitam, puniat malos et salvet iustos. Sequi- lo 

tur nunc alt[era pars ' 

: 

v. 12 'Ut numerentur dies nostri': translatio latina nihil valet.* Moses satis 

diligenter posuit in consp[ectu brevitatem vite, miserias et fecit homines 

reoB omnium miserrimos. Nihilominus tamen videt tantam maliciam esse 

i über sequuntur steht 1. praecep[tum 2 über dicit tiehl 1. tabula unter dicit 

steht esse Cesarem c in C'aesarem, darüber 2, da'iinter deum mit 3, principem mit 1 r 

3 über misereri stellt remitiere 5 über descripsit steht eoim über entis steht ut philo- 

sopbi vocant, cogitant extra nos unter universam steht nostram 6 über miseriam 

ste'it et Titam über extra steht mundum et umnia visibilia über adigere sieht zunäclist 

vult, dann Hoc facit zu Mioses rh, über M[oses dann gescliriebei> ut und adigere geändert in 

adigat 8 über postea steht faciet 10 vor post steht etiam 11 über altera steht per- 

tinet adbuc ad 1. partem 13 "ier miserias


Hsipoenam peccati originalis, ut nc ista mala sentiant. [S3(. 248''] Prophetae 

et Sancti88[imi viri coguntur orare, ut saltem 'aginoscant' suam iniscriam, 

Ideo sepe dix[imu8: vocetur origLinale aliqua qualitas, — satis magnum 

malum non solum pati eternam iram, mortem et praesentia mala huius 

5 vite et tamen non agnoscere, ut necesse ait orare pro genere humane, 

ut det hominibus gratiam, ut cognoscant, h)ie elenb fie finb. Et nos ipsi 

pars magna iatarum miserLrimarum miseriarum, quod non sentimus mor- 

tem, pestes, morbos et universas cala[mitate8 generis humani, foCen (Sott 

nod^ etft brumb beten, ut det sensum, ut Homo incipiat 'cogitare': quid sum? 

10 quid ago? hoc momento sum sanus, mox egrotus, hac hora vivo, etc. Istam 

tamen calamitatem ut sentiamus, Deus orandus: 2Id^ domine, calamitas est 

tanta, ut nemo 'credat', quanta sit 'ira', furor, non potest homo sentire, s. ii 

cogitare, quantum patiatur mali. Ipsum peccatum et poena abscondita. 

Satis esset mali nescire peccatum originale, sed nescire poenam sensibilem 

IS et praesentem, — Ibi non lepra, sed lapis, lignum, ferrei muri obducti. 

1 über poenam stellt vel zu If, Coecitas humana magna, quod ne illa quidem 

mala sentimus, quae patimur und Coecitas humanae naturae r zu I ®j vor Prophetae r 

2 über ut steht ho[inine8 «6er ag[noscant steht ratio über snam gte'it se esse miseros 

3 über vocetur steht (modo) sane peccatum über satis steht (tamen) zu 3 Ideo origLi- 

nale p[eccatum sive dicatur qualitas sive morbus est r 6 über et tamen steht sed neo 

(non) über agnoscere ste'it quidem zu 5 Honiines non sentire mala etc. r 6 über 

det steht deus über ffiie steht quam miseri sint über finb steht Videmus sie fieri 7 «6er 

pars stellt sumus über quod steht mit über sentimus steht foEen futcn 9 über quid 

steht ^ä) 10 über mox steht altero egrotus über undeutlicherem egrotus über etc. 

stellt cras mortuus 12 über 'credat' steht 'norit' über 'ira' steht 'tua' über sentire 

steht coL 'jpere 13 über poena steht ipsa vor abscondita eingeschoben est 14 über 

esset steht fuisset «6er nescire (1.) steht cisse fd. h. es soll nescisse gelesen werden] über 

originale stellt (vel poenam) über sed steht etiam mit 1 «6er nescire (2.) steht 4 «6er 

poenam steht 2 «6er sensibilem steht 3 15 über Ibi steht ®o§ ifl «ier lepra steht 

quae nihil sentit zu 15 Miseria huma[ni geineris r 

Dt] quidem ista mala, quae patimur. Ideo Prophetae et sanctissimi quique 

coguntur orare, ut horaines saltem agnoscere hanc miseriam suam possint. 

Sive igitur peccatum Originis qualitatem sive morbum vocaverimus, 

profecto extremum malum est non solum pati aeternam iram et mortem, 

20 Sed ne agnoscere quidem, quae pateris, Adeo, ut necessaria sit oratio pro 

toto genere humano, ut ista cogitare possit, quae videt, imo quae expe- 

ritur fieri, quod haec vita non solum brevissima, sed variis malis obnoxia 

est quodque post illa corporalia incommoda expectanda sint aeterna. 

Satis malorum esset absconditum esse peccatum Originis, Sed, quod etiam 

25 ipsa poena peccati est abscondita, haec non lepra est, quae nihil sentit, 

sed vere lapidia natura.

572 Enarratio Psalmi XC. 1534,35. [1541.) (Ps. 90. 12) 

Holldeo orat Mooses: Dona tamea gratiam nobis. ut 'numerent dies suob'; 

Die in corda ipsorum, ut redten, toie lang follen (eben, quia supra dixit: 

«ä-s'Umbra sumus', fugimus ut umbra. Homo cogitat lilO annos vite, qui 

posset hoc punctum Mathematicum etc. Quid est SO anni? Punctus mathe- 

maticus, i. e. nihil Ideo doce eos cogita[re. quam misera et brevis sit 

hec vita. 2)aS fol etft jto betten jein. Nos omnea tales. qui promittimus 

infinitos annos. Tvranni praesertim, qui opibus et securitate, cogitant, 

üur. 12, jo quasi in infinitum etc. victuri. Sed cogitant: ift ömb 1 t)0§ [tunb jutûn. 

Cogitant de vita in infinitum et non 'numerant' praesentem et immincntem 

mortem et prementes cala^mitates. S)a5 ift miseria super miseriam. 'Nume- 

rare dies' est doceri nos per SLpiritum SLanctum et tentationibus mortis et 

i «6er nobis steht et omnibins hominibLus zu 1 Itxt fit bod^ arithmeticam hinter 

snos rh 2 "6er ut steht bj fie boä) »her lang steht fie H6er fotten stellt 2 ü6er leben 

steht 1 schräg über leben steht tooQen 3 über fugimus stellt sicut umbra, sie homo 

rite c in vitae zu 3 9.ä) tan ba ein euter arithmeticus teere bnb lunb boc totum, quid 

est centam anni, punctum mathematicum madên, bj ntd^tl ift hinter vitae rh 4 est e in 

sunt i'ier 80 steht 100 unter 80 steht quos t-imeii paucissimi attingunt 6 hec c in 

haec (


H8]periculis vexari, ut homo in se fdÎog. Est oratio, — quod cogitassem 

|93l. 249»] non orandum: pro morte. Quot sunt, qui metuunt mortem? 

10 inter I 000000. ^ Alii nihil prorsus curant et vivunt sie, quasi nee 

mors, deus, inferi, superi. S)a§ ift misera vita. In ipsa morte putare 

5 vitam, in cala[mitate volup[tatem, bal ift mundus. Ideo: da gratiam, ut 

dies nostros numeremus. Non, ut numeremus praefinitum tempus, sed bre- 

vitatem, calaraitatem, vitam et singulis momentis impeadentem mortem, 

i. e. eternam et iram divinam. Ergo orandum, ut homo terreatur timore 

mortis et tremore erga deum, qui in infinitum irascetur, quia M[ose8 iubet. 

10 Aliqui habent, plurimi non, qui nee numerant etc. Unum momentum est 

eis eternum tempus. Sed da nobis gratiam, ut videamus, quam paucis- 

8[imi dies, ut fiamus Mathematici. Hoc, quod vivimus, est punctus, unitas, 

futurus p[unctus non est, praeteritus non est. Non habemus nisi Nunc^; 

1 über periculis sieht 1, dann verschlechtert i» periculos, dan7i geändert in periculorum 

80 erweitert zu seipsum über fcÎofl steht et dLicat: %(^, ttj 6tn id^, lob quod ge- i>iob aaf.3 

ändert in Nou über cogitassem steht gemeinet 2 non gestrichen morte geändert in 

mortis, darüber cognitione und bog icbennan fic^ für bem tob ^mä)lt zu 2 am unteren 

Rande der Seite steht: Cliristus; 'Cavete', Luc. 22. Et 2. Pet. 3. Praefatio 3 über inter •' '* 

i*^"'- 

steht Selben ûnbert toufent finb irgenb 10 et gestrichen über vivunt steht 2 über sie'*'*"'*''' 

steht 1 4 über deus steht nee (vita), darüber humana 5 über vitam steht esse 

über volup[tatem steht felicitatem. In periculis securitatem über Ideo ein Strick quer 

über die halbe Seite ^ über Ideo steht dicit über da steht nobis über ut steht bol loirä 

aeten zu 5j6 Numeros dierum r 6 über sed steht ut consideremus 7 über vitam 

steht brevissimam 8 über eternam steht 3 über iram steht 2 über divinam steht \, 

dazu et aeternam «6er timore steht pavore 9 über iubet steht hoc 10 über Aliqui 

steht Alii habent hoc [dazu pavorem mortis rhj sine oratione, sed plurima pars non habet 

11 über videamus steht numeremus ab unitate zu 12 post alius punctus hinter unitas rh 

13 über p[ steht punctus praeteritus] ptg über Non stelä quia über Nunc steht de tem- 

pore XU 13 Nunc r 

') In Dietrichs Druck S. 672 Z. 29 abgeschwächt. ') Vgl oben S. 656 Z. 9 und 

S. 625 Z. 1. Dietrich läßt die Ausführung Z. 11—13 wegen ihrer mehrfachen Wieder- 

holung im Vorhergehenden fort. ') Abschnittsandeutung; im Druck Z. 19. 

Dr]inveniri, qui haec sie aestiment, Reliqua turba omnis sie vivit, quasi nee 

16 mors nee Deus uUus sit. 

Haec maxima est miseria et dignissima lachrimis, quod homines in 

ipsa morte somniant vitam. In ipso calamitatum omnium pelago somniant 

foelicitatem. In extremis periculis securissimi sunt. 

Recte igitur docemur orare, ut numerentur dies nostri, non ut prae- 

30 finitum nobis tempus sciamus, Sed ut consideremus, quam misera et brevis 

sit vita nostra propter mortem et iram Dei aeternam, singulis momentis 

nobis impendentem. 

Invenias alicubi homines tentatos, qui sine oratione hunc sensum nimium


H8]tum löerben humiles hominea. 'Ostende nobis'. Sic alibi: Tft sciam, quid 

«t»9.»de8it mihi.' 'Et incedemus corde sapienti'; ut geramus rem et agamus 

vitam sapienter, i. e. gr[atiam, ut vitam ttciflid^ füren. Sic !în gên, quia 

vivendum, serviendum, gubernandum, Pol(itia, oeconomia habenda, Ecclesia 

docenda, est incedendum et agendum, donec hie, — scilicet: da gratiam, i 

ut in humilitate et timore faciamus. ut sempcr memores, nos esse sub 

ira, morte aeterna, si ftteng etc., q[ua8i djcat: Ne sinas nos labi in istam 

fecem hominum, qui nihil curant, neqûe mortem, vitam aeternam, praesen- 

tem, sed tantum suas glorias, potentias, qui incedunt et agunt in suo con- 

temptu neq[ue gratiam, iram dci curantes. Si nobis vivendum. agamus, lo 

SB. Hut in timore faciamus. S)a§ man \iä) für ©ott furd^tet. Supra: 'Quis 

1 über 'nobis' steht 'et incedemus* 2 über ut stellt Eb[raice über geramus steht 

conversa[ri, gubernare significat incedere' Eblraice, res gerere sapienter zu 2 'Incedere' r 

zu 2 Sapientia est nosse iram dei et sie timere eam zu 'sapienti' rh 3 über ut stellt 2 

über vitam Wtijtid^ futtn stelt boc enini significat Eb[raicum 'incedere' iiber fuxtn stellt 

da gratiam, darüber l i-ber quia steht tum 5 über donec stellt lolt muffen leben iiber 

hie steht sumus scilicet gestrichen über da steht ergo 6 iiber ut (l.) stellt hoc über 

ut ('2.) tte^'t et memiuerimus 7 über ira steht tua aetema e aus diviua über firtng 

stellt severe velis iudicare, bj Xo\x in bet tsetflêit Bleiben 8 neqûe geändert in nee 

über vitam steht neq^ne 9 iber suas steht ventrem über qui steht volup^tatem sec- 

tantor 9110 über contemptu sieht irati dei 10 über curantes steht quanquam taciunt 

agamus gestrichen, darüber da gratiam 11 über timore steht dei über faciamusateAf 

agamus über SaS steht E^t ergo sapientia mit der Ziffer 1 über man steht 2 

Ur) habent; Sed maior pars eum non habet, Siquidem fere omnes sie vivunt, 

ut unum momentum, quo vivunt, existiment esse seculum. His perne- 

cessaria est Oratio haec, quam Moses hie praescribit. Sed audi. quid addat. 

ET INCEDEMUS CORDE sapienti. u 

USitata est Phrasis in verbo; (Nabia)', incedemus; usurpatur cnini 

pro eo, quod dicimus. res gerere, versari in negotiis, administrare aliquid. 

Quasi dicat: Haec vita eiusmodi est, non ut standum nee ociandum, 

sed incedendum sit, hoc est, aliquid gerendum sive in Oeconomia sive in 

Politia. Da itaiiuu gratiam, ut id faciamus sapienter, hoc est, in humilitate *a 

et in timore tuo, ut meminerimus noa esse sab ira tua propter peccatum 

nostrum. 

Nee simuB in ea hominum fece, quae nee vitam nee mortem suam 

aut recte novit aut curat, Sed tantum pascit ventrem, quaerens glorias et 

potentiam. Ili incedunt in suromo contemptu initi Dei, nequc gratiam « 

ncc iram curant, vivunt itaque in cxtrcmu stulticia et ignavia. 

') «

Enarratio Psalmi XC. lb?Aßf>. [1541.] (Ps. 90, 12) 575 

Hs] novit potestatem ?' etc. Nosse et sentire iram eius et agere postea, 

bo§ ift sapienter agere. Sic in scripturis laudem 'timoris dei', quod spc », lo 

timemuB iram et sentimus meruisse peccatis nostris. [Sl. 249''] Hec 

prima salutia pars. A spiritu tuo concepimus salutem. Pharao, Sena- l\'sf^\l 35 

6 chLcrib, qui indurati, nihil curant, sentiunt, non 'noverunt' iram dei, non 

sa- 

'numerant', ideo corruunt. Exempla omnium historiarum : Prima 

p[ientia est hec: ''incedere' in cognitione ire dei. Dicit Moses: 'Quissi.i 

novit' etc. Da, ut intelligamus. Noase ergo iram dei, non est damnabilo, 

sed salutare et 1. gradus ad salutem, imo caput. Sed hoc est impetran- 

10 dum, quia est donum dei; qui metuit iram dei, agat gratiam deo tanquam 

pro dono singulari, quod Mooses iubet impetrare. Haec pars l. 

Altera: 

1 aber agere steht 'corde sapLienti vivere' 2 Hier scripturis stellt sepe invenis 

zu 2 Sapienter agere r zu 2/3 Encomium timoris dei r 3 vier timeraus steht metu. 

imus sing[uli8 horis über iram steht divinam über meruisse steht (eam) nos mortem 

4 prima] pars zu 4 Prima pars salutis r 4/5 SencbaL, darüber (et alii) 5 vber 

qui steht alii über sentiunt steht nihil 6 »6er Exempla sieht ostendunt hoc über 

Prima steht quod zu 6/7 Prima sapientia r 7 hec c in haec 8 über Da steht 

(816 ttn§ bi jUlierflên zu 8 Nosse iram dei r 9 über caput steht salutis 9ll0 über 

impetrandum steht a deo oratione 10 über qui steht ratio non capit: qui timet 

Dr] Serva igitur nos in sapientia hac, hoc est, in timore tuo. Nam 'inicium ©pr. 9, 10 

sapientiae' seu summa sapientia 'est timor Domini', Nosse iram dei et post 

15 vivere et agere omnia in humilitate. 

Ad hunc modum commendat Scriptura timorem Dei, quando homines 

ita vivunt, ut singulis horis metuant iram Dei et senciant se mortem esse 

meritos. Haec enim prima est pars salutis nullam videre salutem propter 

peccatum.' Haec est summa sapientia, incedere in cognitione irae Dei. 

30 Ita enim paramur tanquam terra aratro ad suscipiendum semen illud divi- 

num, cuius fructus est aeterna vita.^ 

Pharao, Senacherib et alii hac sapientia carent, Itaque pereunt, prius-2-^''J''/^'35 

quam intelligant se perire, Sunt enim excaecati potentia et viribus suis. 

Contra Ezechias in Hierusalem obsessus, Moses et ludaei ad rubrum 3' j^Jf^'f^^jj 

25 Mare inveniunt certam et gloriosam liberationem.^ 

Quare ita statuamus non esse damnabile, si sentias iram Dei, Sed esse 

initium salutis, quod non obtineri potest sine oratione assidua. Est enim 

singulare donum Dei, quod Ratio nee capit nee intelligit, Alioqui Moses 

non cum tanto conatu hanc sapientiam flagitaret dari. 

') Himufügungen Dietrichs.

576 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541]. (Ps. 90, 13) 

^P?l 'Convertere, domine, usqLue quo et placabilis esto super servos tuoa' ' 

2öenn nicmonb t{)un loil, nemo vult te timere et omnes contemnere iram 

. II. latuam et mortem, sit apud servos. Uli 'timent', 'numerant dies suoa' et 

'incedunt corde sapienti'. Ergo ttofte OnB 'iterum'. S}qI tft altêra pars 

psalLmi. Conterruit et occidit Universum genus humanum. quantum fieri i 

potest. Electi dei laffen fid^ tobten, quia metuunt mortem et eternam iram 

habent igitur I. gratiam, quao est cognitio irae et sensus divini iudicii: 

iatis 'servis' dei fei gnebig. Hoc etiam facit. Supra autem dixi per totum 

psalmum, quod loquitur non aolum de ira temporali sed eterna; ergo a 

contrario hie de salute eterna, non consolatione seculi, ubi aurum, honor, lo 

favor mundi, sed glêt ôêt iM[ose8 hie certissime promittit vitam aeter- 

nam, sed iis, qui sentiunt iram dei. Hie propheta est Moses certis[8imu8 

zu 1 Altera pars psalmi r 2 über SBenn steht e§ benn 3 über servos »teA« taos 

über servos stellt auch (propiciatio erga timeiites te) «4er timent' sieht te 4 über 

bnS stefit fte zu 4: 2. pars psalmi, iu qua rogat consolationem. Significat autem vitam 

aeteri^nam et Christum eius autorem r 6 über Universum steht totum 6 über Electi 

ilelit quanquam zu 7 Prima gratia r 8 über istis attht inquit dixi(t) 9 über 

loquitur ftelit Mose(s)n loqui de o über ergo sttlit certum est, quod 10 über salute 

ite/ii vita et über seculi steht carnis zu 10 Mosen loqui hie de vita, salute et conso- 

latione aeterna r 11 über mundi stellt tantum quaeritur 12 über Hie stellt Igitur 

liier propheta steht 3 über est stellt 2 über Moses steht 1 über certiB[simus sieht 4 

zu 12 Moseu hie prophetare de Christo r 

') Vulgatawortlaut, nur statt deprecabilis oben placabilis. Erste Niederschrift : loa 

biä) Derjunen, U. A. Bibel 1, 516. Unten S. 577 Z. 15 dafür poenitens, nach Reuchlin: 

dp: Poenituit, der aber auch igiioscere, misereri bietet. 

D,l Xni. VERSFS. 

VIS CONVERTERE, DOMINE, Vsque quo? Esto propicius 

servis tuis. n 

HOc est Caput institutae Orationis. Videt paucos esse, qui vivant in 

timore Dei, qui numerent dies suos et sapionter agant, Pro bis paucis, 

quos vocat servos Dei, orat, ut eos Deus consolari velit. 

Sicut autem supra, cum totum humanum genus occidit, de morte et 

ira Dei aeterna locutus est, Ita hie quoque loquitur non de aliqua conso- » 

latione carnis in hoc saeculo, sed de aeterna vita. Ilanc non solum rogat, 

Sed siinul etiam promittit iis, qui jirimam illam gratiam habent, ut intelli- 

gant iram Dei et senciant iudicium divinum. 

Includit itaque haec petitio obseure Prophcciam de Christo venture, 

Siquidijm »aiuH aeterna tantum per Ciiristuin piiniri potuit. Oportuit autom =" 

/" numerant Urdruck 

: ;


Hs] de Christo ; quia locutus de ira eterna invieibilis dei, quem nemo hominum 

vidit, ergo loquitur etiam de vita contraria huic ire, quae etema; ergo 

salua et consolatio eterna; proportio mu§ gleid^ fein: infinita et infinita. 

lam prophetiam facit per modum orationis, ['Sl. 250*] quia ista oportuit 

5 propter Epicureos usqLue in finem mundi. 

'Convertere' : lôre ein mal Quff. Oratio impetrata est, prophetia est: 

oppressisti nos calamitatibus. lam, optime deus, dedisti hoc agnoscere, 

sentire. 3l(^, iam sis 'propicius', lôte ouff, satis occidisti, satis calamita- 

tibus nos vexasti, h)enb§ mal bmb; ergo loquitur de aversione totius ire, 

10 non temporalis, i. e. mortis eter[nae, peccati et omnium malorum. 1. pec- 

catum et poenam peccati originalis, ergo iam contrarium. A contrario 

eternam mortem, iram infinitam ob oculos posuit. Ergo hie eternam 

vitam petit et infinitam salutem proponit. 

'Tandem' ^ : Et si alii non volunt numerare dies, 'tarnen' esto 'propicius' 

15 et 'poenitens'^ super servos, qui numerant, qui intel[ligunt et sentiunt istum ter- 

[rorem. Ista oratio est exaudita, quia deus est, qui vult vivificare praesertim 

mortificatos. Est oratio MosIls ergo exaudita, ergo restat vita, salus poat istam 

1 über Christo steht futuro hinter quia steht enim eterna c in aeterna 2 ire 

c in irae über quae steht ira autem est 3 über inönita (1.) steht infinit! ad 4 über 

facit steht Moses 6 über 'Convertere' steht 'aliquando' über auff steht tiefiet ®ott 

7 über dedisti steht nobis (etiam) 8 über auff steht je^ gnebig 9 über vexasti steht 

oppres[sisti hinler loettb§ steht i. e., darüber ba§ Slotlilt über loquitur steht simpliciter 

ire c in irae 10 über i. e. steht sed eter^nae c in aeternae über 1. steht parte 

tractavit 11 poenam (aeter[nam) 12 über eternam (2.) steht de 13 über petit 

steht loquitur zu 13 alioqui esset, ac si quis velit rogare loeo amovendi istius maximi 

terroris 1 pax dLenarios r 14 'Tandem' durch Strich mit dedisti oben Z. 7 verbunden 

non unien über non volunt steht nolunt 15 über servos steht tuos über numerant 

steht dies suos istum geändert in istam, darüber iram 17 über mortificatos steht fonft 

touTbe e§ nemo Sitten über Est steht Gä êift über restat steht certum est 

') Noch ivie 1513 als serum auxilium gemeint, Unsre Ausg. Bd. 4, 61, 4. Erste 

Niederschrift : bet mal e^nS, U. A. Bibel 1, 516. *) Vgl. S. 576 Anm. 1. 

Dr]iny3teria haec salutis abscondi propter Epicuraeos et alios securos homines 

usque ad adventum Christi, in quo revelati sunt thesauri misericordiae Dei. 

20 Sententia itaque facilis est: Oppressisti nos calamitatibus, dedisti hanc 

primam sapientiam, ut agnosceremus iram, Iam, mi Deus, desine, Satis occi- 

disti, satis oppressisti, satis humiliasti nos, Convertere tandem et esto 

nobis propicius, Ostende nobis etiam, quam benignus et misericors sis, ut 

habeamus, quo in bis terroribus consolari corda nostra possimus. 

25 Loquitur enim de conversione totius irae et mortis, non temporalis, 

sed aeternae. Quid enim aliud rogaret loco illorum terrorum ? Quid solatii 

SutlêxS Söette. XL, 3 37

578 Enarratio Psalmi XC, 1534/85. [1541.] (Ps. 90, 13) 

Hs] mortem, calamitatem. Poeniteat te istorum malorum propter servoB tuos. 

Qui sunt? qui metuunt, qui incedunt eorde sapienti, numerant dies suob, 

qui expendunt iram, quam nemo potest numerare, sunt deplorati, despe- 

*''i)aiv.'i" "*''' videntur sibi nunquam salvandi. Si SennachLerib , Nebuc[adnezar, 

». «sn. 1», S5 lulias Ceaar nt(^t tûn, fac tamen propter Ezechîam, David et alios s 

Sanctos, qui timent tuam iram. â§ êtft vitam aeternaLm, quia habere 

Regem faventem, qui extra hanc vitam est; oportet sit vita eterna, quia 

si non aiia vita post hanc, non indigeremus deo. Immortalitas vite et 

I. i»o)« 1, 38 eternitas ex 1. Praeeepto fluit. llomini loquihir: 'Dominamini piscib[us'. 

Reges, principes hie regunt, hie nihil indigemus quam regno politico et lo 

oeconomico. Sed quod ipse se immiscet, qui non est Politicus, Oecono- 

micus, sed invisibilis, extra mundum hune etc. [S81. 250''] Sicut ipse aeter- 

i.«oc.9,9nus et invisibilis, Sic et gratia et salus; loquitur autem ad nos: 'non boves'. 

Ergo clare testatur in foro conscientiae, quod viderunt prophetae, quod 

exp[ectanda vîta ae[terna ab illo deo, qui apud eos deus fuit, i. e. incar- n 

1 über propter sleiit Cessa et desine zu 1 SEj êifjt connectere r 4 iiber sal 

2.0l(i|c5,a vandi ttetit bie flnbS über SeoDachêrib iteht Pharao 6 iiber £aS steht Sis propicius 

8 über non (1.) tteht nulla vite c in vitae zu 5; 1. Praeceptum docet immortalitatem r 

9 eternitas c in aeternitas üfcer 'piscibLus' ttelU hoc satis esset pro hac vita 13 aber 

gratia sieht eins über boves steht ut Pau^lus ait: Non est de hobus cura' etc., tamen 

15 hinler expectanda sieht ait deo c aus deum zu 15 Sic docet expectandam salutem 

et vitam aeternam per deum, qui apud eos fuit r 151579, 1 über incaruandus steht erat, 


Hs] nandus. £)B§ oHe gilben non intel[lexerunt, tarnen Sancti et spiritualea viri 

intellexcrunt. Sic hodie illustrante E[uangelio, si dicimus de immortalLitate 

animae, eteqna vita et ira, omnibus Episcopis * est merum somnium, aud[iunt 

verbum et non intelligunt. Sic ludei non intellexerunt hunc psalmum 

s nisi spiritualea viri, qui habuerunt intelLlectum, quod deus nobiscum loqui- 

tur, quod non tantum de celo, sed habitans hie in isto angulo, tenebris, 

Iero9ol[yma. Sic pii ludei cogitaverant. Sic nos hodie, qui audimua Euangelium 

de eterna vita et .norte. Multo alias cogita[tione8 habemus quam 

illi, qui non, qui cogitant de auro etc. Sancti prophetae ex isto Mose, 

»0 libris et psalmo habuerunt Cognitionen! spiritualem. Alii fuerunt et manse- 

runt porci et fprehJ gefreffen temporalis regni. Sic hodie carnaliter ab- 

utuntur. Sed sicut nos spirituales expectamus aliud regnum, non istas 

siliquas, Moses videt aliud regnum futurum post hanc vitam, cum dicit: 

'Conver[tere', peniteat te. Si Epicureus fuisset, non orasset, vel si non 

zu 1 toaS Hflt boTon? Nee hodie omnes carant hinter intel[lexerunt rh 2 äfcer ELuan- 

gelio steht omnia non omnes intel[ligunt 3 eter^na c in aeterna über Episcopis steht 

Papae etc. über somnium steht sicut somnia audiunt 4 über intellexerunt steht quau- 

iquam legerunt et canta[Terunt 6 quod gestrichen celo c in coelo über habitans 

steht deus incarnandus 7 über lerosoli^yma steht bex fol e§ tûn über pii steht sapLi- 

entes ludei c in ludaei «6er hodie steht oredimus S über morte steht alii non zu 8(9 

(Sunt porci et manent) r 9 über non steht creduut «6er etc. steht TolupLtatibns suis 

«6er isto steht 1 «6er Mose steht 4 10 über et steht 3 «6er psalmo steht 2 

11 über hodie steht Christiani llll2 über ahutuntur steht libLertate Christiana putantes 

temporale etc. 13 über siliquas steht paleas über Moses steht Sic sancti in vettere 

Testâmento videt geändert in vidit «6er futurum steht et vitam 14 peniteat c in 

poeniteat «6er orasset steht hoc 

') Dietrich verschleiert unten im Druck Z. 17 f. dieses Urleil. 

Dr] 15 Quod igitur ad hunc modum docet expectandam salutem aetemam 

per Deum, occulte ostendit Deum incarnandum esse. Id si ludaei non 

omnes intellexerunt, quid ad nos? Tarnen ne hodie quidem omnes religionem 

nostram aut norunt aut curant. Sicut itaque apud nos etiam multi, 

20 

qui Psalmum hunc canunt, non tarnen eum intelligunt. 

Ita sub Lege tantum spirituales haec mysteria obscure ostensa viderunt 

et intellexerunt, Quod Deus, quem ipsi colebant in Tabernaculo et crede- 

bant habitare in Propiciatorio, suo tempore esset incarnandus et salutem 

hanc allaturus hominibus contra iram Dei et mortem aeternam. 

Alii tanquam porci tantum fuere intenti in voluptates suas et tempo- 

25 rales curas, Sicut multi hodie Euangelio abutuntur, quasi omnia sint in 

temporalibus posita. 

Sed nos decet expectare aliam vitam et regnum aliud, quod Moses 

hie significat esse aeternum regnum. Ac sine dubio, cum hunc versum scri- 

37*

580 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 13, 14) 

Hb] vita post hanc Sed : SLumme 

lupîter, iuva etc., — Georgi[um * ne occi- 

dat! Hi possunt iuvare in praesenti vita et, ut satis etc. Sed ille occidit 

homines in Universum et rursum, i. e. terret et orat, ut terreantur, postea 

promittit reimissionem pec^catorum, salutem aeternam. 

V. u rriciie- >'ui|en(ias iiiiiii i.'.8T| 'Misericordia' est intelligenda in ista sua petitione t 

de misericordia non aliqua particulari, sed plane universali, Quia non est 

dubium, quin talem misericnrdiam petat, qualis fuit eius morbus. Con- 

fessus autem est et conquestus non de particulari morbo, non de exi- 

[!8(. 251"] lio Aegypti et Cap^tivitate Babylonica, sed de universali cala- 

mitate generis bumani, de peccato, quo totus est oppressus. lUa fuit lo 

1 über hanc itelä sed tantum spectasset praeseiitia lup[iter geändert in luno hinler 

lupliter nochmalt luppiter, geändert in luno [die Anderttngen nach Terenz, Andr, III, 1, 15 und 

Adelph. III, 4, 41] 2 über etc. stellt habeant occidit durch Strich mit terret Z. 3 verbunden 

3 hinter rursum steht etc. 4 über promittit steht propiciationem dii^rinam i'ber rejmis- 

siouem itefit vitam liher salutem steht nochmals vitam zu 4 Haec est particula explica. 

tionis viri dei Lutheri in psalmum Mosi numero 90. r' 5 Pridie bis 1535 r* Miseri- 

cordia c in Misericordiae über Misericordiae steht vocabulum intelligenda c in intelligendnm 

zu 7 Misericordia, quam rogat, qualis ait? r zu 8 Kustos der Seite: lio 

10 über peccato stellt ira divina 

') Luther bedient sich scherzhaft des Namens seines fleißigen Nachschreiberfi Rarer 

ob Beispiel. ») Von hier an in ruhiger Reinschrift geschrieben; rgl. Einleitung oben 

S. 476. ') Mit der blassen Tinle der Vorlesungsnachscliri/l als ihr vorläufiger Ab- 

schluß geschrieben und mit ebensolcJiem Strich zu dem Platz vor Misericordia Z. 5 ge- 

zogen. •) Dies Datum mit der frisch - schtcarzen Tinle der bisherigen Änderungen 

und der folgenden Reinschrift geschrieben , aber doch Vorlesungsdatum; vgl. Einleitung 

oben S. 476. 

ür] beret, vidit mysterium salutis nostrae et vitae aeternae aliquem gustum 

habuit, Siquidem territos peccatis suis ad hunc modum orare et sperare 

salutem docet. 

XlIU. VERSIS. 

V.14 IMPLE NOS MANE MISEricordia tua, Et iubilabimus et ,5 

exultabimus cunctis diebus nostris.' 

MIsericordiam proprio eam significat, quae pertinet ad institutuin ne- 

gotium, hoc est, non aliquam particularem niisericordiani, sed vere uni- 

versalem, quae ad totum hunc morbum pertinet, de quo hactenus est 

conquestus. ju 

Est autem confessus et conquestus non do particulari aliqua calanii- 

tate Tel morbo, qualis fuit exiliuni in Acgypto aut Babylono, Sed do uiii- 

') Antclüufi an die Lulherbibel.


Hsjquerela et confessio de tota miseria. Ergo cum nunc petat miseri- 

cordiam, consequens est, quod petat miBericordiam contrariam, quae sit 

medela et salus huius morbi. Alioqui quid esset petitio, dicere: Tu es 

iratus in aeternum, — gib mir ein ftucf femel? Ergo quanquam sint gene- 

5 ralia verba, quibLus utitur de misericordia et salute, quae habentur saepe 

in particularib|U8 beneficiis, tarnen ipse textus et coherentia cogunt acci- 

pere ista verba generalissime, de generali salute contra gcneralem per- 

ditionem, scilicet peccati et mortis. Ideo dixit: Tonvertere super servosa. 

tiuos', 'Satura noa mane misericordia tua', i. e. da abundantem misericor- 

10 diam, non particularem, ein Hein regnum, non valetudinem, sed nos peti- 

1 miseria] misericordia zu 9 'Satura' r 

Dr] versali calamitate totius 

raundus oppressus iacet. 

generis humani, de peccato et ira Dei, qua totus 

Cum itaque nunc petat misericordiam, certa consequentia sequitur eum 

talem misericordiam petere, quae sit medela huius communis et univer- 

15 salis mall. Alioqui quid aut cur peteret contra infinitam calamitatem aliquod 

leve et exiguum beneficium paucorum annorum? 

Utitur quidem scriptura saepe de particularibus benificiis et corpo- 

ralibus vocabulo misericordiae, Sed hie ipse textus et cohaerentia senten- 

tiarum cogit, ut misericordiam generalissime accipiamus, de generah salute 

20 contra generalem perditionem peccati et mortis. 

Ut sit sententia: Da abundantem misericordiam, non particularem, qua 

vel regnum vel valetudo conservatur, plenitudinem et abundantiam misericordiae 

tuae petimus. Nam in ista calamitate, quae totum genus humanum 

premit, non sufficit nobis particularis et quasi stillabilis (ut sie loquar) 

25 misericordia, Sed diluvium quoddam et mare, quod exsaturet nos. 

Tunc exsuUabimus et laetabimur. Nam illa sola misericordia, quae 

nos a peccato liberat et assecurat de certa salute aeterna, parit perpetuum 

et verum gaudium, gratitudinem et gratiarum actionem. 

XV. VERSUS. 

30 LAETIFICA NOS RURsum post diuturnam afflictionem, v.is 

Secundum annos, quibus vidimus afflictionem. 

NOtum est ex superioribus, de quibus humilitatibus seu afflictionibus 

loquatur. Dixit enim: Tu avertis hominem in nihilum, In furore et ira|-? 

tua deficiunt dies nostri. Ibi loquitur de malis, quae vidimus a tempore 

25 exaturet Urdruck 

,

582 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.J (Ps. 90, 15) 

Hsjmus pleiiitudinem et abundantiam misericordiae tuae, Quia necesse est in 

ista calamitate, ut succurrat nobis non particularis et stillabilis miseri- 

cordia, sed diluvium et marc misericordiae. 'Saturemur misericordia tua, 

tunc laetabimur', Quia ista misericordia, quac nos liberat a peccatis et 

certificat nos de certa salute, parit in nobis gratitudinem, ut gratias aga- i 

\M5mu8. 'Laetifica nos'*, 'secundum' etc.: de quib[U8 humilitatib[U8 dixerit, 

s. srequire SLupra: Avertis homines in nihilum', Ubi loquitur de malis, quae 

videmus a tempore vitae, imo a principio mundi U8q[ue in finem. Ergo 

pro isto malo te oro, quo nos humiliasti statim a nativitate, et 'pro' istis 

'annis'*, quibjus vidimus generali88[imum p[eccatum. Sic ostendit, quod et lo 

quantum remedium petat, scilicet aeternum, contra mala nobiscum nata 

et durantia, i. e. peccatum [S(. 251^] orig[inale cum suis poenis. Haec 

mala deprecamur et petimus remissionem pecLcatorum aeternam, non lega- 

lem, contra perpetuum malum et poetea liberationem a poena, ut simus 

non solum iusti, sed et laeti et iucundi. Sic humiliatio et peccatum toi- is 

luntur per remis[sionem pec[catorum, viaio malorum per exultationem et 

4 Quia e mu quia 5 über certificat »IM assecurat über certa sieht aetema 

12 Kiutoi der Seile: örig- 

') Anschluß an die Initherbibd. Vulg, : Laetati sumus. *) Vttlgata. 

Dr] vitae, Imo quae totum genus humanum sustinet et patitur a principio mundi 

usque in finem. Pro hoc malo, inquit, te nunc oro, quo nos humiliasti 

statim a nativitate, et pro istis annis, quibus vidimus generalissimam sub- 

versionem nostri proptcr peccatum. ao 

Ostendit itaque. quod petat aeternum remedium contra mala nobiscum 

nata et durantia, scilicet contra peccatum Originis et poenaa eius. Haec 

mala, inquit, deprecamur et petimus remissionem peccatorum aeternam, 

non legalem, contra perpetuum malum. 

Dcinde petimus ctiam liberationem a poena, ut simus non solum iusti, ^ 

Bcd etiam laeti et iucundi, Ut humiliatio et peccatum tollantur per remis- 

sionem peccatorum et visio malorum (sicut ipse loquitur) per exultationem 

et salutem, quae est liberatio a poena. 

Porro non obscurum est, quod bis generalibuB verbis orat Propheta 

adventum Christi in carnem. Nequo enim redcmptio haec potuit contin- so 

i.«o|«»,isgcre quam per illud unicum 'Semen' benedictionis. Oportuit enim myste- 

rium hoc ita obscuris verbis ostendi, ut hi, qui essent sancti, intelligerent, 

quo pacto salvandi essent. Atquc hoc Spiritus sancti lumen est, quod 

ncccHsaria cohacrcntia textUH probat, orarc Mosen pro remcdio irao generalis 

contra peccatum. Id quia unius Mcssiae orat, includit haec petitio » 

Christum.


Hs] salLutem vel liberationem a poena. Ergo generalibLUs verbiw orat adven- 

tum Christi, cum non sit redemptio ab isto malo nisi per illud unicum 

'semen'. Ergo ista oportuit sie obscuris verbis dici pro istis hoininib[u8, LWoif a, is 

ut hi, qui essent sancti, perciperent, Quia spiritu iiluetrante ex consequen- 

s tia necessaria videmus orare remedium irae generalis contra peccatum. 

Alii rüdes et carnales non vident, quia vident ista verba saepe poni in 

corporali et particulari salute, non observant contextum. Ideo petitur 

occulte Christus, ut liber^t a peccato et raorte. Haec est plenitudo vel 

saturitas misericordiae, Sicut psalmus 1 30. ; 'Quia apud dominum miseri- spi. i3o, ? 

10 cordia et copiosa redemptio', poterat enim isto pretio infinites mundos 

redimere. 'Ostende servis tuis'^: Pertinet ad idem. Quanquam illud voca-v.ie 

bulum 'PauF ^ saepe accipitur pro 'remuneratione', Ut Esa. 40. : 'Ecce merces 3ei. 4u, lo 

eius cum eo, et opus' etc. Et ps. 109.: 'Hoc opus eorum' etc. Et in ¥f. 109,20 

Hiob: 'Hoc opus eorum, qui impii sunt, hec hereditas p[eccatorum'. Sic i>io6 20, 89 

1 über saliûtem steJit forte salutem zu 1 Orat adventum Christi r 3 über Ergo 

atelit Et ista, gesfriclie7i, darüber haec «6er istis steht illis 6 videut (1.) yeatriclien, dar- 

über auimad[vertunt, consid[erant 8 über liberet eteht (genus humaLnum) zu 12 

?1B und Grammatica r zu 13 Esa. 40. und Opus vel merces r 

') Text der Lutherbibel. ^) Textwort: ^"»bsB. Beuchlin: opus. Die Übersetzung 

remuneratio erschloß LutJier aus dem Sinn der zitierten Stellen. 

Dr] 15 Hoc Sancti intellexerunt adiuti Spiritu sancto, Reliqua rudis et carnalis 

turba non vidit, Propterea quod Scriptura his ipsis vocabulis saepe utitur 

in corporali salute et particulari. Qui itaque contextum non observant, 

nunquam intelligent peti hie, ut Christus in carnem veniat et liberet mundum 

a peccatis et morte Haec enim est illa plenitudo et saturitas miseri- 

ao cordiae, Sicut Psalm. 130. vocat 'copiosam Redemptionem'. Nam isto pretio, *i. 130, j 

quod pro peccatis exsolutum est, infiniti mundi potuerunt redimi. 

25 

XVI. VERSUS. 

APPAREAT SERVIS TUis opus tuum Et gloria tua v.ie 

filiis eorum.* 

Pertinent haec ad eandem petitionem supra institutam. Vocabulum (Paal) 

est notum, vertitur plerumque: opus, Sed ita, ut intelligas opus remune- 

rationis seu praemium, Sicut inEsaia^: 'merces eius cum eo', Ibi est Paal, 3cj. «, 10 

Et in Psalmo 1()9.: 'hoc opus eorum', Item in Hiob: 'hoc opus eorum, W- 109, 20 

qm impu sunt , id est, hoc est praemium, haec hereditas seu remuneratio 

80 eorum est. 

21 exolutum Urdruch 

') Nachbildung der Lutherbibel. ') Arn Bande Esai. 40.


Hajsaepe accipitur pro opere dei etc., quod reddit pro praemio, mercede. 

Hoc obmittimus, iam idem est. Significat igitur, quod petat illud opus 

dei, ut reddiit pro istis miseriis: Sic sumus vcxati, morte oppressi, fuimuB 

turpissima mancipia daemonum, redde tu nobis tuum o- [Sl. 252»] pus. 

Ibi Emphasis est in 'Tuum'. 5}lQn mu» hoc pronomen ouff bie perjon jieên. s 

Sßenn e§ auff onfetn §ert @ott geêt, fo iftS pronomen infinitum. Opus 

dei est in Antithesi contra opus diaboli positum. Sicut Ioan[nes quoq[ue 

1.30». s, sdixit: 'Christus venit, ut solveret' etc. Hoc est, Satan supplantavit nos, 

*cbt. 8, 14 iecit in mortem per peccatum. Ideo Epîstola ad Eb[raeo8 vocat autorem 

mortis: 'Ut destrueret eum, qui est autor mortis' etc. Christus econtra «o 

destruxit mortem et illuminavit vitam. S!)o§ finb divina opera : lustificare, 

5.mo|f3.', sssalvare, dare bona etc. Aliquando arrogat sibi opus: mortificare. 'Ego occido 

3tf >8,»iet viverefacio'. Sed tarnen Esaîas itadistinguitdiîcens: Non opera dei/aliena', 

non propria. Cogitur tarnen propter nostram superbiam dicere : 'suum' opus, 

iubet* enim diabolum nos excarnificare, ne etc. 2. Ne plures deos facia- ü 

2 über obmittimus iteht nihil ad sentjentiam zu 4 Kustos der Seite: pus 9 über 

iecit stellt pro [d. h. zu lesen: proiecit/ zu 9 Diab[olus 'autor mortis', Eb. 2. Contra hoc 

opoB petit dei opas r zu 13 Esa. 28. r 16 über iobet steht permittit 

') Wichtig für LtOhers Auffassung von Gott als Urheber des Übds. 

Dr) Ad hunc modum hie quoque intelligitur Opus Dei praemium seu 

merces, quam reddit Deus iis, qui sustinuerunt in fiducia misericordiae eius 

illos terrores mortis et alia pericula, de quibus Moses dixit. 

Quasi dicat: Sumus vexati peccatis et oppressi morte, Fuimus turpissima 

mancipia daemonum, Redde itaque tu nobis tuum opus contra illud w 

Satanae opus. Nam pronomen: tuum includit cum emphasi Antithesin. 

Convenit itaque phrasis et sententia cum co, quod Joannes dicit in sua 

i.3ot s. »c*nonica': 'Venit Christus, ut dissolvat Opus diaboli'. 

Opus diaboli est, quod supplantavit nos et per peccatum nos ex vita 

&ftt. >, 1« coniecit in mortem, Sicut Epistola ad Ebraeos * Satanam vocat 'autorem « 

mortis'. Contra hoc opus Satanae venit Christus cum suo opere et de- 

struxit mortem ac vitam illuminavit. Sunt enim haeo vere divina opera: 

iustificare, vivificare, salvare. 

Usurpat quidem Deus sibi opus mortificationis quoque, Sicut supra in 

».«Blc». woratione Mosi audivimus et Scriptura manifeste dicit de Deo, quod 'occidit » 

3ti.i«,»iet vivificat*. Sed Esaias haec distinguit et dicit Quacdam esse opera Dei, 

sed alicna, quacdam autem propria. 

Propria sunt illa misericordiae opera quod remittit peccata, lustos 

pronunciat et salvat credentes in Christum. 

>) Am Rande 1. loann. 3. ') Am Itande Cap. 2.

Bnarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (Ps. 90, 16) 585 

Hs] mus sicut Manicheus : Aliud principium bonorum, aliud malorum, quasi 

deus non inferat mala. S)q§ Icil ö[nfcv .^[err ©[Ott nic^t 'ijüitn, sed vult, 

ut sciamus mala ista nobis non inferri nisi permittente ipao. Alioqui diaboluB 

non potuisset Hiob cruciare. Sic manetur apud simplicem deum 

5 et non dividitur in bonum et malum deum, sed cognoscitur instigans per 

diabolum et invitans ad misericordiam. Hie igitur etc. Sumus humiliati 

peccato, morte, mors perdit nos; 'ostende opus tuum' proprium: significat 

recompensationem mortis et vitae, iusticiae et peccati. 'Tuum opus' i. e. 

vitam. Supra oravit, ut 'esset beneficus''; hie petit, ut 'ostendatur', ba§a. n 

10 man C§ [33l. 252''] füle bnb etfaxc. Augetur petitio, quia non est satis donum, 

quod habemus, nisi aperiantur oculi, utvideamus, Sicut Pau[lu8 ad Cor[in- i.uor.a, lo. la 

thios : 'Spiritus nobis revelavit, ut sciamus, quae donata sint'. Sic habemus 

zu 1 Manicheus r 5 über instigans steht nos 6 über etc. steht Moshes zu 7 

Sententia r zu 9 'Ostende' r zu QjlO (MLagister Georgîus) r * 10 über est steht 2 

über satis steht 1 zu 10 Kustos der Seite: fu(e zu 11J12: 1. Cor. 2. r 

') Nach der Ltitherbibel. ') Rarer wollte wohl die deutschen Ausdrücke in Z. iif, 

durch Beifügung seines Namens selbst verantworten; vgl. Einleitung oben S. 478 f. 

Dr] Aliena opera sunt: iudicare, damnare, affligere impoenitentes et incre- 

dulos. Haec cogitur Deus sibi sumere et suum opus dicere propter super- 

15 biam nostram, ut humiliati ipsum agnoscamus Dominum et pareamus volun- 

tati eius. 

Deinde cogitur id etiam facere propter eam causam, quam supra 

ostendimus, Ne Manicheorum exemplo fingamus nobis plures esse Deos 

seu aliud Principium bonorum, aliud malorum. Vult Deus, ut mala, quae 

20 nobis inferantur, statuamus nobis inferri ipso permittente. Nam nisi per- 

mitteret, nunquam Diabolus Hiobem sie afflixisset. Ideo autem permittit, 

ut humiliati nos reiiciamus in misericordiam. 

Sic vocabulum (Paal) significat quasi recompensationem, Ut sit sen- 

tentia: Appareat opus tuum, hoc est, humiliatos nos morte vivifica, vexatos 

25 peccato iustifica Et sie pro- [33g. K] prium tuum opus nobis ostende, vitam et 

iusticiam etc. 

Atqui, inquies, Idem supra petivit, cum optavit 'saturari misericordia'. ^. n 

Verum est, Sed hie oratio in eo intenditur, quod petit id opus misericordiae 

ostendi, ut sentiatur. Neque enim satis est habere donum, nisi etiam oculi 

jo aperiantur, ut donum videamus. 

Sicut Paulus dicit ad Corinth. : 'Spiritus nobis revelavit, ut sciamus, i.sot. 3,10. la 

quae nobis donata sunt'. Habent omnes vitam, Sed quotusquisque est, qui 

20 inferuntor Urdruck

586 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. 11541.] (Ps. 90, 16) 

Hs] vitam et omnia bona, sed non omnes sentiunt. Ergo petit sentiri, ut sensus 

beneficii divini penetret corda, ne dubitent. Opus tuum vel misoricordiam 

sie exhibe, ut non dubitemus, sed certificemur, videamus tuam redemptionem, 

vitam, salutem et iusticiam. Sie misericors et dona nobis vitam tuam, ut 

simus certi nos eam habere, ut Spiritussanctus imbuat corda certitudine. s 

*(. 1», s 'Et gloriam tuam": ©o lêifft opus divinum. 'Coeli enarrant gloriam 

dei et opera eius annunciat firmamcntum' est idem. Opera divina simt 

eius gloria. Quanquam hie positum est 'Hadad" ^, quod significat ornatum 

vel gloriosum et pulcherrimum ornatum. In 8eript[ura autem 8|ancta saepius 

W. »«, 10 tribuitur deo indumentum gloriae et honoris Sicut ps. '.i6.: 'Dominus reg- lo 

*|. io

Enarratio Psalmi XC. 153J/35. [1541.] (Ps. 90, 16) 587 

Hb] bona, Ut Christus: 'Ego sum via, vori-[SB(. 253']tas et vita'. Sic ergo 

apparere deum sub istis operib[U8 vitae, salutis, iusticiae, bQ§ lêtfft appa- 

rere eum in sua gloria. Quia antequam sie apparet, est, sicut Moses dicit, 

'sub tenebrosis aquis' et horribilis. Conscientiae pavidae, quae non vident spi. v, 20 

5 eins opus, imaginantur deum, quasi sit diabolus, nullam dat ei bonara 

formam, sed gladium in manum et fulmen, Ut nihil sit foedius in coelo 

et inferis quam deus iratus. Est turpissima et deformissima facies; illam 

vidimus supra. Sic apparuit in Sina sicut diabolus, fiiria ultrix. Petit a. anolc 19, is 

igitur, ut ostendat formam, in qua laeti simus, ba tnit 3fn gern 3inn Je^cn. 

10 Sic autem aspicitur deus in illa persona: Christus, ibi est summa miseri- 

cordia, vita, salus, liberatio. Ibi videtur deus gloriosus, indutus suis operi- 

b[us gloriosis, iucundis. Sic ostende te nobis miseris et damnatis pecca- 

toribLus. 2)o§ tft ein pars petitionis, scilicet remissio peccatorum, condo- 

natio et iusticia aeterna. Et ut haec ita fiat, ut simus certi, ha^ loilS gtetffen, 

15 Ne cor nostrum dubitet, Id non fit nisi in Christo. Ergo est petitio de 

adventu Christi. 

zu 1 tas als Kustode am unteren Bande der Seite 4 et «6er (estq[ue) zu 4 

Apparet in tenebrosis aquis r 10 über Christus steht Christi 13 über remissio stein 

vel; nis [d. h. es sei zu lesen: remissionisy 

Dr] Sunt autem haec opera, quod 'Christus est nobis a Deo factus nostrai-Jfot. 1, 30 

iusticia, sapientia, sanctitas, redemptio' ^ lux, laeticia et omnia bona, Quod 

est 'via, veritas, vita' nostra.^ In bis operibus vitae, salutis et iusticiae 3o6-)«,6 

20 cum nobis apparet Deus, tum vere apparet in sua gloria. Antequam autem 

sie apparet, tunc vere est, sicut Moses dicit, 'sub tenebrosis aquis'. 

Quare pavidae conscientiae, quae opus gloriae eins non vident, ab eo 

metuunt et imaginantur eum esse diabolum Nee possunt eum pingere in 

quadam amabili forma seu habitu. Gladiis et fulmine armant eum, ut 

25 revera nihil neque in coelo nee in terra sit truculentius aut foedius irato 

Deo. Talis apparuit in Syna, Talem Moses eum supra quoque descripsit. 2. mofc 19, is 

Hie autem petit ostendi aliam formam, quam cum voluptate possimus 

intueri et de qua laetari possimus. Talis vere est Deus, cum eum aspi- 

cimus in persona Christi. In eo enim est summa misericordia, vita, salus, 

30 liberatio. In eo videtur Deus gloriosus, hoc est indutus suis gloriosis et 

iucundis operibus. Ad hunc modum, inquit, Ostende te nobis miseris et 

damnatis peccatoribus. 

Haec est prima pars petitionis, qua rogat remissionem peccatorum et 

iusticiam et vitam aeternam. Sic autem petit haec, ut simus certi, ne cor 

') .4»» Hände: 1. Cor. 1. ») Am Hände: loanu. 14.


HsJ 2. et finalis est de operib[U8 nostris: 'Et sit suavis'.' Est diluvium 

in voce 'enu'.* £)a§ ift: primum petimus opus tuum. Domine. Ibi nos 

nihil agimus, sed tantum sumus spectatores et [®l. 253 ""J receptatores, sumua 

tnere paasivi. Deus ostendit nobis se et facit nos salvos suo solius opere. 

Sönb ba§ inu§ baB crfte fein, quod ipse nos salvos faciat et liberet ab isto i 

morbo, quem diabolus inflixit in Adam, scilicet peccatum aeternum et 

mortem aeternam. Post jo trotten tnir !omcn trnb ou^ ftom |cin, tuenn 

bn§ ÖLnfer |)[crr ©[ott botîn !^Qt from gemad^t. Sed tamen haec etiam 

est gratia dei et procedit ex primo opere dei, 3)oi er§ gor allein l)Qbe 

et sit dominus. 'U?[nfer §iert @[ott sit iucundus et delectabilis'. ^c§ boä lo 

et fo blieb trnb i)aie fein freunbe an bn§. Significat delectabile: S)a§ et 

Iß Est bis 'enu' eingeklammert, darüber ita scriptum repperi 

Kuttode am unteren Bande der Seite 9 et] ex 

' 

3 recep[ alt 

') LuiheruberSetzung. Vulg.: Et sit splendor. BetuMin: os: Fuit duice, iucundum, 

soave. Erste Niederschrift: bie lufi, dann: liebtic^, U. A. Bibel 1, 517. Kunheimpsaller 

1529: iucundus, U. Ä. Bibel 4, 561. ') Für nssf in dem Textwort nsibs xtnd mit dessen 

VokeUiÛion von Luther gesprochen. Der Druck Z. 20 anders. Oben S. 4T'J. 

Dr] nostrum quidquam de bis dubitare possit. Hoc autem quia non fit nisi in 

Christo, proprio haec petitio inchidit adventum Christi in carnem. 

Quae nunc sequentur et quibus chiudit Orationem, proprio pertinent 

ad nostra opera. i» 

XVIL VERSUS. 

V.17SIT IUCUNDUS DOMInus Deus noster super nos, Et opus 

manu um nostra rum confirma super nos. Et ipsum opus 

manuum nostrarum confirma. 

IN voce (Naim) est quasi diluvium quoddam gratiae. Hactenus, >o 

inquit, Domine, petivimus tuum opus. Ibi nos nihil agimus, sed tantum 

sumus spectatores et receptorcs tuorum munerum, sumus mere passivi. 

Il)i cnim te nobis ostendis et nos salvos facis solo tuo opere. quod tu facis, 

cum liberas ab eo morbo, quem Satan toti humano generi in Adamo in- 

flixit, nempe peccatum et mortem aeternam. n 

Post hoc tuum opus vonimus etiam nos cum nostro opere, quando sie 

iustificati sumus et sancte vivimus in obedientia verbi tui idque tibi placet 

et gratum est. Sed tamen hoc quoque est ex gratia tua et procedit ex 

primo opere tuo. Sit igitur Dominus Deus noster iucundus super nos, ut 

placcamua ei, postquam per mortem Filii sumus cum eo reconciliati. OptAt 10 

cnim, ut Dominus sit laotus et iucundus super illis, quibus ajiparuit opus 

eiuB, No noB paveamus a facio cius, sed statuamus ei placere nos et nostra.


"sJlacCje ober bn§ on tonterlaS. Postquatn sumus reconciliati per mortem filii 

sui, fo fare er fort, sis laetus, placeant tibi nostrae personae. Vult ergo 

dominum esse laetiim et iucundura. ©e^ ftolic^ öljer bni, i. e. bQ§ h)ir 

nic^t für im ctfi^redfen. Quia, quanquam simus liberati a morte, tamen 

5 scitis reliquias peccati in nobis esse et sequi sectas, scandala, deinde pas- 

siones et tentationes nostras. Qui8q[ue enim suos patimur manes, bfl nod^ 

btel offensiones ha bleiben, ut si deus vellet rigore nobiscum agere, omni 

momento irasceretur. Peti^ ergo, ut reliquum malorum, etsi adsint lapsus 

etc., tamen non velit contristari et vitam ac remis[8ionem peqcatorum 

10 tollere. Da, ut maneamus [331. 254*] iucundi et suaves. Quia ostendere 

deum gloriosum non est in seipso, sed ut sit nobis gloriosus, iucundus, 

laetus, ut maneamus in delectatione erga ipsum. Tunc dicitur 'laetari super 

nos'. £)a§ ift necessarium, Quia nostra 'Caro est infirma', cor pavidum.sWüttö. 26,41 

conscientia tenerrima, facili morsu conterremur. Et quia quotidianae plagae 

15 et poenae sunt, satis est occasionis tristiciae et infirmitatis fidei. SBenn 

ic^ benn fo fouer feê, tunc dicitur deus contristari, qui in hoc est mortuus, 

ut essemus sancti et iusti. Sed fit, ut labamur in verbo et facto, et tum pertur- 

batur illud gaudium. Ergo orat: Domine, dedisti nobis filium tuum, conserva, 

2 et eingeklammert zu 8 Orat, ut conservetur donum, quod varie tentat Satan, quomodo 

eripiat r zu 10 iucundi als Kustode am unleren Bande der Seite 

Dr] Petit autem id ideo, quia, etsi sumus a morte liberati, tamen manent 

so in Sanctis quoque reliquiae peccati, Sequuntur alia varia scandala, Item 

passiones et tentationes variae, intra nos et extra nos. Quare si Deus 

vellet rigide observare omnia, omni momento irasceretur. 

Pertinet igitur hoc eo, ut Deus non velit ofFendi in eo, quod propter 

carnem in nobis de peccato reliquum manet, ne velit ideo vitam et remis- 

25 sionem peccatorum nobis adimere, Sed ut potius Deus ipse iucundus ac 

suavis super nos, Nos vicissim super Deo iucundi et suaves maneamus. 

Hoc enim est ostendere Deum gloriosum, non in se ipso, Sed ut nobis 

iucundus, gloriosus et laetus sit, Ac tunc dicitur Deus laetari super nos, 

cum nos statuimus Deum nobis non iratum, sed amicum et iucundum esse. 

30 Est autem haec pernecessaria petitio, Quia 'caro nostra est infirma', watts. 26,41 

cor est pavidum et conscientia tenerrima, Itaque facili occasione conter- 

remur. Deinde quia peccata et poenae peccati quotidianae sunt, Satis est 

occasionum tristitiae et infirmitatis fidei. 

Cum itaque corda nostra tristantur, dicitur ipse Deus tristari, qui in 

36 hoc est mortuus, ut essemus iusti, sancti et hilares. 

Huc itaque pertinet petitio haec, ut dicamus: Domine, dedisti nobis 

Filium tuum, Hoc donum nobis conserva. Saepe labimur dicto, saepe facto, 

saepius cogitationibus. Haec perturbant nobis gaudium hoc. Sive igitur

590 Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (P«. 90, 17) 

Hs] ut sie maneamus, ne labamur, peccemus et simus ingrati. Maneas deus noster, 

et sie, ut sis iucundus, i. e. conserves nos in gaudio et pace Spiritus sancti. SSJcnn 

bo§ 9êt ', jo îlff fort. Bis repetit opus nostrum, credo propter diversitatem 

regni spiritualis et corporalis. Opera nostra sunt duplicia, aut in Ecclesia. aut 

politia et domo. In Ecclesia fiunt, quae ad animam, In politia et domo, i 

quae ad corpus pertinent. Ideo 'finito^ domine. Opus super nos', i. e. 

sicut sumus corpus et anima, sie habemus duplex facere. In opere nostro 

'super nos' gubernamur, [Sl. 254''] et tamen facimus, Ut sunt docere, conso- 

lari, arguere, iudicare, baptisare, communicare etc. Quae opera sunt Ec- 

clesiae gubernandae et populi dirigendi in spiritualibus ; huius operis quanta lo 

sit necessitas, videmus, ne irruant sectae, pervertant Sacra[mentum, bap- 

tismum, depravent verbum. S)a gebort 0(nfet §[ett ®[Ott ju, ut opus super 

nos regat. Ibi etiam nos operamur, sumus non solum passivi, sed etiam 

5 über politia (1.) steht in fiunt c aus sunt 6 über finito $teht peto zu S et 

Kuttode r zu 8 Vide istum Tomum fol. 14 etc.* 

•) = angefangen hat. ') Erste Niederschrift : ffttigt, U. A. Bibel i, SIT; Kun- 

heimpsalter 1529: perfice, U. A. Bibel 4, 662. ') Unsre Ausg. Bd. 41, 11, 10 f. 

Dr]peccamu8, sive negligentes et ingrati sumus, maneas Deus noster, Idque 

sie, ut sis Naim*, iucundus et suavis, hoc est, ut nos conservemur in u 

gaudio et pace Spiritus sancti. 

Alteram particulam versus bis repetit de confirmando opere manuum 

nostrarum, Forte ideo, ut ostendat diversitatem regni spiritualis et corpo- 

ralis. Nam secundum eam etiam opera nostra distinguuntur. Alia enim 

sunt, quae in Ecclesia facimus, Et alia, quae in domo vel Oeconomia vel so 

Politia. In Ecclesia facimus, quae ad animam et spiritualem y\ta,m perti- 

nent, In domo et oeconomia ac politia, quae pertinent ad vitam corporalem. 

Ideo videtur in priore particula dicere: Opus manuum nostrarum dirigo 

(Alenu)*. 'super nos", ut significet id opus, quo gubernamur divinitus, et 

tamen etiam aliquid facimus docendo, consolando, arguendo, iudicando, >s 

baptizando, eommunicando etc., quae opera sunt Ecclesiae gubernandae 

et Populi dirigendi in spiritualibus. 

Quanta autem huius operis sit necessitas, videmus. ne irruant Sectae 

pervertentes Sacramenta et eorum usum, depravantes verbum etc. Hie 

profecto opus est, ut Deus hoc opus super nos gubernet ac dirigat, ubi »« 

noB quoque operamur aliquid nee sumus mere passivi, sicut in primo 

opere Dei. 

') cj:. ') v.-\>i.

Enarratio Psalmi XC. 1534/35. [1541.] (P.. 90, 17) 591 

Hb] cooperativi. S)a§ toetdE, Itekr |)err (Sott, îlff erhalten, ut lex Mosi non 

evertatur per hypocritas. Item postquam recepimns hoc tempore puram 

doctrinam et per fidem iustificati sumus, îlff, bQ§ bie doctrina rein bleibe, 

ne Euang[elium corrumpatur. Neceasaria oratio est, ne conturbemus deum 

5 et spiritum sanctum in nobis habitantem. 

'Dirige', 'Conen' ': Significat 'solidum facere'. Huc alludit Petrus: 

'Consolidabit et perficiet', ba§ c§ im jdîüang ge^c, nic^t \mäd. Sic hie: i.spetris, lo 

JJtadê, bog e§ getoiS önb fefte bleibe. 'Spiritum certum', 'ruach nechona'^^f. 51,13 

ber friffd^ în burdf) geêt önb ift ber jadê getoiS, $ffiie 5petru§: 'Qui loquitur, i.?etti4,ii 

10 tanquani sermones dei', ba§ fein dubium ha jcl) : 3Bet tceii, ob e§ für @ott ift 

angeneme? Sed: bie Sâuff, bie ii) geb, est opus dei. Et ille, qui recipit, debet 

etiam credere. Sic quando te absolvo, nee ego dubitare debeo, quin sit 

opus divinum, quanquam per nos fit. [331. 255*] Et ipse idem sentire debes. 

S)a§ êift in Ecclesia geh)i§ ânbeln, non 'aerem verberare'. 2Ber nid^t 

15 tDei§, ba§ er ©ottei toort lere önb ©otteB toerä treibet, ber ôre auff, quia 

ista omnia debent esse certa. 

2) -iisii ryn. 

zu 7 Locus 1. Pet. 5. r zu 8 Ps. 51. r 

') Text: nsDis. Reuchlin: Paravit; z. St. wie Vulg.: dinge; auch: firmare. 

Dr] Secundum hanc sententiam accipio, quod dicit: Confirma opus manuum 

nostrarum super nos, Quasi dicat: Postquam sumus iustificati, da, ut doctrina 

maneat pura, Ne tempore legis Lex Mosi per Hypocritas evertatur, Ne hodie 

20 Euangelium corrumpatur Et sie Deus et Spiritus sanctus in nobis habitans 

contristetur. 

Verbum (Konen) significat: solidum facere, Sicut Petrus loquitur 

i- «• 9. '« 

1. Pet. 5.: 'Deus perficiet et consolidabit vos.' Sic David appellat spiritum i-Setris.io 

'certum', 'firmum', qui nihil dubitet et magno animo amplectatur verbum, *f- 5i, 12 

26 Ut, sicut Petrus dicit: 'Qui loquitur, loquatur tanquam sermones Dei, Sii.!petri4,ii 

quis ministrat' etc., Ne quod dubium in doctrina sit, ne animi ambigant 

de voluntate Dei erga se. 

Ut, cum aliquis petit remissionem peccatorum et audit promissionem 

Christi, ne dubitet, quin vere, sicut verbum sonat, peccata ei remissa sint, 

30 Ac iudicet id non simpliciter hominis, sed Dei opus esse. Ad hunc modum 

in Ecclesia quae aguntur, certa esse debent, non sicut quis 'aerem verberat', i.sor. 9, se 

Atque hoc vult proprie verbum hoc, quo hie usus est. Nos fere vertimus: 

'confirmare.' 

At sane necessaria haec est petitio, quia hoc opus Dei, quod per 

35 nostrum ministerium administratur, impugnatur foris per Diabolum et intus


Hs) Est maxime necessaria petitio, quia impugnatur foris per diabolum 

opus nostrum et intus per cor nostrum. boS man ba bleibe bnb fage : Deus 

manet 'lucundus super nos', certus suin, hoc, quod loquor, facio, quod sit 

verbum et opus dei. Nam qui dubitat, nihil potest docere nee discere, 

goM.sDocet hodie nigrum cras album; 'Est inconstans in viis suis', dicit Iacob[Ufl. s 

Sic auditor, qui dubitat, nihil discit, mox rapitur a fanatico spiritu ab uno 

opere in aliud, quia incertus est et dubitat de isto opere. Ideo orat: 

'Consolida opus tuum', bai eS gelot§ 311 geê, tarn in docentibûs quam in 

recipientibLUs. Sic Ecclesia manet firmamentum solidum, contra quod 

vtaitii. I«, le'portae inferi' nihil possunt, quia est certa de verbo et opere dei. 'Et lo 

opus manuum nostrarum' etc.: Est de opere politico. Pro pace publica 

i.iim. », if petit, Ne fiat confusio in Politia. Sic Paulus admonet 'orandum pro Regi- 

bLUs' etc., 1. Timo. 2., 'ut tranquillain vitam agamus', pro pietate. Quia, 

tnenn ba^ ]âu§ nid^t friebe ijat, ]o i^§ bo§ linbet jielên bnb ptebigen. 

6§ toil pax [81. 255''] necessaria fein non tantum ad alendum corpus, sed is 

1 über impugnatur $telit mmi8te[riuni Dostrum 3 über nos steht me zu 4 Qui 

dubitat, nee docere nee discere polest r zu 11 Politica dona r zu 12: l.Timo. 2. r 

zu 15 necesi als Kustode am unteren Rande der Seite 

Dr]per cor nostrum. Difficile igitur est retinere hanc fiduciam, Quod Deus 

sit iucundus super nos, et de opere Dei nihil dubitare. Qui autem dubitat, 

3flLi. «neque ad docendum nee ad discendum aptus est, sed 'est inconstans in 

viis suis' et iam huc iam illuc rapitur. 

Orat itaque Moses non sine causa pro confirmatione seu consolidatione so 

operum manuum noatrarum, ut sit certitudo tarn in docentibus quam in 

recipientibus, ut maneat in Ecclesia illud solidum firmamentum, contra 

statti) IS, m quod 'portae inferorum' nihil poterunt, et ut omnea certi sint de verbo et 

opere Dei. 

Quod repetit: ET OPUS MANUUM NOSTRARUM CONFIRMA, « 

Accipio de opere Politico et Oeconomico, ut Deus donet publicam pacem, 

i.itm. j, II ne fiat confusio, Sicut Paulus monet Orandum esse pro Regibus, ut tran- 

quillam agamus vitam.' 

Est autem pace opus, non tantum ad alendum corpus, sed etiam ad 

educationem et ad docendas Ecclesias. Atque huius rei causa potissinium 30 

constitutus est Magistratus jioliticus, ut cius studio, opera et auxilio reti- 

neatur pax, ne aut per dissolutionem disciplinae nulla possit esse educatio, 

aut per tumultus et bella Ecclosiac non possint recto doceri, Sicut fit in 

bollo. Nulla enim fidos pietasque viris, qui castra sequuntur. Et ailent 

Leges inter arma. In suinnia, Tota harmonia politiao armis dissolvitur. ji 

') I.Tiin am Hunde


Hs] etiam docendam pietatem. 2)lan tnu§ ftnber ouffjietjcn, fonft ift bie hJelt 

balb Itufte. Quia autem generantur quotidie, sunt alendi etc. ©o tnuä 

man auc^ âBen Reges, Principes etc. 5le^ren bnb toteren mu§ ba fein. 

SBenn nu ö^nfer f)Lerr @[ott jornig ift, fo 9()ct ba§ 'Noan' ' nidjt, i. e. ba§ 

5 'lucundus'. Nulla fides pietasqLue viris etc.*, silent leges.' Quando 

3iung!^cr ân^ £anb§fnec§t inn bie ftab foni^Jt, fo g'êt pietas, fides et uni- 

versus concentus polit|iae ba în. Ideo orandum pro pace, ut dirigat deus 

opera manuum nostrarum, quae non sunt supra nos, sed in manibiûs nostris. 

Quia er 'ijat t)n§ befolgen, fue etc. ju jie'ên. Sic orat pro reb[us necessariis 

10 huius vitae, 1. pro vita aeterna, post, quia in hac vita non sumus otiosi, 

est anima confirmanda U8q[ue ad mortem, corpus etiam alendum et pax 

habenda, ut pietas doceatur. Haec habentes habemus vitam aeternam in 

certa spe, post purum ministerium Ecclesiae, 3. tranquillam vitam, pacem 

et corpus. @o burffen totr nid^t mêt, sed vivimus in pace et crescimus 

15 in fide evolamusq[ue in coeium. Non sunt autem hae petitiones tantum, 

sed et promissiones, quia, 'quicquid petieritis etc., fiet vobis'. S)a§ ge'6e 3oS. 15,7 

1 aber pietatem steht mores et 3 Tieften c aus SJle^rcn [ Verschreiburuj] 14 über 

corpus steht alimentum etc. 

•) D?:. ') Lucanus, Bell. civ. X, 407. ') Cicero, Pro Milone, TV, 10. 

Dr] Orandum itaque est cum Mose pro pace, ut dirigat Deus opera manuum 

nostrarum, quae non sunt super nos, sed in manibus nostris. Haec 

enim, quae ad Politiam et Oeconomiam pertinent, sunt Rationi subiecta 

20 secundum sententiam: 'Dominamini piscibus maris' etc. i.SDioiei, 

Sic orat Moses pro rebus in hac vita necessariis, Primum pro remis- 

sione peccatorum et vita aeterna. Deinde, quia in hac vita non sumus 

ociosi, Sed Anima est confirmanda verbo Dei usque ad mortem. Corpus 

autem in pace alendum, orat, ut pietas recte doceatur et pax retineri 

35 possit. Haec cum habemus, vitam aeternam in certa spe, deinde purum 

ministerium Ecclesiae et post tranquillam vitam seu pacem, tunc habemus 

omnia ac vivimus in pace corporis et animae, in fide quotidie crescimus, 

donec evolamus in coeium. 

Non autem haec petitio tantum est, sed est etiam promissio, Sicut 

30 alias de orationibus a spiritu sancto in sacris literis praescriptis dispu- 

tavimus. 

Habetis hunc Psalmum, quantum dedit mihi Dominus, explicatum. 

Posthac Genesin explicabimus, dum Dominus vitam prorogaverit, ut sie 

tandem foeliciter moriamur in verbo et opere Dei, id quod faxit Deus et 

S5 Liberator noster Christus lesus, Amen. 

2»t§et8 äBette. XL, 3 38

594 Enarratio Paalmi IC. 1534,35. [1541.] (Ps. 90, 17) 

Hs]t)n§ bnfet §Jtr allen. Amen. Postea suscipiam praelegendam Genesim, 

ut operemur quidquam et ita in verbo et opere dei moriamur. Habetis 

psalmum Mosi, quantum dominus mihi dedit, a me explicatum. 

zu 3 Pridiie Calêndas luuii 1535 r ' zu 3 am unleren Jiaride der Sitte tteht 

3. Novembiris 35.' 

') Dies ist das Datum der Vorlesung, oben S. 580. ') Dies ist das Schlufidatum 

der Überarbeitung und Äbsdmft der letzten Vorlesung; oben 8. 476. 

Dr] Curabo volente Deo, ut idem Psalmus a piis, latinae linguae imperitis, 

in 8ua vernacula legi possit. Continet enim doctrinam utilem et neces- 

sariam, quam magnopere refert scire.' 

') Zusatz Dietridis. Vgl. die Bibliographie oben S. 4S2. Als Druckfehlerberich- 

tigung folgt noch: C. Pag. ult. a. lege: furor pro: favor (oben S. 513 Z. 15).

Enarratio capitis noni Esaiae. 

[1543/44.] 1546. 

^rei 2age nadS) 3lbfc^ru6 ber »orlefung über «Pfadn 90 begann Sutêr, 

gemäg feiner 9tnfünbigung on beren @nbe ', bie bom 3. ûni 1535 biä 17. gio= 

beniber 1545 toä^renbe ©enepöortcfung «, feine le^te. 3fn fte fdôb er nun nod^ 

itvn fleineve einaelöorlefungen ein, au§ gintog öon ririi)ti(ên ^cftaeiten, SCßeif)» 

nodalen 1643 unb Oftern 1544, nämlid^ über êfaJQ 9 unb 53 Um bie erfte 

lânbelt c§ fid^ lîer.' 

6ie liegt — big auf ein fkineg Stüdt beä 9lnfong§ — nur gebrucft bor, unb 

3toar öerbunben mit ber Enarratio Psalmi secundi.* ^^x 2ejt beginnt in biefem 

gemeinfamen SSanbe ouf Sogen Q 6, Statt 118 mit einem ©onbertitel. SDa^n 

gehört hinter Sogen A, ber ben ®efamttitel unb S)ietrid^§ Sorrebe ju 5pfalm 2 

enthält, ein eingefügter Sogen a mit ber Praefatio au Sjefoia 9, bie an ?(m§borf 

gerichtet unb Ex Hamburga Kai. Febru. Anno 1546 batiert ift. 

S)er .êrouSgeber mar ôânn ^reber.^ 

9lac^ beffenSlngabe« fanb bie Sortefung bor brei Sfa^ren in ber 2Bei^nad^tg= 

Jett ftatt. ein Srief Sefolbg an Sietrid^ öom 28. Seaember 1543 fprid^t bon 

hisce diebus festis.'' Unb bai lâubfc^riftticê 3tnfang§ftücE nennt alg genaues 

3)atum i|re§ Seginne§ ben 17. Sieaember.« Sutêr unterbrad^ bamatä fotoo^l 

nad^ bem 3eugni§ g^reberS »ie SefolbS ali auä) nad, feinem eigenen in ber Prae- 

faciuncula^ bie (Senefigöorlefung, um einen bem êft gemäßen ©egenftanb borau= 

nclimen. Ctirenaeuge toie .êrauigeber beurteilen bie 2)arfteIIung al§ lid^tOoH 

unb reid^. ©ie fcêint ßutêr unter ben ^önben geWad^fen au fein. «Rad^ ^reber 

loar fte, tote jo aud^ ber 9Iugenfcêin lel^rt, eingef)enber aU bie Seânblung beS 

3lbfdt|nittS in ber aefajaüorlefung toon 1527/29 i» unb nafim atoei 3Jlonate in 2ln> 

fprud^. Sai fül^rt auf aKitte Januar 1544 aU 2ermin i^rei 3rbfd£)luffeS. 

') eben © 594, 1. ^) U„|re 9Iu§g. SSb. 42, Vllf. 6o^r3, 5ut gDtonologie uftt... 

m «utfierftubien bet aSßeimotet Sutf)crQU§gabe, 1917, ©. 165. ') Äöftlimflatoetau ÜKortin 

Suttiet II, 588. b. ©(ûbert unb smeifftnger, 3u Sutêtä SBotrefungätättgtett, a. a. Ö. © 19 

flalDetau = 6Ienicn, Sutêt§ ©d^riften nad^ ber SÄeifienfoIge . . öetäeid^net o o D © 203 

9lr. 587. «) Unfte 3tu§g. SBb. 40 a, 19.! unb bie Sibliogtopfiie unten ©. 596 »)"übet 

il)n bgl. Unfre Slulg. 33b. 54, 168; gnbcrä 11, 116 3lnm. 5. «) Sogen a iij. ') tUlbrecit 

2)a? fog. Manuscriptum Thomasianum, in 3Ircîö für Otefotmationggefitcbte 13 '\ahxa' 

1916, ©. 117. 

aSb. 25, 121-126. 

B) Unten ©. 597, 1. >) Unten ©. 598, 1 unb 14 f 

'«) Unfte augg' 

' 

"

596 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. 

S)et Drutf fufet, toie bic Sßoirebe berid^tet, »iebcr auf einem Äotleglêft 

gtöreri: bicfer lâbc eS ^rcber mit ber Sitte um .(perou^gabe im 3nterel> ber 

Äircê übcrfcnbet. (5ö blieb toot)t in beffen Sefi^ unb ^nt fic^ nid^t toieber ge» 

funben. 6r, Sfrcber, t)abc attjar bie tjcrtoideltc ©c^nelllc^rift nid^t ööHig tabelfcei 

toiebergeben fönnen, ober bie ?lufjeid^nungen ergSnjt unb ttieiter au8gcfüt)rt. 3ni 

großen ganzen tpirb man recf)t getreu tutf)er§ 9lulfüf)ningen borin ivicberfinben bürfen. 

einen ungefäfiren SRafeftab für ^rcbcrS Seorbeitungeort bietet ein Heineä 

ânbfd^riftli(^ eri)Qltene§ Stütf qu§ bem Slnfang ber Sortefnng. Qi ift in bcm 

SmicEoucr Äobej XXVIII St. 2'' unb 3» erfjalten.i greilid^ liegt in i^m aud) 

nic^t baä flJiJrerfcê Criginal, fonbcrn nur eine 9lbfcf)rift *^.'oad)ö bnöon öor, aber 

»ie bie bem Sanbe ongel^örigen Slbfc^riften üon ^^.Hebigtnadjfdöriften unbcbentlic^ 

Qt8 „SRbrcr burd^ ôac^" angefpro(^cn werben tonnten^ fo and) biefeg uth. 8170, ou^ ber friit)ct fltioafc|d)cn Sommlung), 

ômbutg, ^tna U., *Dlüiiên ^. u.U.; Sonbon. — ©rlaiiticnsJrQiifturtft %ui-flübe: 

Exep. opp. lat. XVIIl (1847) S. 1, fäl(d)lid^ bcibc Wale „N.-\RK.\TIO' 

auf bem litel ftatt „EN.'\HK.\T1Ü", cbenfo batnnc^ 2L»oI(^ ' 5,76 Slnin.; ri(^= 

tiflft ebenba XXIU (1Ö61), 6.299 uiib batnat^ SBald^' 6, 93 9lnm. 

©pätere 3tu§gabe: 

.ENARRATIO COPIOSA ET LVCVLENTA PSALMI SECVNDI, ET CAPI- 

TIS NONI ISAIAE, DE REGNO CHRISTI. ISutêrüSBappen inÄranj. 

einfaffung] AVTORE REVERENDO VIRO D. MARTINO LVTHERO. 

1555. • 3ft nur eine litelauflage ber erftcn 9lu8gabe bom âi)xt 1546, 

woju Sogen A neu gefegt wutbe. 

3n ben öef amtauägoben. Cateinifc^: SBittcnbetg IV (1552), HS»-- 

173''; evlangen.granffurt: Exfg. opp. lat. XXIII (1861 ), 297-438. — S)eutfd&: 

2tiX>m " 

92—221. 

1730), 83 — 140; Wald)' 6 (1741), 144 — 321», mala)* 6 (1897), 

') Unfte au«a. »b. 49, VIII. ') SJutJjloalb iii lliiftf «uSg. «?b. 49, VII unb XXXI 

ju 9tt. 8 unb 4 unb XXXII ju 9!t. 2ff. •) %!. Un|te «u^g. »b. 49, 279ff.

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. 597 

Hs][S8t.2''J 17. Decemb|ns 1543 praelegit 9. caput Esaiae 

Adest iam dies natalis Domini nostri, quem oportet in Ecclesia cum 

gaudio celebrare et praedicari de hoc festo et memoriam illius summi 

benefitii ineffabilis Sacramenti et incomprehensibilis misericordiae et amoris 

5 Domini, quo Deus ipse Creator coeli et terrae dignatus est descendere in 

carnem nostram, ut fieret talis quales nos omnes, solo peccato excepto. 

Ista sunt gaudia, quibus nunquam poterimus saturari, etiam in illa vita; 

Angeli etiam non saturantur, multo minus invident, sed nobiscum canunt 

1 17. bis Esaiae r 

Dr] [aSfl.Qe] YS LOCUM lE- 

10 SAIÄE CAP. 9. DE CHRISTO ET 

regno eins etc. R. D. Patris 

Doctoris Mart. Luth. Enarratio 

ab ipso in publicis praelectionibus 

tradita, 

»s Collecta per M. lohannemFrederum. 

[Sg. Q 6"] PRAEFACIUN- 

CÜLA. 

80 LN^stat Domini nostri Ihesu Christi dies natalis, qui in Ecclesia cum 

alias semper cum gaudio celebrandus et praedicandus est, tum maxime 

illis diebus, qui memoriae sacrosanctae et salvificae nativitatis eius sunt 

a Maioribus nostris hoc consilio consecrati, ut renovetur memoria summi 

illius beneficii ineffabilis mysterii et incomprehensibilis misericordiae ac 

25 'qpdav&Qcomas' Domini, qua Deus ipse, creator coeli et terrae, in carnem Xit. s, 

nostram descendere et per omnia nobis, solo peccato excepto, similis fieri 

dignatus est. 

Huius inaestimabilis et summi beneficii magnitudo infinita est et tanta, 

ut mens humana eius amplitudinem, in his quidem terris, totam capere 

30 nequeat. Et vel guttulae aliquot huius inexhausti beneficii et immensae 

benevolentiae divinae erga nos, a piis cordibus degustatae, vero et solide 

gaudio animos replent et perfundunt. Eaque gaudia, quae a piis men- 

tibus ex hoc beneficio percipiuntur, tanta sunt, ut etiam in alteram illam 

vitam nos comitentur utque in illa aeternitate nunquam iis saturari et 

35 expleri possimus; imo nee angeli his gaudiis saturari possunt unquam in 

omnem aeternitatem, qui hoc Dei beneficium iugi ac perenni laude cele-

598 Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.] 1546. 

Hsjet laetantur. Ideo, si permittit valetudo, suspendam meum loseph* et 

loqueraur per illos dies de incarnatione filii Dei, omnium ma.ximo bene- 

fitio et miraculo, quod, si comprehenderemus, ut vita hominum non patitur, 

prae gaudio expiraremus. Neque verbis explicari neque cordis cogitatione 

assequi magnitudo rei potest, quod filius Dei socius et fratcr meus est s 

magis quam amicus quivis in mundo. ^

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 599 

Hs] Satan, qui nos avocant infinitis modis a cogitatione aeterni gaudii. Debe- 

bamus ista sonare, loqui; hoc impedit caro et Satan. Christus debebat 

esse noster cibus, cantio, locutio nostra, h)en§ redjt jugieng. Ideo sunt 

instituta festa annua, ut saltem recordemur aliquoties in anno istorum 

5 mirabilium, ne evanescat memoria ut apud papistas, qui audientes, iegentes 

surda aure et corde transeunt. Turca non agnoscit nee fert. Imo magna 

pars Christianorum negligenter audit. Sed veheraenti, diligenti cogitatione 

comprehendi, cognosci debubat, cor nostrum impleri et totum occupari hac 

una cogitatione, si non ad perfectam saturitatem, tarnen ad recreationem 

10 et aliquem gustum, ut 'primitias' bauon ijobm. Res per se exposita totaWöm. s.jj 

Omnibus, sed comprehensione valde infirma. Esaias plenus gaudio et Spi- 

" über uegligenter steht somnolenter SjO debebat bis cogitatione hinter tfaim Z. 10 

eingefügt und mit Strich hochgezogen 

Dr] adolescamus 'in vÜTim perfectum, in mensuram aetatis plene adulte ci.^. 4, 13 

Christi'. 

In verbi igitur meditatione assiduos et impigros esse nos oportet, ut 

,5 ea beneficia auribus, oculis et cordibus ingerantur, inculcentur, instillentur, 

affigantur, memoriaque eorum subinde renovanda, ne eorum oblivio ob- 

repat, ne torpore languentes tanto beneficio excidamus nostraque desidia, 

negligentia et ingratitudine inaestimabilia ea bona amittamus. 

Ideoque ordinati sunt ab Ecclesia stati dies, quibus, posthabitis omni- 

ao bus aliis negociis et curis, circa quas occupatum est genus humanum post 

lapsum, hoc omnium maxime mirabile opus Dei, arcano consilio Trinitatis 

ante omnium rerum primordia ex ardentissimo amore erga nos miserrimos 

mortales decretum ac certo praefinitoque tempore exhibitum, consideremus 

et inter nos suaviter commentemur de hac consolationis plenissima copu- 

85 latione divinae et humanae naturae CHRISTI, quam nulla [SB9. R] vox 

humana, imo nee angelica satis efFari potest. Atque hac ratione non tan- 

tuni nosmetipsos consolemur, sed etiam hanc unicam salutem et lucem 

omnium gentium ad posteritatem propagare studeamus, exemplo Prophe- 

tae, qui, gaudio exultans in spiritu, in haec verba erumpit: 

30 Populus ambulantium in tenebris vidit lucem magnam etc.v.i 

HIc textus varie petitus est per Satanam, praesertim a ludaeis, Nee 

uno modo etiam a nostris expositus est. Danda est ergo opera, ut habeamus 

puram ac simplicem sententiam, reiectis spinis, sentibus ac tribulis, 

quibus impeditur, ut certo statuamus, nihil fluctuantes nihilque dubitantes, 

35 de nullo alio posse intelligi hunc locum quam de filio Dei, nato ex virgine. 

Nisi is sensus ante omnia constet et statuatur, nullum adfert verum gau-

j jjj„ ,j ,, 

600 Enarratio capitis Doni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 

He] ritu B[ancto ita de ea loquitur: 'Populus ambulans in tenebris vidit lucem 

magnam'. Iste textus varie petitus per Satanam et praesertim a ludaeis, imo 

ctiani a nostris expositus. Danda ergo opera, ut ante omnia habeamus purani 

et simplicera sententiam resecris apinis, sentibus et tribulis, quibus impedi- 

tur, ut certo statuamus et non dubitemus fluctuantes: de nuUo alio posse * 

intelligi hunc locum quam de filio Dei nato ex virgine. Nisi is sensus 

ante omnia statuatur, nulluni verum sequitur gaudiura, sed manet dubi- 

tatio, quae cum adest, nullus fructus, nihil gaudü. Conscientia vult sie 

informata esse, ut certo dicere possit; 'S)ah ift§ bnb fein onberi. Si fides 

debet stare confirmata sensu et plerophoria: — Si facit textui alium nasum', ' 

toUit universam consolationem, sensum et fundamentum gaudii. Ideo 

conandum, laborandum, [331-3*] ut habeamus purum, simplicem, germanum 

et unum sensum scripturae sanctae, ubi haberi potest, ut certe hie fieri 

potest. ludaei exagitant nostros et dicunt illum locum a nobis de Christo 

allegari; Non facit, inquiunt, ad rem, quia possit intelligi de alio. Hoc u 

quero: de quo alio? Nomines hunc! Ezechias, cuius praeceptor Esaias; 

5j j educavit eum, et in spem maximam, quod esset dono divino futurus 'Rex 

pacificus' etc.* 

6 hinler locum sieht nochmals posse 17 divino o zu 18 unter dem Stück steht 

Edita est praelectio isla a lolianne Fredcro 1546. 

') Thiek S. 359; Unsre Ausg. Bd. 53, 6t8, 24 f. 

') Biblia latina ciim postillis: 

Glossa ordinaiia und Lyra zu Jes. 7, 14 und Jes. 9, 5: Rabbi Salomon et iudei mo- 

derni . . de Ezechia. 

Dr]dium, nullus fructus sequitur, sed manet dubitatio, quae cum adest, nihil 

veri gaudii, nihil pacis solidae potest habere mens humana. Nam con- lu 

Bcientia ita vult informata et confirmata esse, ut de salutis suae negocio 

aliquid certi statuere possit et ut dicere queat: Sic se omnino res habet, 

non aliter. Si debet fides sibi constare nee vacillare et succumbere, nccesse 

est, ut hoc sensu et hac plerophoria sit imbuta et confirmata mens. Si 

aliuB aliueque eensus ac nasus affingitur textui, tum tollitur universa con- js 

solatio et ipsuni fundamentum gaudii. Ideo laborandum sumnio conatu 

est, ut habeamus purum, simplicem, germanum et ununi sensum scripturae 

sanctae, ubi haberi potest, ut certe hie potest haberi. 

ludaei exagitant nostros et dicunt, Non recte hunc locum a nobis de 

i.UJn.i», II. Christo allegari, quia possit et debeat intelligi de alio. Sed quaero: Die, de » 

quo alio intelligi debeat? Quod est [330- K 2] illi nomen? EZochias", inquiunt; 

Huius enim praeceptor lesaias fuit, hunc lesaias educavit in spem maxi- 

^''^ 

I Mn it's*' ''""" datuB est" futurus 'rex' iusticiae et 'pacis', Is et rex fuit 

pacificus; piuH iustusque; Ergo de eo potest ac debet intelligi hie 'Filius', 

:


Dr]quem dicit 'dahim' esse. Populus etiam eius temporibus 'laetatus' est des. 

occiso exercitu Assyrii regia, de Sonharib a filiis trucidato, de spoliis in ^.sön.w.as 

bello Cüllectis 1 ; Tum etiam 'vestiinenta et oinnia sanguine polluta' etc. 3i.4 

Haec causa (inquiunt) fuerunt magni istius gaudii, quod Esaias hie 

'^ describit. 

Haec est ludaeorum de hoc textu sententia. Sed plane et toto coelo 

errant.'^ Et qui hunc Judaicum sensum tenet, is amisit et verum textum 

et summum gaudium, quod hie textus nobis suppeditat. Ilas fabulas et 

nugas rofutat ipse textus errorisque ludaeos apertissimi convincit. Lo- 

10 quitur enim de tali Infanto et Fiiio, qui natus et datus sit nobis, qui 

sedeat super 'solium Davidis, ut corroboret et confirmet illud usque insi. e 

sempiternum', 'cuiua regnum multiplicetur et pacis eius non sit finis.' 

Hie responde mihi, ludaee, et quisquis es, qui hibefactas textum et alio 

eum quam ad Christum detorques, an Ezechias multiplicaverit suum impe- 

15 rium? an habuerit pacem sine fine? et corroborationem super sedem 

David a modo et usque in sempiternum? Da illum, qui sit 'Princeps pacis', 

et quidem aeternae, et Rex 'iusticiae', et quidem aeternae. Da, inquam, s. 6 

illum! Haec enim sunt clara verba: 'Multiplicabitur imperium eius, et pacis 

non erit finis.' Non sunt tibi verba Prophetae invertenda, non tibi lingua 

30 eius contorquenda et infringenda est, ludaee, non est, quod doceas et formes 

OS ipsius. Clarius hie loquitur, quam ut eius sensum corrumpere et in tuam 

sententiam detorquere possis. 'Est,' inquit, 'Puer nobis natus et Filius 

datus nobis. Multiplicabitur eius imperium, et pacis non erit finis.' 

Idem repetit Angelus Lucae 1. dicens ad Mariam: 'Dabit illi Dominus \!in. 1,32 f. 

25 Deus sedem David patris ipsius, regnabitque super domum lacob in aeter- 

num, ut Regni eius non erit finis.' Regnum hie sine fine datur, et datur 

uni Homini, non successioni, datur uni Infant! et Filio huic sine prole. 

Una haec duntaxat est persona, sed ea est per se aeternus rex et rex 

aeternae iusticiae et aeternae pacis. 

30 Quid potest hie contradici vel a ludaeo vel a ratione aut ab uUo 

homine? Imperium semper multiplicabitur, inquit, (etsi hoc multiplicare 

potest eludi, ea tamen, quae sequuntur et cohaerent, eludi non possunt,) 

aeternum erit regnum, habens aeternam pacem, iusticiam, iudicium. 

Repete iam ab ultima memoria omnes reges, losiam, Ezechiam, Salomo- 

35 neni, Davidem et quotquot fuere, cui haec possint aptari, certe nullum 

habebis. 

Nee datur huic Filio pater nee mater (etsi datur, non tamen nomi- 

natim), Nee dicit, quod hie Filius aut haec proles sit habitura haeredes suc- 

4 Haec causa im Druckfehlerverzeichnis am Ende des Bandes; Text: Hae causae 

') Lyra zu Vers 4. '') i/rasmi Ädag. aus Macrobius, Saturnalia III, 12, 10. 

a

602 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 

cessores. Nihilo secius habiturus est regnum aeternum in multiplicatione 

et regnum aeternae iuaticiac ac vitae. Hie alius esse non potest quam 

Dominus Ihcsus Christus, Salvator noster, et nemo alius praeter ipsum. 

Qui haec invertere et refutare possit, prodeat, Vellem equidem libenter 

cum viderc et audire. Sed nemo prodibit unquam. Alius enim quam Do- s 

minus ille noster non potest inveniri, qui Puer natus, id est, verc homo 

fuerit, sederit super thronum Davidis ac regnaverit super domum lacob. 

Et Angelus Lucae 1. clare haec verba interpretatur, ubi dieit : 'Dabit Uli 

Dominus sedem David' etc. Haec non sunt Angeli verba aut tum ab 

Angelo primum oranium prolata, sed sunt ex hoc loco deprompta, non lu 

enim tarn suis quam Prophetae usus est verbis. 

Consequentia igitur manifesta et irrefragabili concludit hie textus, quod 

oporteat hunc Puerum et Filium esse naturalem et verum Dmm, quia 

aetemam pacem dare, aeternam iusticiam adferre, in aeternum regnaro 

est in regno Dei sedere, Et hoc solus facit Deus, haec in solum compe- n 

tuntDeum; Deinde et naturalem et verum Ilominem esse, quia est filius 

Davidis etc. 

Magna luce et incredibili revelatione Spiritus sancti illuminatus fuit 

lesaias, cum tam clare et exacte descripserit et humanitatem et divinita- 

tem Christi. Et ut Esaias, sie et alii Prophetae satis clare prae- 90 

dicaverunt et inculcaverunt Messiam verum Deum et omnium Dominum 

esse, sicut et nos praedicamus. Sed sicut nostri Papistae audiunt et cre- 

dunt, sie et ludaei. Verum haec incredibilis et maxima ludaeorum malicia 

et obstinata pervicacia est et impietas, quod non solum Prophetas legunt, 

sed hodie etiam audiunt tam clare doceri, tam manifeste probari Christum js 

verum Deum et homincm, et tarnen tanto studio manifestissimum textum 

corrumpunt et depravant. 

Sunt et inter Christianos, qui hie iudaizant. Nunquam crcdidissem futuram 

tantam ignorantiam et socordiam in nostris Episcopis et Pastoribus, 

ut sinerent ludaeos contra hunc tam apertum textum adeo praevalere. ut jo 

etiam Christianorum quorundam fidem subverterent et in religionom lu- 

daicam pertrahcrent. Diligenter itaque et saepo haec inculcandu sunt 

populo, ut sit munitus contra ludaeos et Mahonietistas, ut, si quando 

in certamen tum ludacis descendendum esset, potenter eos convincero 

poBsint. 3i 

Primum igitur omnium hoc agendum, ut vepres et spinas, hoc est, 

opiniones falsas reiectas et revulsas abiiciamus et repurgatum habcamus 

textum, ut certo statuamus Esaiam loqui de uno solo Domino Salvatoro 

nostro IhcBU Christo, (jui verus Deus ot homo est. Si enim de ineffabili 

Dei misericordia gaudere volumus, necesse est, ut hoc statutum nobis sit 40 

et porsuasum, necesse est. ut hoc j)rae omnibus ccrtum ac fixiini sit, quod 

Biinus fratres ot socii Angeluruni et Doinini Diabolurum, Douüni orbis

Enarratio capitis noni Esaiae. [154^/44.] 1546. (V. 1) 603 

terrarum, mortis, inferorum, peccati. Utitur enim Propheta magnificia et 

singularibus verbis : 'lugum 

oneris eius,' inquit, 'et virgam humeri eius et S- 3 

sceptrum Exactoris eius superasti'; Item: 'puer natus est nobis.' s. 

Magnas sane, imo longe maximas res per hunc Filium gestas esse 

i haec verba testantur, sed non sibi gessit, quae gessit, non sibi hie con- 

suluit, non sibi reservavit, quod peperit, sed quidquid hie fecit, quidquid 

iaboris et aerumnarum exhausit, quidquid oneris in sese suscepit, id nostra 

causa fecit, nobis hie consuluit. lusticiam et pacem aeternam regnumque 

aeternum nobis hie peperit et promeruit. 

10 Sed quomodo (inquis peperit et attulit illa mihi? quomodo futurus 

sum aliquando eius iusticiae, pacis ac regni particeps? quibus ad ea viis 

perveniendum est mihi? Ego non iusticiam, sed peccatum sentio in carne 

mea et in peccato sum mortuus et video in peccato mori peccatisque 

captum esse totum genas humanum, sentio in mea carne me soUicitari, 

15 captivari et rapi ad avariciam, superbiani, libidinem, adulterium, Breviter, 

nihil nisi peccatum sentio. Ubi hie tollitur peccatum et quomodo? 

Unde ergo iusticia? Per legem? At lex duplicat hoc malum, peccatum 

irritat et äuget, iram et mortem exasperat, Quia peccator peccati sui 

magnitudinem sentiens et iudicium Legis audiens non potest non opprimi 

20 morte, animo consternari et concidere. Est enim haec legis sententia irre- 

vocabilis: 'Maledictus omnis, qui non fecerit omnia, quae scripta sunt in libro ®qi. 3,10 

legis' etc. 

Lex itaque nihil aliud potest quam mortem adferre et occidere, est 

Exactor et earnifex crudelissimus et immanissimus, torquet, excruciat, ex- 

85 carnificat, exagitat et angit peccatorem miserrime. Non in ea invenio 

solatii, consilii, spei, remedii aut refocillationis quidquam. Si fugio, 

effugere tarnen non possum, medius ab ea constrictus ac vinctus teneor, 

pro 'uno daemone' offerunt se mihi 'septem', ita, ut nusquam pateat effu- wott^. u.is 

gium nee in Lege ullum sit Peccatori praesidium. 

30 Quid igitur hie spei, quid hie remedii? Nusquam quidquam nisi in solo 

Christo. Hoc uno sustentor, hoc me consolor, quod hie rex habet nomen 

et titulum hunc, quod sit Rex iusticiae et pacis aeternae. Hinc autem 

habet hunc titulum, quod eam iusticiam et pacem mihi attulit. Ubi pec- 

catum et mors est, ibi iusticia et pax esse nequit. Ideo necesse est, ut 

35 hie Rex iusticiae et pacis aboleat mortem et peccatum; alioqui nihil est 

spei, nihil consilii, nihil remedii, Nulla alia via, nullo alio medio ad aeternam 

illam iusticiam et pacem perveniri potest. Nisi peccatum et mors 

sint amota, non potest esse ulla pax aut quies. At ea amota, deleta, 

abolita et extincta sunt per hunc Regem. 

40 Haec summa est Euangelii, quae in hoc textu est comprehensa, quod 

per Christum sumus liberati a morte, peccato, lege et inferis ac translati 

in regnum vitae, iusticiae ac pacis. Item gloriamur nos filios esse Dei, 

»


Deum esse patrem nostrum, Christum Fratrem, no8 cohaeredes Christi, 

i.«or. s,ai »siudices Angeioruin, principes Diabolorum. 'Omnia nostra sunt, vos autem 

Christi', inquit Apostolus, 1. Curin. 3. 

Sed quis haec credit? ludaeorum et propriae etiam nostrae opiiiiones 

et dubitationes impediunt, et prohibent, quo minus tam constanter haec s 

credere et nobis certo persuadere possimus. Abiectis itaque ludaeorum 

erroneis et impiis opinionibus, scpositis et nostris speculationibus, arguta- 

tionibus rationis nostrae ac dubitationibus, de solo Christo textum loqui 

non ambigamus. Si in solo Christo manscrimus, tum verba textus, si non 

tictt.s, i»vino inebriaverint nos, certe ubera praebebunt et 'lacte' nos reficient et lo 

alent. 

Haec dixi, ut amolirer omnes alias opiniones utque certo statueremus 

Prophetam hie de solo Christo loqui, ut hoc firmum fundamentum stet, 

quod Bolus Christus sit rex iusticiae et pacis aeternae. Nullus mortalis 

rex habuit aeternam pacem nee dare eam potest, nullus habuit aeternam is 

iusticiam nee dare potuit, nullus vicit mortem et peccatum, nullus legi 

satisfecit, nullus potuit aut potest conscientiam liberare a pavoribus et tre- 

moribus etc. Ergo standum et haerendum in grammatica ac sensu literali, 

nee aliter hie locus intelligatur quam de hoc uno Kege, qui sit vere filius 

3oii. I, u Dei, imo Deus ipse, 'plenus gratia et veritate', et tarnen Homo, quia Puer v> 

natus est, etc. 

lacto nunc hoc fundamento accedamus ad textum. Praecedentia de 

5t|.8,M'primo tempore'* non rcpetenda, sed omittenda duxi. Disputari enim potest, 

an intelligi debeant de captivitate Assyriaca an de alia. Caput auspicari 

volo ab hoc loco. » 

Populus, qui ambulabat in tenebris, vidit lucem magnam, 

Habitantibus in regione umbrae mortis lux orta est. 

«M

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 154G. (V. 1) 605 

dicunt: Nos ne in tenebris ambularemus? Satin sanus es, Esaia, qui haec 

audes pronunciaro ilc discipulis Mosi, de populo et peculio Dei? Qui pos- 

sunt tarn imprudentes voces tibi cxcidere? Gerte populus lucis sumua et 

in luce ambulamus. 'Habemus Patrem Abraham', habemus Prophetas. Quiffliattii.s,» 

t igitur coeci essemus? Quomodo in tenebria ambularemus? 

Propheta, nihil motus omnibus illis gloriationibus de Patribus, de 

lege, de peculio, de sapientia, concludit et iiivolvit omnes hominca, 

ludaeos et gentes in hanc miseriam et deplorandum vitae statum, quod 

sint coeci, insipientes, ignorantes, impii, stulti, in summa quod ambulent 

10 in tenebris. Quis hoc ferret? 

Sed Propheta loquitur de alia luce, sapientia, iusticia, pace quam de 

humana sapientia, luce, ratione aut de omnibus, de quibus gloriari potest 

homo, aut [S^g. S] de donis, quibus homo praeditus est, etiam de lege. Longe 

alia lux haec sit oportet, quam Puer et Filius hie adfert, qua obruat et 

15 illuminet tenebras. Qualis est autem? num sapientia mundi? num lex 

Mosi? Minime. Sed lucem adfert de pace aeterna, de iusticia aeterna et 

de regno aeterno. 

Moses illuminat suam Politiam iusticia ceremoniali et legali divinitus 

mandata. Papa illuminat suam quoque laternam seu potius cloacam suis 

20 decretis et decretalibus, Mahomet suam Alcorano suo. Gloriantur et Phi- 

losophi de sapientia, de luce rationis. Sed ea lux, ea sapientia nihil est, 

Omnia temporalia sunt, omnia morti obnoxia. Nullus rex ludaeorum, nuUi 

Monarchae quantumvis potentes attulerunt lucem pacis, iusticiae et vitae 

aeternae, quam Infans et Filius attulit. Omnes igitur homines in orbe 

S5 terrarum, ludaei et gentes, quantalibet polleant iusticia, sanctitate, sapi- 

entia, potentia, ambulant in tenebris. Si autem ludaeorum populus am- 

bulat in tenebris, quid gentes gloriarentur? Si Lex Mosi non illuminat, 

multo minus sapientia et lumen rationis. 

Haec est prima machina, qua destruit Propheta, quidquid est lucis 

30 sapientiae, rationis etc. Ex hoc loco igitur sequitur, quod locutus sit Pro- 

pheta de tali infante, qui non daturus aut allaturus esset legem vel reg- 

naturus politice, sed quod loquatur de Domino aeterno, rege aeternae pacis 

et iusticiae. 

ludaei prorsus nihil habent huius argumenti et summae textus nee 

35 quidquam integrum et incorruptum esse sinunt, sed singula verba de- 

pravant. Tenebras intelligunt peccatores; Et post affingunt, legem Mosi 

futuram aeternam, etiam tempore Messiae non auferendam, sed stabiliendam 

et conservandam una cum templo, ceremoniis, sacrificiis et cultibus; 

18 illuminat im Druckfehlerverzeichnis; Text: illuminata 20 Mahmet .32 rege 

Drucifehlerverzeichnis ; Text: regi 35 Text: incorruptum ac esse; DrucJcfehlerverzeichnis 

wie oben 37J38 stabilieudum Text

G06 Enarratio capitis dodI Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) 

Breviter, somniant Messiam talem futurum Regem, qualis fuit Salomon.' 

Ideo nihil sani est inter eos. 

Quare reiectis ipsorum nngis audiamus Prophetam, quid de Parvulo 

illo nobis dato concionetur. Is unus, inquit, infans, una iila Persona, sine 

filiis, naturalibua haeredibus erit rex aeternae iusticiae. Si talia est futurua 5 

Messias, scilicet aeternus rex, ergo non mortalis aut raorti obnoxius, ut 

somniant ludaei Messiam ac Filios eius morituros esse.* Sed hie textus non 

mentitur, ubi dicit: Vivet et regnabit in aetemum et in aeterna iusticia 

ac pace. 

3o4.is.S3.s4 lobannis 12., ubi 'Christus dicit: cum exaltaveritis Filium hominis, 10 

interrogat Populus: Quis est iste Filius hominis, quem dicis exaltandum? 

Nos audimus in lege, quod Christus manet in aetemum.'' Hi ludaei tempore 

Christi habuerunt bonas et veras cogitationes de Messia, non tales tam 

stultas et impias, quales habent ludaei, qui hodie sunt, qui putant Messiae 

regnum corporale et eum mortalem regem futurum. Contra ludaei u 

Christi temporibus sie ratiocinabantur: Christus non potest suspendi, 

quia mansurus est in aeternum. Ergo contra legem et Prophetas iudicant 

dici, quod esset exaltandus aut occidendus. Haec inculcata per synceriorea 

doctores haeserunt in populo. Et hanc de Messiae aeternitate persuasionem 

ex hoc quoque et similibua locis Prophctarum hauserunt. 30 

Plane ergo insani et omni mente capti sunt ludaei horum temporum, 

quod contra Maiorum suornm doctrinam et sententiam dicunt Meaaiam 

futurum mortalem, Deinde legem non auferendara, sed stabiliendam esse, 

velut lucem aeternam. At Messias, si futurus est mortalis, certe rex 

aeternae iusticiae esae nequit. Item, Si lex pcrpetuo est mansura, cur « 

1. ffioif s, IS Christus promiasua eat patribus ante legem, qui allaturus erat aliud genus 

doctrinae melius, quam lex erat? Hie videre est, quanta sit illorum, quam 

stupenda et horrenda, caecitas, quam scripturani omnino non intelligant. 

Agamua igitur nos Deo gratiaa, quod scimua Messiam esse verum Dei 

3oi)i,H Filium, imo verum Dcum, et propter noe factum hominem et 'habitasse jo 

in nobis, ut videremus gloriam eius' etc., lohan. 1. 

ludaeos igitur, negantes Christum Regem aeternum et eius regnum 

epirituale ease, Proplieta hie ut in densis et profundis tciiebris ambulantea 

compellat dicens: Vos ludaei stulti et coeci, somniatia Messiam futurum 

Monarcham mundanum, qualia Alexander et Auguatus fuit, item legem ss 

futurum aeternam lucem, cum suis sacrificiis. templo, cerenioniis ac cul- 

tibus. Sed longe et toto coelo orratis.* Veniet onim suo tempore Mes- 

sias, lucem aliam longe excellentiasimam et clarisaimam allaturua, quae 

U7 lex erat Druck/'ehUrverzeiehniä ; lext: legem 

') Lyra tu Ja rii, l: nach Rabbi StUoiiiim ut der Moiuis Defreier rom ROmer- 

joch. 'J A'acA Attm. 1 ei/oi ein irdischer König, ') Ubeti ü. OUl Anm. 3.


has tenebras et populum in tenebris ambulantem est illuminatura. Ac 

V08 estis ille ipse Dei populus, vobis factae sunt promissiones, vobis facta 

de hac luce spes. Sed lux illa nondum manifestata est, Spiritus sanctus 

nondum datus, Lux ergo nondum orta est, sed orietur. 

5 Lucem autem vocat cognitionem iusticiae, pacis, regni aeterni. Ilac 

luce mentes nostras illuminari necesse est. Si hanc de Christo, de iusticia 

illa aeterna omnibusque eius mihi partis benefieiis cognitionem seu hanc 

lucem non habeo, qua omnes Sancti praediti sunt, tum nihil superest spei, 

nihil in tota rerum universitate auxilii aut remedii, tum in mortis hora 

w et agone illo extremo nihil, quo me consoler, habeo, tum de salute de- 

sperandura erit mihi, non potero coram Dei iudicio consistere, non potero 

effugere legis accusationem, non potero liberari a potestate Satanae, non 

potero dominari peccato, morti, diabolo et malis omnibus propter peccatum 

humano generi incumbentibus. 

li Cum autem Christus sangiune suo ab omnibus peccatis nos mundavit, 

sua gloriosissima victoria mortem superavi t, 'legem cruci adfixit', stoi. 2, u 

statuere nunc certo possumus iram Dei placatam esse et nos ei reconci- 

llatos per Filium, ut nihil in nos amplius iuris lex sibi vendicare nee ullam 

in nos accusationem stringere, ut Satan nullam in nos tyrannidem exer- 

so cere, peccatum et mors nos sibi non subdere, non nobis dominari queant, 

ut in mortis hora de salute aeterna spem certam concipere possimus. 

Haec scire, hac de Christo cognitione praeditum esse, est lux illa, qua 

piorum mentes Spiritus sancti afflatu et opera illuminantur. Si haec non 

sciuntur de Christo, tum Christus nihil proderit. Si haec mihi in Christo 

25 non essent speranda, sed sapientia tantum aliqua moralis aut politica pru- 

dentia in illo expetenda, nihil morarer Christum et nollem eum habere, 

sed potius librum aliquem Iuris mihi in eius locum deligerem. Sunt enim 

in lege civili praeclare et insignes sententiae de virtutibus, meliores quam 

in Canonibus. Aut legerem libros aliquot philosophicos aut Ciceronis 

so officia, qui libelli Ciceronis egregia habent ethices et morum praecepta, 

et in hoc genere praestantissimum est scriptum nee quidquam eo melius 

ad vitae honestatem, ad morum suavitatera atque humanitatem discendam 

proponi potest luventuti. 

Si itaque non aliam lucem quam humanam mihi adferret Christus, non 

3s magnopere illum expeterem, nee sane ullus eius esset usus, cum, ut dixi, 

tot philosophorum, tot prudentium virorum, iuris ac legum peritorum, prae- 

clara monumenta posteris relicta nos tanta luce ac sapientia instruere pos- 

sint, quanta ad hanc vitam bene ac beate exigendam est necessaria. 

Sed longe alia haec est lux, quae hie promittitur, quae a Christo 

40 expectatur. Ea est sapientia sapientiarum, cognitio cognitionum, quae 

docet nos, quid sit peccatum, quae eius vires, quomodo id aboleatur. 

Docet item, quid sit mora et quomodo inde liberemur, Docet, quid sit


Diabolus, quae eius tjrannis et quomodo idem vincatur, quomodo eius 

tyrannidi eripiamur, Docet nos, quid sit homo, quid caro, quid Spiritus, 

quae vera, solida et aeterna pax atque iusticia. 

Haec omnia posse discernere, item seine, quomodo e captivitate legis 

in liberrimam libertatem, de morte in vitam, de peccato in iusticiam i 

debeas transfeiri et traduci et quod post hanc vitam sis cum Deo aeternam 

vitam in Humiiia gloria, pace ac gaudio victurus, Ea demum est vera 

lux et vera sapientia, humanae omni aapientiae, quantumvis excellenti et 

admirandae, longe anteferenda, inio nulla sapientia humana cum hac coe- 

lesti et divina luce ullo modo coiiferenda est. lo 

Quid est omnium Philosophorum sapientia ad hanc coUata? Quid 

huius universa omnium sapientum sapientia praestare potest? Quid pro- 

fuit Ciceroni et Philosophis doctrina ista pulcherrima, plena sapientia et 

cognitione dignissima de moribus, de disciplinis, de artibus, cum illis non 

luxerit Sol et lux haec aeternae aapientiae? Cicero praeclare scripsit ac is 

docuit de virtutibus, prudentia, temperantia ac reliquis. Item et Aristo- 

teles praeclare et erudite de Ethicis; ütilissimi quidein libii utriusque et 

ad vitam hanc exigendam summe necessarii. 

Sed ex eorum scriptis quantumvis praestantibus vera tarnen illa 

sapientia disci non potest, non enim docent me, quomodo liberari possim 20 

a peccatis, morte et inferis, non possunt conscientiam anxiam et pavitan- 

tem serenare et pacare, non possunt veram animo securitatem indere, non 

possunt viam perveniendi ad Deum in regnum coelorum comraonstrare, non 

possunt vera Dei ac mei ipsius cognitione me imbuere. 

Si de his consilium inires cum sapientissimo, qui unqam intcr prac- ss 

stantes illos Philosophos extitit, si peteres tibi ostendi rationem perveni- 

endi ad Deum, evadendi aeternam mortem, ut immortalis esses et aeternis 

gaudiis in regno coelorum cum Deo perfruereris, Si, inquam, de his. de hac 

sapientia ac luce consuleres aut percontareris sapientissimum Philoso- 

phum, nihil haberet, quod tibi hie respondere posset, et, nisi vanus esset, so 

aperte se de his nihil scire certo fateretur. 

Scripserunt quidom Cicero ac nlii quidani de animae inimortalitate, 

sed alicubi tamen |irodunt se, quod illam ipsani aiiiniao iiiiniortalitatom 

non constanter crediderint. Sic enim scribit alicubi Cicero: In morte nihil 

mali est; In qua si resideat sensu», immortalitas illa jiotius quam mors jj 

ducenda sit; Sin sit amissus, nulla videri miscria debeat, quae tunc sen- 

tiatur.' An non hie ambigere et dubitare videtur? Gerte corpus ipsum 

mori et interire prorsus putaverunt nee de eius resurrectiono quidquam 

Hciverunt. 

Nr. 3H0. 

29130 Philoioaophum Text 

') De »enecluU cap. XXIIJ in fine: Tusc. Disp. I, 11, 25. Vgl. U. A. Ttadir. 3


Ego vero non anima tantum, sed corpore etiam volo vivere. S)a§ 

corpus luill i(^ mit Mafien, Corpus volo reddi animae et ei coniungi, quod 

nunc peccatis, miseriis et calamitatibus hie in terris onustum circumfero. 

Si quid de his et de corporum resurrectione interrogaretur Philosophus, nihil 

5 esset, quod responderet. S)a ift niemanb bo'êitn.* Mutus esset futurus ad 

has quaestiones, quia, ut Propheta hie dicit, est populus ambulantium in 

tenebris. 

Verum ubi Filius ille ~enit, is veram illam lucem, veram sapientiam 

adferet, is dicet: 'Confidite, ego vici mundum, Ego vivo et vos vivetis.' Is u/iV'' 

10 est iusticia, is est salus, is est felicitas et beatitudo nostra aeterna, is pro- 

meruit et peperit nobis regnum coelorum. Ubi igitur angunt me peccata, 

ubi mortis horrore concutior, ubi inferorum metus animo obversatur, statim 

habeo, quo confugiam, habeo, quem his omnibus opponam, nimirum Chri- 

stum, Dominum meum. Per hunc peccatum est mihi credenti abolitum, 

15 mors extincta et expulsa, inferi subversi, Diabolus victus. 

Sumus captivi sub lege, peccato et morte. Hi tres hostes gravissimi 

sunt tyranni, valde omnibus piis infesti. Nemo unquam fuit e piis, qui secundum 

carnem non sit ab his Tyrannis perterritus, divexatus, excarnificatus. 

Quid hie consilii? Quid faciundum hie est nobis, cum hi hostes nos impe- 

20 tunt? Nihil usquam est consilii nee aequiesces unquam nisi apprehensa voce 

hac: Christus Rex parvulus natus est, Filius datus est nobis, Qui dicit: 'Ego 

vivo et vos vivetis.' Ubi hunc audiunt Filium nominari, mors, peccatum 

et lex statim expavescunt, terrentur, consternantur, fugiunt nee ferunt 

huius Filii mentionem fieri, quia lex, peccatum et mors hunc Puerum accu- 

25 saverunt, in crucem subegerunt et occiderunt, sed insontem et immeren- 

tem. Vincere illum et dominari Uli voluerunt, sed impegerunt in illam 

lucem, in divinitatem ipsam, quae non potuit peccare, quae non potuit mori, 

quae non potuit Legi ullo modo subiici. 

Quod itaque se accusari, quod se in crucem suffigi, quod mori susti- 

30 nuit, id nostra causa fecit. Luit et satisfecit is infans pro omnibus, Is 

Filius 'captivam duxit captivitatem'. In hunc Filium credo, Ergo tantun- ep^. 4, s 

dem iuris in me habent lex, peccatum et mors, quantum in hunc Filium, 

hoc est, iuris omnino nihil, cum is innocens pro me dependerit. Hoc ipso, 

quod innocentem hunc occiderunt, omne suum ius contra me amiserunt. 

35 Coram hoc mors, peccatum, lex consistere non possunt. Victa sunt mors, 

peccatum, lex per hoc verbum: Puer natus est nobis, Filius datus est nobis. 

Sic omnia confluunt in hunc Filium, totum salutis beneficium Uli acceptum 

ferendum. 

Ad hunc modum tractabimus hunc textum in consolationem nostri et 

40 ut confirmemus fidem et spem nostram. Argumentum itaque, ut dixi, seu 

') = tceiß niemand Bescheid; Wander 1, 547: Daheim 11. 

8ut:6ct§ Sffietfe. XL, 3


Bubiectum, ut Aristoteles vocat, huius loci, quem tractandum et explicandum 

auscipiinus, est de infante, de Filio, qui sit Rcx futurus super thronum 

David et regnaturus in aeternum. Haec sunt clarissiina verba, quae non 

possunt labefactari et negari. Hoc argumento posito, de quo Esaias per 

totum librum suum multua et copiosus est, et locum hune recte intelligere * 

et consolationcm inde solidam percipere possumus. Ad hunc itaque scopum 

et propositionem hanc primariam loci huius vocabula et versus 

omnes apte quadrant atque ultro otiam ad hanc sententiam se applicari 

patiuntur. Et quidquid contra dicitur, est alienum, imo manifeste diabo- 

licum. 10 

Et quia argumentum non patitur ista dici aut ullo modo intelügi de 

corporali aliquo huius vitae vel temporis rege, neque de Salomone, neque 

losia, neque Ezechia, neque ullo alio, Ergo includitur hie et resurrectio 

mortuorum et vita post hanc vitam. 

Populus, inquit, ambulantium in tenebris vidit lucem magnam. Lux is 

haec, ut dixi, non potest intelügi de luce hac corporali, sed de aeterna. Si 

de aeterna, ergo futura est alia vita et ea immortalis. Et nisi illa lux 

intelligatur de aeterna, pugnaret contra hunc Regem. Cum enim aeternus 

sit Rex, necesse est lucem iilam esse quoque aeternam, vel eam durare 

ad vitam aeter-[838. T]nam, vel esse lucem de aeterna vita, aeterna iusticia, so 

aeterna pace. Sic, inquam, necesse est lucem illam hie accipi, ne voca- 

bula seu raembra dissentiant et dissideant a corpore sententiae et textus. 

Porro, Populus in tenebris ambulans principaliter est populus ludaicus, 

«ünn.ie deinde gentilis, ut Paulus solet loqui; 'ludaeo primum et graeco.' ludaei 

wöm. 10, 2 quidem ambulant et sunt sub lege, multa faciunt, 'zelum Dei habent, sed aj 

non secundum scientiam'. Et hoc proprio est ambulare in tenebris, cum 

sie opera cumulantur, cum sacrificatur, cum ieiunatur et nihil non fit, sed 

sine luce, sine illius infantis regis et eius iusticiae ac pacis aeternae cog- 

nitione. Ibi tum omnia sacrificiia, omnia ieiunia. omnium operum quan- 

tumvis difficilium et multorum studia nihil sunt nisi merae tenebrae. jo 

ludaoi indignissimc ferunt, quod omnia illorum opera, omnia sacri- 

ficia et rituum reliquorum quantunivis superstitiosa et diligcns observatio 

sint tenebrae. Insaniunt et gentes, cum audiunt, Apostolos, vile genus 

hominum in speciem, nuUa externa autoritate poUentcs, nullo splcndore 

oculos hominum praestringcntes, praedicare hanc lucem, quod unica sit 3» 

Vera lux, vera et unica veritas: agnoscore Christum, illum crucifixum, esse 

Davidis Filium et aeternum aeternae iusticiae et pacis regem et in hunc 

solum esse crcdcndum. Ilaec docentcs omnis generis conviciis impctiti 

Bunt. Ilic clamabatur, oos cum omni ratione pugnare et insanire, imperia 

evertere, orbem tcrrarum conturbare. Quid? Tun Patres et Maioros 40 

nostroH damnares? Gerte ambulaverunt illi in sapientia et iusticia exiniia, 

fucrunt viri sapicntes et iusti. Ilas puluhorrimas virtutos quo ore tu

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 1) ßH 

tenebras appellare audes? Sod Esaias nihil moratus offensionea illorum, 

sie loqui gaudet; Populus, qui ambulat, etc. Seqiütur: 

Vidit lucem magnam. 

Quam? Num lucem solis, num lucem huius vitae et rationis? Non. 

5 Sunt quidem etiam hae luces praeclarae. Solis lux communis est 

hominibus et pecudibus, Et est illa quidem lux huius mundi clarissima. 

Sed nihil est ad lucem regni et iusticiae aeternae. Sol luxit iam quin- 

quies mille quingentos et quadraginta quinque annos, sed nullum hominera 

illuminavit ad vitam aeternam. Sunt quidem egregia lumina, lumen solis 

10 et rationis. Quis ista lumina non agnosceret esse praeclara, quis contem- 

neret? quis non admiraretur tantam lucem solis, quae totum orbem terrarum 

illuminat? Si nulla esset aut si ad paucos tantum dies nos destitueret, 

quis cuperet vivere? Ut autem solis lumen praeclarum et admirabile est, 

sie et rationis lumen, et quidem multo praeclarior lux est ratio quam 

15 solis, imo ratio est coelum quoddam plenum luce, stellis, cum sua sapi- 

entia. Quod sol non potest, potest ratio. Et tamen ut candela aut lucerna 

aliqua vix illuminat punctum respectu solis, qui clarissime distinguit co- 

lores rerum et facit differentias, Ita haec praeclara et admirabilia lumina 

solis et rationis sunt vix lychni, lucernulae aut cereoli comparata ad illam 

20 alteram lucem, de qua hie loquitur Propheta. 

Haec enim vere lux illa magna est, quia docet et illuminat corda 

nostra, non lucet nee illuminat ad eum modum, quo sol aut ratio lucent 

et illuminant, quorum neutrum de aeterna iusticia, vita et pace quidquam 

lucis habet. Sed ita lucet lux illa magna, ut sciam peccatum damnatum, 

25 mortem extinctam, infernum vastatum, diabolum victum et captivum et 

hominem liberatum a tyrannide istorum hostium omnium per Infantem et 

Filium hunc. Haec demum est et vocari potest merito lux magna', quae 

nos docet, quomodo peccatum, mors, infernus, Satan vincatur, quae 

docet nos de aeterna illa iusticia, pace et vita, quae inenarrabilia bene- 

30 ficia adfert et donat nobis Puer natus. Haec certe longe et in infinitum 

sunt maiora, supra omnia ea, quae rationis ulla sapientia docet. 

Hoc vult Esaias, ubi lucem hanc vocat magnam, qua voce eius lucis 

maiestatem omnibus illis, quae lucis quidquam habent, praeferre et eam 

lucem nobis commendare voluit. Versatur enim in argumento de illo 

S5 regno aeternae iusticiae, vitae et pacis. Ideo loquitur de luce istius regni 

propria, quae est ipse Christus. LIe est lux vera, illuminans omnem3oi).i,9 

hominem venientem in hunc mundum'. Sequitur: 

2 Populus bis Sequitur : Druckfehlerverzeichnis ; Text nur : etc. 

39*

512 Eiiarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.) 1546. (Y. 1) 

Habitantibus in terra umbrae mortis lux orta est' 

aut splendet super eos. 

ESt tautologia. Idem est enim: 'Videt Populus lucem magnam' et: 

'splendet super eum'. Eadem autem repetit duplici oratione. ut signi- 

ficantius explicetur ista lux: (|§ i^ ein gro§ licd^t — önb f (feinet trefflid^ » 

lêlle. Cum dico: magna lux est et valde clare splendet ac micat, idem 

dico duabus orationibus, sed lucis magnitudo altera oratione adiecta magis 

augetur et significantius explicatur, ut dixi. 

Diserte autem addit: 'in terra Zalmaveth', id est: 'umbrae mortis'. 

Habitant in terra ludaei et gentes, sedent in regno, non sunt peregrini, lo 

Don Vagi incertis aedibus circumerrantes, sed habitant in terra, hoc est, 

sunt in certa sede, in certo regimine ac politia, in aua luce suae sapientiae, 

iusticiae ac pacis; Sed singulari beneficio Dei, qui mirabiliter regna et . 

Politias conservat, alioqui mera essent diaboli confusio. 

Conservante itaque Deo habent status politicos, sapientiam, guberna- » 

tionem, lucem rationis, habent et pacem nonnunquam per multos annos, 

habent suos Reges, suos gubernatores civiliter sanctos et iustos. Regnum 

Babylonicum, Assyrium, Persarum, Graecorum et Romanorum luce ra- 

tionis gubernata sunt, habuerunt Principes et gubernatores praecellenti 

sapientia et externa illa iusticia conspicuos, sed habitaverunt tarnen in ao 

terra. In qua? 'In terra Zalmaveth, i. e. umbrae mortis.'* 

Ebraei disputant, an 'Zalmaveth' significet 'tenebras' vel 'umbram 

sut. 1,79 mortis'.'* Sed nos cum S. Luca et Ixx interpretibus in hac sumus sententia, 

quod proprio significet 'umbram mortis'. Sic enim proprio S. Lucas vertit 

in Cantico Zachariae ex hoc Esaiae loco. »s 

Non loquitur autem Propheta de illis, qui iam mortui sunt, nihil illi 

ad nos, sed vocat 'tenebras' ipsum regnum huius mundi pulcherrime illuminatum 

sole hoc et ratione, quae septuplo etiam sole pulchrior et prae- 

stantior est, Vocat sie prudentissima et sapicntissima rationis seu hominum 

sapientissimorum consilia et leges. »o 

Ratio maximum et inaestimabile est donum Dei, nee ea, quae in 

rebus humanis sapienter constituit et invenit, contemnenda sunt. Si ad 

Votum et sententiam omnia succederent, si consilia eius tam feliciter ac 

bene caderent, quam sunt prudenter et sapienter cogitata, tum sane magnum 

et praeclaruni quiddam praestaret. Potest regna et respublicas con- « 

14 essont DruckfeliUrrerzeichnit ; Text: esset 16 Text: jjolitici 15,16 guberiia- 

tioiicm Druchfehlervtrznchnit; Text: gnbonialioiic 

') Vtilgatalext. *) Heuchlin : Tenebrosita», obscuritos ; translatio nostra (d. i. 

die Viilgatn), quasi duo essent vocabula (luimlich bs Unibra und Vz Mors), traduxit 

'uinbruin inortia*. Srpt. : iv ^w^ axitj Oarätov, bei Hieronymus, Commenl. in Jsaiam 

t. St , Migne 24, 136 f.


dere, legibus utilibus ea sepire et stabilire, bonis consiliis, salutaribus prae- 

ceptis moderari et gubernare, multa piaescribere ad conservationem rerum- 

publicarum et societiitis humanae utilissima. Sed tarnen non seinper illius 

consilia succedunt nee tot tamque salutaribus et acribus legibus munit 

5 politias ac regna, ut in officio improbos continere possit, ut non multa 

quotidie desiderentur, ut non saepe peccetur. Optima consilia saepe in 

diversum et contrarium cadunt. Si rationis, inquam, consilia successum 

secundum haberent, tum sane haberet, quod gloriaretur. Cum autem 

tarn rares habeant illius etiam optima consilia successus, lux quidem est 

10 ratio, sed lux non lucens. 

Quamvis autem in suo genere sit lux, tarnen hie a Propheta haec lux 

vocatur 'tenebrae'. Estque revera ad coelestem illam lucem coUata ratio 

nihil aliud quam meiae tenebrae et caligo densissima, hoc est, nihil per 

se intelligit istius spiritualis sapientiae, iusticiae ac pacis. Quae sit Dei 

15 erga nos voluntas, certo constituere non potest, quae sit vera pax, quae 

Vera coram Deo iusticia, non novit. In bis tenebris et ludaei et gentes 

ambulant, ut scriptura testatur: 'Omnes peccaverunt' etc. ; Item: 'Conclusit "n.'sV' 

Deus omnes' sub peccatum etc.; Et hoc loco Propheta: 'habitantibus in 

terra umbrae mortis' etc. 

ao Quare haec vita est vita 'in terra habitantium, ambulantium', guber- 

nantium, quorum multi quidem iusticiae et sapientiae nomine sunt conspicui, 

Sed omnes tamen Uli sunt in 'tenebris' aut in 'umbra mortis', quod 

idem est. Tenebras enim scriptura vocat umbram mortis sive per peri- 

phrasin, sive emphasin, sive tapinosin. 

25 Umbra autem per se non triste nee odiosum est vocabulum. In 

aestate enim nihil gratius et iucundius quam umbra obumbrari. Nihil ita- 

que mali, duri, inauspicati et horrendi in se haberet vox ipsa umbra, si 

sola hie posita esset. Sed additus est genitivus alterius cuiusdam vocis 

valde tristis et terribilis, videlicet mortis. Hie genitivus aufert voci 

30 umbrae, quidquid habet grati et amoeni, et vocem per se iucundam et 

gratam facit teterrimam, funestissimam et horrendissimam. Primo quidem 

gustu videtur suavis et salubris potio, sed vox mortis addita philtrum esse 

et potionem veneno infectam indicat. Est panis seu caruncula in speciem 

pulchra et appetitui grata, sed cave, ne species te prima seducat, quia 

35 venenum subest. 

Umbrae igitur vox in scripturis saepe in optimam partem pro refri- 

gerio, defensione, tutela usurpatur et gratissima ac pulcherrima vox est, 

Sed vocabulum mortis additum beliam illam umbellam minime bellam, 

sed tetram et horrendam facit. Quia vox mortis est terra odiosa et hor- 

«0 renda res. 

4 tamque] Text: tanque ISjlO Et bis etc. im Druckfehlerverzeichnis ; fehlt im Text

614 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543;44.] 1546. (V. 1) 

Si ergo definire volea tenebras tapinosi, nihil est nisi umbra mortis, 

«iobi;,i3quia mors nihil est aliud quam tenebrae. Sic Hiob: 'In tenebris stravi 

lectulum meum'. Si lux solis obtenebresceret aut desineret, si non luceret 

mundo sol, si vivendum esset sine sole, tum vita nostra non vita esset, 

sed ipsissima mors et umbra mortis. i 

Sic tenebrae vocantur umbra mortis, quia omnes, qui sunt in morte, 

sunt in tenebris. Talis autem est haec vita. etiam omnimodis commodi- 

tatibus affluentissima et omnis generis voluptatibus cumulatissima. His 

tenebris obducti sunt et in hac tetra mortis umbra sedent omnes homines, 

non solum calamitosi, insipientes, peccatores, sed humano more etiam lo 

sapientissimi, iustissimi, potentissimi in terris uondum verbo illuminati. 

£ur. 1, 79 Sic Lucas clare ostendit se loqui de hac vita : 'Illuminare his, qui in 

tenebris sunt' aut (ut Esaias habet) 'sedent', id est, 'habitant'. Johannes 

Baptista non est missus ad defunctos iam vita aut ad eos, qui diem suura 

Sut. 1,76 ff. per mortem corporalem obierant, Et tamen pater eius Zacharias dicit: 'Et u 

tu, Puer, Propheta altissimi vocaberis, Praeibis enim ante faciem Domini 

ad parandum vias eius. Ad dandam scientiam salutis populo ipsius in re- 

missione peccatorum eorum, Per visoera misericordiae Dei nostri, quibus 

visitavit nos Oriens ex alto, Ut illucesceret his. qui in tenebris et in 

umbra mortis sedebant' etc. An non Zacharias hie ex Esaiae ore loqui- »o 

tur et verba ex ore Prophetae sumit, qui hanc vitam, praesertim ludaicam 

terram vel habitationem, vocat 'terram umbrae mortis'? 

Hoc cum subiecto et argumento huius loci apte quadrat, quod loquatur 

de die ac luce Christi spirituali, videlicet de iliuminatione, de iustieia, de 

vita et pace aeterna, Et contra de nocte aut tenebris etiam spiritualibus, » 

scilicet de Zalmaveth et nocte teterrima legis, peccati, mortis, diaboli et 

inferni. Sic applicanda sunt verba ad totum argumentum. 'Habitantibus 

itaque in terra umbrae mortis', id est, tenebrarum, quo hominum genere 

nihil potcst esse miserius, 'nihil calamitosius, nihil afflictius, non enim in 

umbra aut umbella aliqua simplicitcr sedent, umbra enim sola, niaxime m 

in aestu, gratissima est, Sed sedent in umbra mortis, hoc est, in densissi- 

mis et profundissimis tenebris. Ulis, inquani, qui in umbra illa mortis 

sedent, 'affulget', vel 'explendcscit Lux', inquit Propheta. 

Ebraea vox 'Nagah' ' significat: 'splenduit. fulsit*, Inde nonien 'Nogah', 

'splendor', Estque proprio 'radius', 'bcv glanjj'*, ut cum solo orionte radii '» 

sparguntur. Quo respicit Epistola ad Ebraeos vocans Christum 'splcndo- 

^bi. i.jrem gloriae patris'. Christus enim est patris 'Nogah", graece 'n.-Tavynoua\ 

latine 'splendor', 'refulgentia' aive 'relucentia', germanice '^cll fdjcin". Ignis 

est lux, sed radius seu splendor procedens c luce, illa est Nogah. Hanc 

Jlebr. I, 3. 

') Iteuchlin: Splenduit, fulsit. Inde nomen: Splendor. *) So Lutherbibtl

Enarratio capitis noni Esaiae. 1543/44. [1546.] (V. 1. 2) 615 

lucem et radios salutis sparsos per hune solem, 'Infantem et Filium', 

nobia ortum et datum, viderunt et adhuc vident ludaei et gentes; lux 

et 8ol est Christus, Radii sunt verbura Dei, Eucharistia, Baptismus, Abso- 

lutio et mirabilia, quae fecit ac facit. Sic Christus est etiam splendor in 

5 hoc mundo, sicut est splendor paternae gloriae. 

Rabini nihil intelligunt, nihil sciunt, Sunt enim in Zalmaveth et 

maiore etiam coecitate, llanc lucem et nogah non habent. At sine hoc 

sola, sine hoc Nogah, id est, splendore, nihil est nisi mera caligo. Hinc 

est, quod Nogah hoc loco interpretantur 'Luciferum'^, quem Graeci 'phos- 

10 phorum' vocant. Sed proprie nogah est splendor, relucentia. 'Helil'^ sig- 

nificat Ebraeis 'luciferum', ea voce utitur lesaias cap. 14.: 'Quomodo',3El-w. la 

inquit, 'cecidisti, Helel?' 

Haec est una pars Prophetiae, videlicet, lucem esse ortam per et 

propter istum Infantem aut autore isto parvulo, rege aeternae iusticiae, 

15 lucis ac pacis. Orta est autem primum ludaeis, sed non ludaeis tantum, 

verum et gentibus. Qualis autem est illa lux? Lux est longe maxima ac 

clarissima, Siquidem illuminat sedentes in tenebris spiritualibus et in 

umbra mortis, liberat a peccato, lege, morte, inferis, damnatione. Haec 

lux adfert cognitionem mysteriorum divinorum, sapientiam, iusticiam, 

20 pacem, vitam aeternam. Quid est lux rationis aut solis ad hanc novam 

et admirandam lucem? Nihil et tenebrae prorsus. Sequitur: 

Multiplicasti gentem, non magnificasti laeticiam. v.2 

SAnctissimi viri Prophetae multa passi sunt ab isto pessimo et nequis- 

sirao populo, erumnis, miseriis et calamitatibus multis sunt conflictati, 

25 odium et invidiam maximam reportaverunt et lucrifecerunt, tum, cum 

populo illi optime consultum vellent; pro laboribus sanctissimis et concio- 

nibus atque admonitionibus ad pietatem et vitae innocentiam saluberrimis 

malignissima ipsis reposita est gratia. 

Diligenter et sedulo fidem et charitatem inculcaverunt, a viciis et 

30 flagiciis deterruerunt, sed nihil aut parum promoverunt, nullum viderunt 

sequi fruetum aut exiguum. 

[Sg.V] In tanta Populi ingratitudine, improbitate et malicia nihil aliud 

facere potuerunt, quam quod nos facimus: clamaverunt, suspiraverunt, ad- 

ventus Messiae expectatione se consolati sunt et confirmaverunt ardenti- 

35 busque votis eins adventum expetiverunt. Sicut nos hodie sub nostris 

oneribus gementes claraamus: Veni, Domine, veni; Vita pertaesi 'dissolvi wi. i, »3 

2 Im Text: Euangelium lux; Drucl-feklerverzeichnis: abundat (= ist überflüssig) vox 

Euaiigelium IS liberat Druckfehlerverzeichnis ; Text: liberata 36 Vitae Text 

') Sept. les. 14, 12 : 6 icogtpogoe. Den Zusammenhang von Namen und Wesen bietet 

Beuchlin: fibri Inique egit, prave gessit; idem cum superiori verbo bhn in secundo eius 

significato: Splenduit, luxit.

616 Eoarratio capitis noni Esaiae. [1543 44.] 1546. (V. 2) 

cupimus et esse cum Christo'. Quid enim faceremus in mundo? Quo te 

vertis, omnia plena sunt offendiculis, Nihil est, quod te delectare, quod 

exhilarare in mundo vere possit. 

Regna nihil sunt nisi anarchiae. Populus contemnit conciones, ex- 

ßibilat verbum, rldet Deum conditorcm et redemptorem suum, quae Deus & 

per suos ministros minatur et monet, habentur pro mera fabula. Ipse 

Filius, Parvulus, rex aeternae iusticiae nihili fit, in nullo precio, in nulle 

est honore, infinita eius beneficia nobis oblata summa ingratitudiiie rcpu- 

diantur et proculcantur, gloria ipsius ei eripitur, blasphemiis horribilibus 

per missas aliasque idolatrias afficitur etlam ab iis, qui sanctissimi videri lo 

volunt. 

Sic et ludaei pro nibilo habuerunt terram desiderabilem et in vani- 

tate 8ua defecerunt. Hoc vehementer movit Prophetas, non potuerunt 

non graviter hinc dolere, quod viderunt se, doctrinam suani promissiones- 

que ipsis de Messia faetas contemni. Ideo concluserunt: Yenhirus est is 

quidem Messias, sed sie veniet, ut improbos et sceleratos vos fastu tanto 

turgentes nebulones sit confusurus, ad insaniam redacturus et in furorem 

versurus. Magis adventu ipsius offendemini quam laetabimini. 

3ct. 8, uit. -^^ *1"* ^^ ^S'' praecedens Caput 8. : 'Erit' (inquiti 'in lapidem offen- 

sionis et petram scandali duabus domibus Israel et in laqueum et in jo 

ruinam habitantibus lerusalem. Et offendent ex ipsis plurimi et cadent 

et conterentur et irretientur et capientur'. Quasi dicat: Non sustinetis 

audire nos, contemnitis omnes minas, nihili facitis promissiones. Reci- 

pietis itaque aliquando mercedem his factis dignam. Cum venerit et 

praedicaverit vobis Messias, tum demum cadetis, tum impingetis, sie, ut in a» 

totum evertamini et miserrime pereatis. Christus enim suo splcndore 

horribiliter eos offendit. 

sjui. V, S4 Quod et Simeon Prophetavit de hoc Parvulo, ubi dixit, 'eum positum 

in ruinam et in signum, cui contradicitur'. Nam oriente hac luce, 

«i. t, 1 1. sicut et nunc accidere videmus, furit et insanit Satan, 'frcmunt gentes, j« 

insurgunt Reges contra Dominum et Christum eius', Psal. 2. Insaniunt et 

tumultuantur Principes, Episcopi, sapientes omnes uno ore et furore con- 

iunctis viribus et communicato consilio contra hanc lucem et veritatem. 

Sed quid facit interim Deus? Non vult frustra lucere ac fulgore hos 

radios suae iusticiae, vitae et pacis. Non vult frustra nasci hunc Pucruni, j» 

non vult frustra datum nobis esse hunc Filium. Non vult esse aervum, 

sed Regem in throno sedentem et regnantem. Ad rcgni Mcfsiae autom 

constitutionem non una persona requiritur. Ergo habet populum peculi- 

arcm. Hie totie turbatur agris. Hinc ille furor et insania, hinc illi fremitUB, 

concilia et meditationes contra Dominum et Christum eius. Quare m 

416 axibilat Text


convenitis omnes? quid machinamini? quid tentatis? Satin sobrii, satin 

sani estis? Quae vos intemperies agitat? Quo furore perciti ferimini? An 

non cogitatis, contra quem insurgatis? Contra illum insurgitis Dominum, 

cuius 'via inscrutabilis est, cuius iudicia abscondita' et abyssus multa,9iüm. 11,33 

5 cuius potencia infinita. Quidquid contra hune moliemini, frustra moliemini 

et in vestrum recidet caput. 

Sic concordant Prophetae, Tale regnum Christi describentes, quäle 

et Apostoli viderunt et experti sunt, quäle et nos nostra experientia 

discimus et hodie videmus. Quo plurea accedunt ad Euangelium, hoc 

10 magis inaaniunt adversarii. Nunc gloriantur et insultant nobis iterum ac 

nituntur praesentia Caesaris^, quem putant esse armatum contra nos, 

spemque iam certissimam fovent, futurum, ut nunc brevi subvertamur. 

Sed tot spes, tot consilia, tot conatus, Deo sie gubernante, interierunt, 

in cassum cesserunt illis, toties confusi sunt bis 26 annis. Et haec spes, 

15 quam nunc concipiunt, etiam corruet cum maxima ignominia, confusione, 

incommodo exitioque ipsorum et cum augmento gloriae Christi. Non suc- 

cedent ipsis consilia eorum et conatus, modo nos simus grati et non dubi- 

temus de hoc Puero et, quod Filio natus et datus nobis sit in regem et 

lucem. Si in hunc spem et fiduciam nostram fixerimus, nihil est periculi 

20 etiam tum, cum videtur imminere nobis summum periculum. 

Si patiendum nobis erit, si etiam nos trucidaverint et e medio sustu- 

lerint, quid tum? non tamen hanc lucem, Christum, nobis eripient, non 

radios Euangelii e medio tollent. Spes illorum eos fallet, conatus frustra- 

bitur, etiamsi longo adhuc plures diaboli cum suis squamis nos infestarent. 

96 Imo 'non timebimus, si terra loco moveretur et montes in medium maris cf. js, 3 

praecipitarentur'. Puer enim natus, Filius nobis datus, fiducia et fortitudo 

nostra est et adiutor in tribulationibus, in cuius luce et splendore delec- 

tamur certo scientes, regnum nobis ab ipso paratum, in quo perfruemur 

pace, iusticia, vita et beatitudine aeterna etc. 

30 Regnum igitur Christi habet adversarios omnibus temporibus, prae- 

cipue, cum Euangelii vox sonat, qui id acerrime oppugnant. Sed ut 

maxime coniunctis viribus, consiliis et totis conatibus sese illi opponant, 

tamen evertere non possunt. Hactenus frustra id conati sunt Ro- 

mani Imperatores et Pontifices, vi et dolo instructissimi, frustra id ten- 

35 tavit Turca tot seculis, tam potens et infensus nominis Christiani hostis. 

In summa: quotquot delere id voluerunt, adeo non potuerunt, ut summi 

Christiani nominis hostes in suis regionibus Christianos ferro cogantur, ut 

multi hodie sunt in Turcia, multi in aliorum regum, principum et Episco- 

') Bei der Niederwerfung des Herzogs von Kleve, Schwagers Johann Friedrichs von 

Sachsen; Ranke, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation VII, 8; K.Müller, 

Kirchengeschichte 11, 1 S. 425.


porum nedum tcrris, scd edam aulis, qui acerrimi hostes Euangelii sunt. 

Undo hoc? Quia Propheta hie dicit: Multiplicasti gentem etc. 

Adversarii nostri nunc aliquot annis, ut dixi, etiam speraverunt et 

adhuc sperant, brevi futurum, ut opprimamur, et nihil magis habent in 

votis. Ubi Caesaria adventum expectant aut praesentem in Germania i 

habent, bone Deus. quam gestiuiit, quam tripudiant, quantam de nostro 

exicio et internicione spem concipiunt. Nunc, nunc, clamant, opprimet 

Caesar haereticos istos. Nunc aliquando instat illorum finis! Sic semper 

sperant et ardentibus assiduisque votis nostrum exitiura expetunt et Omni- 

bus viribus in nostrum exitium incumbunt. Scd, ut spcs illorum illos lo 

saepe frustrata est, ita posthac illos frustrabitiir et consilia conatusque 

illorum parum feliccm successum habebunt. Xunquam extinguent hanc 

lucem, nunquam subvertent hoc regnum. Cur? Quia multiplicasti gentem, 

ait hie Esaias. 

Adversarii conantur deterrere nos a coepta verbi purioro praedica- n 

tione, atrocibus vocibus clamantes, nos sceleratos, seditiosos et contumaces 

esse, quod ausi simus docerc Euangelium, verum Sacramentorum usum 

ostendere et petentibus ea porrigere, non interrogato prius Caesare, non 

consultis Regibus, Pontificibus, Conciliis. Citra horum consensum putant 

nihil docendum aut tentandum fuisse contra .\ntichristum Papam, contra w 

eins impia scelerata et futilia decreta, contra idolatricam Sanctorum invo- 

cationcm etc. 

Sicut et apud ludaeos iudicabant horribile nefas et sceleratum faci- 

nus, quod docuenint Christus et Apostoli contra circumcisionem, legem, 

templum et locum illum sanctum, non consulto Caipha et Hanna, ut u 

«lo.s.aaf. videre est in Act. 5. et saepe alias. Ita et pro sua autoritate postulant 

Pontificii et volunt, ut supplices provolvamus nos ad illorum genua ac 

dicamus: Sanctissimi et Revercndissimi in Christo patres ac Domini, 

Quid vultis, ut doceamus? Nihil enira sustinebimus docere, nisi quod vos 

iusseritis et vestra autoritate approbaveritis. Verum Christus non vult jo 

woHi).j8,i9subiici istis, sed dicit: 'Ite, docete', spargite hos radios et lucem mcam 

inter ludaeos et gentes; Nihil movcat vos, quod indignantur et insaniunt. 

Quare, sicut Christus et Apostoli, ita et nos praedicabinius et orabi- 

mU8, nihil morantes, quid contra nos et regnum Christi conentur. Ubi 

officium nostrum facinius diligenter, tum nihil est periculi. tum videbimus, js 

quid VL'lint aut possint movere contra uos et ai\ liiccin hanc extincluri 

HJnt. Movebit quidcm haec lux horribileni indignationcm et furorem Diaboli 

ac squamarum. (juae Diabolo adliaeront. hoc est iniiiiorum membrorum 

eiuH, sed quantumvis indignentur et furant omninque contra nos 

moliantur, nihil tarnen proficient, nunquam tarnen eam lucem extinguent. «o 

2 Quia ii'j cic. ItritckfehtervenäcUn'u; Trxt itatl daten: Quia Filiu« Dei huiu» regiii 

Uex Mt etc. 7 interiiiciuDo] iuteriiiitoiio Text


Hoc vult Propheta, ubi dicit: 'Multiplicasti gentem, non magnificasti 

laeticiam'; Quasi dicat: Non sustinebitis audire me, reiicietis me, lucem 

meam contemnctis, sed id facietis magno vestro malo. Nihilo minus 

tarnen, ut maxime bona pars reiecerit oblatam gratiam, nonnulli tarnen 

s ex ludaeis et multi e gentibua prophanis convertentur, Magna multitudo 

confluet. 

Sed per quem convertentur? Quis est is, qui multiplicaturus est 

gentem tantam? Nimirum Rex ille patruelis et frater meus. Nam 'patru-3ci.5,t 

lern' ' eum cap. 5. vocat. Magna sane est inter Regem hunc et Esaiam 

10 familiaritas, Valde enim familiariter loquitur cum rege hoc. Quid tentas, 

quid moliris, mi Patruelis, mi frater, cum orietur lux tua in orbe terrarum? 

Ideo ne oritur lux illa tua et splendet in orbe, ut 'multiplices 

gentem'? Sed hoc ipso magnas concitabis turbas? magnam cladem ad- 

duces? Multiplicabis quidem gentem, sed "non magnificabis laeticiam'. 

16 Quare non magnificabis? quia concitabis inter eos, qui populus Dei 

et de sanguine Sanctorum patrum orti sunt, horribiles iras, qui ob id ira- 

scentur, quod multiplicas gentem. Si adduceres et coUigeres pauculos e 

gentibus, quos cito possent delere et extinguere, non tantopere fremerent 

et indignarentur. Sed quod sie multiplicas gentem, quod tot millia gen- 

20 tium luce ista tua tibi iungis, quod tantam multitudinem, quae deleri non 

possit, tibi subdis, quod lux illa maior est, quam ut eam obstruere et ex- 

tinguere queant. hoc, hoc vero est, quod eos mordebit, quod ad insaniam 

adiget, Hoc turbabit omne gaudium, hoc pessirae illos habebit. Quanta 

est lux illa, tanta futura est ira, furor ac horror illorum. Loquitur de 

25 re illc grandi verbis satis humilibus et contemptibilibus, sed plus significan- 

tibus, quam sonantibus. Sic nos Germani dicimus, Fero illi nuncium, quod 

illi parum gratum futurum et parum allaturum est gaudii ^ ; Instruam convivium 

illi quidem, sed unde parum laetus discedet et quo se parum 

hilariter reficiet.^ 

30 Laetus ergo gloriatur multam fore lucem, quasi dicat: Hoc nomine 

gratias Deo meo ago, quod tanta est futura lux illa. Sed quid futurum 

sit, scio: Ubi orta lux illa fuerit, praestringet oculos et offundet tenebras 

oculis ludaeorum meorum. Sicut et nunc Papistis nostris accidit, qui non 

minus quam ludaei luce ista offenduntur, irritantur et exacerbantur. Nee 

35 aliter fieri decet. An non dignissimi sunt, qui sie offendantur et luce, qua 

illuminari debebant, excoecentur, cum pugnent contra conscientiam? Cur 

execrantur hanc tarn amabilem et almam lucem, ultro se ipsis offerentem? 

24125 Text: Loquitur, ut dixi, de; ut dixi im Druckfehlerverzeichnis getilgt 

1) '"lii, Reuchlin: Patruus. Vulg.: patruelis mei. Littherbibel: metnei iBettetn. 

') Ähnlich Wander 3, 840: Nachrieht 5. ') Ähnlich Wander 4, 1212: Tisch 83.


Fatentur doctrinam nostram esse veram, non pugnare cum scripturis, 

et nolentes volentes id fateanhir oportet. Docemus primani et secundam 

tabulam, confitemur Christum passum, erucifixum, moituum et tertia die 

ex mortuis resuscitatum etc., quod et ipsi fatentur. Quare igitur pugnant 

contra nos, cum ipsi fateantur vera esse, quae de Christo docemus? Co- » 

guntur ludaei etiam fateri, quod recte doceamus dccalogum. Quid igitur 

in nobis desiderant? Cur nos tanto odio et furore persequuntur? 

Ob magnas, si Deo placet, causas id fit. Quas quaeso? Non serva- 

«Roittis.sîjjus traditionea seniorum, 'non lavamus manus, non servamus sabbatum, 

vellicamus in sabbato spicas', hoc est, non credimus Papam esse caput lo 

Ecclesiae, non radimus capita, non sumus restiferi, saccogeruli, loripedes, 

lignipcdes, iiudipedes, funigeri, linostolii, pullati etc.' Üb haec tanta fla- 

gitia scilicet damnamur. 

Sed quid illa ad rem? Rogas. lUa, quae nulla sunt, ipsis sunt summa, 

tanta est eorum coecitas, tam praeposterum iudicium et sceleratum. Audiunt "» 

nos docere decem praecepta, audiunt nos credcre, quae sunt in eis et in 

Euangelio, sed quia negamus Sanctos invocandos, non credimus purgato- 

rium, quia rasuras, quas Dens non exigit, nihili facimus, quia abomina- 

mur, quae execratur in verbo suo Deus, quia sartam tectam verbi divini 

autoritatem et dignitatcm volunius, quia gloriam Dei et Christi Domini ao 

nostri constanter tuemur contra traditiones humanas et cultus fictitios 

atque idolatricos, Ideo damnamur, hacretici et seditiosi vocamur. 

Sic pugnant contra agnitam veritatem, contra lucem tam chire splen- 

dentem et radiis suis oculos ipsorum praestringentem. Propter res nihili, 

ob nullam nostram culpam, damnant nos. Volunt, ut adoremus istas Zal- a» 

maveth, tenebras, umbras mortis pro luce ilUi vera nobis lucente. Sed id 

faciemus nunquam. Hunc regem, hunc Filium in throno David sedentem, 

hanc luccm, hunc solem adorare volumus et fortiter perrumpemus et dis- 

cutiemus istas tenebras, lotiones, rasuras etc. Sed si id tentavcris, 'non 

magnificabis laeticiam', accerses tum periculum, nam occident te. Quid tum? so 

Possunt quidem me opprimere, sed non oppriment lianc lucem. 

In princijjio causae Euangclicae dixit quidam Frater ex ordine nostro 

ad me: Crcde mihi, Frater, pudere suffundct nos et grave erit ac diffi- 

cile confiteri, quae tu doces quia hoc ipso confitemur nos errasse; Revocare 

illa, quae tot annos docuimus et credidimus, durum erit.^ Magna « 

reverentia et gaudio amabat et exosculabatur virhum vir ille bonus, sed 

tarnen hoc videbat, quod pauci errorem essent confessuri, quod cum magna 

difficultate id futurum esset. Et id videmus nunc «ic fieri. Nolunt fateri, 

quod in una syllaba erraverint, quod anibuiaverint in tunebris et liabitavcrint 

in terra umbrae mortis. u 

') Beteichnungen für das Munchsicttni. ') Klosterrrinncriitig Luther$.


Nihilo secius tarnen sunt quidam boni homines, qui habent bonam 

conscientiam et spem vitae acternae. Ili accedunt et expetunt hunc 

Regem iusticiae. Hi conversi per radios huius lucis abiiciunt vesperti- 

liones, talpas, monstra, idola, Zalmaveth, opera tenebrarum, quac adora- 

i verunt. 

[Sg. X] Ista tenebrarum opera volunt adversarii a nobia adorari eaque 

monstra a nobis coli ; cumque id facere non sustinemus, cum obedientiam 

hac in re detrectamus, furc-e quodam immanissimo perciti ac rapti nihil 

nisi caedes spirant nosque ad unum omnes delere conantur. 

10 Sed utcunque insaniant et furibundi in nos ferantur, nunquam tarnen 

huc nos cogent, ut vespertilionea et talpas illas adorare et retinere susti- 

neamus. Orta est nobis lux, Christus lux illa vera, hanc lucem servabimu8 

ac retinebimus, hanc amplectemur, hanc adorabimus et colemus, nihil 

morantes illorum iras, furores, insanias, loedoria et convicia, nihil deter- 

15 riti periculis et insidiis vitae nostrae structis. Hoc nos consolemur, quodtiof). 15,21 

et Christus praedixit futurum, ut irascerentur et efferati in nos exarde- 

scerent 'nihilque non contra nos ob hanc professionem molirentur'. 

Et Propheta hie praedicit idem futurum in populo illo suo malicioso 

' et pertinaci. Nee vanus fuit. Nihil enim minus ferre potest Populus ille 

20 recutitus quam lucem illam, quam tanto persequuntur odio, ut summe eam 

execrentur et horribiliter conspuant. 

Sic et hodie irascitur Diabolus et squamae eins, lucente Euangelio, 

etsi nunc tantum scintilla huius lucis micat. Quid fiet, cum orietur sol, 

cum Christus ipse appariturus est? Si hanc lucem ferre non possunt, si 

25 contra huius solis radios tantopere insaniunt, quid fiet in illa die contra 

ipsum colem, quam horribiliter irascentur, cum se Sol ipse clarissima luce 

conspiciendum ostendet, cum pro iudicio hanc proferet sententiam: 'Ite, TOatn.25,41 

maledicti, in ignem aeternum' etc. Quantae tum illae aetemae, execra- 

biles et horribiles blasphemiae ac irae futurae sunt? 

30 Hoc, hoc est, quod Propheta hie dicit: 'Multiplicasti gentem, sed 

populo tuo in perniciem'. Messia, Fili David, hoc ipso, quod mul- 

tiplicaturus es gentes, quod illae amplexurae sunt lucem, hoc ipso non 

magnificabis laeticiam, hoc est, magnificabis et excitabis horribihter tristi- 

ciam, furorem et zelum, hoc ipso adiges ad insaniam Diabolum et squa- 

35 mas eins. 

Haec interpretatio coacta non est. Sic enim concordant verba, res 

et experientia nostra cum argumento. Rabini hie nugantur et somniant, 

nescio quid, nee adferunt sani quidquam dicuntque nee coelum nee terram 

attingentia et a sensu Prophetae alienissima. Non itaque Ulis inhaeren- 

40 dum nee fidendum est. Ac commendo Ebraeis, ut cogitent emendare lin- 

guam. Rabini non curant cohaerentiam illam aut consequentiam, sed 

lacerant eam et depravant Prophetarum dicta, ut hoo loco pro adverbio

622 Enarratio capitia noni Esaiae. [1543,44.] 1546. (V. 2) 

'non' legunt pronomen 'ei', ad hunc modum: 'Mulriplicasti gentem, ei 

magnificasti laeticiam'.^ Sic violenter corrumpunt et depravant Prophetae 

sententiam, cum nee res nee consequentia consentiat. 

Breviter Propheta hoc dicit: Puer ille nobis natus multiplicavit 

gentem, id est, coUegit magnam inter gentes Ecclesiam, aut multos ex s 

gentibua vocavit in Ecclesiam suam, Sed non magnificavit laeticiam, hoc 

est, illa multiplicatio seu multitudo gentium fuit occasio horribilis illiua 

furoris, qui adhuc in ludaeis durat et durabit semper. Xam Puorum 

illum occident et populum Christianum horribilibus crudelitatibus perse- 

quentur. Sed cum hie dicat laeticiam non magnificatam aut nullam fuisse lo 

eins populi de nato Christo, quid sibi vult quod statim subiicit? 

Laetabuntur coram te, sicut qui laetantur in messe, sicut 

exultant victores capta praeda, quando dividunt spolia. 

HIc loquitur Propheta de iis, qui ex ludaeis et gentibus conversi 

sunt, non de excoecatis et obduratis ludaeis, qui Christum oblatum a 

repudiaverunt. Facit itaque duplex hominum genus. Ubi ait: Non mag- 

nificasti laeticiam, intelligit de populo ludaico illo obdurato, qui Christum 

reiecit et adeo non percepit ullam ex adventu Christi laeticiam ac volup- 

tatem, ut in furorem inde sit actus contra Christum et fidcm Christi pro- 

fitentes. so 

Ubi dicit: Coram te laetantur, intelligit id de iis, quibus lux illa orta 

est, qui Christum agnoverunt et suscepcrunt. Ac satis manifeste disccrnit 

duas laeticias. Non magnificasti laeticiam: scilicet extra te, in iis qui te 

respuentes in tenebris manseruut. Quamvis autom inter cxcaecatos illos 

non magnificata sit laeticia, Coram te tarnen illi, qui fueruiit in tenebris js 

exterioribus, quibus orta est magna illa lux, laetabuntur. In illa enim luce 

verum, summum et unicum est gaudium, summa et infinita voluptas, atque 

ideo addit: Coram te, id est, in illa luce tua. 

Ponit autem duas similitudines, quibus cius laeticiae amplitudinem 

aliquo modo exprimat. Prior est in his verbis: 'Sicut qui laetantur in >o 

messe'. Posterior in his verbis: 'Sicut exultant victures capta praeda, 

quando dividunt spolia'. Ac sunt aptissimae et insigncs similitudines. 

Altera est oeconomica aut ab oeconomia mutuata, altera Politica aut a 

Politicis sumpta. 

Ac similitudines ab oeconomia sumptae saepe in Prophctis occurrunt. u 

Utuntur enim saopo his ac similibus verbis: Luget agricola, ager, vinea 

3 violenter DruckfehUrverzeichnit ; Text : voleiitor 

') Im Krihihli: t


etc. Quando pcnuria annonae est aut cum malignius nee cum magno 

foenore reddituri videntur agri, quod ipsis creditum est, tum agricola- 

rura atque omnium hominum vultus tristes ac tetrici sunt. Nostrum 

enim gaudium et vita est ipse ager aut terra et coelum foecundans 

5 terram. 

Ac gaudere de fclicioro et copiosiore frugum proventu, honestissimum 

gaudium est, syncerum ac purum. Gaudemus enim data divinitus nobis 

esse abunde, unde conservari queat et ali familia, liberi etc. Non est 

tale gaudium aut talis voluptas, qualia est turpis illa et foeda voluptas 

10 carnis in libidinibus etc. Quando spem magnam nobis faciunt agri aut 

cum messis est opima et magna, cum frugcs copiose provenerunt, tum 

rident omnium hominum et animalium corda, omnia sunt tunc laetissima. 

De vere dixit Virgilius: Omnia tunc rident, tunc formosissimus annus.' 

Sed id de messe verius dici potest. Est quidem in principio anni, in vere 

u tempus laetissimum, cum omnia florent, sed id tempus non impinguat, non 

pascit ventrem, sed oculos duntaxat. Sine cerere autem et Baccho^, hoc est, 

corpore non habente necessaria, ventre non saturo, nulla constat laeticia. 

luxta illud Psalmi 104.: 'Ut educas panem de terra et vinum, ut laetificet vi-io*, J^f- 

cor hominis, ut exhilaret f'aciem in oleo et panis cor hominis confirmet'. 

20 Germani dicunt: 6» ift b6§ fingen önb tanken mit ^ûngerigem iauä)^, hoc 

est: leiuno ventre et crepitantibus fame intestinis Carmen laetum cani non 

potest. Et sobrius nemo saltat. His ac similibus vocibus significant cor- 

poris laeticiam constare bona ex parte in cibo ac potu. 

Ideo pulcherrima et appositissima est haec similitudo ab oeconomia 

25 sumptp, Quia, ubi messis est copiosa, ubi fruges non maligne provenerunt, 

ubi non capiunt borrea messis opes, ubi domus, cellaria et promptuaria 

omnia replentur, ubi abunde et aifatim est, quo corpus aiimus ac susten- 

tamus, ibi mirifico gaudio exhilarantur homines. Hinc dicitur: copiosus 

anni proventus, liberalior annona, dives aut opimus autumnus exhilarant 

30 homines. 

Porro similitudo haec a messe sumpta nondum res est. Sicut verbum, 

quod loquimur, tantum signum est, rem tamen in verbo promissam 

expectamus, Sic laeticia, quam messis benigna ac copiosa parit est figura 

verae illius aeternae ac spiritualis laeticiae, quae melius pingi non potest 

35 quam hac similitudine. 

1 cum (1.) Druchfehlerverzeichnis; Text: aer 8 etc.? Text 29130 proventus 

bis homines Druckfehlerverzeichnis, wo aber annona wieder in annoua verdruckt ist; Text: 

proventus homines liberalior annona, dives et opimus antumnus exhilarant 

1) Bucolica, Ed. VII, 55; III, 57. >) Terenz, Eumich. IV, 5, 6; Cicero, De nat. 

deor. II, 23, 60. ') Wander 2, 923 : Hungrig 17.


Altera vero similitudo politica est a victoria in hello sumpta. Nam 

ex victoria de hostibus prostralis parta vehementer etiam lactatur populua 

Victor, et solida illa est laeticia, cum victis et oppressis hostibus redditur 

alma et gratissiraa pax. Measis est oeconomica laeticia, victoria de hosti- 

bus graviter nobis imminentibus parta est politicura gaudium. Utrunque » 

gaudium, tarn id, quod ex messe, quam quod e victoria provenit, est 

mirificum ac maximum gaudium. 

Ablata pace et grassante hello tristes sunt faeies omnium hominum 

terrae et animalium. Sed caeso hoste et parta victoria paceque reddita 

ridetur, tripudiatur, animi omnium recreantur, tristicia omnis abiicitur, lo 

Epimythia et gratulatoria carmina componuntur. 

Undique tunc foelix niveis et alacribus alis 

Leticia exultans gestit luditque per omnes 

Vicos atque domos, celebrantur gaudia ubique, 

lubila tolluntur toto resonantia coelo.* i» 

Haec sunt vera et solida corporis gaudia, ac longe sunt maiora quam 

foeda illa et pecuina carnis ac libidinis gaudia. 

De victoriis et de laeticia victorias subsequente plenae sunt omnes 

historiae. Quanta est magnitudo periculi in bcllis, (est autem belli tem- 

poribus periculum praesentissimum et maximum, cum nullo momento de so 

vita tuti simus cumque omnes fortunae ac opes, uxor ac liberi in eodem 

nobiscum discrimine versentur), Tanta est et gaudii magnitudo, ubi caesis 

ac profligatis hostibus pax beata redditur. Tunc laetis animis canitur: 

W. IS4. 7 Xaqueus contritus est et nos liberati sumus\ Psal. 124. 

His itaque duabus similitudinibus eximium, solidum et maximum gau- n 

dium exprimere et significare voluit Propheta. Sunt enim messis benigna 

et pax solida, devictis hostibus parta, duo maximi et inaestimabiles the- 

sauri, qui hanc vitam tuentur et citra quae non modo vita non suavis est, 

sed nee ullo modo constare potest. Quam itaque nobis grata est ipsa vita, 

tam nobis grata sunt vitae alimenta et pax, cum, his sublatis, vitae prae- so 

Bens immineat periculum. Farnes enim et gladius omnia perdunt, vastant, 

subvertunt, consumunt etc. 

Cum vero est abundc, unde alamur, cum messis opes sunt copiosae 

cumque ablato hello ac caeso hoste reddita est pax, omnia tunc gaudiis 

perstrepunt. 

Tunc iuvenes blanda niodulantur carmina voce. 

Gaudia testantur Cytharae festiva sonantes 

/ a victoria in Druck/'ehlerferzeiclinit ; Text: victoria a It Epimytliia IMiekfelilrr- 

verteiehnu; Text: cpiniycia (= /;iiv/xia] Ti coesis Ttxt 

') Wahrscheinlich Zutaten Freden. 

**

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1540. (V. 2) §25 

Et clarae resonant plectra canora lyrao. 

Plurima aublata tolluntur iubila dextra, 

lubila iusticiae non habitura modum.* 

Summam itaque et maximam laeticiam Propheta bis duabus similitu- 

5 dinibua siguificat et depingit. Sed ubi est tanta laeticia? 

Coram te. 

POrro similitudinem de victoria non una voce eifert, Non dicit sim- 

pliciter: Sicut exultant victores, sed addit: Sicut exultant victores capta 

praeda, quando dividunt spolia. Nos nostra spolia distribuimus more 

»0 nostio, hoc est in spiritu laetamur et exultamus, non de messe uberiore 

corpoiali, non de victoria politica neque de spoliis victo hoste coUectis, 

Sed de victoria et spoliorum distributione per hunc Infantem natum parta 

et nobis donata. Quare nostra laeticia et exultatio non est talis, qualis 

eorum est, qui laetantur in messe et victoria corporali, sed, ut Propheta 

1* inquit: Coram Te est illa laeticia nostra vera, id est, in luce tua. Ibi est 

messis plena et aeterna, ibi victoria certissima, ibi vere reportantur opima 

spolia, ibi satiabimur et inebriabimur bonis tuis exuberantissimis, ibi in 

aevum cantabimus, ut vinum bibentes cantant, ibi 'os nostrum implebiturî, 

risu et lingua nostra exultatione', ibi omnia gaudiis et tripudiis plena erunt 

2ü in perpetuum. 

Hoc autem spirituale est gaudium et haec messis aeterna est, dum 

lucet Euangelium et 'triticum congregatur in horreum'. Hie incipit quidem TOntiij 3, 

hoc gaudium, sed in futura vita perficietur. Ibi demum abundantia omnium 

rerum perfruemur, ibi videbimus prostratum hostem, ibi habebimus veram 

2» pacem, non quam mundus dat, sed quam Puer ille natus, Filius ille datus 

nobis peperit, ut alibi dicit, loan. 16.: In ME pacem habetis.' Haec longeaoD. 16.33 

diversa, longe maior, solidior et praestantior pax est quam ulla mundi pax 

ac laeticia, sed aliquo modo tamen significata est per temporalem illam 

laeticiam, qua afficiuntur homines in pace post bellum parta et in messe 

30 copiosa et abundante. 

Nunc ostendit Propheta, qui nam sint illi hostes, quibus caesis et 

profligatis Infans ille, Rex aeternae pacis et iusticiae, tam insignem et glo- 

riosam victoriam pepererit tamque opima spolia reportarit, Non sibi, sed 

suo Populo, luce illa magna illuminato, unde et tantopere laetatur et 

35 exultat. Verba Prophetae sie sonant: 

14 laetuntur Text 31 sint Druckfehlerverzeichnis; Text: sunt 

') Nicht klassisch. 

Sutêi§ äQeile. XL, 3 40 

26,^ 

1

(326 Enarratio capitis noni Esaiae. [ir)43 44.] 1540. (V. 3) 

v.slugum enim oneris eius et virgam humcri eius et sceptrum 

exactoris eius Tu confregiati etc. 

MOrs, Peccatum et Lex sunt hostes et tyranni nostri, qui pleno iure 

et summa potestate in nos saeviunt et doniinantur. Hos describit S. Paulus 

I. jtor. 15, S6 1. Corinth. !.">., ubi ait: 'Aculeus mortis Peccatum est, virtus vcro i)eccati i 

Lex.' Hi hostes potentissimi et imraanissimi in omnes Adae posteros 

grassantur ac totum genus humanuni hauriunt. Contra horum crudelissimam 

tyrannidem prorsus nihil consilii et auxilii est, neque ab hominibus neque 

ab angelis. Quomodo igitur liberabimur a iure et potentia, quam in nos 

habent? Audi hie Prophetam, is laetus canit hos Tyrannos, toti mundo lo 

nedum formidabiles, sed venenum et pestem totius generis luimani, prostratos 

et deletos esse per Infanten! et Filium nobis natura et datum, his verbis: 

lugum enim oneris eius etc. Quasi dicat: Gaudium Populi tui, o Rex 

pacis, iusticiac et vitae aeternae, super quem splendet lux tua, magnum 

et inenarrabile est. Quare? Quia iugum oneris eius, virgam humeri eius n 

et sceptrum exactoris eius superasti seu confregisti. 

Quibus verbis describit lesaias Mortem, Peccatum, Legem, hostes 

illos et tyrannos nostros longe crudelissimos, qui nobis omnibus, ut dixi, 

dominantur, captivos et in Servituten! longe miserrimam redactos nos 

tenent sine uUa spe liberationis. Lex convincit nos esse peccatores, perso 

terrefacit corda nostra. Peccato per legem excitato et ostenso homo statim 

contra seipsum mortis sententiam fert: Peccasti, ergo reus es aeternae 

damnationis. Tta mors habet ius confütliendi et occidendi nos per aculeum 

suum, pecca-[äg. Yjtum, quod Lex, peccati virtus, excitat et ostendit. 

Contra hanc captivitatem et servitutem legis, peccati, mortis in nos si 

durissimam, qua opprimunt et conficiunt totum genus liumanum, nihil est 

remedii et consolationis in tota rerum natura, nisi fide apprehendas hanc 

et similes conciones Prophetarum et Apostolorum, qualis est hoc loco 

Esaiae: 'Iugum oneris eius' etc., Item: 'Parvulus natus est nobis et 

Filius datus est nobis.' Is consolatur et bene sperare nos iubct, inquiens: m 

3«t). i«,3s'Confidite, Ego vici munduuf, Item: In me pacem habetis' etc. Ubi 

hune Infantem' Mors, Peccatum, Lex in fide audiunt nominari solum, 

mox exterriti fugiunt, non ferentes mentioiiem eius fieri. Lex, peccatum, 

mors enim accusarunt, damnavorunt, in cruccm adegorunt ot trucidaverunt 

3tf si.seum, sed insontem. Ideo impegerunt in illum iusticiae solem, qui 'pecca- >» 

3o*. ii,«tum non fecit', sed ipsa 'veritas', iusticia ot 'vita' est. Ideo nulluni ius 

accusandi, damnandi et interficiendi cum habuerunt. Quod auteni ab eis 

i.3oi).>,a8UHtinuit damnari et occidi, id nostra causa fecit, ac per hoo 'satisfecit 

pro peccatis totius mundi*. 

10 coiifroginti ? Tej-l

Enarratio capitis noni Esaiae. [in43/44.] 1546. (V. 3) 627 

Quotquot igitur in hunc Infantem et Filium credunt, Ulis condonata 

sunt peccata, et quae reliqua sunt ailhuc in carne, ea illis non imputantur 

propter fidem in ipsum. Cui auteni peccatum remissum est, in hunc nihil 

iuris habet 'mors', nam et ea 'absorpta est' in aeternum per hunc infan-i.sor. 15,51 

5 tem. Peccato vero et morte sublatis, nihil invenit lex, quod accuset et 

damnet. 

Quantumvis igitur grave 'iugum' et ouus sit moxs, asperrima virga 

humeri peccatum, durus et implacabilis exactor lex, non est tarnen, quod 

sibi metuat populus Infantis et Regis huius, sed laetetur potius et aninio 

10 bono ac securo sit. Puer enim natus nobis vicit hos tyrannos et eorum 

potentiam ita confregit, ut nihil amplius iuris in populum suum ambulan- 

tem in luce habeant. Quin cum Paulo summa cum fiducia suis hostibus 

nunc insultare potest: 'Ubi est, mors, victoria tua? Ubi est, mors, Stimulus i. stör. 15, 55 

tuus?'. Et certa fide statuere, quod 'Peccatum', ut Paulus alibi ait, 'deeiJft. 2, 10 

15 peccato damnatum sit', quod 'Chirographum, quod nobis contrarium eratsfoi. 2, u 

per decreta, sublatum sit e medio et adfixum cruci', Quod Christus mortem^ lim. i.iu 

aboleverit et vitam ac immortalitatem in lucem produxerit', 2.Timo. 1. 

Idque facit citra intermissionem in oranibus piis per totum ipsorum 

vitae curriculum et ad consummationem usque seculi, donec mors finaliter 

«0 cessabit et ablata prorsus fuerit. 

Sed quo modo id facit? Per Euangelium et Sacramenta, quibus inde- 

sinenter maxima miracula operatur. Incendit lucem illam suam in cor- 

dibus nostris, adfert laeticiam illam omnium maximam, qua gaudemus de 

superatis nostris hostibus et laeti dividimus spolia nostra, certo scientes, 

35 quod de Satana, morte, Peccato etc. triumphaturi simus. Item gentes im- 

perio mortis et diaboli subiectas per Euangelium non solum ad gratiam 

vocat, sed ex illis ipsis gentibus subinde eligit eius gratiae innumeros mi- 

nistros, qui alios docent, a morte, lege et regno Satanae liberant. Hi enim, 

quibus commissum est rainisterium verbi, redimunt homines e potestate 

30 diaboli, a morte, peccato etc. At hi, qui liberantur ab istis potentissimis 

et immanissimis hostibus, non possunt non summe gaudere. 

Hoc gaudium operatur et parit Infans ille per ministerium verbi sui 

et Sacramenta, praesertim in illis, qui gustaverunt horrores mortis, qui sen- 

serunt, quid sit iugum oneris portare, scilicet nuUo momento certum esse, 

35 semper ad mortis mentionem exalbescere et ad eius pavorem tremere, nee 

tarnen ullum usquam videre effugium. Hoc onus omnium certe onerum 

longo est gravissimum, intolerabile et importabile. Sed beneficio et merito 

Filii illius nobis dati sublatum est. Hoc est, mors ipsa, peccati poena, 

destructa et prostrata est. 

12 Text: illi suis; DrudefMerverzeiclmis : illi abundat 36 effugium Druckfehler- 

verzeichnis; Text: effiigim 

40*

(528 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 3) 

'Virga humeri'; Peccatum impellebat et aggravabat id onus aut dabat 

vires huic oneri. Est enim peccatum calcar mortis et flagellum eius. 

Cum sentit igitur homo vere peccatum, tum fugit et exhorrescit mortem 

et infernum, Tum nihil aliud cogitare et statuere potest quam hoc: pec- 

casti, ergo morieris. Peccatum enim adfert secum mortem ceu pocnam. j 

Onus igitur et virga illa imposita humeris et calcar ac flagellum hoc 

Asinum illum cxcitat, agit et circumagit, hoc est, sie cum gravat pecca- 

tum, ubi id vere sentit, ut, quo se vertat, nesciat videatque sibi moriendum 

et pereundum esse. 

Contra hunc aculeum mortis non est aliud consilium et remedium, lo 

quam quod Propheta hie ostendit, nempe quod Christus, Dei Filius, hanc 

aculci mortis aciem hebetavit, hoc est peccatum damnavit. Haec alias 

copiosius tractata sunt a me, Ideo obiter ea nunc percurro. 

Tertius hostis est 'seeptrum exactoris', videlicet lex: S)ct JReutcv, bev 

ben ftcden in ber lânb f)Qt. Eques insidens equo et manu tenens baculum u 

seu flagellum, regens cogensque equum, est Lex. Si lex non esset, si ca 

non accusaret, non esset peccatum, exactor non stimularet. Si peccatum 

non esset, onus nos non premeret. Lex cervicibus nostris incumbit, nostros 

humeros premit, nos urget, onus nobis imponit, nos pungit et inipellit 

sceptro seu baculo suo, hoc est peccato. lubet nos implere praecepta so 

Dei, ubi non possumus praestare, quod iubet, figit et fodit nos sceptro 

©Ol. 8, lu suo et dicit: Moriendum est tibi. 'Maledictus enim omnis, qui non per- 

manserit in omnibus' etc. Bene intellexit Propheta et Paulus, quid esset 

i.Bot. 15,66 lex. Propheta idem dicit quod Paulus, videlicet 'Legem esse virtutem 

peccati', I. Corinth. 15. 25 

In principio Euangelii cum audirent Adversarii nos docere, quod lex 

esset virtus peccati, pene in rabiem acti et nos hoc docentea horribilitcr 

execrati sunt. Sed non vidont hanc esse doctrinam Pauli. Nequo intel- 

ligit ratio, quoniodo lex sit virtus peccati. Illustrata enim natural! suo 

luminc sie iudicat: Lex est doctrina praecipiens bona et honesta ac pro- so 

hibens mala ac turpia, ergo certe bona est et sancta: Ergo non est virtus 

peccati, sed virtus iusticiae. Ergo Paulus est maximus haereticus, qui 

audet OS blasphemum in coelum contra Deuni tollere et dicere, quod lex 

sit virtus peccati, id est, quod augeat, quod fortificet et roborot 

peccatum. s» 

Hinc ratio, audiens legem esse virtutem peccati, nuUo modo id ferro 

potest. Est enim in ea persuasione, (iiuui infirmet, aboleat et destruat 

peccatum, quod sit virtus iusticiae, ideoque putat hanc doctrinam l'uuli 

esse blasphomiam. 

14 ux llotnri« Texl [PriickfMer am ZtUcnanfang] H6 legem OS»» rirttiteiii 

Dniek/eliUrvmr'icIinit ; Text: Legriii ut diciitur osso virtus

Enai-ratio capitis noiii Esaiae. (1543/41.1 1.'j4ü. (V. 3) 629 

Magno et multis laboribus constitit iiobis, ut hunc tcxtum et similes 

in Propht'tis et Paulo intclligeremus. Patres tacont et inconvenientia 

diciint, imo prorsua obscurant tales locos. 

Sed quomodo lex sit virtus pcccati, quomodo peccatum augeatur et 

5 roboretur per legem, id non e ratione, sed ex Paulo ad Gala, et Roma. 7. 

discendum est, ubi inquit: 'Lex operatur iram' et 'est virtus peccati'. Non J'^jl'^-^^jj^jg 

quod incitet et cogat peccare, sed quod peccatum facit, ut fiat peccans 

peccatum, hoc est, facit, ut agnoscamus gravitatem et atrocitatem peccati. 

Ostendit peccatum, non tollit. Dicit quidem et iubet, quae facienda sint, 

'0 videlicct 'diligendum esse Deum ex toto corde et proximum sicut me 3-^,'Jj'j,Yi8 

ipsum' etc., Sed virium nihil suppeditat, non me iuvat, ut id, quod iubet, 

praestare possim. Exigit a me ea, quae humanac naturae sunt impossibilia. 

Neque enim natura suis viribus ex toto corde Deum et proximum 

sicut seipsum diligere potest. Quo autem plus impossibilitatem naturae 

15 intelligo et sentio, hoc magis et fortius sontio peccatum aut eo fit gravius 

peccatum. 

Divinac tamen bonitatis singulari beneficio fit, quod nullus ad finem 

et plene perfecteque intelligit ac sentit, quid sit peccatum et legis virtus. 

Quando conscientia hominem vere tangeret et angeret, quando peccati 

20 gravitatem et magnitudinem vere sentiret, si non subito moreretur, diu 

tamen vivere non posset. Quo clarius ac magis intelligitur et cognoscitur 

peccatum, eo fortius, gravius, atrocius et immanius est et subinde fit gra- 

vius, donec tandem oecidat. 

Sic exactor ille, hoc est, lex impellit et urget peccatum, peccatum 

25 impellit et infert mortem, mors et pavores mortis tollunt hominem. Ideo 

multi sunt et fuerunt, qui vere peccatum sentientes, quia non habuerunt 

hunc puerum et Filium nobis natum et datum, inconsolabiles fuerunt et 

in desperationem prolapsi sunt. 

Considera et inspice totam faciem Ecclesiarum sub Papatu, an non 

80 illi, qui vere senserunt onus peccati, omnes eadem ratione legi occurre- 

runt? an non omnes suis bonis operibus pro peccatis satisfacere tentave- 

runt et satisfacturos se somniaverunt? Sed adeo nihil profecerimt, ut, quo 

magis sudarent, eo gravius exactor ille eos premeret. 

Sic et mihi accidit sub Papatu: Celebrabam quotidie Missas et 

35 in singulis Missis tres Patronos invocabam ^, ieiuniis et vigiliis macerabam 

corpus ac putabam me hac ratione legi satisfacturum esse et 

conscientiam a sceptro exactoris pacaturum. Sed nihil proficiebam; 

quo magis bis viis insistebam, hoc terrebar magis, adeo, ut desperaturus 

fuissem, Nisi Christus clementer me aspexisset et luce Euangelii sui me 

illuminasset. 

') U. A. Tischreden 4, Nr. 4422, S. 306, 6 f.

630 Enarratio capitis noni Eeaiae. |1Ö43/W.) 1546. (V. 3) 

Quare noii vanua testis esse possum, quid sit mala conscientia quid- 

que possit hie Exactor, lex, in conscientia. Nuni aliqua ex parte ego 

ipse sum cxpertus, Doinde etiam vidi et audivi quosdam miserrime sensu 

peccati vcxatos et excarnificatos. Gcrson scribit, quod multi, legis et pec- 

cati onus sentientes, visi sint sibi crocitare ut gallina aut canere ut gallus.' s 

Quid multa? Conscientia mala est infcrnus. Id facit cxaetoris sceptrum, 

Lex. Quando hie exactor hominem premit, quando acriter sceptro et flagello 

suo instat et urget, tum non manet sanitas in carne et ossibus. Anima 

iPf.6, «aut conscientia sie cruciatur, quasi 'in inferno esset', cuius rei testis est et 

David, Psal. 6. lo 

»bm. 7,13 Nihilo secius tarnen lex est bona, Rom. 7., sed sua bonitate roborat 

et äuget peccatum non extensive (quanquam et hoc faciat), sed niagis in- 

tensive. Lex sufSat in ignem et sopitum ignem excitat, carbones acccndit 

et inflammat. Utque ignis eo fit maior, quo plus additur materiae et quo 

magis in eum sufflatur, Sic et lex, quo magis cognoscitur, quo nobis instat i5 

acrius, eo peccati sensus nos gravius premit et angit sieque inflat in ignem, 

ut ardere faciat prunas usque in infernum. 

Quod autem Propheta legem appellat sceptrum cxaetoris et Paulus 

virtutcm peccati et eins ministerium ministerium mortis et daninationis. 

Hoc non de humanis aut Iuris legibus accipi debet. Non sunt haec iuri- so 

dica et humana. lurista non debet dioere, quod leges humanae augeant 

peccatum. Hoc tantum locum habet in vera et sublirai Theologia, ubi 

scitur, quid sit conscientia, quid lex, quid peccatum, quid mors. In hoc 

loco dicitur lex Tyrannus et exactor. 

Non tamen tjrannus et exactor est sua culpa, sed nostra culpa. Nos js 

enim sumus in peccatis concepti et nati ac in peccatis vivimus. Peccatum 

vero accendit lex et ex peccato inflammat et ardere facit infernum, hoc 

Möm.T.isest, facit peccatum 'excellcnter peccans', Rom. 7., et quantumvis parvum 

sit peccatum, atrocissimuni, gravissimum et maximum fit, cum lex in id 

sufflat et id exaggerat. Quo magis peccatum agnoscitur, eo magis nos ju 

torquet. Sic homieida pallescit, et quo magis agnoseit et introspicit eins 

facinoris atrocitatem, eo magis pallescit. Sic omnia peccata äuget lex, 

deducens nos in peccatorum agnitionem penitiorem. Non potest autem 

homo non angi animo, ubi foeditatem et atrocitatem peccatorum propius 

et penitius introspoxit et iram Dei iustam contra peccata cognovit. jj 

Sic fit Lex carnifex, exactor et tyrannus noster, sed ad tempus, non 

in porpctuum. 'Sceptrum enim Exactoris, confrcgisti', inquit Propheta, 

Lex per Christum est sublata nunc, non tanicn oranibus, sed populo, qui 

luccm videt. Hie populus a tribu» illis immanissimis Tyrannis, peccato, 

morte ot Lege, liberatus est per Christum, horum hostium victorom. «u 

') TVaclalus (2e jHusionibii» animae, Consideratio XX.

Enarratio capitis noiii Esaiae. [1513/14.] 1546. (V. '{) 631 

Lex tarnen non sie sublata iiitelligi dcbet, quasi moraliter nihil laci- 

endum, quasi nunc Exlegibus nobis licerct pro libidine vivcre et cupidi- 

tatibus libere indulgere. Absit. Sed ablata est lex in cordibus nostris, 

ne iios accusct, no amplius sit virtus pcccati. Cum enim inolesta est mihi 

5 lex, possum nunc dicere: Vade, üomina lex, cum stimulo exactoris tui; 

lux orta est magna habitantibus in tencbris, Item: I'arvulus natus est et 

Filius datus. Per hunc adcmpta est tibi virtus peccati, ut amplius meam 

conscientiam conturbare et accusare non possis. 

D. Paulus diligenter legit et valde dilexit hunc Prophetam. Nam 

10 mortem, peccatum ac legem ad eundem nobis modum dcpingit illisque 

insultat et in spiritu gaudet omnesque in Domino, horum hostium victore, 

nos gaudere iubet. Et cur non gauderent, cur non tripudiarent et gesti- 

rent pii, cum tam opima spolia dividant? cum diabolus, autor peccati et 

mortis, lex, sceptrum exactoris, Moses, minister mortis, cum hi tyranni 

15 sint superati ab hoc Puero. Quae rapuerat Satan, ea Puer hie nobis 

reparavit victo Satana. Puer hie est 'fortior supervcniens, qui vicit illumauMi,22 

Fortem et universa arma eins, in quibus confidebat, eiusque spolia ab- 

stulit.' 

Aufert autem et rapit hie Puer per ministros suos e manibus et pote- 

20 State Diabüli hie in terris eos, qui sub morte, peccato et lege accusante 

captivi vexantur. Ministri ubi dicunt: Baptizo te, vel: absolvo te in no- 

mine Patris et Filii et Spiritussancti etc., reddunt impavidos et tutos ho- 

mines, ne quidquam sibi metuant a morte, peccato et legis accusatione. 

Hi animos consternatos erigunt et confirmant, cum annunciant haue liber- 

25 tatem 

datum. 

et redemptionem per hunc Parvulum et Filium nobis natum ac 

Haec est victoria, per quam pax est parta, quam pacem et Petrus 

precatur delectis iuxta praefinitionem Dei Patris, in ipso statim Epistolae 

suae prioris initio, ubi ait: 'Gratia vobis et pax [Sg. Z] multiplicetur.' Haec i. ^ttrt i, a 

30 sunt Vera et solida gaudia, quae per victoriam Parvuli huius nobis parta 

sunt. Et haec gaudia quotidie sentiunt pii in cordibus suis eaque operatur 

Spiritussanctus in terris per manus et linguam nostram in Ecclesia sua. 

Manus et linguae nostrae res quidem sunt caducae et mortales, sed per 

haec media, per caduca et terrena haec vasa Filius Dei potentiam suam 

35 exercere vult: 'Thesaurum divinum illum habemus in testaceis vasculis, uta. sot.4, 

virtutis eminentia sit Dei.' 

Vox Ebraea, quam reddidit latinus interpres: 'superasti' proprio 'fre- 

gisti'* redditur, maxime quando refertur ad animum. Animus enim fractus 

dicitur animus consternatus, desperabundus, anxius, conterritus, trepidans 

40 et perterrefactus. Proprio itaque vox Ebraea hie significat Trangere' seu 

^) Text : rihnn. Reuchliti : Confregit, contiivit, terruit. 

7

632 Enarratio capitis noni Esaiae. [15i3/44.) 1546. (V. 3) 

'deterrere' et absteriere. Et sie usurpatur sacpc in scripturis. Vult autem 

Prophcta significarc, quod Deus longo alio utatur mcdio ad cxtcrrendos, 

fugandos et prosternendos illos suos hostes, de quibus hie Propheta loqui- 

tur, quam mundus. Non gladio, non potcntia aliqua carnali, non armis, 

non laxatis iracundiac impotentisque animi habenia, sed terrore tantum i 

9Ri(i)t.7.23utitur ut Midianitis incutiebat terrorem) aut deterret et avocat a coepto 

et consiliis, dicens : 

Dcsine, 

cessa, fac finem. Tarn 'levi' (quod dicitur) 

3ct. js, 25'brachio' opponit 8886 suis hostibus et tarn facile vel 'voce' potest illo8 

retundere, illorum vires ac conatus infrlngere et eos a consiliis coeptis- 

que deterrere. Frangit impetum mortis, peccati, legis et Satanae etiam lo 

impctuosissimum et truculentissimum una voce duntaxat, non adhibct vim, 

8ed meto digito aut innuens digito terret et deterret hostes illos, ne quid 

atrocius et gravius in nos moliantur, ac iubet tantum. ut desistant a coep- 

tis etc. 

Qui fit hoc? qui tam levi impulsu et momento tanti hostes sese detcr- ü 

reri et suos conatus infringi paterentur? Gravissimi quidem sunt hostes, 

fateor, atrocia moliuntur et in nostrum exicium summis incumbunt viribus, 

sed hie Puer terrere et caedere eos levi opera potest. Nam quando vel 

maxime te urgent, quando conscientiam tuam afflictam excniciant et te 

vehementissirae oppugnant, tum, nulla facta mora, confer tc ad Ecclesiae *> 

ministrum sive ad fratrem pium et pete absolutionem et consolationem. 

Hic, ubi minister aut frater ad te imposita tibi manu dicit: Absolvo te 

etc., Ad hanc vocem (si credis) statim fugit lex, peccatum, mors. Sic solo 

terrore infinnae manus et linguae conterriti hostes isti immanes cedere 

coguntur. Nam ubi de poccatis verc doles et credis Christum sua morte sj 

pro eis satisfecisse petisque absolutionem, tum vere absolvcris, nee tum 

periculi erit quidquam vel a morte vel lege vel Satana. 

Sed an non longo maxiina et admiranda res est, quod tam levi motu, 

tam facile, duntaxat ad impositionem manuum et prolationem seu sonum 

vocia humanae, Satan fugam capessere, quod peccatum, mortem nobis jo 

intentans desperare quodque lex et conscientia finem terrendi et excarni- 

ficandi nos facere coguntur? An non mirifica haec est rcgnandi ratio, 

quod Puer istorum tam tcrribilium hustiuni Impetus et furorcs tam levi 

opera ac momento infringit et inhibot eosque terret? Aji non haec grandia 

et longo maxima opera, quod sie potest Puer hic terrore Diabolum, ut a 

fugiat audita tantum voce? Vox illa est potontia tanta, quam virtus Logis 

et ipsa ira Doi fugit. Tanta est virtus. tanta potentia huius Pueri, vori 

quidem hominis, sed veri etiam Dei. 

Si itaque credis, tum motus digituli et linguae sou vox, qua to ab- 

solvo, cor tuum vivificaro potest. Cum dico; Confidc, Pili, Rcmittuntur «0 

38 vocem fehlt im Text, im Oruckfehl(rverzcichni$ hiuztfjcfügt

Euarratio capitis uoui Esaiae. [1543/41.] 1046. (V. 3) 633 

tibi peccata tua, Statim liac voce mora moritur, pcccatuin conficitur et 

aboletur, Satan tcrrctur et in fugam eoniicitur. 

Ilaec tanta fieri per vorbum vocalc hominis, res est admiranda et 

atupenda, quod manus fratris aut sacerdotis et absolutio est tantac vir- 

5 tutis, ut frangat istum impetum maximum et impetuosissimum tantorum 

tarn horribilium hostium. Ideo ctiam magnifice et pleno ore hoc inenar- 

rabile donum, hanc mirificam et immensam potentiani praedicant illi in 

Euangelio ac laudant Deum, 'qui dedit talem potestatem hominibus'. ai!aiti).9,8 

Maxima sunt haec et infinita Dei erga genus humanuni bencficia. 

10 Simus igitur grati et probi, praedicemus haec Pueri huius opera et bcne- 

ficia, libenter audiamus verbum hoc vitae, iusticiae et pacis, ut contra 

mortis et peccati tcrriculamenta et spiritus triaticiam consolationem et 

firmamentum habere possimus. 

Hoc facientes, profecto fieri non poteat, quin immensa et incredibili 

15 laeticia exundemua, cum tarn insignis victoria nobis ait parta cumque tarn 

opima spolia dividamus, fugatis, fusis ac prostratis tantis hostibua, aculeo 

mortis, lege augente peccatum, Satana, peccato abolito, morte occiaa et 

extincta: S)a§ mag ein ünbltn bnb §ei;i; lêiffen. Mirificus hie Puer poten- 

tiae magnae Dominus est, qui talia ac tanta solo verbo per hominem pro- 

so lato opcratur. Per hominem quidem proferuntur ea verba, non hominis 

tarnen illa opera sunt, sed Dei. 

Ergo Puer ille natus Deus sit oportet. Non enim hominis opera sunt, 

unius digituli motu et levi linguae sono mortem prosternere, peccatum 

abolere, legem relegare et ablegare, Satanae potentiam vincere illumque 

35 absteri-ere et terrere, ut vel voce audita fugere cogatur. Cum igitur Puer 

hie tanta faciat, certum est eum esse verissimum et cum Patre et S. spi- 

ritu unum Deum. Has tarn longe maximas res tarn brevibua verbis pro- 

pheta complexua est. Et addit: 

Sicut in die Midian. 

30 HActenus audivimus Prophetam non loqui nee intelligi posse de ulla 

alia quam de illa magnifica, augusta et longe gloriosissima victoria illius 

Pueri nati et Filii dati, Salvatoris nostri Ihesu Christi. ludaei, ut dixi, 

lacerant, concerpunt et viciant hunc textum miserrime ac scelerate, detor- 

quentes eum ad Ezechiam, cuiua temporibus laetatus sit populus de con- 

35 fracto Exactoris sceptro, hoc est, de exercitu Sanherib fuso ac fugato etc. 2. son. 19,35 

Quanquam familiäre et usitatum est Prophetae, ut per virgam seu sceptrum 

accipiat tyrannidem temporalem, Sic enim utitur hac voce cap. 14. descf. u.s 

rege Babyloniorum, Tarnen hoc loco neque praecedentia neque sequentia 

uUo modo ferunt de corporali aliqua victoria aut hoste illo Sanherib intelligi. 

40 Vident ludaei verba illa: Multiplicasti gentem, non magnificasti lae- 

ticiara etc. contra se ac suam sententiam stare ac pugnare, ideo non

634 Enarratio capitis noni Esaiae. [154H/44.] 1546. (V. 3) 

legunt: 'Non niagnificasti laeticiam', ut in Ebraeo est, sed corrupto textu 

pro 'non'' logunt hoc modo: 'Multiplicasti gcntcni et magnificasti ei' lae- 

ticiam.' Haee est impia et scelerata audacia, in sacris literis c proprio 

cerebro pro libidine torquere verba et fingere sibi scntentiam nostri capitis 

somnio congruentem, ut in bis verbis: 'Multiplicasti gentcni, ci niagnificasti s 

lacticiam.' Quao sie exponunt, quod nullus fuerit, qui non mirifice et 

maximc sit lactatus. Sed cum ad eura modum exponitur, fit verbis Pro- 

phetae iniuria maxima: Non enim potest intelligi aliter quam de luce 

magna et de Infante nobis nato et Filio dato. 

Porro quod addit: 'Sicut in diebus Midian', alia est similitudo. Nota lo 

est historia, quae scribitur de inclyto ducc Gideone, qui percussit Midia- 

nitas, Amalechitas et Arabes, orientalcs populos et australes, quorum nu- 

»ii*t.7,ii. 2uf. merus erat sicut arena maris. Sic enim dicit tcxtus: 'Madian et Amalech 

et omnes orientalcs populi fusi iacebant in valle, ut iocustarum raultitudo. 

Camcli autcm innumerabiles erant, sicut arena, quae iacet in iittore maris. is 

Tantam hominum vim occidit Gideon nullo gladio, nullis armis' etc. Ideo 

vel hinc videtis Prophetam loqui de alio bello quam corporali aliaquo 

victoria, quam quae est per regem aliquem ipsorum parta. 

Dicit igitur de quadam victoria, quae victoriae de Midianitis obtentac 

«idit. 7, 7; assimilia sit. Gideon cum 'trecentis viris' occurrit tantae multltudini, 20 

8, lotestatur enim historia 'centum et viginti millia caesa' hostium, et occurrit 

maximao illi multitudini maxima infirmitate. Nihil enim aliud facit, quam 

Midji. 7, vo quod dat singulis illis trecentis viris, secum contra hostes euntibus, 'tubam 

in doxteram manum, lagenam in ainistram, cum lampadibus' in mcdio lago- 

narum.' 

Mirificum sane bellum, bellum sine gladio. Sinistra occupatur testula 

misera et fragili, eaque est loco clypei. Tuba in dextra est loco gladii. 

Qualc quacso hoc bellum et praelium futurum est, pugnaro bis armis tam 

fragilibus contra tantam tam potcntium, tam efferatorum hostium multi- 

tudinem? 

Necesso est fuisse illoa viros trecentos excellenti spiritu et maxima 

fidc donatos, quod contra tantum cxercitum bis armis, testulis et tubis, 

Deo vocanto procedunt. Quid his misellis et ficulncis gladiis atque armis 

efficcrent? Si contra stipulas, tipulas aut muscas pugnandum fuisset ipsis, 

satiH armitti fuissent. Sed quid rationi magis ridiculum, quid stnltius, s^ 

quam contra tantum exercitum, omni teloruin et aviuornin gonorc instruc- 

tissimum, tam ridiculis, tam infirmis, tam ficulncis ac nullis armis prodiro? 

Sed Dcus sie solet armare suos milites et sie quantumvis ridiculo et 

stulto armatis adcst, ut his armis innumeram liostiuni vim fundant ac pro- 

stemant. 

') Vgl oben S. 622 Anm. 1. •) Vijl im(«H S. 63a Z. a. 

" 

30 

*"

Euarratio cai)itis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V, 3) 635 

Quomodo istae testae paratae quaque forma fuerint, non possum ima- 

ginari. Textus habot, quod fucrit ipsis inclusus ignis, qui eriipit collisis 

seu fractis tcstulis sivo ollis illis. Quomodo cas pararint, an pico aliave 

materia obductac fuerint, nescio. 

5 Cum facerent igitur trecenti illi viri, 'in tres acies ordinati', ut a Gi-siidit. ?, ic.21 

deone edocti erant, hoc est, cum 'singuli, in loco suo per circuitum castrorum 

stantes', clangerent tubis ac confringerent iagenas confractisque illis 

sinistra manu ardentes lampades tenerent, quae testis inclusae fuerant, et 

dextra tubas sonantes clamarentque: 'Gladius DOMINI et Gideonis', Mii^t. 7,20 

10 Hostes audientes clangorem et sonitum trecentarum tubarum, qui satis 

magnus et horrendus fuit, videntesque lucem in nocte magnam, quam tre- 

centae faculae praebebant, 'noctu' enim haec facta sunt, subito sunt con- «Riitt. 7. i9 

territi. Et quamvis nihil fuerit nisi sonus et lux, tamen hanc cogitationem 

illis iniecerunt, ut putarint totum regnum Aegyptiorum et congregationem 

15 aliorum infinitorum populorum coactam, cui nullo modo resistere possent, 

contra se pugnare. Tot enim tubae, ut sonum maximum et terribilem 

ediderunt, sie et terrorem maximum illis incusserunt. Tot etiam lampades 

seu faculae magna luce omnia circumquaque illustrarunt. 

Hoc igitur stratagemate (cuius autor fuit Dens) constemati sunt ^m. 1, 2 

20 hostes et perculsi animis nee aliud quam praesentem sibi iam mortem 

imminere et in extremo vitae periculo versari se putabant nee quldquam 

hie spei esse nisi in fuga. Quare fugam capessentes, dum quisquc vitae 

suae conaulturus perrumpere et aufugere nititur, in hac compressione 

'mutuis sese lanienis et gladiis confodiunt' et conficiunt. Quia proximo SHtc^t. 7, 22 

S5 obsist'^nte fugere tanta pernicitate non poterant, qua volebant, ideo prae- 

cedentem confodit insequens, ut consuleret vitae. Ita conterriti, divinitus 

incusso pavore, ipsi hostes mutuis sese vulneribus confecerunt. Trecentis 

illis, quorum dux erat Gideon, nullum gladium educentibus, imo nihil aliud 

agentibus, quam quod singuli, ut dixi, starent in loco suo, tenentes manu 

30 sinistra lucernas ardentes, dextra autem tubas, quibus clangebant. 

Hanc historiam celebrat hie Esaias, celebrat eam et David Psalmo 72., 

ubi de Messia vaticinatur, dicens: 'Descendet sicut pluvia in vellus, sicut ^1.72,6 

stillae irrigantes terram.' Petivit enim Gideon signum hoc, 'ut ros descen- aiidjt. e, 37. 39 

deret in vellus et sicca maneret terra'. Rursum petivit, 'ut vellus esset 

35 siccum terra rore conspersa'. ludaei et hunc locum, ut omnia, depravant 

et sie reddunt: 'Descendet sicut pluvia super tonsum'^, hoc est, in pratum 

tonsum seu desectum aut demessum. Sed vocabulum Ebraicum significat 

proprio 'tonsionem', sicut oves tonduutur: 'super tonsam lanam'. 

') Fs. 72, 6 Urtext, Reuchlin, Vulgata und Lutherübersetzung stets wie Eichter 6, 37 

vMd 39: vellus, 'Feü'. Heutige LutJicrbibel und Kautzsch: ' (frischgemähte) Aue'. 

Das Verb nj iibersetzt Beuchlin nur: Totondit. Die Glossa ordinaria z. St. erwähnt: 

Augustinus . . Alludit facto Gedeonis.

636 Eiiarratio capitis uoni Esaiae. [1543/44.J 1546. (V. 3) 

Cum itaque hacc historia a Davide et Esaia hie eelebretur, commcn- 

data esse nobia debet leetioneque dignissima est. Oloriosissima enira vic- 

toria hacc fuit Gideonis de Madianitis, Amalechitis et Arabibus, gravissi- 

9ii4u 6, 4 i. mis et potentissimis hostibus, cuncta vastantibus 'usque ad introitum Gasae 

nihilquc (ut habet textus) omnino ad vitam pertinens in Israel relinquen- i 

tibus, non oves, non boves, non asinos'. 'Ipsi enim et univcrsi gregcs 

eonim venerant cum tabernaculis suis et instar locustarum univcrsa com- 

plebant, iniiumera multitudo hominum et camelorum, quidquid tctigcrant, 

devastantes.' 

Contra trium tantorum hostium tres infestissimos et maximos exercitus lo 

Gideon tres itidem ordines seu acies ordinat, sed impari virtute. Trecentoa 

enim in tres acies distribuit eosque mirificis armis, tubis scilicet et testis, 

in quibus ignis erat inclusus, instruit ad tantam pugnam eosque sie allo- 

»iiit. 7, i7f. quitur: 'Quod videritis me facere, hoc idem et vos facite. Ingrediar 

partem castrorum, et quod fecero, sectamini. Quando personuerit tuba in u 

manu mea, vos quoque per castrorum circuitum clangite et conclamate 

Domino et Gedeoni.' 

Ingrcssus igitur Gideon et trecenti viri, qui erant cum eo, in partem 

castrorum custodibusque suscitatis ceperunt buccinis clangcre et complo- 

dere intcr se lagenas seu confringere testas, cumque per gyrum castrorum so 

in tribus personarent locis et testas confregissent, tenuerunt sinistris mani- 

Gladius Domini 

bus lampades et dextris sonantes tubas clamaveruntque : 

et Gedeonis, stantes singuli in loco suo per circuitum castrorum hostilium. 

Ibi castra oninia turbata sunt et bestes vociferantes ululantesque fugerunt 

direxitque Dominus cuiusque gladiura in proximum suum, idque per omnia as 

castra. 

Sic cacdet et Parvulus hie noster hostes suos, ad eumque modum 

obtinebit victoriam de omnibus adversariis suis. Talis non fuit victoria 

j. «on. 19, SS de Sanherib obtenta. Bellum contra Sanhorib fuit bellum 'Tnupha', per 

angelos gestum. Erat autem 'Tnupha'' sacrificium, quod movebatur in 30 

quatuor par- [Sg. a] tes orbis terrarum, 'Thruma', quod clcvabatur. Ut in 

Papatu ritum hunc scrvant elevantes calicem, item consecrantcs, ut vocant, 

panem faciunt crucera in quatuor partes. 

Tale bellum erat contra Sanherib, videlicet bellum Tnupha, hoc est, 

quod gorebatur in quatuor partibus in modum crucis; Angeli enim stra- jj 

j.iton 19,35 vcrunt cxcrcitum Asayrii sie, ut in omnibus angulis hostes sint 'prostrati 

et caesi, numero 185 millia.' Non fuit ergo ibi iiitiiinitas humana, ut hie 

in exercitu Gideonis, sed potentia Angelorum, qui in modum crucis oxer- 

') Rciichlin: V{î Levavit eeu clevavil, iiiovcndo hinc et iiide; . . notabis iluas olc- 

vationcH in Hacrificiih: uiiain Nursam ol deorbuin, ot vocatur 'tlirumii', aliam dextror 

Hum et siniiitroriium seu aDtrorKum et retrorsum nomiuaturque . . 'Ibnupha'. 

:

Knarratio capitis noni Esaiae. [1543/44 ] 1546. (V. 3) 637 

citum pernieabaiit et delebant. Longe ergo alia victoria fuit, quam ob- 

tinuit Gideon: Non fuit hie angelorum potentia, sed summa infirmitas. 

Ulis armis fugati ac fusi sunt hostes, quibus videbantur non magis fundi 

ac caodi posse quam atipulis. 

Et hoc admiratur Esaias, quod in extrema illa infirmitate, qualis fuit 

in Gideone, sit parta illa gloriosiasima victoria. Quid enim infirmius 

cogitari potest, quid etiam admiratione dignius quam trecentos viros nullis 

armis, quibus hostes caedi possent, instructos (Nam si habuerunt quippiam 

eorum armorum, non tamen iis in hoc praelio usi sunt), tarn paucos, inquam, 

'0 numero, nihil omnino armatos ac munitos, sed buccinis tantum et testis 

igneque testis incluso prodire contra tantum exercitum omni armorum 

genere instructissimum eumque tantum exercitum his armis, tubis scilicet 

et testis, prosterni? Solus enim tubarum sonus feriens aures et flamma 

perstringens oculos gloriosam hanc et mirificam peperit victoriam. 

15 Ad eundem modum et noster Parvulus ac Filius nobis natus et datus 

vicit suos hostes talemque nobis peperit victoriam. Ezechiae nihil simile 

quippiam obtigit, quod cum victoria Midianitica conferri possit. Itaque 

de eo hie locus non potest intelligi, ut ludaei somniant. 

Allegorias non multum moror, nisi ubi necessitas huc nos cogit. Hoc 

30 vero loco vel maxime est necessaria allegoria. Significatur enim hie bel- 

lum spirituale, quia Propheta loquitur de occidenda et delenda morte, 

peccato et lege. Hoc totum bellum itaque accommodandum est ad spiri- 

tuales Amalechitas ac reliquos hostes et ad Gideonem spiritualem. 'Tres'südit. 6, s 

illos hostes populi Dei fudit et conficit Gideon cum suis sola tuba ac 

25 flamroa. Non tamen flamma eos combussit nee sonus tubae occidit aut 

prostravit, sed tantum terruit, ut dixi. Solo terrore prostrati sunt exauditu 

tubae et conspectu flammae. Non senserunt flammam seu ignem, non vel 

pilus capitis igne in ipsis laesus, sed solo conspectu ignis et sono tantum 

audito sie consternati et conterriti sunt, ut fugiendo seipsos confoderent. 

30 Egregia profecto fuit fides eorum, qui cum Gideone occurrerunt tam 

magnae multitudini. 

Sed videamus allegoriam: Tuba est proprie vox Euangelii. Dax est 

Filius ille datus et Puer nobis natus, ille 'Gideon'': abbreviator et 'prae- 

cisor'. Hie ducit exercitum. Quem et qualem exercitum? Apostolos et 

35 verbi ministros per orbem terrarum, — quibus armis instructos? Non 

gladio, non ferro, non flamma aliisve armis corporalibus, ut mundum his 

armis infestent, evertant ac vastent. "Arma enim militiae nostrae', inquit a. Sor. lo, 3 f. 

Paulus, 'non carnalia sunt, sed potentia Deo etc. Militamus quidem in 

3 quibiis Druckfehlerverzeichnis; Text: qua 15 eundum Text 

') Reuchlin: yii. Fregit, abscidit.


carne, sod non per camoni aut carnaliter'. In pcccatis quidcm nati sumns, 

sed vocati in excrcitum liuius Ducis nüiil aliud habenius et gestamus 

quam tubas et in testis lucernam; confringimusque testulas: hoc est, tol- 

limiis cruceni et subiccti sumus afflictionibus, qiiibua onines pii exercentur. 

Non profiteor nie professorem et artificem pcrfectum Aliegoriaruni, j 

sed tarnen hanc iudico hoc loco aptissimam et appositissimam esse. Tuba 

vox Euangelii est. Sola ea vox prosternit hostes. Nos sumus vasa testacea, 

2.ftor.4.7Portamus thesaurum' in summa infirmitate 'in vasis fictilibus'. Sumus in- 

firmissima vasa testacea ; maityrizatae, vexatae et mortificatae conscientiae 

2 »ot. 13.9 osteridunt virtutem Spiritussancti facientem mirabilia. Sic 'virtus' Gideonis lo 

nostii 'in infirmitate' nostra 'perficitur". Si ignis testis inclusus debet erum- 

pere et conspici, oportet testam confringi, id est, subiici nos variis adflic- 

tionibus et periculis mortificari. Sicut Gentiles etiam dixerunt, non fieri 

facinus magnum et memorabile sine ingenti periculo.^ Necesse est coUi- 

3i)ii 16, si sionem et luctam angustiamque hie esse talem, qualis est quodammodo 'in u 

partu', ut mortificemur; Spiritussancti enim dona ac virtus tum exerit 

sesc et eminet praecipue, cum maxime premimur, angustiamur et col- 

lidimur. 

Observet autem hoc loco quisque studiosus sacrarum literarum, quod 

omnes occisiones hostium, quae occurrunt in sacris historiis, significent jc 

oecisiones spirituales, quas operatur Puer ille cum suis ministris per 

sonum tubarum et lucem testis inclusam. Hoc est: Per verbum et Spi- 

ritumsanctum ita terret ac movet hostes populi Doi. ut rosipiacant et se- 

ipsos occidant suis gladiis utque dicant ad Pastores animarum suarum 

Agnosco me peccasse. Domine Pastor. Ante non vidi tubas ac testaa, jj 

Nunc Video miseriam et perditionem mcam ac doleo de peccatis contra 

Deum meum a mo procaciter admissis. Doleo me persocutum esse populum 

Dei, veram religionem ac pie docentes. Ignosce, quaeso. et absolve 

iuxta mandatum Christi misorum me, sub hoc peccatorum onere gemen- 

tem et peccatis confossum atque excarnificatum. s„ 

i.Bot.u,3i Ubi sie nosipsos iudieamus, non iudicamur' a Domino. Iudico autem 

mo sie et confodio me meo gladio, cum damno stultam, procacem exultantcmquc 

carnem moam; Itom cum deploro et doleo ox animo, quod 

missando biasphcraavi Dei Filiuni, quod filium Dei habui oatentui. quod 

i.tim. i.usacrilegus fui, — Sicut fui ogo annos quindocim, sicut ot Paulus I.Tim. 1. ,5 

(|ua('ritur et fatctur ac 'blaaphcmum, pcraecutorem et contnmt'lii>suin' riiiaao. 

Illum totum vctcrem hominem, qui t'uit stultus et impiua, qui Filium Dei 

contumelia afFecit et crucifixit, illum inquam occido et confodio proprio 

II in in infirniitAto Text 20 gignificet Tixl 

') Terent, lltaut. II, .% T3. 

:

Enarratio capitis noni Esaiao. [1543/41.1 154G. (V. 3) G39 

gladio, lingua mea et omnibus viribus meis et dico ex corde: Peccavi. 

lata caedea seu occisio proficiscitur e sono tubae et e luce flammae. 

Ilaec est victoria istius Pucri nobis nati ac dati. Sic gentes convertit 

verbo et Spiritusancto, ut seipsas conficiant, hoc est, iudicent, non gladio, 

5 sed poenitentia vera et laeticia spirituali, ut 'serviant ei in timore et exul-*'-^, n 

tent in tremore'. Confitentes et agnoscentes peccata et ad Christum con- 

fugientes incorporantur Christo fiuntque sic'spolia', quae, Lucae 1 1., 'crepta'ü«'. n.sa 

sunt Diabolo, qui autor est peccati et mortis. 

Sic occiduntur mala conscientia, peccatum, mors, Quae sane sunt glo- 

10 riosae et magnificae victoriae. Hactenus per legem vexata et legem aecusantem 

ferre coacta conscientia nunc laeta et exultans gratias agit Deo 

nostro, quod tarn felici et gloriosa victoria potitur, quod peccatum est ab- 

sorptum, iamque liberata canit: 'Mors, ubi victoria tua? Ubi Stimulus tuus, 

inferne?' 

15 Quanquam autem victoria illa de peccato, lege et morte in hac vita 

non impleatur, quanquam non sie vincantur hi hostes nostri, ut non redin- 

tegrent contra nos praelium, ut non semper nobis negocium facessant. 

Tarnen incipit cantari hie canticum hoc: 'Ubi est Stimulus tuus, inferne? 

Ubi victoria tua, Mors?' Nos habemus omnia per Christum longe melius 

2u reparata et restituta, quam in paradiso amissa fuerant per transgressionem 

i- «or.ii, 55 

primorum parentum, quanquam adhuc in lucta. 'Sed Deo sit gratia, qui 1. Bot. 15, 57 

dedit victoriam' de peccato, mortis aculeo, item quod lex non accusat; 

Aut si vult accusare, tunc fide apprehendere possum hunc Infanten! et 

opponere eum morti. Quanquam igitur redit lex nee desinit lacessere et 

86 impetere vexandique finem in hac vita facere, tarnen victoria tandem 

penes nos est, donec illic compleatur. 

Filius ergo Dei, Puer ille nobis natus ad hunc modum in hac vita 

mortem, peccatum et legem, hostes illos nostros gravissimos, terret et 

absterret, fugat ac fundit. Non quidem in totum, non plene deletur in 

30 hac vita mors, non penitus peccatum aufertur, non cessat omnino con- 

scientiarum accusatio, exalbescimus nonnunquam ad mentionem mortis 

animisque percellimur satis vehementer, contristamur aliquando. Sed 

tarnen habemus remedium, quando opponimus Infantem et certa fiducia 

dicimus: Scis, Diabole, quod 'calcaneo' huius Infantis sis insidiatus? Scis, i.TOofes, 15 

35 Lex, quod hunc Filium innocentem accusaveris et damnaveris? Scis, Mors, 

quod Insontem hunc voraveris? Mox, ubi audiunt huius Infantis nomen, 

absterrentur et fugam capessunt viriumque nihil in nos habent. 

Quare? Quia Diabolus inexpiabile peccatum admisit, reus igitur est 

mortis et damnationis aeternae. Occidit enim Filium Dei innocentissi- 

40 mum, sumniam illam personam, adorandam illam maiestatem, nullam 

16 impletur Text 27 natus] uatus Text (Druckfehler)

G40 EnaiTBtio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1516. (V. 3) 

Soll. II, soprorsus liabena causam, sicut dicit Christus loan. 11.; 'Venit princeps huius 

mundi, sed in me non habet quidquam.' Non potuit invenire Diabolus 

quidquam culpae in ea persona. Niliilo minus tarnen eam morti adiudi- 

cavit et e raedio sustulit. Ergo iam Diabolus est in aeternum reus. Pec- 

catum hoc ab ipso in hanc peraonam patratum est irremissibile et inexpia- s 

bile, quia nunquam potest satis facere pro eo. quod occidit Filium Dei. Ideo 

Cliristus in seipso absorbuit Diabolum in se grassantem ac summo etiara 

iure, non solum virtute divina, prostratum sua potentia exuit, ut in aeternum 

ei subiectus sit, et sie subiectus, ut vel audito nomine eins palleecat 

ac contremiscat inque fugam sese coniiciat et fallacias struere cesset, quia lo 

seit in conscientia sua se iudicatum esse et damnatum. 

Sic mirabili consilio et modo Infans hie peperit victoriam hanc glo- 

riosam, camque nobis peperit ac dedit. Si itaque credis in Christum, 

habes virtutem eins et per illum vinces peccatum, mortem et Diabolum. 

Et haec victoria nondum quidem completa et absoluta est in his terris, n 

Sed tarnen feliciter est coepta et post hanc vitam felicissime perficietur. 

Sic igitur pius quisque in Christum credens est longe potentissimus in 

Christo Dominus, habens virtutem super potestatem Diaboli. Lucae 10. 

i'uf.to, ipait Christus: Ecce, do vobis potestatem super omncm virtutem Inimici, 

i!(. 9i,i3et nihil vobis nocebit.' EtPsal. 'JI. scriptum est: Super aspidem et basi- » 

Siobiu.sjliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconcni.' Item lob 4(t.: 'Num 

extrahes Leviathau hämo et fune ligabis linguam eius?" etc. 

Hanc vere divinam potentiam vincendi hostes nostros et calcandi 

super eos habemus. ut dixi, beneficio et merito Filii Dei. Is enim, ut pro 

peccatis mundi moreretur et satisfaceret ac credentes in se a maledictione n 

legis et morte aeterna liberaret, venit in mundum ac assumpta humana 

¥Mi 2.' natura 'inanivit se, formam servi accipiens'. Ilac specio deceptus diabolus, 

putans peccatorem esse similem aliis, Legi eum subiecit et morti adiudi- 

cavit. Quia autem non solum erat lustus et verax, sed ipsa iusticia, 

veritas et vita, iustificans et vivificans omncs credentes. Lex. peccatum, so 

moi-s, diabolus nullum habuerunt ius accusandi, damnandi et occidendi 

eum. Quod autem fecit, sponte fecit propter nos. Ideo iniuria summa 

illi facta est. 

Lex ergo coram Deo in aeternum rea est, rca est ot mors, reum est 

peccatum etiam, reus est et Diabolus. ümnes hi hostes victi per glo- si 

riosam huius impeccabilis et indaninabilis personao victoriam. De his 

omnibuH triuniphavit hostlljus. Ideo credentibus in Christum dicitur: Non 

est, quod timeas Diabolum, peccatum, mortem, legem accusantem. Sis 

laetus et animo bonu. Parta est Nictoria per parvulum hunc natum et 

Filium nobis datum, qui est subiectus legi, peccato, morti et Diabolo, nee *o 

tarnen potuit subiici. Ideoque amiserunt ius suum lex, peccatum, mors et 

Satan ot victi iure bellico sunt in sorvitutem redacti. Sic debcmus sperarc

. Prophota 

Enarratio capitis noni Esaiao. [1543/44.] 154f!. (V. 3. 4) 641 

victoriam et salutom per hunc Parvulum et Filium nobia natum ac datum 

in hoc, ut hoste« iatos nobia vincoret nosque illorum tyi-annide prossos 

liberarot. 

De hac spirituali et longe maxima gloriosissimaque victoria loquitur 

Esaias, non de cacde exorcitus Sanherib, ut ludaei sumniant. 

Porro hoc argumentum scu materiam haue de abrogationc legis, de 

hostibus bis, morte, peccato et Satana, victis tractavimus alias satis 

copiose. 

Hanc Theologiam non intclligit humana ratio, nee Theologi nostri 

10 sub Papatu eam intellexerunt, certe pro dignitate tractare non potuerunt 

ex Esaia Propheta et Paulo. Id, quod inde satis liquet, quod ea capita 

dclegerunt tantum, quae moralia sunt, raro ea, quae de Theologia illa 

loquuntur, quae docet, quod sine operibus, sine meritis nostris gratis venimu8 

ad incredibilem illam et inaestimabilem gloriam, quod constituimur 

15 Domini et victores iudicesque super mortem, super peccatum, super ipsam 

legem accusantem, super inferos et totum Diabolorum exercitum. 

Sed satis est nobis dictum de hac gloriosa victoria, quamvis earum 

rerum tanta est amplitudo et maiestas, ut nunquam satis et pro dignitate 

tractari possint. Sequitur in textu: 

20 Quia omnis violenta praedatio cum tumultu et vestimentum v.4 

mixtum sanguine erit in combustionem et cibus ignis. 

NUnc Propheta exponit, quod futura sit victoria illa per sonitum et 

apparitionem flammae. Non erit bellum corporale, quäle ludaei expectant 

et imaginantur. Sanguinarii enim homines eo cupiunt redire rem, ut 

25 gladio interficiant gentes et soll regnent in mundo, deletis omnibus gen- 

tibus, sie, ut non supersit gutta sanguinis Christiani. Tanta est in ilJis 

Christiani sanguinis sitis. Ideo occidunt Christianorum parvulos vel veneno 

vel gladio et quacunque possunt arte ', Et arbitrantur hie se obsequium 

etiara Deo praestituros esse, si omnes gentes perderent et terrarum orbem 

30 solis Pilus Israel possidendum traderent. Contra hoc dicit Esaias: Dixi 

de victoria, qualis et quanta ea futura sit, nempe clarissima. Sed non 

erit bellum aut victoria corporalis. 

Labor hie est in grammatica.^ In Ebraeo non est: 'Omnis violenta 

praedatio', ut Hieronymus vertit.^ Sed [SPg. b| sie est: 'Omnis Seen Seen* 

35 in tumultu et vestimentum involutum sanguine' etc. Supra habuimus ali- 

quot vocabula, quae apud Grammaticos in Ebraea lingua ignota sunt, quia 

concidit magna ex parte, quantum attinet ad grammaticam positivam, ubi 

docentur vocabula et dictiones rerum. In Syntaxi est etiam magnus de- 

') Forlalicium Fidci (vgl. unten S. ftTO Anm. 3), Hb. III., consvhraiio VII. =) ygi 

auch Reuchlins Äußerung unten S. 642 Anm. 1. ') So auch Vulgata. *) jkd |'''N0. 

Sut;§er§ aUettc. XL, 3 41


fectus. Niai latina et graeca Biblia liabuisscmus, fortassis Ebraeam vix 

dimidiam habcrcinue. Declinationes quidem et coniugationes satis dili- 

gcnter docuerunt, vocabula rerum et figuratas sententias non cxplicant, 

sed obscurant. Oecurrendum ergo ex novo Testamento, praesertini Paulo 

et lohanne, qui niulta vocabula illustraverunt. s 

Non est certum, quid sit vox 'Seen'*, nusquam enim rcperitur in 

Bibliis quam hoc loco. Quantum autcni et circurastantia colligi potcst, 

videtur significare 'pielium', 'pugnam' seu 'conflictum', que Gerniani 

vocant: 'eine ©fl^ladjt', ipsum congressum partium in ipso praelio, ubi 

manus conseruntur, ubi haeret pede pes densusque viro vir, ut Poeta ait. »o 

In eo conflictu magna est collisio armorum, magnus motus, magnus 

tumultus et in summa: ibi terra et coeluni vidcntur tremere; huic infli- 

gitur vulnus, illi perforatur venter, huic fluit sanguis in dorso, illi in pec- 

tore etc. 

Insultans Sonipes et pressis pugnat habenis, 

Huc obversus et huc, tum late ferreus hastis 

Horret ager campique arniis subliniibus ardent. 

Crebra, nivis ritu, funduntur uiidiquc tela; 

Fremit aequore toto is 

Connixi iiicurrunt hastis. Praefractaquc quadrupedantum w 

Pectora pectoribus rumpunt. Legitque virum vir, 

Tum vero et gemitus morientum et sanguinc in alto 

Armaque corporaque. et pcrmixti cacde virorum 

Semianimes volvuntur equi etc.'^ 

In tali conflictu, qualem his versibus describit Virgilius, magnus si 

motus, magna armorum collisio, magnus tunmltus est. lllum actum et 

ipsam pugnam, cum est in primo impctu aut in ipso fervore. cum tarataiitara' 

et tuba canit, cum conclamatur ad arma, id vocant 'Seon', quem 

tumultum excitat clamor virorum et hinnitus strcpitusque equorum, bom- 

bardarum, tubarum etc. so 

8 qua Text; oder quem gemeint^ i' p.nrtitnn Druckfelilcrverzeichnis ; Text: iiartiin 

') Reuchlin: '^HO Evicit, praedavit; . . notn, quod hanc liictioncm non invenio alibi; 

quarc labfiiandiini fuit! .. verbum d verbo îc legitur: 'Omnis ovictio cvicta seu prue- 

datio praedata", . . bella fimit cum tiiniultu et strepitu . .. quia alter alterum percutit 

«ladio. Liillirrtiihil : 'ofler ftitg mit toiigcfliiin', U. B. Itibrl -2, II; liind.icil 4, 15. — Oest- 

niunlhtW, llebr. Unndwarttrhuch : -iiso 'Sihnh', ^Hü'Schiilie tragen ; Kautzsch (= (iitthc): 

alle Schuhe der im h'ricysUinii (in tiiMiuUul Ilcschuhteii' . Ilciduje revidierte LuVtrrbitxl: 

'alle liintiiny derer, die sich mit Ungestüm rügten. ') Aeneis XI, ,'iii9-ß(>j; ein f.; 

613—015; rt.M-035. •) Onomato)>oeliich ftlr tuba im Chnimtniiir des Serrius tu Viriiili 

Aenein IX, M.1.

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/41.1 1546. (V. 4) 643 

Ilaec igitur videtur esse sentcntia: Tu superasti iugum oneris, sceptrum 

exactoris et virgam humeri, sicut in die Midian, ubi nullus fuit ingressus 

liostis cum hoste. Nam Gideon buccinas tantum trccentaa infiavit et totidom 

teataa igncm habcntes confrogit. Non fuit bellum gladii contra gla- 

5 dium, hastae contra hastam nee vulnus contra vulnus, sed mutuis gladiis 

ac lanienis adversarii ipsi sese conficiebant. 

Supra audistis allegoriam, hie significatum esse peccatores et impios 

confici propriis unguis, hoc est, errores peccataque sua confiteri, tuba 

Euangelii et Spiritussancti igne territos ac motos. 

10 Quoniam conflictusconfligentium intumultuetvestimentum 

involutum sanguine comburetur et crit cibus ignis. 

Eßraea vox 'Raasch"^ non significat proprio tumultum, ut dixi, sed 

maximum motum, clamorem, strepitum equorum, armorum et virorum, 

qualis in pugna est, aut horribilem tempestatcm, ut Psal. 18.: 'Commove- JlM. i8, s 

15 batur et contremiscebat terra' etc., ubi prosopopoeia quadam horribilis 

Facies tempestatis aeriae vel ira aetheris seu nubium describitur. In tem- 

pestate enim, 'sonante illo Domino et edente mugitum', commoventur et 2. woic is, le 

contremiseunt omnia, coelum, terra, mare, aether concrepat tonitruis, 

erumpunt e nubibus densis et crassis fulgiu'a, funduntur et prosternuntur 

20 arbores, occiduntur animalia etc. 

Vult ergo dicere Propheta: Omnis pugna seu conflictus in praeliis fit 

mugitu, clamore, strepitu et tumultu horribili, commotione ac trepidatione 

maxima ; Infliguntur vulnera, fit caedes miseranda, sanguinis rivi fluunt, 

sanguine vestes cruentantur et maculantur. Talis vero pugna, tales con- 

25 gressus non futuri sunt in huius Infantis Regis et Salvatoris nostri regno, 

Quia talem tumultum, talem raixturam et involutionem vestimenti in san- 

guine devorabit et absorbebit ignis, hoc est, nunquam in Ecclesia erit tale 

tarn cruentum bellum. 

Sed quid vult, quod dicit Ignem devoraturum esse etc. ludaei scele- 

30 rate haec verba corrumpunt ac si interpretantur: Omne praelium seu omnis 

pugna fit quidem in tumultu vestesque in pugnis sanguine miscentur aut 

tinguntur. Sed hoc bellum, quod Messias noster gesturus est, futurum est 

in igne tempestatis de coelo descendentis, quäle fuit tempore Sanherib.^ 

Horribilis est ludaeorum coecitas et audacia, qui pro libidine omnia ad 

35 suorum cerebrorum somnia detorquent. 

') VS"^. EeuchKn: Concussit, impetuose commovit, tremuit. '^) Lgra zu 'vestimentum 

. . erit in combustionem': de exercitu seunaclierib . .: aiigelus percussit exercitum 

plaga ignea, sie tarnen, quod . . arma et spolia reman'-erunt intacta, ita, quod 

populus ezechie exiens ad colligendum spolia valde faciliter accipiebat ea. 

41*

G44 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1516. (V. 4) 

Non vult id lioc loco Propheta, quod somniant isti. Sed significat id 

regnum Infantis futurum esse regnum pacis et securitatis, non belli, non 

pugnaturum esse Regem hunc, mundanoruni regum niore, non profusurum 

sanguinem hostium, non prostratuium obvios quosque, non facturum caedcs 

horrendas, quales in conflictibus fiunt, etc. Hinc paulopost vocat eum s 

«.5 Propheta 'Principem pacis" Et cap. It. describit eius regnum liis verbis 

3ti-u,9'Non nocebunt neque oecident in universo monte sancto meo\ Et cap. 2.: 

3cf. 3,4'Non levabit gens contra genteni gladium nee exercebuntur ultra ad bel- 

3«l. ii,9lum.' In Ecclesia enim non erit corporale bellum, quia 'repleta est terra 

cognitione Domini'. Sic inundabit cognitio Dci, ut aquae in diluvio, ut non lo 

3fi.«, 4ait opus belle aut gladiis. 'Conflabuntur tum gladii in vomeres et lanceae 

in falces.' 

Eandem Prophetiam. quam capite secundo habet, hie quoque pro- 

ponit de regno Christi ac significat Deum missurum esse ignem in terras, 

istius regis tempore, qui ignis devoraturus sit horribilem istam bellorum is 

*i.4c, lotempestatem. Sicut et Psalmus 46. ait: 'Auferens bella usque ad fineni 

terrae, Arcum conteret et confringet arma et scuta comburet igni.' Vati- 

cinatur itaque hie futurum esse, ut Spiritussanctus, ignis Dei, devoret 

Vl.jo.somnia arma. Ignis in conspectu eius exardescet', inquit Psalmus 50., hoc 

est: inundante cognitione Domini, id est, quando Rex ille pacis, iusticiae ^ 

et vitae aeternae praedicabitur, tarn copioso Euangelii verbo replcbit orbem 

terrarum, ut omnes linguae et gentes audiant et cognoscant. Tum cessa- 

bunt praelia, tum non amplius conserentur manus, non dimicabitur armis 

corporalibus vulnera infligentibus et caedem facientibus. 

Illustre discrimen est et clara difFerentia inter regnum temporale et « 

3o>.j. IC regnum Christi. Non venit Christus, ut occideret et perderet. sed 'ut crc- 

dentes in eum vitam haberent' et salvarentur, ut in Euangclio testatur. 

i.wofcJ.iiNon venit, ut gereret bella liic in terris, sed ut 'contereret caput ser- 

pentis', hoc est, ut liberaret nos a durissima Servitute diaboli, qua per 

peccatum et mortem subiecit sibi totus genus humanuni etc. so 

Significat ergo Propheta verbis 'Conflictus confligentium' etc. : non futurum 

tale bellum, quäle gerit mundus, sed longe aliud. Spiritumsanctum 

enim devoraturum istud bellum et mutaturura corda, ut homines sint inter 

80 concordes, ut unanimiter Deum laudent, piosquo crucifixuros et occi- 

suros alioB hostcs, quam sunt terrcni hostes. Qui vero sint isti hostes, a 

quoB pii confecturi sint, dixit ante, vidclicet: lugum oneris et virga humcri 

et sceptruni exactoris. Hoc erit istud bellum, in quo victoriam pii tandem 

gloriossimam obtinebunt virtute Infantis, qui est Rex pacis etc. Pro- 

inde otiam vehementer gaudebunt se liboratos a lege, peccato, morto et 

diabolo. ô 

Hoc, iiiquam, erit illud bellum, quod Christian! gcsturi sunt, non tale 

bellum, quiile gerit niundus. Christian! ciiiin iumi liclligerantur niorc mundi 

:

Enarratio capitis noui Ksaiae. 11543/44.] 1546. (V. 4) 645 

hastis ac ferro. 'Anna inilitiac nostrae', inquit Paulus, 'uon sunt carnalia, 2. svot. lo.« 

scd poteiitia Deo', 2. Cor. 10. Acuta et potcntia sunt, inquit, non carni, sed 

Doo, — Ad quid, in quem uauni? Ad destruetionem munitionuni, quibns 

arniia consilia destruuntur et 'omnis celsitudo', quae extollitur advcrsus^ci. ü, i? 

5 cognitionem Dei. Haec est alia pugna quam mundi. Haec arma oxpu- 

gnant omnem scientiam et sapientiam, quae se opponit sapientiac et co- 

gnitioni Dei. His armis pugnatur contra sapientiani legis, contra iusticiam 

legis, imo contra iusticiam totius orbis terrarum in moralibus. 

Sunt ergo nostra arma spiritualia, quibus contra peccatum, contra 

10 mortem, contra legis accusationem, contra 'nequitias spiritualcs in coelesti- cpf». e. 12 

bus', contra 'rectores tenebrarum' pugnamus. Expugnamus etiam et dcmo- 

limur munitiones diaboli, quando occidimus spiritualiter homines in carnis 

iusticia viventes, quando miseros peccatis et tenebris obrutos, velut vino 

somnoque sepultos, liberamua et ad vitae meliorem frugem ac resipiscen- 

15 tiam revocamus, in viam reducimus, coelesti illa sapientia imbuimus, ad 

cognitionem veritatis perducimus, ut nobiscum glorificent et confiteantur 

Filium illum dei nobis datura et parvulum nobis natum, victorem illum 

mortis, peccati, legis, inferni et diaboli, hostium horribilium et teterrimorum. 

Haec suavissima et gloriosissima pugna est: citra arma corporalia, citra 

20 vulnera alieno labore et pcriculo vincere victoriamque incruentam de tantis 

hostibus reportare. 

Gladius corporalis contra mortem, diabolum et legem, conscientiae 

accusatriccm, nihil potest, nullam habet aciem, non vulnerat, non laedit, 

non fugat, non caedit hostes istos nostros spiritualcs. Nihil itaque spei 

25 nobis est in illis armis corporalibus. Abiiciuntur ergo a Christianis sunt- 

que exusta per ignem Spiritussancti. 

Sunt autem exusta non solum quo ad usum spiritualem aut quo ad 

spiritualia, sed etiam externe, quia Christianus contra Christianum non 

pugnat nee utitur armis illis corporalibus. Spiritussanctus enim infusus in 

30 corda nostra nos mutat concordiaeque amorem pacisque studium nobis 

inserit, ad benevolentiam mutuam nos invitat Et sie animos nostros fingit 

ac format, ut mutuum condonemus offensas, libenter remittamus delicta, 

patienter toleremus errores et imbecillitatem in proximo. 

Hie est ignis ille Spiritussancti mutantis et refingentis corda nostra, 

35 sicut nee ego contra te nee tu contra me, incidentibus forte offensionibus, 

arma capias. Sunt ergo arma omnia carnalia inter vere pios combusta et 

in cineres redacta. 

Idem dicit D.Paulus Eph. 2., ubi ait 'per Christum destructam ini-gp^. 3, u 

micitiam et dirutam maceriam inter nos gentes et ludaeos nosque copu- 

*" latos et reconciliatos in unum corpus', in unum novum hominem, ut vivamus 

in uno sensu, corde et anima. Quod tu credis, credo et ego. Quod 

tu speras, idem spero et ego. Hinc mutuum amamus sumusque inter nos

(54(3 Euarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 4) 

cliarissiiui fratres. Übi coida per eandem fideui sunt coailunata in iinam 

animam, ibi certc non potcst esse bellum. 

Hoc est Christi, parvuli huius nostri, paeificum et almum amabileque 

regnum, consistens in fidc una, in pura eharitatc et concordia spirituali. 

Parochus concionaturus non stringit gladium (ut Mahometanis nioa est, s 

apud quos doctores Alcorani intcrim, dum doccnt, strictum gladium manu 

tencnt significantes, gladio eam doctrinam partam ac confirraatam, gladio 

etiam defcndendam esse '). Nee ego dicturus pro Concione aut concioncm 

auditurus adfero gladium, non instruuntur acies, non coneurritur hastis in- 

festis, Scd in unum congrcgati colligimur in unum Filium Dei. in unam lo 

eandemque gratiam remissionemquc poccatorum et laetamur in spiritu 

inter nos simul Deoque gratias agimus eumque laudamus et praedica- 

raus, qui nos in Spiritusancto et charitate vera concordes fecit. Hoc. in- 

quam, facit ignis ille coelestis, per quem arma illa corporalia prorsus 

exuruntur. Is ignis Dei, Spiritussanctus, accendit corda nostra et devorat ü 

arma. 

Et hinc videri potest, quod sit discrimen inter regnum Filii Dei et 

regnum mundi. Per regnum hoc Infantis, huius nostri Filii Dei, non 

tollitur magistratus et ordinationes politicae obedientiaque subditorum. 

Imo sccundum veterem et externum hominem sumus subiccti huic civili so 

vitac. Quill non omnes sunt Christiani, qui tales se profitcntur. Maiur 

pars mundi manet impia et incredula. Cum itaque impietate et effreni 

vitae profligatae ac flagiciosae licentia mundus Deum offendat, ideo vel 

nuUa vel rara et parva est pax in mundo. Et hoc est praemium, quod 

redditur mundo pro impietate et malicia sua. Sic Deo dat poenas. a 

Neccsse igitur est nos vivere inter homines. qui bella gerunt. In hoc 

impiorum hominum hospitio et castris vita transigenda est. Apud impios 

non est bellum sublatum, scd apud et inter pios tantum est sublatum. 

I jjjfji'î.jîj Omnes Christiani sumus fide 'unum corpus', Ephe. 4., 1. Corin. 12., scd 

secundum corpus, quod circumfcrimus, subiecti sumus potestati et rebus so 

politicis. Ecclesia, regnum Christi, Concors et unanimis est per omnia. 

In politico rogno aliter se res habet et secus omnia geruntur quam in 

illo spirituali. In his terris inter impios non potest esse et constarc illa 

pax, propter impictatom et flagicia mundi contra Deum. ut dixi. 

Cum ergo simus secundum externum hominem sub magistratu, necosso s.^ 

est parcre edictis m.igistratus et in bellum etiam proficisci, si sit opus. 

In oeconomia agrum exerccmus, domum gubcmamus, familiam roginius. 

Hae ordinationes divinao quidcm sunt, sod tamon externae. Non portinet 

oeconomia ad regnum coclcstc, scd tarnen ca opus est, dum hie viviniu«. 

Sic et politicis urdinationibus opus est iisque secundum externum hominem *« 

HumuH subiecti. 

') Koran, 4. Sure.

Enarratio capitis noni Esaiae [1543/44.] 1546. (V. 4) 647 

Dlligcntor et prudontor hacc sunt (iistinguoiulii. Vix eniin prohibere 

possumus, quantunivia suiuino studio in hoc incuinbamus, ne politica et 

Ecclesiastica misecantur et coiifundantur. Papa perrumpit, nulluni hie 

discrimcn facit, scd tanquam coquus multa iura miscct, confundit, perturbat 

5 et intcrturbat, dissipat et cvertit omnia. Et egregie respondot hie nomini 

suo. Dixit enim Chriatus, Matthei 24.: Eum [Sg. c] esse "abominationemiÄatt^.M.ss 

desolationis', significans eum vastaturum. foedaturum et turbaturum mise- 

rabiliter politiam, occonomiani et Ecclesiam novis dogmatibua, baptisraa- 

tibus, humanis traditiunculis, ficticiis et impiis cultibus propriisque iusticiis 

10 contra Christum et Euangelium eius invectis et confirmatis subiecturumque 

sibi his artibus Ecclesiam et politiam, leges et reges, quos sie sibi sub- 

iugavit, sie dementavit, sie captos tenuit, ut huic foedo monstro, huic deva- 

stationi seu vastatori ac desolatori ad nutum in omnibus parere coacti 

fuerint. 

15 Pro autoritate enim illa sua sie inquit Papa: Non dedignentur leges 

sequi sacros canones.^ Si dixisset: Non dedignentur Leges sequi vcrbum 

Dei, recte et pie dixisset. Nara leges cum verbo Dei non consentientes 

iuxta vcrbum emendari oportuit. Sed sacris, imo execratis illis Canonibus 

suis, pugnantibus cum verbo Dei, pro libidine leges ipsis etiam Caesaribus 

20 tulit, brcviter: in omnibus et super omnia regnavit ac mundanum sibi 

imperium vcndicavit et ad hunc modum horribiliter politiam vastavit. 

Vastavit et oeconomiam rapiendo filios et filias, occidendo parentes 

per inobedientiam liberorum in coenobia sese abdentium aut matrimonia 

contrahentium citra parentum suorum consensum, quos contractus Papa 

25 voluit esse ratos.^ An non et totius fere orbis opes rapuit, ut nemo 

fuerit, quem non spoliarit, cuius tacultates non attenuarit, a quo non vel 

indulgentiis vel privilegiis vel excommunicationum minis ac fulminibus 

aliisque artibus atque imposturis argentum emunxerit? 

Propriissimum itaque epitheton addidit ei Christus, ubi 'desolationem' 

30 seu 'vastrttionem' vocat, cum vastarit non Ecclesiam tantum. sed politiam 

et oeconomiam quoque. Vastavit autem, confudit ac miscuit sie omnia, 

ut magno negocio vix cuiusque vitae ac status genus ad suos limites 

revocare ac suis terminis circumscribere atque sepire posaimus. 

Ideo clamamus et pugnamus summo studio, ut conservetur certa et 

35 diserta atque indubitata distinctio et propria cuiusque status definitio, 

quod oeconomia pertineat ad gubernationem liberorum ac familiae, ut 

parentes regant domum, ut politici principes gubernent rempublicam, sub- 

diti obediant. 

Item: ut in Ecelesia doceatur cognitio Filii Dei, ut credentes omnes 

40 consentiant in eundem Infantem nobis datimi et natum, ut occidamus pec- 

') Carptis itms canonici, Decr. L, dist. IX., c. I. -) Decr. IL, causa XXX., 

quest. V., c. IX.

648 Euarralio capitis iioni Esaiae. [1543/14.) 1516. (V. 4) 

catuin. ut adiuvemus et sublevemus fratrcin lapsum, ut subvcnianius cgenis, 

ut facianius opcia vitac contra mortem, opcra iusticiao contra pcccatum, 

opcra consolationis contra conecientiac anxiani, contra diabolum et despe- 

rationcm, ut excrceamus inter nos mutuam eliaritatem, ut non seindamus 

concordiam, ut largiamui- cleemusynas etc. Haec pertinent ad Ecclesiam. s 

Sed haec opera non sunt propria Ecclesiae opera, nisi fluant e fide 

et charitate. 

Ilaec distinctio inter politiam, oeconomiam et Ecclesiam diligentcr ser- 

vanda est et unaquaeque intra suos terrainos cohercenda. Et quamvis 

summis viribus in hoc incubuerimus, tarnen Satan non finem faciet haec lo 

miscendi ac turbandi nee unquam defuturi sunt, qui se intra terminos suae 

functionis non sint contenturi: Spirituosi, fanatici ac seditiosi doctores, non 

Gontenti suo munere, politicam etiam administrationem sibi sumunt. Contra 

politicus magistratus ac principes mittunt suam etiam falcem in messcm 

alienam manusque suas admovent Ecclesiae gubernationi et hie quoquc is 

imperium sibi sumunt. Sic Satan semper habet, qui nobis hie turbas 

moveant et suae vocationis praescriptos limites excedant. 

Quare opera danda est magna, ut probe et distincte conserventur 

definitiones Hierarchiarum divinitus institutarum. Mulier non gerat vestes 

i.«ot. 7, 20 viri nee vir mulioris, 'quisque maneat in sua vocatione', quisque tucatur m 

suum locum et intra terminos suae functionis sc coherceat ncc mctam 

transiliat Unumquodque vitae genus ac status in suo circulo. in suis limi- 

tibus ac metis contineatur. 

Non odimus principes, non odimus luristas (an ipsi nos ament, novit 

Deus; quidque de nobis sentiant, quam nobis bene cupiant, testantur a 

ipsorum animi), non odimus nobiles aut quenquam, sed hoc agimus, hoc 

cupimus et in hoc laboramus, ut intra suos terminos Hierarchia quaelibet 

conservetur, ut quisque suum t'aciat officium nee vitae genera et distinctae 

funetioneB confundantur ac misceantur. Doccmus quamlibet Hierarchiam 

C8BC divinam aut divinitus institutam. nullam contcmnimus. so 

Sed in hoc laboramus, ne misceantur, mixtura hie non valet. Si 

politia cum oeconomia miscetur, fiunt stupra et alia horrenda Hagicia; Si 

ooconomia cum politia, fiunt tyrannides; Si cum Ecclesia, fiunt hacrcses; 

Brcviter, quando miscentur haec, tum Diabolus operatur. Ex opcribus 

autcm Uiaboli nihil fit boni. Prophetac ergo pracdixerunt Ecclesiam 3j 

forc rcgnum distinctum a mundi rogno, non politicum nee oeconomicum, 

sed spirituale. 

ludaei omnes detorquont haec verba ad bellum corporale putantque 

rrophotam loqui de hello aliquo gesto cum hostibus populi Dei. Sed in 

3c|. n.»hoc et similibus locia nihil minus volunt Prophetac. l'ap. II. ait: 'Non 40 

noccbunt nequc uccidcnt in universo monte moo, quia scientia Doi regnabit, 

sicut niure ubundat aquis', id est, verbum vel doctrinu do Domino

Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/41.] 1546. (V. 4. 5) 649 

longo latequc praedicabitur, Filius illc iiifana regnabit per verbum per 

totiini orbcm terrarum. Idem ille omneni pugnam tuinultuosam (in qua 

profunditur sanguis et vulnera infliguntur cacdesque fit) c mcdiü Ecclesiae, 

quac est fidolium congregatio per Spiritumsanctum, tollet. Quotidic autem 

5 naseuntur novi homines, semper ergo est 'eibus ignis', 'comburens'. Quarc? 

Puer enim natus est nobis et Filius datus est nobis etc. v.s 

HIc est insignis et illustris locus, si ad cum tractandum esseni idoneus. 

Sed dicam et praestabo, quantum possuni. Relinquam quaedam et aliis 

in scriptura magis exercitatis.' Est autem ratio, ob quam hoc rcgnum 

10 non sit tumultuosum et cruentum, cur armis et bellis carnalibus non ge- 

ratur: Quia, inquit, habemus 'Puerum' regem. Infans regnat, Puerile 

regnum erit et iucundum. Pueri non utuntur armis, Infans est infans. 

Non dicit: quia natus est nobis Vir, Rex, Propheta, David aliquis, Gygas 

aliquis, ut potuisset dicere. Alibi enim sie vocatur Christus, Sed: 'puer' 

15 (inquit) 'natus est nobis'. 

Et hoc ipso describit, quäle sit regnum huius Pueri, videlicet suavissimum, 

blandissimum et iucundissimum. Mores Infantis, pueri sunt innocentcs, non 

rapiuntur Pueri affectibus, non indulgent cupiditatibus, non laxant frena iracun- 

diae, non feruntiu- impotenti animo in vindictam contra eos, a quibus laesi sunt. 

2ü Quod igitur Puerum vocat hunc Regem, eo regni ipsius qualitatem et 

faciem describit, videlicet quod sit futurum suavissimum et amabilissimum 

Regnum et quod talis sit Rex futums, cum quo possis colludere tanquam 

cum Puello unius aut alterius anni ; Quod sit futurus Rex blandus, puerilis, 

suavis, a quo facile omnia impetrare, in quo et cum quo te delectare, ex 

25 quo summam voluptatem capere possis.^ 

Quamvis autem Puer sit, nihilominus tamen est et Dominus ac Prin- 

ceps. Puer est, ne quisquam ab eo deterreatur et sibi ab eo metuat. 

Dominus est et Princeps, ne quisquam eimi contemnat. In historia Euan- 

gelica mira et incredibilis erga poenitentes et pios eins est humanitas, 

30 comitas ac suavitas; Est et simplicitas tanta, ut hie infantes etiam supe- 

rare videatur. Sic se submittit, sie deiicit, tam se tractabilem et affabilem 

exhibet, ut Apostoli cum eo quasi ludant et minus eum metuant quam 

infantulum aliquem. Tam blandum ac comem se Regem esse ostendit, 

ut a Puero nihil videatur differre. Nihil hie nisi meri lusus, blanditiae et 

35 iucunditates, quando nobiscum agit. 

Nobis tamen est Puer, qui in illum credimus. Impiis vero non est 

Puer, sed fulmen et tremendus Iudex, nee ipsis natus est, sed nobis. 

Nos inquam, qui credimus in eum, habemus tam placidum et benignum 

') Beachtenswerte BescJieidenJieit Luthers. ) Derartige Versuclie, einen Text 

religiös frucMbar zu machen, finden sich bei Lyra nicht.

650 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. (V. 5) 

Kegcm, ac si liabcrcraus pucruluiu, cum quo socurissimc et suavissime 

ludere, ex quo mirificam et summam voluptatcm percipcre possemus. 

Quid enim trcmendum, quid motuendum in eo regno, quod nullis externis 

arniia administratur? An mctucndus is, qui iacet in praesepi. qui pendct 

?tf. 53, 7in crucc, qui 'tanquam ovis ad lanicnam sc duci' patitur? qui ulrro nioritur s 

pro suis, qui in ulnis et sinu matris quiescit, qui sugit ubera? Quid tali 

Rege placidius? quid minus nietuenduni? Cur ergo metuis tibi ab illo? 

Non est, quod trepidcs. Non mordebit, non discerpct, non laedet te. Non 

habet gladlum, sed ubera matris: Infans est, Iacet in praesepi. 

Niiiilo minus tarnen Dominus est orbis terranim potcntissimus. ut lo 

W. 72, 8 scriptum est, Psal. 72.: Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine 

usquc ad terminos orbis terrarum.' Et Ecclesia canit : Hie iacet in prac- 

sepio, qui rcgnat sine termino.'^ Non tarnen mortalis aut mundanus, sed 

apirituaiis et aeternus Dominus et Rex perpetuae pacis et vitae est, ut 

l'f. 7«, ! idem Psalraus tcstatur: 'In diebus eius erit abundantia pacis, doncc aufe- n 

ratur luna' etc. Ideo in regno eius nulla sunt arma. Infans est, ait 

Isaias, non habet dentes. non ungues, nulla in eo mordacitas est, sed 

summa placiditas. Dcscribit Propheta et cap. 42. eandem huius regis 

3tt.«, iit. humanitatem ac benignitatem, ubi ait Dominus: 'Ecce servus mens, quem 

elegi, in quo bcne complacitum est animac meae: Non contendct nequo m 

clamabit neque audietur vox eius in plateis. Arundinem comminutam 

iit.3, 

1 

non confringet et linum fumigans non extinguct. Non erit tristis aut 

terribilis.' 

Paulus Tit. 2. dicit cum esse '(pdäv&Qconov . Est enim in eo summa 

suavitas, summa 'yQt]az6ii]g', benignitas, humanitas et comitas; xQ^âxbv a» 

vocant graeci hominem commodum, suavcm, placidum, eomcm, bcnignum, 

faciiem, humanuni, cum quo omni fiducia possis confabulari, commode 

cohabitarc, qui omnia boni consulit, qui non facile offenditur, quem scis 

esse propicium, dementem, ignoscentem, qui vclit plus facere, quam tu 

petas. Talis erit et noster Rex. Ideo impossibile est. ut poasint esse 3o 

bella et vulnera aut caedes in regno eius, Quia rex Infantulus est, quem 

nemo metuere, sed omnes cum fiducia invocaro possunt ac debent. 

Sed nobis (ut dixi'i dicitur et est Pucr, nobis est Filius. Adverearüs 

non est tiiiis, quos, quamvis gladio nun oceidat, iudicabit tarnen suo tem- 

pore. Distinguendum ergo inter nos et omnes incredulos. Credentibus j.s 

in ipsum e.st Pucr, blandus et propicius: Non potest ferro, ut hi danuicntur. 

wotiii ib.j; (jum Pharisaei et 8cribae daninantcs discipulos Christi diccrcnt: 'Disci- 

puii tui transgrcdiuntur traditiones patrum, non lavant manus', 'vellunt et 

:.'/ tfiXävjQ(i>:tov Text 

') In dem bekannten Liuie: l'ucr niitus in Bethlehem. Wackerniifiel, Dat deutsclte 

KirJtenlUd, Bd. 1, tveff.

Euarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 651 

edunt spicas', Christua respondet: 'Si scirctis, quid sit: Miscricordiam volo'Wnitn. 12,7 

et non aacrificium, non condcmnasaetis innocentea.' Hie vidcmua, quam 

ferre non poasit Chriatus, ut credentea in ipsum damncntur. 

Sic in tota hiatoria Euangelica videa infantilem blandiciem, auavita- 

5 tem, humanitatcm, affabilitatem, comitatem et benignitatem, cum tanta 

aimplicitate, ut videatur puellua. Verum ubi excitatur et irritatur ab hypo- 

critis, aacerdotibus, scribia etc., ibi aliam prae se fert faciem quam pue- 

rilem, ibi coelestem et infinitam potentiam et aapientiam exerit et 

oatendit. 

10 Quod item addit: Tilium nobia datum', id vero amplissimam et 

uberrimam conaolationem et apem nobia auppeditat. Quid enim potuit 

darc nobis Deua malus et ampliua, quam quod Filium suum infinita boni- 

tate et suavitate nobia dedit et obtulit, ut nobiacum loqueretur, luce sua 

nos perfunderet et noa vicisaim auderemus cum eo loqui utque in fide 

15 iatius Infantia et Filii contra portas inferorum et omnia ülaboli terricula- 

menta consistere poaaemua. Puer nobia natus eat, nobis etiam Puer manet; 

Sic Filius nobia datua eat, et nobis Filius manet, non fit alius, quam fuit 

a principio nativitatis auae. Si autem habemus Filium, habemus et 

Patrem. Habemua autem Infantem et hunc Filium, mater parit eum 

20 nobia, lactat eum nobia, manet Puer nobis in aeternum. Exhibet se nobia 

non tetra gravitate, non terribili aliqua maieatate tremendum, aed exhibet 

86 nobia parvulis Parvulum ac ludit nobiacum in aeternum in pueritia sua. 

Praeter hoc tantum, tam immenaum beneficium datua eat nobia Filiua 

tam dilectua tanti Patria. Quid ergo timebimus? 'Si Deua pro nobia, quismöm.s, 31 

25 contra nos?' Habemus pignus carissimum et infinitum. Quomodo igitur 

posset nobis irasci Pater? Imo ipae Pater in Filio et propter Filium co- 

gitur quodammodo (ut aic dicam) repueraacere et nobiacum ludere nobis- 

que blandiri, cum habeamus Filium eius; propter hunc Filium dilectum 

sumua et noa dilecti Filii et haeredea Dei etc. 

so Videa, quam magnifice senserint et locuti sint Prophetae de Christo 

venturo, quam exundarint gaudio vel de adventu eius cogitantes, quam 

illos exhilararit vel sola tantarum rerum expectatio et commemoratio. 

Nos, ad illos collati, lapides et trunci sumua veriua quam hominea, qui 

nihil aut pertenuiter bis tantis rebus afficimur. Cum tamen nunc non in 

35 expectatione nostra ea sit gratia et gloria, sed iam revelata, in manus 

nobis tradita, oculis proposita, auribus et cordibus nostris Spiritussancti 

oblata et ministerio inculcata. 

Cum tanta igitur lux nobia affulgeat, nos tamen eam gratiam non 

aatis pro dignitate aestimemua, imo multi etiam contemnant et repudient, 

40 cum tanta sit ingratitudo nostra, tanta socordia, tantus torpor, non mirum 

36 Spiritussaucti Text; zu erwarten wäre per Spiritum sanctum

652 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. (V. 1) 

est sanc, quod Dens tantoperc nobis irascitur. quod inittit Turcam. quod 

Papae tyraniiide nos premit propter tantam ingratitudincm et cuntcniptum 

erga lianc gratiara et lucem nobis revelatam. 

Iniinensum et inenarrabilc est beneficium Dei in nos, quod Filiuni suum 

»öm. 8,3aunigenitum donavit nobis et 'cum eo omnia'. An non summa et infinita j 

haec (pö.avÜQconia, amor et benevolentia Dei erga nos moveret corda 

nostra summoque gaudio nos pcrfunderet et ad aliquam gratitudincm Deo 

pro tanto bcneficio rependendam, ad gratiarum actioncm perpetuam, ad 

vitac l'rugem meliorem, ad obedientiam erga tarn benignum et misericordcm 

patrem cxcitaret, si agnosceremus istud summum beneficium, si pro lo 

dignitate et magnitudine id aestimare possemus? 

Ipse mihi vehementer displiceo et me ipse odi, quod scio vera esse 

omnia illa, quae de Christo scriptura dicit, quibus nihil maius, nihil amplius, 

nihil [Öfl. d] iucundius, nihil laetius esse quidquam potest, quae me sunimo 

gaudio dclibutum reddere debebant; Quod video scripturam in omnibus et li 

per omnia consonare et consentire sie, ut de tantae rei veritate et certi- 

tudinc nihil dubitari possit, — Et tamen impedior carnis meac malicia 

Moni. 7.s3Bicque 'lege peccati captivor', ut non possim illud beneficium per omnia 

membra, per ossa et in meduilas ipsas transfundere, ut quidem vellem. 

Bernhardus fatetur, quod aliquando gustarit quidem suavitatem istius co- ao 

gnitionis, quod repletus sit gaudio incredibili, scd idem queritur, quod impe- 

diente carne non diu duraverit is gustus.^ Augustinus eadem queritur 

etc. Comprehenderera et ego libenter et penitissime infigerem cordi mco 

verba et promissiones illas laetissimas, sed maledicta illa caro, murus scn- 

sualitatis (ut pii monachi vocare 8olebant)^ sie gravat, obruit et captivos 2b 

tenet nos, ut istas lauticias, ista immensa gaudia non possimus capere, 

sicut dcbcbamus. Cor nostrum multo est anguatiua, quam ut tanti beneficii 

amplitudinem capere possit. Tanta enim cius est magnitudo, ut, si quis 

coniprehenderet, quod Dens omnipotens, creator cocli et terrae, nobiscum 

luderet, nobis blandiretur tanquam filiis suavissimis, nobiscum laetjiretur so 

et tantam nostri curam ageret, tanto amorc et benevolentia nos proscque- 

retur, — si plenam istius erga nos fjtkavflgcojtlag cognitionem haberemus, 

tum tantum esset ex ea cognitiono futurum gaudium, ut prae immonso 

gaudio »tatim cxpiraremus aut niori gcstircmus. 

llincquo videmus, quanta sit imbccillitas, quantus torpor nostor, cum »s 

pauci, non dico maro istud, scd vix guttulas aliquot immensi istius gaudii 

Bontiant. 

'Jl 31 qurilur Text Jext 

') Scrin. ScriH. Iin 

(Jant. XX Xl.; Mu/nc IM3, iH3. ') De agone Christiaiw, c.i;>. IX.; 

MiijMt Kl, jua. Jua. ') .Sb-H». in Canl. LVL; Mii/ne JN3, JoiO. 

-

Enarratio capitis noni Esaiae. (1543/44.] 154G. (V. 5) 653 

Ergo non stertcndum, sed contra maliciam carnia co fortius insurgendum 

summisque uiribus laborandum, ut subindc crescamus in hac cogni- 

tione. Sicut et Petrus monet 2. Pet. 3.: 'Crcscite', inquiens, 'in gratia eta -liews. la 

cognitione Domini nostri et Salvatoris liiesu Christi'. Subinde igitur pro- 

i grediendum, semper discenduin est. His meditationibus multum temporis 

dandum, ut subinde fiat in hac cognitione aliqua accessio. Nam absolu- 

tionem et perfectionem in hac carnis infirmitate et corruptione sperare 

non possumus. Apprehendere quidem possumus aliquo modo, sed non 

comprehendere. 

10 Ergo exerceamus nos et meditemur ista diligenter ac sedulo, ut sub- 

inde crescamus et magis magisque roboremur in hac cognitione, donec 

plenitudo eins illic veniat in vera et absoluta cognitione. Citra medita- 

tionem et exercitium non crescit haec cognitio. Non statim cognovisti 

Christum, ubi concionem unam atque alterara audivisti. Non est, quod 

16 dicas: Audivi Pilium Dei pro me natum, ergo Christum scio et cognosco. 

Longe erras. Murus ille sensualitatis impedit, quo minus sentiamus iucun- 

dissimum odorem istius infinitae misericordiae, quod Creator omnium et 

tuus tua causa Puer factus tecum ludit, nee Puer ille tan tum, sed et Pater 

in coelis atque angeli omnes. Carne nostra impedimur, quo minus in hac 

äo vita plenam ex hoc summo et ineffabili beneficio voluptatem in cordibus 

nostris sentiamus. 

Sed ubi muro illo sensualitatis, ubi hoc limo et luto carnis nostrae 

liberati in aeternam illam vitam pervenerimus, ibi de ineffabili illo gaudio, 

quod hie nunc copiose per verbum nobis obtruditur, disputabimus. Beatus, 

25 qui hie meditando eius gaudii vel scintillas et guttulas aliquot sentit et 

apprehendit. Id autem consequemur, si legende et audiendo nos exercue- 

rimus et in his cogitationibus, in suavissimus Filii dei lusibus, per Pueri- 

tiam ipsius nobis exhibitis, auimos nostros occupaverimus. 

Et Filius datus est nobis. 

30 DIxi regnum Christi futurum regnum placidissimum, filiale et puerile, 

quia Rex noster natus est nobis Puer et Filius datus est nobis manebitque et 

est in aeternum nobis Puer et Filius. Singulis annis iteratur Cantio haec: 

Puer natus est nobis etc., et cantabimus eam in secula seculorum inque 

futura vita admirabimur et laetabimur plene in illa inaestimabili laeticia, 

35 quod Dei Filius est parvulus noster et Filius nobis datus. 

Porro Filii voceni accipio non tantum Substantive, sed etiam relative 

et in praedicamento relationis. Sic enim sonant verba: Datus nobis est 

Filius. Supra dixit nos fuisse oppressos 'iugo oneris, virga humeri et gj 3 

sceptro exactoris', hoc est, captivos Diaboli, subiectos morti, servos pecati, 

40 obnoxios legi. Nunc vero per contrarium relative in Christum credentes 

amplius non sunt servi mortis, peccati, legis et diaboli, sed Filii per hunc


Filium iiobis datuni. De qua libcrtate per Christum parta legito D. Pau- 

öai. 3, jslum ad Gala. cap. 3.: 'Non est servus etc., Sed omnos vos unum cstis in 

Christo Ihesu.' Servitus ilia, qua nulla potuit esse durior, per hunc Regem, 

datum nobis Filium, est sublata et per eundem libertas ac filiatio nobis 

parta ac reddita. s 

a. »ot. 3,9. 7 Populus legis habet servum Mosen, qui habet 'officium' mortis, pec- 

cati, 'damnationis' et malae conscientiae. Ideo Paulus vocat officium cius 

administrationcm 'mortis', quia non iustificat, sed 'occidit', operatur iram et 

captivat, non liberat. De qua Servitute ac captivitate dictum est nobis 

supra, ubi ageremus de sceptro Exactoris. Contra hunc servum et hoc lo 

mortis ministerium habemus Filium datum, ut simus liberi, quia natus est 

Liber et ut esset Liberator et Liberos nos redderet. Non erat sub lege 

»ai.j.iaut obnoxius legi. 'Factus' quidem est 'sub lege\ non tamen natus sub 

lege nee ei fuit obnoxius, quantum ad ipsius personam attinebat, sed 

propter nos subiecit se legi. Ita includitur in vocabulo Filii libertas i.-. 

Christiana, qua liberati sumus a Mose et ministerio mortis. 

Haec tamen intelligenda, quo ad Spiritum, de novo homine. Vetus 

homo maneat sub lege. De qua re lege Paulum ad Rom. et Gala. Homo 

vetus propter reliquias peccati in came debet esse subiectus legi ad eum 

usque diem, quo mandabitur sepulchro. Per totam vitam debet esse reus m 

mortis et condemnationis malaeque conscientiae stimulis divexari et sie 

crucifigi, in bonum tamen suum, ut mortificetur ipse cum vitiis et concu- 

2. «ot. 4, lepiscentiis suis. Ilinc D.Paulus ait: 'Etsi vetus noster homo corrumpitur, 

internus tamen, secundum imaginem Dei creatus, renovatur de die in diem" 

lipi). 4, ai etc. 'Novus' autem 'homo', qui credit in Infanten! et Filium nobis natum " 

et datum, dominus liberrimus est, nulli legi obnoxius. 

Non confundantur ergo homo vetus et novus. Homo illo novus non 

est subiectus legi, morti et peccato, sed Filius Dei liber, supra legem, 

supra peccatum, supra mortem et infernum. lugum ergo oneris non 

«am. c, c premat hominem novum, sed veterem, qui quotidie debet mori, 'ut »

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 154fi. (V. 5) 655 

Quid illi faciea? Is datus est milii, cstque vere Filius, qui est liberator, 

libcrtas et libei'atio, 'sapientia, redemptio et iusticia' mea, 1. Corinth. 1. i.ffot. 1,30 

Et loh. II. et 14. tcstatur se esse 'resurrcctionem', 'viam, veritateni, vitam'.SoOii.si; h,c 

Sic vox Filii relative exposita consolatur nos contra servituteni pec- 

s cati, mortis et inferni. Sic omnis Christianus, quantum attinet ad externum 

hominem suum, est sub Mose seu lege, sub morte, Inferno et dia- 

bolo, quia externus vel vetus homo adhuc crucifigendus est et mortifican- 

dus. Secundum fidem auteni novus ille homo apprehendit Filium illum 

datum estque dominus mortis, legis, inferni et diaboli ac dicere potest: 

10 'Ubi, mors, Stimulus tuus? Ubi, inferne, victoria tua?' Sic, inquam, diciti-Sor. u, 55 

secundum fidem, qua credit in Filium nobis datum. Haec est libertas 

nostra parta nobis per hunc regem, datum nobis Filium, contra servitutem 

legis etc. 

Igitur acute et probe distinguendum est inter Christum et Mosen, 

15 inter Filium et servum. Servus Moses collocetur super humerum et dor- 

sum, hoc est, super antiquum illum asinum, veterem Adam, ut mortificetur 

et destruatur corpus peccati; Supra novum vero hominem Moses servus 

non ascendat. Non enim in novum hominem quidquam iuris habet Moses 

servus, non ibi est regnum ipsius, regnum illud servitutis, peccati et 

30 mortis. Hoc regnum et ministerium mortis maneat in carne. In novo 

homine est Filiatio, est iusticia, est sanctitas, est salus, est redemptio et 

vita aeterna. 

Hinc Christianus homo impavidus et securus contemptor est maximorum 

et teterrimorum hostium, peccati, mortis, inferni et Diaboli, propter 

25 fidem in Christum, Filium illum datum, sie, ut medium illis digitum osten- 

dere^ ac dicere possit: Quid facies, Mors? quam mihi iniuriam inferes? 

Mordebis? Nolo morderi. Accusabis me peccatum? Nolo accusari. Quid 

tu, Inferne, putas te triumphaturum contra me? Imo ego contra te glo- 

riose triumphabo. 

30 Nee tu, Diabole, quidquam in me iuris habes. Saevi, quantum potes. 

Tuum tarnen me nunquam facturus es. Quia Filius mihi datus est, ago 

nunc sub regno Filii, qui attulit summam et perpetuam libertatem. Eins 

regnum nuUi subiectum est, Dei enim Filius est. Non subiectus est Legi 

aut morti secundum suam personam, sed propter nos descendit in lacuni. 

35 Is dicit ad me: Propter te hoc patior. Crede in me: 'Qui credit in me,3otMi.26-25 

non morietur in eternum, ac etiamsi mortuus fuerit, vivet.' Hoc est esse 

liberum a morte. Haec altera antithesis est. Sic Filium accipio relative 

contra servum, id est, iugum oneris, pro regno libertatis. 

25 sie ut Druckfehlerverzeichnis; Text: sicut 

') Foredlini, Totius Latinitatis Lexiccm : Digitus tertius : medius, qui et summus 

et infamis et impudicus. Also Geste der Verachtung.

656 EnaiTatio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 

Praeterea significat Propheta etiani his verbis: 'Puer nobis natus, 

Filius nobis datus', quod Rex ille iusticiae et Princeps pacis sit una per- 

sona ex duabus naturis constans, divina et Immana. 'Puer' in tempore 

natus est ex matro Maria virgine, Tilius' ab aeterno genitus a Patre. Ex 

hoc sequitur, quod Puer hie natus ex virgine sit simul Filius in divinitate. s 

Ergo vere Deus et vere homo est. 

In tota ergo hac Prophetla loquitur de hoc Filio et Puero, quod is 

omnium sit autor, quae hie promittuntur, quod is omnia praestiterit et 

« 1 obierit. Ubi dicit 'Populum in tenebris sedentem vidisse lucem magnam', 

id beneficio et opera huius regis, Filii Dei et virginis. contingit. Quod lo 

«3 dicit: 'Confregisti iuguni oneris' etc., id de Filio et Puero hoc intelligi 

debet, quod is hoc praestiterit, quod is fregerit et superarit hos bestes 

nostros et has difficultatos. Non fecit id quidem sine Patre, sed Filius 

tamen haec praestitisse et fecisse dicitur, quia id in persona Filii 

factum est. is 

Exprimit ergo Propheta hie in voce altera, 'Filius', personam in divi- 

nitate. Sic rex huius libertatis summae, rex libcrrimi Populi, liberrimi, 

placidissimi, tranquillissimi, suavissimi et blandissimi regni autor, consti- 

tutor et Operator, hie. inquam, Rox est 'Filius' Dei in excelsis, et verus 

tamen homo: 'Puer' de muliere natus. so 

Ilic ordo diligenter servandus est. Non ascendendum ad maiestatis 

divinae inquisitionem, antequam Infantulum hunc bene comprehenderimus; 

sed ascendendum est in coelum illa scala, quae nobis proposita est, bis 

gradibus utendum, quos Dens ad cum ascensum paravit et applicavil. 

Noluit Filius Dei videri et inveniri in coelo. Atque ideo descendit e n 

coelis ad haec infima venitque ad nos in carnem nostram et posuit se in 

i.wcif J8,i2gremium matris, in praesepe et in crucem. Hanc 'scalara' posuit in liis 

terris, qua ad Deum ascenderemus. Haec via ingredienda est. Si hac 

via relicta et sine hac scala de Maiestatis divinae gloria speculari tenta- 

veris, speculaberis mirabilia super te, sed tuo maxinio damno. Quare »> 

moneo, ut hac via insistas et hac scala utaris nee maiestatem illam 

scrutari tentes. 

Philosophi, praecipuc Platonici, multa de divinitate imaginantur, quomodo 

Deus sit mens quaedam, quae gubernet mundum et causa sit 

«am. i,s2omni8 boni in natura.' Sed tandem 'volentes esse sapicntes stulti facti k 

sunt'. Omnia enim, quae de Dco dixerunt, sempor vertiginosam quandam 

imagiriationem rcsipiunt. Et in hac parte prolixe et cgregie stoliditateni 

et insulsitatem suam prodidit tota Philosophorum natio. Nccesse onim 

fnit eiiH obrui maiestate, sie, ut amiserint Deum. (juaerontes et scrutantea 

il


sie faciat Deus? aic mundum regat? etc. Ratione conabantur indagare et 

comprehendere modum gubernationie, quae rationi non est conscntanea. 

Ideoque eoa in sua sapientia infatuari necesse fuit. 

Tu vero, qui impingere non vis, apprehende primum Parvulum illum 

5 nee ab eo oculos deflecte. Cresce cum eo et augesce ac te exerce in 

fide illius, tunc invenies Deum, tunc dissolves omnes praedestinationia 

quaestiones, quae occidunt carnalem hominem. Cum senseria tibi placere 

Filium, cum delectaris in eo, quod tibi Parvulus factus est, cum amare 

eum coeperia, Tunc confide et certo statue, te esse de numero iustorura 

10 et 'quem Pater traxerit', non tractu metaphysico, per revelationes et3»''6'

658 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.) 1546. (V. 5) 

Et erit Imperium eiu8 super humerum eins; (vel, ut canit 

Ecclesia:) cuius Imperium super humerum eius. 

IN Ebraeo non est particula 'Eius'. Superfluum est igitur hoc pro- 

nomen. Et tarnen fere in idem redit, — Nisi quod significantius dicitur: 

'Et erit imperium' seu 'principatus', non adiecto pronomine 'eius'. s 

Porro hoc Imperium est ipsa libertas vel liberum illud regnuni, ab- 

stractive vel concretive. Estque eadem vox, de qua audivimus Gene. 32. 

i.TOoin», ssin lucta lacob: A qua voce et 'Israel' ^ item et 'Sara' deducuntur. 'Sarah* 

significat 'praevalere, dominari, esse victorem'. Hinc 'Misrah'', quo hie 

utitur Propheta, deducitur, quae vox significat 'Imperium, principatum, lo 

dominium, triumphationem, victoriam. libertatem'*; ut D. Paulus vocat 

Gal. 4. 5. 6., ubi de libertate habet disputationem, — in hunc locum Esaiae 

«ai. 4,3irespiciens et singulas voculas diligentissime expendens sie ait: 'Non sumus 

5,1 Filii ancillae, sed liberae', Item: 'In libertate igitur, qua Christus vos 

liberavit, state et ne rursus iugo servitutis implicemini' etc. — 

Ubi pulcherrimam et vere Apostolicam disputationem habet de duabus 

*ai. 4,»»ff. mulieribus: 'Sara' 'libera' et 'Hagar', quae 'serva' est et cum Filiis suis 

servit. 'Sara' peperit nobis 'Saraitatem'*, hoc est 'libertatem', non carnis 

aut extemanim rerum. Nam oportet, ut dixi, veterem hominem esse sub 

iugo, hoc est, sub lege, peccato, morte et Inferno etc. Onus atque lex ao 

hie est, non libertas, non Imperium. Veterem hominem premi hoc ser- 

vitutis onere necesse est, ut coherceatur, retundatur et crucifigatur etc. 

Contra novus homo habet libertatem super mortem, peccatum, legem et 

inferos. Non premitur iugo oneris, non gravatur virga humeri, non urgetur 

Bceptro Exactoris, Ea enim confracta credit et sperat, Infantis et k 

Filiis nobis nati et dati opera, eaque vnctoria latftus fruitur. Sic concordat 

haec vox 'Misrah' cum praecedentibus, cum filiatione et textu illo : lugum 

oneris eius confregisti etc. 

Sic ergo sonat Textus: 

•) Kine Erklärung des Namens bx'iio^ gibt ReuchUn nicht; die Stelle 1. ^fo.•>e 32, 

29 zitiert er bei mir: Conseruit manum, conflixit Davoti leitet Gefenius-BM, Hebr. 

Handwörterbuch, den Namen 'Israel' ab. Lutlier führt ihn hier ofjen im Sinne von 

'Sieger' an, entsprechend dem Schluß des zitierten Verses: bifl obgelegoi'. IJetu-htlicIt ist, 

daß Luther nähere Ausführungen nur zu 'Sara' macJit, — iceil er eben hier auf lleuch- 

lin fußen leann. Vgl. Anm. 2. ') Reudilin: nnir Dominatiis est, praefuit, priiici- 

pavit; . . inde Sara, quia 'domina'. •) rrica. *) Diese letzte Bedeutung entnimmt 

Luther aus Oal. 4, 22 ff.: vgl weiterhin Z. 17. ') Wortbildung Luthers; tyl. 

S. Oiy Anm. 1 und 2. 

: 

ii


Filius datus est nobis, et est Libertas super humerum eius. 

PUellus et Filius ille talis est Dominus, super cuius humerum non 

est iugum oneris, virga humeri et sceptrum Exactoris, sed Regnum, id 

est: libertas est super humerum eius. Ipse portavit peccata nostra et 

> liberavit nos, 'factus sub' peccatum et 'legem' propter nos, in libertatem (»(,1.4,4 

asseruit DOS, fecit nos reges, dominos, ^xeH)iXXn, proprii iuris, aviopcgdro- 

eag, fecit nos 'Saraitas', non 'Hagaritas', Non eumus ergo Agareni, sed 

vere 'Sareni' seu 'Saraceni'i (Si ea vox non venisset in abusum, Turcae 

enim iactant se Saracenos, qui nihil sunt minus, quam quod iactant). Nos 

10 sumus vere 'Saraceni' seu 'Saraitae', hoc est, libertas ipsa, redemptio, 

vita, iusticia et dominium super peccatum, mortem, infernum et diabolum. 

Sed illa libertas est super humerum Filii illius nobis dati, non est 

nostris viribus aut virtutibus parta. Ille propter nos subiectus est morH, 

peccato, legi, diabolo, infenio, propter nos factus est servus legis. Sic 

15 nos 'Misrah', id est, libertas sumus propter servitutem, quam ipse pro 

nobis subivit, quam imposuit humero suo, ut in se peccata et onus 

nostrum reciperet. Sic recidit in idem : 

sive per 'Imperium' accipias 

Ecclesiam, sive libertatem. Nos sumus liberi et libertas, reges et reg- 

num, sacerdotes et sacerdotium, — sed super humerum eius, hoc est, 

20 ipse peperit nobis haue libertatem non nos. 

Bone Deus, quam longe maximas res tam paucis verbis complexus 

est hie Propheta, quam mirabiliter loquitur: Libertas (inquit) vel regnum 

erit super humerum eius etc. Quod nos multis verbis docemus, id bis 

paucis, sed pulcherrimis et significantissimis luculentissimisque verbis ab 

35 Esaia hie descriptum est, videlicet: quod Christus Filius sit Salvator generis 

humani. Huc enim omnia tendunt, quae dicit: Ideo venit Filius m car- 

nem, ut nos essemus liberi. Propheta dicit id suis verbis, et brevibus, 

sed, ut dixi, significantibus. 

Legite D. Paulum diligenter, qui libenter et multum utitur verbis 

30 Isaiae. Fuit enim bonus et diligens Isaista.^ Has voces: 'Filius datus 

est nobis', Item: libertas super humerum eius', probe, ut dixi, et dili- 

genter inspexit et pensiculavit D. Paulhs, ubi ait ad Gala. 4. *nos esse®ai.4,3i 

Fihos' 'Sarae', liberae', ideoque non debere nee posse subiici legi etc. 

Quando igitur venit lex monstrans peccatum, terrens et condemnans nos, 

35 item peccatum intentans mortem, possumus dicere : 'Nos sumus Saraceni', 

Filii et 'liberi'; Ergo nullum ius in nos habetis, mors, peccatum, lex, 

Satan, nee potestis nocere nobis. Hanc libertatem peperit puer et Filius 

pro nobis natus et datus, in quem credimus. Is supposuit humeros suos 

pro nobis, ut essemus conculcatores et Domini Diaboli, mortis etc. Reg- 

') Efymologmhes Sinei Luthers. '') Wieder eigene WovthiMung Luthers. 

42*

660 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 154ß. (V. 5) 

num hoc libertatie est et ipsa libertas. sed est libertas a peccato, lege, 

morte et Diabolo, non est libertas carnis, quam mundus solet expetere; 

et hi nunc etiam, qui volunt Euangelici habcri, fremunt et furunt, ubi 

vel levitcr taxantur, nee sustinent audire corripiente» et admonitiones. 

Volunt libertatem tantum praedicari, nee vitia et flagicia taxari a nobis. j 

Secundum novum hominem est triste audire legis doctrinam, sed populo 

crasso, veteri homini, asino isti praedicanda est. Secundum carnem es in 

peccatis, in morte etc. Carni nulla iusticia, nuUa libertas praedicanda, sed 

seeptrum exactoris imponendum. Extra fidem in carne urgenda lex. 

wams, «Debemus enim corrigi, 'ut destruatur corpus peccati', quod et ante ad- lo 

monui, nee satis admoneri potest propter carnis lasciviam et petulantiam, 

quae libertatem aucupatur ubique, cum legi eam subüci necesse sit. Es 

Über a lege quo ad novum hominem, Non es über a lege quo ad veterem 

hominem, qui sub sceptro Exactoris sit oportet, ut mortificetur. At novo 

homini Seeptrum id dominari non debet. Ts enim est über, est rex et u 

Dominus super peccatum, mortem et diabolum, ut dixi, propter Filium 

illum datum, qui habet libertatem in humeris suis. 

Quando ergo venit peccatum, ut te vexet, quando Diabolus terret, 

quando mors imminet, mox ostende ei Filium. Et hunc Filium inconni- 

'Misrah', «um m 

venter inspice, ab hoc nusquam oculos dimove et die : Sum 

liber: Noli me vexare; Aufer te hinc; Nihil tibi in me iuris! Sed pec- 

cator es, inquit lex, ideo mortis raus es. Fateor, et hinc, ut castiges 

quidem me, licet, sed morti non trades me etc 

Sic renati etiam secundum veterem hominem sunt sub sceptro Exactoris 

et opus habent legis doctrina, admonitione et correptione. Inspiciat » 

unusquisque nostrum se probe et penitius oxcutiat vitam suam, et videbit. 

quam multa desint, quam saepe impingat, qui sit carnis suae ad bene operandum 

torpor, quam procul absit a perfectione etc. 

Secundum carnem igitur debcmus subesse sceptro Exactoris, carnem 

castiget lex necesse est. Sed in tristicia Spiritus, in mortis periculo, in so 

sensu peccatorum et inferni die: Domine Exactor, descende et exerce 

officium tuum in carne; In carne me exerceas ac maceres licet, Probe id 

merui; Sed internum et novum illum hominem linque; Non debeo despe- 

rate, Non debeo conturbari. Turbabor ' (hoc est: Potest me quidem lex 

et conscientia mala perterrefacere), sed non perturbabor, Quia vulnerum m 

Domini recordabor, inquit D, Augustinus.' Sic dices et tu: Terre, Lex, et 

occide carnem, Sic enim merui; Sed in desperationem tarnen ne ducas 

me; Turber licet, non perturbabor tarnen, non desperabo, sed infantis 

') Vgl. 2. Kor. 4, H m jMthfrs Vtügatartzminon ir>J9: Perturbanuir, U. A. Bibel />, 

0«a. •) Vielmehr Jkmluird, Serm. in Canl. LXI, Mu/ne 183, loTJ. U. A. Tiichr. 

6, 180, 1 u.O.

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1546. (V. 5) 6G1 

Filii huiuB mihi dati et 'Misrah' mei recordabor; Mereor exerceri et cni- 

cifigi a te, sed ob id non abiiciam spem de salute, non despondebo animum, 

nolo ob id negare Puellum illum nobis natum et Filium datum 

Castiga itaque et crucifige me, sed sie, ut crux illa sit mihi salutare 

> martyrium, quod valeat et cedat non ad damnationem, eed mortificationem 

veteris hominis et vivificationem novi', 2. Corinthiorum 4. Sic Martyres^- »»f.i.i« 

variis tormentis subiiciebantur et corpus eorum mortificabatur, Sed novus 

homo triumphabat, quia erat 'Misrah', erat libertas illa, quae humero Filii 

huius imposita est. 

'" Haec est igitur Christiana cognitio et summa sapientia, cognoscere, 

quod simus Filii, domini et 'Saraceni' in spiritu. In Spiritu, inquam; Caro 

subiiciatur sceptro Exactoris, hoc est, legi, coniiciatur in ignem, excarni- 

ficetur, plectatur capite, variis modis exerceatur et maceretur, ut certe 

variis etiam tentationibus, miseriis atque erumnis quotidie vexamur, sie, ut 

15 attenuentur hinc etiam vires corporis nostri. Sed non ob id periclitabimur. 

Ea res non nocebit, non adferet nobis quidquam incommodi, sed cedet ad 

cumulum gloriae nostrae. Dominus, infantulus ille, manet nobis Filius, 

'Misrah', regnum, triumphus et victoria nostra. Per hunc non possumus 

non esse Domini liberrimi, per hunc utimur et fruimur liberrima libertate, 

30 Sed secundum internum hominem non externum. Secundum carnem li- 

bertas illa nihil operatur boni. Carnem necesse est esse sub lege, sub 

tortoribus diabolis, qui nos semper divexent, et sub malis etiam homini- 

bus, qui nos exerceant. Haec mala pertinent ad sceptrum Exactoris. 

Sed 'Sara' tamen, victoria, praecellentia et libertas superet et adsit 

25 semptr consoleturque et confirmet novum hominem, ut dicere possim: 

Patiar, quantum patiar, quantumvis graviter in carne crucier multisque 

malis ac miseriis conflicter, — vivit et vivificat tamen Dominus, Filius 

ille mihi datus et liberator meus. 

Sic legimus de quodam cive Romano, magnis opibus affluente, quod 

30 propter Christianae religionis professionem et bonis omnibus spoliatus et 

in exilium etiam actus sit, quae magna profecto poena et crux fuit, prae- 

sertim delicato Romano; Sed spoliatus omnibue facultatibus et in exilium 

deportatus sie se consolans dixit: Saltem Christum mihi non auferent, ut 

maxime auferant res, corpus et vitam.^ Egregia vero vox et Christiane 

35 dignissima. Optime distinxit inter sceptrum Exactoris et 'Misrah' et regnum 

huius Parvuli. 

Sic assuescamus et discamus nos quoque dicere, cum caro nostra 

exercetur: Moriar sane; Moriendum est enim carni, quia sum subiectus 

oneri secundum carnem; Sed ut maxime moriar, Christum tamen non 

') Legenda aur. (ed. Graesse) S. 49. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 49, 663, 9ff. 

;


amittam et libertate illa, quam mihi peperit, fruar in perpetuum eroque 

Dominus, cro Rex, eio 'Misrah' etc. Sed pergamus audiamusque huiua 

Regis nomina, consolationis plenissima: 

Et vocabitur nomen eius Admirabilis, Consiliarius, Deus, 

Fortia, Pater aeternus, Princeps pacis. 5 

HIc locus praecipue est varie tractatus et laceratus etiam. Imo totus 

hie textus, quem suscepimus tractandum, misere et sceierate a ludaeis 

est crucifixus. Sicut enim ipse Euer crucifixus est ab eis, sie ab iisdem 

et hie locus et scriptura eius quotidie crucifigitur. Et nostri etiam Intcr- 

pretes. ut maxime sana loquantur, tamen varie hunc locum tractant. Hie- lo 

ronymus satis frigide et tenuiter eum tractat.* Lyra praestat, quod potest, 

nee textui satisfacit.'^ Cogimur ergo attentius et diligentius verba huius 

loci excutere et meditari atque ex circumstantiis et ex novo Testament© 

firmiorem et locupletiorem eorum sententiam ei'uere ', ut supra fecimus de 

iugo, virga, sceptro, bello, luce, pace etc. is 

ludaei, crucifixores Christi, sceleratis.sime hunc locum depravant et 

corrumpunt. Propheta sex nomina Infanti et Filio huic tribuit. Quinque 

priora legunt in nominativo, sextum in accusativo, ad hunc modum: 'Et 

vocabit nomen eius is, qui est admirabilis, consiliarius, Deus, fortis et 

pater aeternitatis : Principem 

pacis.' Haec est maledictio manifesta. Et jo 

intelligunt de Ezechia rege. Sed quod sie intelligi non possit, diximus et 

ante. Textus loquitur de principe parvulo nato et Filio dato, de laeticia 

3!. «aetema, sicut de victoria mortis, peccati, legis et de rege, 'cuius regni non 

sit finis', Item : 'Pacis non erit finis'. Quid ergo latrant contra manifestam 

Grammaticam? Manifeste hie scelerata malicia eorum sese prodit ut 25 

ubique. Sicut enim Christum crucifixerunt, sie et verba Prophetae ipsius 

crucifigunt. 

[9g. f] Sex sunt distincta nomina, ut dixi, et tamen priora quinque 

faciunt alterius casus quam sextum et interpretantur sie : Ille Deus 'admi- 

rabilis' etc. 'vocabit' hunc Regem Ezechiam 'principem pacis'.* Et vel hinc ju 

1 amitttam Text 

*) Comment. in haiam, cap. IX.: Vocabitur post duo nomina ("Emmanuel" und 

•brachium*, Je». 53, 1) sex aliis nominibus; Migne 34, 130. ') Vgl. die ,s;xi/


patet, quod Deus eos tradiderit in reprobum sensum. Vere ira Dei super 

cos venit in finem. 

Nostri Interpretes et omnes Christiani de Christo Salvatorc nostro 

intelligunt, de quo solo loquitur. Quidam ex interpretibus haec sex voca- 

5 bula sie coniunxerunt, ut fierent tria nomina combinata : 'Admirabilis con- 

siliarius, Dens fortis, Pater aeternus et princeps pacis.' Hieronymus sentit 

esse sex', Et recte. Eamque sententiam nos servabimus. 

Et vocabunt.^ 

LYra pugnat, quod debeat legi: 'vocabitur', et habet consentientes 

10 interpretes.* Et quod sint haec Messiae nomina, testatur et Chaldaica 

versio.* Sed recentiores ludaei, ut dixi, de Ezechia omnes exponunt.^ 

Praeter hos excaecatos consentiunt omnes interpretes de Messia salvatore 

nostro debere intelligi. Interpretes Ixx legunt: 'Cuius imperium super 

humerum eius et vocatur magni consilü Angelus'^, ut canitur in Introitu.' 

15 Postea addunt reliqua nomina: 'Admirandus, consiliarius, Deus, fortis, 

potens, princeps pacis, pater futuri seculi.'* Et additur: 'Adducam enim 

pacem super prineipes et sanitatem ei.'^ Sed ex Ebraeo non potest sie 

legi. Qui igitur factum sit, quod sie legerint aut reddiderint, aut quid sibi 

voluerint, nescio. Quare relinquo ista Ebraeis excutienda. 

2« Quod vero dicitur in Ebraeo legi: "vocabit nomen eius', non: 'voca- 

bitur nomen eius', inanis est cavillatio Rabinorum; constat enim saepe 

8 Druchfehlerverzeichnis : vocabit 

pacis* jiosuerunt hoc solum 'magni consilü angelus' ; I/yra folgert daraus : quod . 

. non 

habetur 'principem pacis' in accusativo, sed 'princeps pacis' in nominativo, quia loco 

omnium istarum dictionum ponitur . . 'magni consilü angelus' in nominativo. 

') Hieronymus, Comment. in Isaiarn, z. St. : Vocabitur . . sex . . nominibus, non, 

ut plerique putant, bina iungenda sunt (vgl. hierin wnten Anm. 4); Migne 24, 130. 

') Ich belasse gegen 'vocabit' im Druckfehlerverzeichnis den Plural; Freder hat Luthers 

Meinung unten S. 664, 1 nicht erfaßt. ') Lyra z. St. : patet ex eorum (Sept.) transla- 

tione, quod in hebreo habetur 'et vocabitur" . . et quod 'Admirabilis' . . etc. refert ad 

'puerum natum'. *) Lyra z. St.: traaslatio chaldaica: 'et vocabitur nomen eius: 

ab ante mirabilis consilio ; deus fortis permanens in secula seculorum ; messias, in 

cuius diebus multiplicabitur pax super nos'. Ex hoc patet manifeste, quod passus 

iste loquitur ad litteram de Christo. *) Oben S. 662 Anm. 4. ') S. 662 Anm. 4; 

auch Hieronymus a. a. 0. ') In nativitate Domini ad III. Missam ; bedeutsam für 

die Quellengeschichte der Messe. «) In den Septuagintaliandschrißen Lyras und des 

Hieronymus stehen diese Worte nicht; vgl. S. 662 Anm. 4 und unten Anm. 9. Die heu- 

tigen Ausgaben weisen sie auf. Luther führt aber 7 Namen an, da ihm offenbar 'Deus' 

aus der Vulgaia einfließt. Seine Umstellung der beiden letzten gegenüber Vulgata und 

Urtext zeigt, daß ihm die Septuaginta hier selbst vorlag: olqxoiv eiQi^vTjg, jiazi]Q lov /leX- 

Xovro; atäyog. ») Audi von Hieronymus angeführt, aber mit der Variante 'eins' 

(Migne 24, 129), gegen 'ei' bei Luther und avTcö in desten und den heutigen Septuaginta- 

ausgaben.

664 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543j44.] 1516. (V. 5) 

verbum activum accipi passive, seu potius impersonaliter ut: 'dabunt' men- 

suram, id est: 'dabitur'. Sie vocabit' pro 'vocabitur'. Ac prorsus usitatum 

est Impersonalia etiam efferri per activa.' Videtur textus per punctatores 

corruptus. qui pro Vaiikare', passivo, scripserunt 'Vaiikra'.^ Xam 

literae, sive cum punctis sive sine punctis leguntnr, eaedem sunt, et optimc 5 

constat grammatica. Sed ludaei, homines pestilentissimi, saepe depravant 

Prophetarum sententias suis punctis et distinctionibus, et ipsorum puncta, 

quae tarnen sunt recens inventum, plus volunt valere quam simplicem et 

germanam et recte cum grammatica consentientem sententiam. Quarc 

ego non admodum moror superstitiones istaa grammaticas; Quanquam pro lo 

nobis stat Grammatica, si recte punctetur. Et ludaei ipsi fatentur, sicut 

saepe Lyra dicit, sibi non licere discedere a Chaldaica interpretatione.' 

Consentientibus ergo nunc septuaginta et Chaldaeo interprete nobis- 

cum, quod textus hie intelligendus sit de Messia et quod haec nomina sint 

Messiae nomina, non est, quod de punctis in hoc uno verbo simus anxie is 

aoUiciti. Satis sit id nobis, quod ipse Chaldaeus interpres et Septuaginta 

nobiscum sentiunt. 

Quae sequuntur ergo, sunt nomina, quae propriae tribuuntur Messiae; 

Neque valet ludaeorum cavillatio, qui has appellationes hie dicunt de 

ipso Deo hoc est Patre dici. Est enim figura et consuetudo loquendi, so 

tribuere nomina alicui ab officiis seu eflectibus, etiamsi non sunt propria 

peraonae, sicut grammatici vocant propria.* 

Admirabilis. 

Sunt autem sex distincta nomina; quae quamvis a me pro concione 

pauloante tractata sint', tarnen pauca et hie dicam. Primum nonien istius jj 

Pueri seu Infantis nobis nati dicit esse Tele'*, id est, Admirabilis*. Quis 

autem pro dignitate potest explicare summam huius vocabuli maiestatem? 

18 ergo im Druekfehlerverzeichnit nachgetragen 

') Beobachtung Luthers aus seinem dîilscheti Sprachempfinden heratis. Auch 

Kautzsch (Guthe), auf Grund der gleichen Konjektur wie hier in Anm. J, übersetzt: 

'man nennt'. ') 'Vaiikare' = KîiJ"; 'Vaiikra' = Hîsî. Lyra i. St.: talis cor- 

ruptio potest de facili fieri io hebreo, quia hec dictio 'victare' (so!), que iîgnificat 

'et vocabitur', et 'vagitta' (so!), que significat 'et vocabit', eisdem litteris penitus scri- 

baotur io hebreo, sed vnrie souant propter aliam et aliam punctationem. ') Lyra 

z.St.: traoslatio chaldaica, que autentica est apud hebreos. *) Z. B. Charisiu», Art 

gramm. IT, 6: De nomine. Nomina aat propria sunt aut appellatira; propria homiui 

tantummodo . . : praenomen, nomcn, cognomen, agnomen ; . . appcllativa autem, quae 

generuliter communiterque dicuntur, . . ut est pietas, iustitia, dignitas. Luther er- 

weitert und rerließ die zveile Art. ») .4«« der Zeit der Vurleiutig i>f tceder eine Predigt 

über diesen Text noch eine Erwähnung der vorliegenden Stelle n\ einem sonstigen Kan:el- 

vortrag Luthers überliefert. Doch vgl. Untre Ausg. Bd. IV, 153 ff. 

*) »V>D.


In Omnibus et por omnia est admirabilis. Quid mirabilius, quam quod 

üeus et bomo una persona est? quod Dei et Mariae unus Filius est? 

Quis unquam et in aeternum comprehendet hoc inysteriuni? quod Deus 

est homo, quod creatura est creator et creator creatura? Hoc mysterium 

5 admirabimui' in aeternum, post hanc etiam vitam. Ipsi 'Angeli in id de- 1 iCcttn.ia 

siderant prospicere', nee tarnen inspiciendo unquam explebuntur. Nos 

beati sumus vel credendo ista incomprehensibilia, sed beatiores, imo longo 

beatissimi futuri sumus, cum in visione ea viderimus, cum fides evacuata 

fuerit, cum 'conspexerimus eum, sicut est', cum 'manifestati fuerimus cum ^pf "j; |' 

10 eo in gloria', cum ea, quae 'nunc cernimus per speculum in aenigniate, i- ôx. la, n 

facie ad faciem cernere' datum l'uerit. Quid mirabilius, quam quod Filius 

nascitur ex Matre sine Patre contra communem nascendi consuetudinem? 

Quis haec personalia mirabilia explicaverit? quae ego hoc loco non 

tractabo nee in illis enumerandis immorabor. Nam Propheta proprio loquitur 

15 de regno et administratione regni Messiae. Non tantum persona incom- 

prehensibilis, quod Filius Dei et Filius virginis est, sed et omnia opera 

eius sunt admirabilia et incomprehensibilia. Et praecipue respicit ad 

'Misrah'.' In opere et effectu admirabilior est multo. 

Lyra nimis tenuiter hanc vocem explicat. Dicit enim eum admira- 

20 bilem vocari propter miracula, quae in historia Euangelica ab eo facta 

leguntur.* Id verum quidem est, nam hoc quoque nomine 'admirabilis' 

non inepte vocatur. Sed miracula non pertinent proprie ad eius regnum; 

Non est 'Misrah super humeros eius' : Fuit adhuc servus et minister cir- 

cumcisionis; Nondum sedebat ad dexteram Dei, cum miracula illa ederet. 

2s S?d longe raaiora et mirabiliora miracula edidit, ubi ascendisset in 

coelos. Ibi triumphavit de Principe mimdi et Deo huius seculi, de Tar- 

taro. Item: 'confregit iugum oneris, virgam humeri, baculum exactoris.' S3. 

Haec sunt longe maiora mirabilia. Eaque etiamnum operatur durabunt- 

que, donec Puer et Filius ille duraverit, nee unquam cessabunt. In aeter- 

30 num futurus est admirabilis, Nunquam cessabit operari mirabilia, longe 

mirabiliora, quam quae fuerunt miracula illa, cum 'coecis visum restitueretjSBiottfi. 11,5 

aegrotos sanaret', ac similia. 

Sunt enim longe maxima miracula, quod verbo suo vivificat animas 

quodque vivificaturus est corpora in extremo die; Quod baptizat nos in 

35 sanguine suo eoque peccata abluit, quod quotidie expoliat infernum, 

mortem, peccatum, legem, quae expoliatio non cessat. Idque facit mira- 

bili facilitate et sine ulla molestia per os Petri, Pauli atque aliorum 

Apostolorum et nunc per os nostrum, qui in officio sumus, et in necessi- 

tate per os omnium Christianorum, sie dicendo tantum : 

3 compreheudet Text 12 naicitur Text 

') Oben S. 668, 9. ^> Lyra z. St. : miracula faciendo. 

Absolvo 

te a 

3 

^


peccatis, Aperio tibi coelum, üccido Diabolum. An non hoc mirabile? 

Sic non tantum persona Christi admirabilis, sed et opera eius continua 

non minus mirabilia etc. 

Noc illa tantum opera, quae fecit ipse, sed illa etiam, quae per mini- 

stros suos edidit, nuilto maiora fuerunt, quam quae ipse in sua persona fecit. s 

Excitavit mortuos, sanavit infirmos etc. Haec fecit, cum adhuc esset servus, 

cum nondum esset glorificatus, nondum dato Spiritusancto. Sed dato Spi- 

ritusancto longo fiunt maiora. Nam Spiritusancto dato, quasi impetu facto, 

jrruit in totum terrarum orbem, loquitur omnium gentium Unguis nee ex- 

pellit tantum daemones, sed exuit diabolum regno et iugum oneris, virgam lo 

humeri, sceptrum exactoris confringit, sicut in die Midian testae ibi collisae, 

epf). 4, e buccinae inäatae, bestes fusi et caesi. 'Ascendit in altum , accepit dona 

pro hominibus, captivam duxit captivitatem." Haec sunt vere mirabilia 

Sut. ii,s2et summa miracula, quod sie 'venit Fortior super Fortem eiusque spolia 

diripuit', idque opera levissima, nimirum solo verbo et manu hominis, vel is 

Christi ministri vel cuiuscunque Christiani tempore necessitatis. 

S^Smi? Haec miracula 'nmndus non videt', sicut Christus ipse dicit: 'Dabit 

alium paracletum, quem mundus non potest acciperc, quia non videt eum.' 

Accedimus ad conciones, baptizamur, absolvimur et sie . in fide Christi 

a.flor.G.smorimur ac mortui vivimus. Haec maxima mirabilia, quod 'morientes w 

vivimus', nemo videt. Mulus et equus non vident adesse Spiritum sauctum 

eumque hie operari, eum credentes vivificare et consolari. Sed credens 

haec videt. Item infantem Baptismo renatum, positum in gremium 

«oin. 8, 17 Dei, Filium et 'haeredem Dei et cohaeredem Christi' factum esse, non 

videt mundus, sed solus Spiritussanctus in credentibus ista mirabilia videt. »s 

Et de his mirabilibus loquitur proprio Esaias, ubi Christum vocat Tele', 

id est, 'admirabilem'. 

Sed aliis etiam de caussis mirabilis iure vocatur hie Rex et Puer, 

«1.4,4 videlicet, quod 'mirificat Sanctos suos', Psal. 4., quod 'mirabiliter regit' 

.sot.6, 8|. nos. 'Morimur, et ecce vivimus', 2. Corinth. 6., 'quasi impostores, et tamen so 

veraces, Quasi ignoti et tamen noti. quasi correpti, et non occisi, quasi 

dolentes, semper tamen gaudentes, quasi pauperes, multos tamen ditantes, 

ut nihil habentes, et tamen omnia possidentes'. Mundus Höret, nos arc- 

scimus, Mundus regnat et triumphut, nos suceumbinms. Sic omnia fiunt 

mirabiliter, et active et passive, in Ecclesia. »» 

Sic etiam est 'consiliarius'.* Lyra putat Christum idco vocari a Pro- 

|)}ieta Consiliarium, quod consilia praocoptis Dccaldgi addidit.'- Sed haec 

indigna fuerunt, quae dicerontur a Theologo, imo a quoquani homino 

Christiano. Yos omnibus modis haue Sclidlaruni do consiliis soiitontiam 

damnure dobctis. Edita est a nie quoque Sclicda de xii consiliis Euan- «u 

') Y^''- 

') I^''


gelicis.' Fuit enim meo tempore haec receptissima Theologia; Et lohannes 

IIus in Concilio Constantiensi eam defendit. Usitatissima fuit in omnibus 

Scholis, sed perniciosissima et pestilentissima doctrina est. Extinguit enim 

doctrinam Euangelii et legis. 

h Papistae non susttnent agnoscere errores, abusus, idolatricos cultus, 

multas falsas atque impias doctrinas a se in Ecclesiani invectas esse. 5Ric= 

mnnb tnil i^t ba§ toaffer betrugt âben ^, Nemo nunc inter illos quidquam 

dcliquit, Nemo sibi culpae ullius conscius est. Accusant nos graviter et 

impingunt nobis, disciplinam a nobis solutam esse, seque disciplinam 

10 habere gloriantur. Sed si Papatus nihil aliud peccasset, quam quod in- 

venit et in Ecclesiam invexit duodecim illa Consilia, hoc vel uno delicto 

ad imum inferni in ignem aeternum deturbari meritus esset. Collegi ergo 

ea consilia, ut extarent perpetuo in Ecclesia utque manerent in memoria 

et ut pro magna luce, quae nunc nobis orta est, Deo gratias ageremus. 

15 Quod itaque Lyra dicit Christum ideo vocari consiliarium, quod addidit 

Consilia euangelica praeceptis, hoc est, quod e praeceptis rigidissimis Chri- 

stus fecerit consilia, in eo horribiliter erravit. Horrenda enim est et plane 

impia doctrina haec et Thalmudica, quod e quinto cap. Matthaei faciunt 

Consilia, hoc est, quod dicunt sine illis praeceptis posse salvari hominem 

20 nee necesse esse, ut servet ea homo, nisi quis velit fieri perfectus, id est, 

monachus. Et distinguunt Ecclesiam in Christianos perfectos et imper- 

fectos. Imperfectos relegant ad Decalogum eumque ab illis servandum 

esse dicunt, et eos, qui Decalogum servant, salvari docent. Perfectis vero 

dicunt servanda esse consilia, quae ipsi putant a Christo Matthaei 5. esse 

25 tradita, videlicet: 'non irasci fratri, inimicos amare' etc. Quis enim potestaiatt^ 5,22.44 

amare inimicos? inquiunt. Haec est Theologia illa Scholastica, imo vere 

Diabolica. Hos execrandos errores peperit nobis Papatus et Sorbona Pari- 

siensis.' Nihil tarnen horum errorum agnoscere sustinent. Inter consilia 

ea enumerant etiam continuentiam Matt. 19.: 'Qui potest capere, capiat.'Katn.is.iif. 

30 Hae fuerunt horribiles tenebrae. 

In his tenebris atque errore fuit, ut dixi, Sanctus iUe Martyr lohannes 

Hus*; Sed ignis et sanguis hunc eius errorem purgavit, ut Augustinus de 

') „Contra mdlignum I. Eccii iudicium", 1519, ünsre Ausg. Bd. 2, 644, l3/f. „De 

votis tnonasticis", 15-21, Unsre Attsg. Bd. 8, 581, 19 ff'. 

^) Wander 4, 1339: Trüben 2. 

Vgl.Lutliers „etliche gabeln au3 Slefop", 2. Stück: SSom SIBoIff unb Semtin; Unsre Ausg. 

Bd. SO, 455. ') Vgl „

668 Enarratio capitis noni Esaiae. (1543/44.) 1546. (V. 5) 

Cypriano dicit: Confessio eiua pulcherrima de Christo hunc errorem de 

Anabaptismo absorpsit ' ; Sic et errorem S. lohannis Hus. Expedit autem 

V08 meminissc talium monstrorum, ut caveatis vobia utque gratias agatia 

Deo, quod inde liberati aumus, et ut habeatis, quod superbieiitibus et 

ferocientibus Papistia de aua Eccleaia opponere poasitis, quo modestiua j 

glorientur nee se ab omni culpa immunea eaae nihilque unquam in Christi 

Eccleaiam admisisse putent. Quid enim dicent, quo ore ae excusabunt, 

quo Dolore aceleratum atque impium errorem hunc tuebuntur, quod contra 

apertum Dei verbum duodecim Conailia Euangelii fecerunt? Quid, quaeao, 

putaverunt aliud esse Euangclium quam praecepta Mosi vere Thalmudica? lo 

iKott^. 6, >i f. Christus dicit: 'Audistis, quod dictum sit veteribus: Non occides. At 

ego dico vobia: Quiaquia irascitur fratri auo temere*, obnoxiua erit iudicio; 

Quicunque vero dixerit fratri suo: Racha, obnoxius erit Concilio; Quisquia 

autem dixerit: Fatue. obnoxius erit Gehennae ineendio.' Haec sane non 

Conailia aunt, aed praecepta, non consulit aic, ut liberum ait ea facere aut 15 

non facere, aed aerio praecipit, ut faciamus. Isti tamen male nati Theo- 

logi plane contrarium dicunt: Christum non loqui pracceptive, sed consi- 

liative aeu consilium dare et licere irasci ac posse hominem salvari otiam 

haec non aervantem; Ulis tantum haec praecipi aut conauli a Chriato, qui 

perfecti eaae atudent. so 

Similia docuerunt Thalmudiatae et Legiadoctorea, Scribae: Lex dicit; 

TOott4.5,2i'Non occidea.' Hie dixerunt: Occidea est verbum singularia numeri et 

aignificat unam personam. Quare, si tres vel plurea unum occidunt, illi 

non peccant Idque non est vetitum, Quia non acriptum est: Vos non occi- 

detia, Sed: Non occidea, quae vox uni duntaxat peraonae competit.' Nostri 3» 

luristae etiam tales fere sunt in gloasia suis Thalmudistae.* Sed ego ad- 

moneo, ne tales pergant eaae utque Christo cedant, cui oranea cedere debent 

et cuiua aoliua doctrinam magnifacere et adorare noa convenit et oportet. 

Porro, sicut in numeri singularitate Christi pracceptum acelerate cor- 

ruperunt Thalmudiatae et eluserunt, Sic et in interpretatione vocia occi- jo 

') De haptismo contra Dottalistai II, 6: etsi litterae tacent, merita clamant; si 

epistola non invenitur, Corona testatur; Migne 43, 130. ') Nur Erasmiis im NT 

tlxfj. temere; vgl. U. A. Bibel «, 539 z. St. ') Forfalicium Fidei, lib III.: de bello 

iudeorum contra fidei fortaliciuni, consideratio VIII.: de iudeorum ratuitatibun, II. paasub: 

contr.i lefêm iiature : si decem homiiies percutiunl uuum honiinom cum decom 

fustibus et occidunt eum, omnes sunt liberi. IJOer das hier ioh Luther .:itierle W'rik 

vgl. ttnten S. (iiO Ar\m. 3. ') Luther denkt vielleicht an eine Stclh tcie Cvdez Jii.ili- 

nianus VIII, 0, 3» (ed, P. Krüger S. 8iGf.): Imperator Consfantiuus ad Kvaprium 

QuamviB adulterii crimen int«r publica referatur, . . tamen . . proxiniis nece.snariisque 

piTHOiii« Boluromodo placel deferri copiam accusandi . . Sed 

pouiiiiu», ut crimen abolitionc, ai volueriut, compescaut . . Extraueoa 

et hin pcrsonis legem im- 

autem procul 

arceri ab accuHationc rcnsemus. Dergleicheti Krii\ihnungen sind mihi noch Eriniuriitujen 

Ltithers aua leinem juriMi»dien fitudium. 

:


dendi. Tnterpretati sunt enim vocem oecidere esse manu propria confo- 

derc aut trucidare \ odium^ itaque ac proditiones non esse peccatum aut 

Heere odisse aut prodere aliquem. Sic Saul tradidit Davidem Philistaeis, '.Sam. 27, i 

nee tarnen putavit se contra legem Dei peccare; Christus per ludam pro- 

6 ditus. ludaei crucifixores Christi hanc culpam procul a se relegant in 

Actis, ubi ad Apostolos dicunt: 'Vos vultis 8angui-[3?g.g]nem istius indu- «(»n. s.as 

cere super nos% Quasi dicant: Nos non occidimus eum, sed Pilatus etc. 

Sic cum Petrus' obiecisset illis, quod Christum occidissent', negant a scsnp«. i3,28 

illum occisum, sed 'traditum Pontio Pilato'; Quia putabant se non occi- 

10 dere, cum procurarent quenquam occidi, nee aliud iudicabant esse oeci- 

dere, quam cum quis manu propria quempiam confoderet. 

Sic corruperunt Dei mandata, ut nostri Theologi Scholastici ex claris 

Christi praeceptis consilia fecerunt; De quibus admonitus a Lyra*, hie 

obiter addere aliquid et inculcare volui, ut impietatem huius Scholasticae 

15 doctrinae abominaremini. Christus disertis verbis clare dicit ac praecipit 

Omnibus piis, non consulit: 'Nisi iusticia vestra (inquit) abundaverit plus *'Jg_'^4/f("' 

quam scribarum' etc.; Item: 'Qui solvent unum ex mandatis hisce mini- 

mis' etc.; Item: 'Diligite inimicos vestros etc., Ut sitis Filii Patris vestri, 

qui est in coelis. Nam si dilexeritis eos, qui diligunt vos, quod praemium 

20 habetis? Nonne et publicani idem faciunt etc? Estote igitur vos perfecti, 

quemadmodum Pater vester, qui est in coelis, perfectus est.' 

An non haec satis clara sunt praecepta? Isti tamen belli homines 

docuerunt contra, scilicet posse salvari homines, etiamsi non sint perfecti, 

quia Christus non omnibus Hominibus illa praecepisset, sed tantum perfectis^, 

26 hoc est, monachis etc. Corte illa verba ad discipulos suos, hoc est, omnes 

credentes loquitur, quibus eos monet, ut iusticia ipsorum plus abundet 

quam Pharisaeorum et scribarum. qui putabant, ut dixi, se hoc praeceptum 

servare et iustos esse, si manu neminem occiderent. Non cogitabant 

hoc praecepto: 'Non occides' mandatum esse, ut non solum manu, sed et 

30 ore, Hngua et corde abstinerent a caede. Quare, cum Christus adhortatur 

suos debere esse perfectos, perstringit Pharisaeos et Thalmudistas, qui 

7 Quasi dicaut] Q. d. Text 

') So schon Luthers „Decem praecepta", 1518, Unsre Ausg. Bd. 1, 461, 17 ff. Forta- 

licium Ficlei, lib.'IU., cmiM. VIII., II. pass.: daiit licentiam occidendi sine aliqua pena, 

scilicet in canhedrin (d. i. sanhedrinj in capite, quod incipit: helluhen hayiui teraphim, 

ubi dicitur sie: si aliquis ligaverit manus et pedes socii sui et causa huius mortuus 

fuerit fame, über est ligator a morte. . . Et si proiicit eum in puteura, in quo est 

scala, et alius removet scalam: qui ipsum proiicit, über est. ') Vgl. „De votis 

monasticis": Dicens 'racha,' [Matth. 5, 22] non peccas, quia non occidisti; Unsre Ausg. 

Ed. 8, 636, 29 f. ') Das I olgende sind vielmehr Worte des Paulus. *) Oben 

S. 666, 36. ') Vgl. „De votis monasticis", 1521: Vulgo dant imperfeetionis, sibi per- 

fectionis statum ,• ün»re 

Ausg. Bd. 8, 684, 34/.


distinxerunt praecepta in opus, in cor et in linguam Et dicunt non pec- 

cari odio, invidia et maledicentia contra praeceptum Non occides', sed 

tum, cum manum addis et ferro aut telo quempiam occidis. Sic pro libi- 

dine interpretantur mandata Domini. 

Idem faciunt in multis aliia. Nee pudet ip80s etiam a natura abhor- s 

rentia et execranda scelera suis glossematis sacrilegis probare. Legunt 

3. iKoir 30, 13 Rabini : Vir habet potestatem 'in concubitibus ' mulieris'. Quia vox 'con- 

cubitibus' est pluralis, hinc interpretantur homines isti impuri et nefandi 

maritos habere potestatem abutendi uxore secundum naturara et contra 

naturain.^ Quis ambigat lioc genus honiinum ab ipsis diabolis totos captos "o 

et agitatos esse, quos non puduit tarn horrenda scelera etiam scriptis com- 

mittcre. Velim denuo excudi Fortalicium Fidei', in quo similia bis plura 

congesta sunt. Item, sicut non putant peccari in quintum praeceptum. 

nisi quis manu occiderit. Ita et in sextum peccari negaverunt. si quis cum 

maritata aut alteriiis uxore concumbens petitam voluptatem non pcrci- is 

peret etc.* Sic et Theologi nostri seu Mataeologi'' potius, suaves homines, 

coeperunt docere fornicationem simplicem non esse peccatum. quia Tercn- 

tius dixit: Non est flagicium scortari adolescentcm." impiam, scelera- 

tam et pudendam atque execrandam vocom, approbare et excusare scor- 

ffpt.ss tationem a Spiritusancto aperte damnatam, qui clare pronunciat 'scorta- -o 

t«br. 18, itores non possessuros esse regnum Dei', Item: 'iudicandos a Domino' etc. 

') 'Z'3^. ') Fortalicium Fidei, lib. III., coimd. VIII., II. pasa.: dicunt 

in thalmuth in libro, qui clicitur: calla, quod iudeus habet licentiam ut«ndi cum 

uxore sua turpiter et innaturaliter, scilicet ante et retro, et dicit ibi liber: niadarym 

in capite, quod incipit: eilirrautarini, quod una mulier venit ante doctores conque- 

rendo se, quod vir eius uteretur ea contra u.sum naturalem, et ipsi responderunt: 

61ia, nihil possumua in hoc facere, quia lex dei dedit ei licentiam. Et dixit: Kt unde 

probatia? Responderunt: ex teztu, quod dicitur in levi. cap. jj: 'Ille, qui dormierit 

cum masculo coitu femineo, morte moriatur' f3. Mose '20, 13] ; videtur, quod, quia dicit 

in hebraico 'zazyas' (für "


Haec sunt illa praeclara, scilicet Papatua Consilia, quibus scelera et 

flagicia nefanda stabiliverunt. Ego, cum occasionem mihi forte submini- 

strasset Lyrae erronea interpretatio diccndi de bis consiliis, obiter errorem 

hunc, ut dixi, indicare volui ad commonefaciendos vo.s, ut eum serio exe- 

5 cremini utque obturetis ora adversariorum, qui hunc horrendum et impium 

errorem in Ecclesiam invexerunt, nee tarnen errorem fateri aut culpam 

agnoscere sustinent, quamvis nihil habeant, quod rospondeant et quo se 

excusent aut horrendum hunc errorem tueantur. Per hanc doctrinam aub- 

latum est Euangelium cum lege et translatum ad Monachos, qui soli, si 

10 Deo placet, servare poterant Consilia. Sic crucifixerunt verbum Dei et 

sustulerunt de mundo Solem, Christum Salvatorem. Hoc scelus illis obiici 

debet, cum de illa sua impura perfectione gloriantur. Nee leve id scelus 

est, sed tarn atrox, tarn enorme flagicium, ut Turea gravius contra Christum 

non commiserit nee admittere possit utque Turca melior sit istis, qui hor- 

15 rendum hunc errorem de Consiliis invexerunt. 

NOn igitur 'Consiliarius' vocatur hie Christus, quod Consilia illa duodecim 

dederit, ut Lyra interpretatur toto coelo errans, sed vocatur Mira- 

bilia et Consiliarius propter consilia sua admiranda, optima, sublimia, prae- 

stantissima et praesentissima, quibus adest membris suis. 

20 Postquam enim homo admirabiliter est liberatus per verbum et bap- 

tismum a potestate Diaboli et factus Christianus (quod est admirabile opus 

Christi), statim sequuntur pugnae et luctae, ineidunt variae ac multiplices 

difficultates, vexamur multis tentationibus et aliquando talibus, quae lique- 

faciunt cor et sie exereent nos, ut vita etiam nobis sit acerba futura. 

25 Et bis difficultatibus ac tentationibus conflietantur vel maxime in 

publice ministerio Episcopi et Pastores. Hi coguntur onera gravissima 

in se suseipere; Hi saepe sie exagitantur et vexantur, ut non procul ab- 

sint a desperatione utque nihil usque in mundo supersit opis et consilii. 

Hie statim adest et eonsulit hie Consiliarius noster Christus. 

30 Surgunt Ariani, Pelagiani ae similes, perturbantes et coneutientes 

Ecclesiam tam horribiliter, ut videantur omnia casura. Sed Christus Con- 

siliarius hie vivit. Is adest Spiritussancti virtute eaque suos conservat, 

opem fert, per eundem subministrat sapientiam divinam, consilium prae- 

sentissimum, argumenta firmissima et invieta solutionesque robustissimaa 

35 contra omnes 'portas inferorum', sie ut confundantur haeretici et fanatici;!»i(ittD.i6,i8 

nee cessat Diabolum expellere, 'caput eins conterere' eumque deridendumi.woica.is 

praebere. Sic adest consilio suis Ecclesiamque suam servat, cum vel 

maxime periclitari et iam ruinam minari videtur. 

Sed privatae etiam tentationes non parum negocii nobis facessunt; 

40 de tentationibus Spiritus praeeipue loquor, diffidentia et desperatione, ubi 

tentantur pü usque ad mortem et infernum. Ubi his tentationibus con- 

flietamur, tum vel maxime opus est 'consilio et auxilio. Tum clamatur et

672 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543,44.] 1546. (V. .">) 

clamari debet. Nunc adsis. o Christe Consiliarie, praesenti consilio et 

auxilio tuo. Cum sie luctatnur, non destituit nos. sed adest Consiliarius; 

Ibi consulit Spiritussanctus vel per Fratrem vel per suggestionem Scrip- 

turae. 

Ego habui tentationes inenarrabiles, in quibue nulla creatura consu- * 

lere mihi potuit* Sed, destitutus humano omni consilio et auxilio, non 

tarnen destituebar ab hoc Consiliario, qui remedium invcnit in omnibus 

malis et in omnibus difficultatibus praesenti et mirabili consilio mihi 

adfuit. 

Sicut igitur, ut dixi, nomen prinium 'Admirabilis' pertinet ad fidem »o 

9. Bor. .M7 et 'novam Creaturam", qua officimur Christiani per Mirabilia ipsius, Ita 

hoc nomen Consiliarius" pertinet ad passiones et crucem, quae docet nos 

orarc, auxilium et consilium a Deo petere, lUa ipsa etiam crux docet nos, 

quod sit Consiliarius hie Puer aut quod solus ille consulere possit in 

*f. 16, 7 omnibus difficultatibus Sie Psalmus 16. ait: 'Benedicani Dominum, qui is 

tribuit mihi intellectiim'; Ebraice est: 'qui mihi consulit".^ Sic experientia 

discimus hunc soluni posse consulere: Et ubi consuluit nobis, benedieimus 

et laudamus eum exemplo Davidis. 

Tot tentationibus conflietatur homo per miracula Christi redemptus 

et regeneratus, ut impossibile sit eum subsistere posse, nisi novo subinde so 

consilio huius Consiliarii roboretur. Id posset nostris exemplis pulcher- 

rime declarari. Et ut de privatis nihil dicamus, — quibus, quam acerbis 

doloribus, quantis tentationibus, quantis curis animos nostros excarnificatos 

putas propter turbas et scandala a Sacramentariis, ab Anabaptistis ac seditiosis 

Rusticis in Ecclesia nostris temporibus excitata ! Sed consuluit nobis « 

hie quoque Consiliarius ille verus. 

Sic et omnibus temporibus Ecclesiae suae adfuit. Cum Arius, 

Pelagius et alii sie vexarent et turbarent Eeelesiam, ut omnia desperata 

et deplorata vidorentur. hie Dei Filius, Consiliarius ille unicus. mirabilia 

invenit Consilia, ut emergeret Ecclesia et liberarentur pii ex omnibus >o 

difficultatibus, cum ad ipsum clamarent eiusque consilium et auxilium 

expeterent. 

Sic ergo hoc nomen Consiliarius, ut dixi, pertinet ad afflictiones et 

crucem, quae docet nos orare et invocare Regem illum nostrum, con- 

silium et auxilium ab eo petere. Cum eo res redit, ut videantur omnia n 

deplorata, cum pericula et difticultates tantao nos circumsistunt, ut 

12 nomen Druckfehltrverteieknit; Text: nomine 37 Text: temporibus suis; suis 

'm DruckfehlerverzeiehnU getilgt 

') Vfil. lAdhers Ktmhäionrit, t5is, Unsre Atisp. Bd. 1, 557, .?.?//". ') ':^?';. 

IteitchUn: Decrevit, oojjitavit, conuulUitioue couclusit. Inde oonsiliariu.s. Luthrrbibel 

P». m, 7: 'pernlm haf.


actum esse putctur, non tamcn desperetur, sed 'levemus oculos nostros spf. lüi, i 

ad montes', ut docet Psalmus, 'inde' consilium et 'auxilium veniet' nobis 

praesentissimum. 

Habeo multa exempla non solum publica, sed privata etiam huius 

5 oxperientiae. Res saepe eo mihi redierat, in tam arctum meae non semel 

coactae sunt copiae ', ut Comici verbis utar, tantis saepe angustiis sum 

circumventuB, ut iam actum esse viderctur, ut nullo consilio ac remedio 

subveniri et consuli rebus tam exulceratis posse videbatur, praestantissimum 

tarnen Consiliarius ille praestantissimus invenit Consilium. 

10 Habui tentationes, quales cogitavi neminem in terris habuisse, et 

disputavi cum D. Paulo (et adhuc delector eä disputatione), quid fuerit 

'axoXoyt, palus seu Stimulus' ille, quo crucifixus est, et 'colaphus, quo a. sfor. la, 7 

vapulavit a Diabolo'. Et fui aliquando tam superbus, ut putarim me cum 

eo posse hac de re disputare aut me tantundem tentationum tam gravium 

15 et multiplicium sustinuisse, quantum ipso sustinuit^ (quia stimulos et cola- 

phos eos putant fuisse tentationes desperationis). In tantis difficultatibus, 

tam gravibus tentationibus nullum usquam fuisset remedium ac consilium, 

nisi venisset Christus et aperuisset Biblia suoque verbo mihi consilio et 

solatio fuisset. Sic 'Deus' (sicut Paulus ait 2. Corin. 1.) 'consolatur nos ina. nor. i,3f. 

aü omni tribulatione nostra, ut possimus consolari eos, qui in affiictione sunt'. 

Appositissimum itaque nomen huius Pueri est hoc secundum nomen 

Consiliarius; est que nomen officiale et in hunc solum vere et proprio com- 

petit. Nemo enim praesentius et praestantius consilium suppeditare Eccle- 

siae potest in difficultatibus quantumvis gravibus quam hie Consiliarius. 

aß Saepe immerguntur Fideles in varias et in inextricabiles tentationes, 

ubi nuila videtur salus aut spes superesse, In his tamen angustiis non 

destituuntur a suo consiliario. Omnibus ille malis invenit remedium, prae- 

clarum suppeditat ubique consilium et 'facit una cum tentatione e'y.ßaaivi.sot.io.n 

seu eventum, quo possint suiferre'. Et adest, ne succumbant, sed ut ex 

30 Omnibus difficultatibus eluctentm* et gloriose liberati triumphent. 

Si id non faceret fides, quae per miracula illa est facta et excitata 

in homine, coneuteretur et succumberet. Quare invenit consilium in Omni- 

bus periculis et tentationibus et tam mirabile, ut liberatus dicat: Hoc non 

cogitassem futurum, hoc consilium non fuisset in mea aut ullius hominis 

35 sapientia. Hoc semper fateri cogimur, ubi consilium Dei experti sumus. 

Et ideo Dens sinit nos aliquando tam gravibus difficultatibus implicari et 

tantis tentationibus oppugnari, quibus nulla humana sapientia consuli ac 

mederi potest, ut ostendat suam sapientiam esse supra omnem sapientiam, 

astutiam, dolum ac potentiam etiam 'portarum infernalium'. Wottij.is.is 

') Terem, Heautontim. IV, 2, 2. *) Oben S. 672 Anm. 1. Vgl. dort besonders den 

pauUnisclien Eingang: „et ego novi hominem', wie 2. Kor. 12, 2. 

äutittxi ÜBerie. XL, 3 43

ß74 Enarratio capitis noni Esaiae. [1513/44.] 1546. (V. 5) 

Non est itaque, quod de auxilio aut consilio desperes in uUa diffi- 

cultate aut tentatione quantumvia gravi; Consiliarius vocari voluit; Ex re 

nomen habet et vult et potest solus consulere in omnibus afflictionibus, 

periculia et aerumnis. 

Nee est, quod cogites te solum pati talia, quae nemo alias sit passus. 5 

HPo 

Gerte Papa et Episcopi nihil patiuntur harum tentationum. qualibus 

pii vexantur. Habent fundamentum, quo nituntur, opes, potentiam, glo- 

riam. Et quia nullis gravibus ac veris tentationibus exercentur, ideo nee 

Consiliarii huius consilium et auxilium vere expetere posaunt etc. Quando 

igitur Deus subtrahit fundamentum nostrae sapientiae ac fiduciae cumque a 

sinit nos pendere inter coelum et terram, tunc vere discimus orare et ad 

Conailiarium hunc confugere, tunc clamamua: Ihesu Christe, Consiliarie 

Ecclesiae tuae, adiuva noa, fer opem etc. 

Et conailium Consiliarii huiua etiam cxperimur et experti sumus his 

temporibus aaepe etiam in corporalibua tentationibus. Quoties cogitave- su 

runt adveraarii nunc plus quam 20 annis nos prorsus opprimere, Sed 

omnia illorum consilia et conatua frustranci tamen fuorunt, beneficio Con- 

siliarii huius nostri hie nobia consulente et adveraariorum consilia ac moli- 

mina frangente. 

Sic experimur in omnibua difficultatibus et tentationibua tam privatia n 

quam publicia vere ease puerum et regem hunc, quod dicitur, hoc eat, 

verum 'conailiarium', — Quod aecundum eat nomen eiua. 

Nunc videamus et tertium nomen huius Infantis et Filii, quod est 

'El'.* Non iacto me Ebraeum, aed certum est hanc voccm EL originem 

etymologlcam habere a fortitudine, et significat Deuni ipsum, quando eat 3o 

nomen ut hie. Estque unum de decem Dei nominibus''; Ut Adonai, lehova, 

*l. «a, 3 Tetragrammaton sunt propria Dei nomina, Ita EL nusquam invenitur in 

singulari nisi de vero Deo, ut Psal. 42.: 'Si-[©fl- hjtivit anima mea ad 

wf. M,iEL', id est, Tortem' '. et Psal. 50.: 'Deus deorum Dominus locutus est.'* 

Sed tamen, aive 'fortia' appellative, sive 'Deus" dicas, vidotur aignificaro " 

proprium nomen Dei et redit in idem. Malim tamen exponi 'Deus', ctsi 

vocabulum Deus non exprimit appellationem fortitudinis. Nam nos hac 

17 ConiUiariae Text 

') ^K. /ifucAHn: DeuR et fort is. *) ütiDre Ausfl. Bd. 53, «Ofl, 21 ff. *) Rfiich- 

lin hier auch 'fortem',- Lutherbibel alfr 'fflotl'. *) llenclilin tpie I.utlirr hier oben; 

LuthertÄbet nfier 'bft W«(!)liQf".

Enan-atio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1.'46. (V. 5) 675 

voce nihil aliud intelligirau8 quam ipsam divinitatem, quae est super omnia. 

Sed Ebraicum EL in singulari sie significat Deum, ut simul significet etymologiam 

originis, scilicet fortem. Et hacc fortitudo non est illa activa, 

de qua sequitur in voce 'Gibbor', sed substantiva': substantia, quae est sua 

5 natura: firmitas seu firmitudo, ut lapis 'solidus, firraus' dicitur, cui quia 

certo et tuto innititur. Ideo in translatione nostra Gennanica reddidimus 

frafft'. Quod enim in seipso non est debile et languidum, sed subsistens 

in sua soliditate et firmitudine, id apud Ebraeos illa voce dicitur. Et haec 

est proprio huius fortitudinis significatio Deus est ille fortis, id est ipsa 

10 substantiva firmitas et invicta ac stabilis soliditas. 

Quando ergo finita est tentatio, quando liberati sumus consilio huius 

infantis Consiliarii, quando, sicut Paulus dicit, 'factus est una cum tenta- i. norio. is 

tione successus seu eventus', tunc, inquam. est EL nobis, ut 'possimus 

sustinere', ibi simus 'Elim' ^, id est, Christus vere tum in nobis 'Deus' est 

15 naturali sua firmitate, qua roborat nos, sicut Paulus dicit: ut roborati, con- 

firmati et consolidati 'possimus sustinere' omnia mala etc. 

Cum fidem inserit per verbum et sacramenta, est Admirabilis; cum 

defendimur et liberamur consilio eius, est Consiliarius ; EL vero est, cum 

20 

nos reddit solides, firmos, fortes et certos, 

phoria'. Hinc videmus, quod tentationum 

sicut 'petram' plenosque 'plero- J"|'|JJ'jj'*' 

utilitas sit longe maxima Nam 

cum in tribulatione patientes sumus animumque adversus omnia mala ob- 

firmamus perseverantia, ex ea 'pacientia' sequitur 'probatio', hoc est, homoSRöm. 5,4 

probatus fit certus, firmus, ut nihil dubitet, non fluctuet, non vacillet; 

Ut non sit tristis et incertus, pavidus et anxius, sicut ante fuit in tenta- 

25 tionis paroxysmo, Sed plane fit et ipse 'EP, 'fortis', — Sed per Infantem 

hunc, qui roborat eum suo auxilio et consilio, ut perdurare et sustinere 

omnia mala possit. 

Paulus 2. Corinth. 12.: 'Datus est mihi', inquit, 'palus in carnem, 2 scr. la.Trt. 

angelus Satanae, qui me colaphizet', hoc est: Satan excarnificat, coquit, 

30 macerat, assat, divexat et discerpit me miserrime, — Significans his verbis 

longe gravissimas et durissimas fuisse has passiones seu tentationes, quibus 

est vexatus. Sed quid fit in his luctis et conflictibus? Expectat Consilia- 

rium: 'Ter', inquit, 'rogavi Dominum, Et dixit mihi: Sufficit tibi gratia mea; 

Virtus enim mea per infirmitatem perficitur.' 

35 Hoc est, quod hie dicit: eum esse 'EL', Quasi dicat: In hac tua in- 

firraitate, qua petis consilium, hanc do tibi consolationem: Sufficiat, quod 

es mihi dilectus Paulus, quod te amo, quod gratiam meam habes; Est et 

29 colaphizet, quasi dicat: hoc est Text; Druckfehlerverzeic'inis wie oben 33 mea 

nur als Kuaios am Ende der Seite 

') So sclum in den Scholien über Jesaja 1632134, Unsre Ausg. Bd. 25, 123, 28 f. 

') L/idlier meint: 'fortes', 'firitii'. 

43* 

J'

676 Enarratio capitis noni Esaiae. [154344.] 1546. (V. 5) 

utile tibi sie te colaphizari, ne extollaris; Infirmitas illa non cedet tibi in 

perniciem, non abiicieris a me ob id, quod pateris et crucifigeris, ob id 

non minus te diligo, ob id non periclitaturus es, non succumbes, — Sed 

per hanc infirmitatem tuam mea virtus perficitur, id est, in hac infirmitate 

tua fio 'EL", hie declaro me id esse, quod dicor, hie meam potentiam et .• 

virtutem exero et te hoc modo solidum et firnium reddo, ut subinde fias 

fortior et firmior. 

Ilaec sunt opera nostii Regis in sua Ecclesia: Mirabiliter iustificat et 

gubernat in fide; Deinde in tentationibus, quibus exerceri vult fideles, con- 

sulit, consolatur et liberat; Postea consolidat, roborat, confirmat ac per- i« 

ficiet consolidabitque et modicum passos fulciet, roborabit et stabiliet, (ut 

i.^jfttii.fi Petrus ait 1. Pet. 5.:) ut perseveremus usque in fineni. Sic tertium voca- 

bulum EL etiam ad officium Infantis proprio pertinet; Quanquam per- 

sona etiam per omnia significetur esse verus Deus. 

G i b b r. 

QUartum Nomen est 'Gibbor'.' Est autem 'Gibbor' proprie fortitudo 

illa bellica aut bellatrix, non substantiva*, sed activa, quae vires suas 

exerit, quae invadit hostes et omnia adversantia et resistentia diruit, vastat, 

perdit, cui resisti non potest etc. 

Est igitur Gibbor : potens aliquis bellator, egregius dux, invictus heros, ao 

Hercules et Achilles aliquis; Non substantiva aliqua fortitudine et virtute, 

quae in eo manent, sed quae prorumpit et impressionem facit, fugat, caedit 

ac prosternit, nunc hie, nunc ibi, magno numero hostilem exercitum, qui 

circumquaque omnia vastat etc. 

i.BJoieio.» Sic dicitur de Nimrod', quod fuerit 'robustus Venator', hoc est, tyran- »i 

aeoin. io,7nu8, qui circumquaque vastarit et subegerit eibi omnia. Sic 'Gibborim' 

vocantur fortes viri Davidis. Principes et duces exercitus. 

Breviter 'Gibbor': qui animo virili et magno praeditus est, qui virum 

se praestat, qui non solum sibi aut pro se robustus est, sed active, qui 

virtutem et vires suas exerit, qui magnifice se de hostibus suis ulcisci et jo 

illorum libidinem, conatus, ferociam atque petulantiam coliercere et refre- 

nare, iniuriam atque vim illatam aut intentatam fortiter depulsare potest. 

Talis Gibbor est Christus, hie Puer et rex noster, in Ecclesia : Ubi est 

piis Pele, locz et EL, ibi fit quoquc Gibbor, ein ifricgcr, fortissimus et 

invictus miles ac pugnator, Hercules et Achilles ; Pugnat cnim et gerit si 

bella contra partes adversarias, contra Haereticoe, contra Diabolos, contra 

Tyrannos et contra omnia vicia carnis, cum quibus quotidiana pugna 

ChristianiB est 

') -^«ai. •) Oben 8. G75, 4. 

,5

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44] 1546. (V. 5) 677 

Nam etsi non cum haereticis dimico, ob id tarnen non in alta pace 

ago, aed 'sentio aliam legem rebcUantem legi mentis meae et captlvantem siom. 7, 23 

mo\ Ilic certe pugnandum est, et quidem acritcr. Non cnim est hoc 

bellum bellum dormitantium et ocioaorum et hominura non »ontientium 

5 legis officium, peccati et mortis terrorem, sed est bellum pugnantium 

contra dubitationem in fide, contra infirmitatem spei, contra 'ignita tola' epf). c, le 

Diaboli, contra astucias Haereticorum. Hae non sunt leves dimicationes 

aut contemnendae pugnae. 

Hie nobis pugnantibus adest Gibbor. Is per Spiritum suum in nobis 

10 pugnat pro nobis hostesque nostros fugat ac fundit etc. Est ergo rex et 

pugnator omnipotens. 

Et ut est longe maximus et potentissimus rex ac Gibbor. sie et 

hostes contra se habet non contemnendos, sed longe ferocissimos acerrimosque, 

nempe maxima et innumera Diabolorum, Haereticorum, malorum 

15 hominum, tyrannorum et persecutorum viciorumque nostrorum agmina. 

Porro 'non tantum contra carnem' in suis pugnat hie Puer et Filius, e?i). 6, 12 

sed etiam pugnat cum 'sapientia' mundi, 2. Corin. 10., et contra sapientiama «or. 10,5 

carnis nostrae, quae pugnat contra Spiritum, ut excutiat fidem, ut faciat 

stertentes et securos doctores, donec Satan eos opprimat. Contra eam 

20 carnis et Mundi sapientiam et reliquos Ecclesiae hostes pugnat hie Rex et 

Infantulus, idque facit non semel atque iterum, sed perpetuo ; A 

enim et semper eins nomen est Gibbor. 

Pater futuri seculi. 

principio 

QUintum nomen est 'Abiad'*, hoc est, 'pater aetemus' seu potius 'per- 

25 petuo Pater'.'* Particula Ebraea 'Ad'' non significat proprio 'aeternum', 

sed 'ultra ultra', germanis : 

'fort önb fort'. Ergo latine redderetur pro- 

prio: Perpetuo Pater. Sic autem vocat, ut significet regnum Christi non 

esse unius aetatis aut seculi, sed perpetuum et quod in aeternum sit dura- 

turum, ha3 itner fott bnb fort gefien toerbe. 

30 Est itaque hie Rex et Infans in hac vita 'perpetuo Pater', hoc est, 

semper generat et multiplicat Filios, non ut David, Salomon aut alius rex 

quispiam mundanus, qui generant annis plus minus viginti, quod est bre- 

vissimum tempus, post moriuntur. At noster hie rex talis est pater, qui 

generet non annos viginti, triginta aut centum, sed semper usque ad finem 

35 mundi. 

32 generant Druckfehlerverzeichnis; Text: generat 

>) -irâs. ') Vgl. „Sic gpiftcl bei SPtop^cten 3cjaia, jo man in bet ß^tiftmeffe 

liefet", 1526: 'Smet SBatct", Unsre Ausg. Bd. 19, 159, 32. ') Bmchlin: Donec, usque, 

perpetuo, ultra.

678 Enarratio capitis noni Esaiae. [1543,41.] 154 6. (V. 5) 

Et tales geuerat hie Pater Filios, qui aemper vivunt. Igitur regnuin 

eius aliud regnum est quam rerum corporalium et alia potestas quam 

terrena. Ab initio inundi habuit suos Filios, semper ab illo usque tem- 

pore usque ad finem mundi conservabitur Ecclesia. In novo Testamente 

quotidie baptizantur parvuli, nascuntur ex Euangelio credentes. Sic s 

generat hie Pater suos Filios per verbum et Spiritumsanctum ex Bap- 

tismo, Absolutione et Sacramento altaris. Et hi eius Filii non moriuntur; 

obdormiunt quidem in fide huius Infantis et Filii et a vermibus corro- 

duntur, non tarnen manebunt in morte, sed resurgent, congregabuntur ad 

populum electorum viventque in aeternum. lo 

ludaei somniant Messiam regem ut Salomonem, moriturum cum Filiis.^ 

Et hinc etiam eorum borribilis coecitas sese prodit, quamque nihil in Pro- 

phetis intelligant. Vel ex hac voce Abiad intelligere possent aeternum 

regem fore, si non excoecati, indurati et prorsus in reprobum seusum tra- 

diti essent. Si autem Pater est futurus perpetuo, ergo semper manet is 

pater, semper generat Filios usque ad diem illum restitutionis omnium et 

Filii itidem eius, ut Pater, semper manebunt etc. 

Item cum regnum eius sit regnum libertatis, non servitutis^, non 

generat servos, quales generabat Moses sub lege, sed est ultra et extra 

Mom. e, n legem Pater, ac proinde eius Filii non servi sunt, sed liberi et 'haeredcs 20 

•ai. 3, jsDei ac cohaeredes' Regis et Infantis huius. Hinc dicit Paulus Gal. 3.: 

Igitur non est servus' etc. 

Sic 'Misrah' ' Regis nostri est regnum Filiorum et summae atque 

8. saetemae libertatis, quia 'iugum oneris, virgam humcri et sceptrum Exac- 

toris eonfregit'. Est ergo regnum seu dominium supra peccatum, mortem ss 

et inferos etc. Idque regnum durat in perpetuum. Etsi enim hie mori- 

untur, ut dixi, et ex hac vita corporibus migrant, qui ex hoc Patre nati 

sunt, 8U0 tarnen tempore resuscitabuntur a mortuis, ut vivant in aeternum 

et sint Filii et haeredes Dei ac cohaeredes Christi. Sic lohan. 11. dicit 

3oii. II. S5 Christus: 'Ego sum resurrectio et vita; qui credit in me, etiamsi mortuus jo 

fuerit, vivet' etc. 

Princeps pacis. 

HOc sextum Nomen est. Loquitur autem de pace, cuius non sit finis. 

Si enim pater perpetuus, si Filii perpetui et regnum perpetuum, ergo et 

pax perpetua sit oportet, Talis certe Rex non fuit Ezechias *, de quo » 

ludaci haec intelligunt, Tale non fuit eius regnum. Qualis enim fuit pax 

Bub Ezechia? Aut nulla aut admodum tenuis.' Quare de nuUo alio quam 

Pucro nobis nato et Christo rege intelligi potest, qui solus regnat in pace. 

4 aoTO Text 

') Oben S. 606 Anm. 1 utid ä; vgl. unten S. 681 Anm. S. ») Oben S. 668,6. 

') Oben S. «68, 9fl. •) Oben S. 600 Anm. 3 und hier Anm, S. •) Lyra tu

Enarratio capitis noni Esaiae. [1543/44.] 1540. (V. 6) (379 

Porro ubi manent mors, peccatum et lex, ibi non est pax a iugo 

oueris, virga humeri, a sceptro Exactoria. Haec animam et conscientiam 

non sinunt quiescere. Habet quidem mundus pacem, vivunt in summa 

securitate, laeticia et pace cai-nalcs et impü homines, sed omnia illorum 

» praesidia, quibus nituntur et fidiint. sunt incerta, caduca et momentanea. 

Hinc alt Hieb cap. 21.: 'Ducunt in bonis dies suos, et in puncto ad in-*'o'i>i. •• 

ferna descendunt.' Contra Populus huius Infantis et Filii fruetur constanti, 

beata et perpetua pace, quia Rex eius est Princeps pacis, et talis pacis, 

cuiua non erit finia etc. 

10 Observandum est autera in hoc loco et in omnibus locis Scripturae, ubi 

praedicitur regnum Christi aeternum et pacificum, quod et resurrectio 

mortuorum futura et vita quoque aeterna involvatur. Idque ex manifeata 

conaequentia ex his locis habetis. Nam ai est regnum eius regnum aeternae 

pacis et aeternae iuaticiae, Ergo a contrario peccatum, mora et lex ceasa- 

15 bunt mortuique in Christo, sepulti, a vermibus adesi et in pulverem redacti, 

resurgent. Hoc clare convincitur ex istia verbia: Pacis eius non erit finis. 

Ergo, qui sunt Filii huius perpetuo Patria, aeterni regni haeredes futuri 

sunt etc. 

Item mirabiliter iustificat, tentatos gubernat ac consulit ipsis, in fide 

20 eos consolidat et confirmat. Ergo resurgant oportet, quantumvis miser- 

rime occidantur, lanientur, urantur, discerpantur etc. 

Est regnum perpetuum, est regnum libertatis aut regnum liberum, 

sine peccato et sine morte. Ergo Filii regni etiam mortui vivent. Si vic- 

turi sunt, ergo resurgent. 

25 Hinc manifeata consequentia convincitur, quod mors, peccatum et lex 

debeant esse sublata, quodque 'Misrah' ibi esse debeat, libertas a peccato, 

a morte, a lege, ab inferno, a potestate Diaboli etc. Ergo non potest esse 

corporate regnum, quäle imaginantur excoecati ludaei. 

Haec sunt sex illa nomina Messiae, quae exprimunt eius officia et 

30 effectus in Ecclesia; quamvis etiam includant simul personam, Quia non 

posset hie rex facere illa officia, quae his sex nominibus exprimuntur, 

nisi esset verissimua Deua et divina peraona, quae eadem etiam verissimus 

est homo, Infans nobis natus ex virgine. 

Sic concludit Propheta in una peraona verum Deum et hominem, 

35 Regem gloriae, pacis, vitae ac iuaticiae aeternae; Item Redemptorem, 

cum iugum oneris confregerit etc., et resuscitatorem mortuorum, in fide 

suos aeterna gloria coronaturum. 

V. 6: hec littera non potest intelligi de ezechia, . . quia pax parum duravit sub eo, 

seil, per XV annos . ., quia manasses, filius eius, fuit pessimus . . et . . fuit in cap- 

tivitatem ductus, . . II. Paral. xxxiii. [2. Chron. 33, Iff.J.


V. 6 Ut multiplicetur Imperium et ad pacem sine fine. 

HAec sunt opera nati Pueri, regis aeterni. Regnum eius, quod est 

libertatis Regnum. multiplicabitur et magnificabitur per totum orbem ter- 

rarum, Ita, ut non in ludaea tantum delitescat. sed quam latissime in 

omnes nationes ac populos ad fines usque terrae propagetur. Hoc prae- i 

*i.a, sdixit et Psalmus secuudus: Postula a me, et dabo tibi gentes haeredi- 

tatem tuam et posseseionem tuam terminos terrae' etc.; Item Psalmus 72.: 

»i. 73. 8. 10 f. 'Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis 

terrarum. Reges Tharsis et Insulae munera Offerent, [Sog. i] reges Arabum 

et Saba dona adducent. Et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes lo 

i.iKoit 12, s gentes servient ei.' Idem testatur promissio Abrahae facta: 'In semine 

tuo benedicentur omnes cognationes terrae.' 

Non tantum ergo erit aeternum regnum, sed etiam latum et per 

totum orbem terrarum dispersum, hoc est, non solum ludaei sunt parti- 

cipes gloriae huius regni, sed et omnes Gentes per orbem terrarum diis 

spersae, quae hunc Infantem et Filium agnoscunt sibi natum esse et datum. 

Estque confirmatio praeeedentium. Quasi dicat: Omnino resurgent mortui 

multi congregabunturque ad vitam illam aeternam, non solum ex ludaea, 

sed ex omnibus terminis totius mundi. Multiplicabitur enim hoc regnum 

in omnes gentes usque ad finem mundi. s» 

Hie quaestio est de Mem" ', quod nusquam clausum - invenitur in Biblia 

nisi in fine dictionis; Apertum ' obtinet vel medium vel principium dictionis. 

Hie vero in principio dictionis Clemarbeh')* clausum est contra naturam 

et grammaticam. ludaei exponunt ideo clausum esse, quod multiplicatio 

illa et libertas, ad quam post captivitatem Babilonicam redituri erant, ss 

abscondita fuerit per id tempus, quo captivitas durabat. Sed hoc non est 

3«. as, 11 verum, Quia leremias '70 annos' duraturam eam capti\itatem diserte prae- 

dixit. 

Alii exponunt de beata Virgine, Infantis matre, putantque hoc loco 

significatum esse, quod Infans hie nasciturus esset de matre clausa ', de ^ 

incorrupta et virgine illibatae et intemeratae pudicitiac. Estque haec pia 

cogitatio et placet; Non reprobo; Est piorum ludaeorum* et nostrorum 

Ebraeorum. 

13 oognes Text 16 esse] est Text 

') o, D. ') n. *) o. ') naipli. Lyra :.St.: In hebreo habetur 'le- 

marbe', quod signi6cat: 'ad multiplicandam' ; et ponitur ibi littera 'ineni' clausa in 

medio dictionis contra naturam snam, quia semper ponitur in fine dictionis et nun- 

quani in medio nee in principio. ') Lyra, ForlneUuiuj von Anm. l: hoc ad denotandum, 

quod Chrixtu« . . natus fuil contra cursum nature de virgine clausa. •) Luther 

denkt uxiIU an die beiden Rabbtnen in der Additio den liiirgetmii .^4 V. 5; Rabi .Mose» 

egyptius . . dicit, quod sex noniina . . sunt nomina pueri nati. Idcm teuet Rabi 

abenhazra.

Enarratio capitis noni Eaaiae. [1543/44.] 1516. (V. 6) 681 

Sed quid, si otiam ibi esset significatum, quod Christus dicit; 'Vobis SRntt. «, ii 

daturn est iiosse mysterium regni eoelorum', ut significet illatn horribilem 

clausuram, quod ludaei nunquam intellexerunt istam mirabilcm huius regni 

administrationem ? Quasi dicat: Erit mirabilis multiplicatlo, quae erit clausa 

!> ludaeis, quam non intelligent, quia prorsus est spiritualis! Cogitant enim 

et somniant temporale aiiquod regnum idque multiplicandum esse temporaliter. 

Ideo clausa est eis ista multiplicatio et regni Christi ratio. Haec 

horribilis clausura et coecitas ludaeorum per clausam in principio literam 

Mem significata esse mihi videtur. 

10 Hoc regnum futurum est in mundo, et tamen est spirituale et mysti- 

cum. Non multiplicabitur carnalitor, sed per verbum, per baptismum etc. 

Et populus huius Regis multiplicabitur et colligetur in regnum vitae, iusti- 

ciae et libertatis aeternae, non in regnum mortis, peccati et legis. De hoc 

mysterio Synagogae abscondito et Ecclesiae revelato, iuxta illud: 'Vobis '»'nt'.''' i' 

15 datum est nosse' etc., placet Mem clausuni exponi: Filii alieni, coeci Uli 

recutiti, sunt furiosi in suo sensu: Expetunt^ Chochab'^ et regnum corpo-i.'JJiofcäi, 

rale, et tale regnum imaginantur. Hac imaginatione et somnio de regno 

carnali impediuntur, ut Prophetam non intelligant. Sic 'visio Ulis est sicut^cf 29,11 

Über clausus', ut cap. 29. dicit Esaias: Coeci sunt, non vident. 'Velamenz.ftot. 3, 15 

20 positum est super cor eorum', 2. Cor. 3., ut non intelligant tam diserte, 

tarn explicate praedicta. Hoc proprio per Mem clausum puto signi- 

ficatum esse. 

Finis pacis nullus erit. 

Erit resurrectio mortuorum, erit regnum aetemum sine peccato, morte 

25 et lege, erimus Filii, erimus haeredes Dei et cohaeredes Christi, in aeternae 

beatitudinis gloria. 

Super solium David et super regnum eins, ut praeparet (vel: 

constituat) et confirmet (vel: sustentet) illud in iudicio et 

iusticia, ab hinc usque in aeternum etc. 

30 NOn futurum est regnum Angelorum, sed regnum inter homines, 

quales fuerunt, qui sub Davide erant. Sicut David rex fuit super semen 

Abrahae et Pilios Israel, ita hie Puer erit rex super homines mortales, 

qui nascuntur de Israel, de David et iis, qui eorum posteri sunt. Ergo 

Abraham, David etc. vivunt cum omnibus suis posteris. Etsi in sepulchris 

35 consumpti sunt, tarnen suo tempore ad aeternam illam vitam et gloriam 

resurrecturi sunt. Hoc de Israelitis dicit Propheta. 

Sed ubi manemus nos Gentes? Respondeo: Supra dixit Propheta: 

Multiplicasti gentem. Et hie dicit: Multiplicabitur Imperium eius et ubi-äs. 

») 3312. .Sßoit ben 3uben unb i^«n Sügen", 1643, Umre Ausg. Bd. 63, 496, 3 f. 

2 

"

682 Enairatio capitis noni Esaiae. (1543/44 ) 1546. (V. 6) 

que per totum orbem terrarum multiplicabitur. Ergo gentes cum ludaeia 

Jfl».3;congreganclae, ut passim in lesaia et omnibus Prophetia legitur. 

Moni. 15, 8 f. 'Christus', ut ait Apostolus Rom. 15., 'minister fuit circumcisionia 

propter veritatem Dei ad confirmandas promissiones patrum; Gentes 

autem', inquit, 'glorificent Deum pro misericordia'; Non enim habent per ; 

promissionem, ut posteritas patrum, quibus benedictio promissa est. Ob 

waiii). 1. 1 id Matthaeus incipit Euangclium suum sie: 'Liber generationis Ihesu 

Christi, Filii David, Filii Abrahae.' His facta est promissio. Ideoque 

manet Propheta in style promissionis dicitque: super solium David etc. 

Ergo Filii huius Regis sunt immortales et beati futuri. lo 

Sed no8 'Lemarbeh'', id est, 'multiplicatio' vocamur et coniungimur 

i.TOoie J3, isillis, iuxta illud Gen. 22.: 'In semine tue benedicentur cunctac cognationes 

*f. 2, s terrae' ; Item Psal. 2.; 'Pustula a me et dabo tibi Gentes haereditatem 

»i. 72, stuam' etc.; Item Psal: 72.: 'Dominabitur a mari usque ad mare', id est 

super omnes homines. 

Hactenus de Puello nobis nato et Filio illo nobis dato sit dictum. 

Agamus gratias pro inenarrabili mysterio nobis revelato rogemusquc eundem 

Puellum et Filium, ut secundum sua sex nomina noster in perpetuum 

pro sua infinita bonitate esse et manere dignetur. Amen." 

Deo Patri Filio et Spirituisancto sit laus et gloria in secula seculorum, ao 

Amen. 

') Oben S. 680, 24 und Anm. 4. ') Luther sehUeßt die Vorlesung bei Vers 6 nb 

de;« letzten Vers der Epistel dei Weiknachtstages , vyl. Unsre Ättsg. Bd. 17', äOO, 20; 

Bd. l'j, 131, Iff. 

'*

Enarratio 53. capitis Esaiae. 

[1544.] 1550. 

®ie atüeite unb le^te ber Heinen Sorlefungen Sutlêrä innev'âlb bev groBeii 

©eiicfiäborlefung ' befionbette Scfaja 53.' 

S)iefei .«?apitet toar bie gpiftet bc§ Karfreitags. 3fn bcr Praefatio, !öt. 3, 

fogt ßutlêr: Constitui . . caput qiiinquagesimiim tertium hoc tempore tractare, cum 

Sit praecipue deputatum ad hoc, ut recolamus passionem et resurrectionem Christi, 

unb: His ergo diebus passionis et recordationis eius volumus tractare. 

2)a§ 3a'^r 1544 läßt jirf) fdôn auS ber »elânblung tion Sefaja 9 in bcr 

üoraufgegangenen gcftjeit erfcf)lieBen : beibe Sortefungen bitben ein innerlich au= 

fammenlôngenbeg ©anje. StuSbrücEtic^ beêid^net obenbrein bet 2itel* bie Enar- 

ratio a(§ collecta . . Anno 

1544. 

S)em 

iDort, S3I. 

SDrud tion 1550 liegt tüieber SRörerS 5Jod§f($rift jugrunbe. Sfm «or- 

A 2 ••, f)ei|t eS jttiar, bie 9lu§tegung fei a viris integris et verae pietatis 

summis cultoribus ex ipsius Sannti patris ore summa fide et diligentia excepta. 

ôä) fc§on nad^ allen biSlêrigen (Srfafirungen ^ bot OJörerS floüeg^cft aud^ lîer 

ba§ 5JloteriaI für bie êrauSgobe bar. S)aS ftetit aud) auäbrücEIid^ auf bem Sitcl 

cine§ 2eil§ ber Srucfe: per M. Georgium Rorarium.' ûbem tierjeid^net ein Se= 

gifter tion Oiörerbänben in bem afcnoer Äobej Bos. q24' auf 581. 11»: Libelli in 

Octavo, qui in medio foliorum signati sunt, barunter mit bem SSud^ftaben ,6": 

, Enarratio Lutheri in 53. cap. lesaiae«, unbatoar: „SI. 1 — 87". £iefe Ülac^fd^rift 

fetbft ifi leiber tiertoreu. 2Inmertungcn, bie unten ©. 685 f. ju bem ©efamttejt bei 

ÄalJitetä tior ber Enarratio gemotzt Werben, betonen ben aud^ fonft in SRörerg heften 

äu bcobadEitenbcu SortefungS» unb 9lac^fd§riftdârafter. 

Der Herausgeber beä tiorliegenben SrudCeS ift laut bem ,Mense lanuario Anno 

1550" batierten SBorttort Stephanus Tucherus. er ttoHtc auigefprodtienermaBen 

mit bcr gSeröffenttidûng ber frafttioHen SBorlefung ßutf|er§ ben ,Adiaphoristae« ent= 

gegentreten, tion bcncn c8 auf m. 8^ êi^t: „doctrinam Euangelii in tot suis 

') 06en ©. 595. =) fl5ftlin = flatoetQU, ÜJtattin Sutêt H, 588. b. Sdûeett.3«etf= 

rtng« a. a. Q. S. 20. flalt)eTau = gIemcn q. a. O. ©. 294 5Rr. 595. ') Unten

634 Knarrstio 53. capitis Ekaiae. [1544.] 1550. 

INTERIM depravanl . . In scripto Begensi dicunt nolle se pugnare de voce 'Sola' . .; 

subiiciunt (St. AI") Ecclesias Anticliristo Romano ..... maiidatuni de proliibilione 

esus cainium . . comprobant". 2)iefe 9tufeerung blirft auf bic Söer'ânblungcn in 

'ê%au im Sluguft 1548 juvürf, bie ben Sliiftott 311 bcn beiben Sctpjigct 3nterim§ 

gebitbct f)attcn.' 

2Ba§ bic ??ovIehing Sutfiet§ oubctangt, fo ift [ie, cbcnfo wie bie über Sefaja 9, 

Tcicf) an Erörterungen über ben fêbräifcên Urtcjt, üielfacft im Slnfc^lufe an bie 

Einführungen !ül)ra§ unb be8 't)ieroni)niug über bie 93er|tonen ber Translatio Clialdaira 

unb ber ©eptuaginto unb über bie aiitiqui unb moderni Rabbiiii. 'Dlan mufe barauS 

auf iprdparationen Üutêr^ ju feiner SJorlefung fd)Iie6cn, ton benen fit^ freiließ 

nidjtä erhalten t)at. 'Uli befonbere Duette ßutêrä tritt ba§ „Fortalicium Fidei' 

ftar! Ijeröor, bog bei Siefaja 9, oben >— 

286»; erlangen=granffurt : Exeg. opp. lat. XXIII (1861), 439-536. — S)eutfd): 

Seipiig 7 »1730), 369-414; SDatc^ ' 6 (1741), 1036—1173; 2Balc^ « ß (^1397)^ 

638—733. 

') Sgl. 9Jl6aet = flan)eroii, !t'fl)tbud) ber Ätrtbcngc|(i)id)lc, 3. 9lufl., S. 158. ') Unfte 

9uig. !8b. 3 unb 4. !ügl. übrigen^ audj bic Ocueneuorlrfuug, Uu|r( )hi«g. IBb. 42—44.

Enarratio 53. capitis Esaiae. [iri4l.) 1550. 68" 

[S9 B] ESAIAE CAP. Uli. 

Cce intelliget servus mens, exaltiibitur et elevabitiir et siiblimis erit cap. m. n 

valde. Sicut obstupuerunt super te multi, sie inglorius erit interv. i4 

viros aspectus eins et forma eius inter filios hominum. Iste agperget v. i.-) 

s Gentes multas, super ipsum continebunt Eeges os suum ; quia, quibus non 

est narratum de eo, viderunt, et qui non audierunt, contemplati sunt. 

Qiiis credidit auditui nostro ? et brachium doniini ciii revelatiim esticap b:!,i 

Et ascendet sicut virgultum coram eo et sicut radix de terra sitienti,v.2 

non est species ei neque deeor, et vidimus eiim, et non erat aspectus, 

10 et desyderavimus cum: Despectum et novissinium virorum, virumv. .={ 

dolorum et scientem infirmitatem, et quasi absconditus vultus eius et 

despectus, unde nee reputavimus eum. Vere languores nostros ipse tulitv.4 

et dolores nostros ipse portavit, et nos putavimus eum quasi leprosum et 

percussum a Deo et humiliatum. Ipse autem vulneratus est propterv.B 

15 iniquitates nostras, attritus est propter scelera nostra, disciplina pacis 

nostrae super eum, et livore eius sanati sumus. Omnes nos quasi ovesv.r, 

erravimus, unusquisque in viam suam deelinavit, et posuit Dominus in 

eo iniquitatem omnium nostrum. Oblatus est, quia ipse voluit, et non v. 7 

aperuit os suum, sicut ovis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram 

2,> Die ersten drei Verse sind noch Jeaaja Kap. 52, IS— 15. Luther zieht sie stets 

schon zu Kap. 5ü und begründet das in der Jesajavorlesung von 1527—29: Hactenus descripsit 

Propheta Christi regnum . . In hoc autem capite principaliter de ipso capite regni et prin- 

cipe Ecelesiae agit, de Christo; Untre Ausg. Bd. 25, 325, 33 f. 3 Sicut] Urtext: 152X3. 

In der Vorlesung lautet der Text, unten z. St. : Propterea. Luther verknüpft dort den Vers 

frei mit seinen voranstehenden Ausführungen, — ganz üblicher Vorlesungscharakter und daher 

numitlelbare Nachschrift super te] Der in diesem Stück vorliegende Wortlaut ist der 

Vulgatatext, aber nicht der von Frobens Ausgabe 1509, die Luther zu benutzen pfiegle. In 

dieser heißt es hier: super eum. Urtext: ^^^5. Hiernach Lutherübersetzung stets 'übet bit' 

ß viderunt] Vulg. 1509; videbunt. Urlext zwar liO , aber nach den vorangehenden futurischen 

Formen n?^ mid ÎSSp" übersetzt auch Luther hier: 'tteibetll metten' 7 credidit] In 

der Vorlesung utiten z. St.: credit; Lutliers eigene Rückäberselzung aus seiner Bibel : 'gloubt'. 

revelatum est] Vorlesung unten z. St.: revelabitur. Urtext: np^S;,' Lutherbibel: 'tottb . . 

Offcnbatt'. In der Vorlesung freie Oedanhenverknüpfung Luthers: niemand 'glaubt', infolge- 

dessen wird niemandem 'offcnbatt toetbett' 8 Et ascendet] Vorlesung unten z. St.: 

Ascendet; Vorlesungscharakter: neuer Abschnitt virgultum coram eo] Vorlesung z.St.: 

virgultnni etc.; echter Nachschriftcharakter, wie oft in Eörers Kollegheft 9 vidimus 

eum, et non erat] Vorlesung z. St.: Vidimus eum etc.; wie eben lOjll novissimnm viro- 

rum, virum dolorum] Vorlesung z. St.: Vir dolorum et novissimus virorum; Vorlesungs- 

charakter, aus unmittelbarer Nachschrift in den Druck übernommen; ausführliche Textzitate 

in diesem entstammen dagegen dem hier oben stehenden Oesamttext der Vulgata

ggß Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. 

V. 8 tondente se obmutescet et non aperiet os suum. De angustia et de iudicio 

sublatus est, generationem eius quis enarrabit! quia abscisus est de 

V. »terra viventium, propter sceliis populi mei peroiissi eiim. Et dabit impios 

pro sepultura et divitem pro morte sua, eo, quod iniquitatem non fecerit 

V. loneque dolus fuerit in ore eius. Et Dominus voluit conterere eum in i 

infirmitate; si posuerit pro peccato aniraam suam, videbit semen lonpaev.uvum 

et volimtas domini in manu eius dtrigetur. Pro eo, quod laboravit 

anima eius, videbit et saturabitur; in scientia sua iustificabit ipse iustus 

V. i2servus meus multos, et iniquitates eorum ipse portavit. Ideo dispertiam 

ei plurimos, et fortium dividet spolia, pro eo, quod tradidit in mortem lo 

animam suam et cum sceleratis reputatus est et ipse peccata multorum 

tulit et pro transgressoribus rogavit. 

[s9fl.B3] PRAEFATIO. 

' Tau Audemus Deum et Dominum nostrum lesum Christum, dum licet et 

j j tempus habemus ac possumus. Mundus enim plane contrarium facit, » 

plenissimus blasphemiis et liorribilibus scandalis atque abnegationibus 

salvatoris nostri, ita, ut Christus sit scandalosissimum fidei nostrae 

«ai>.s3,jobiectum. Ideo est et manet in abscondita et 'deformi specie' sua, ut 

inquit propheta. Fides igitur assidua saerarum litcrarum tractationc et 

»a». 53,ipia meditatione alenda et confirmanda est, ut iUud 'brachium Domini' 2u 

non amittamus nee deseramus, Quia in ipso omnis nostra salus posita 

est. Cur autem Papa, Turcae et ludei non credant in Christum, id relinquamus 

arcano consilio Dei. Nos vero ex toto peetore Deo gratias 

agamus, quod nos vocavit ad hanc lucem veritatis et Enangelii. 

Constitui autem caput quLuquagesimum tertium hoc tempore tractarc, »^ 

cum Sit praecipue deputatum ad hoc, ut recolamus passionem et resurreclio- 

nein Christi ac ei gratias agamus pro inenarrabili ipsius dono. Satis 

mirum est, quod Esaias habuerit tantum huis quodque tam diserte ac 

proprie potuerit pingere, ac magis proprio etiam quam Euangelistae, 

mysteria de Christo, excepto uno Paulo, qui est Organum electum. Alias » 

3 propter scelus populi mei percussi eum] VorUsung z. St. zunilchat auch to aU Repro- 

duktion dei obigen Oeaamltextet ; danach nochmals J.ulhert eigene Sonderfatmng : propter 

traiiggressione» populi mei plaga eis im Anichluß an Urtext im

Enarratio 58. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13) 687 

fere tota scriptiu-a non habet locum siinilem huic quinquagesimo tertio 

capiti. Esaias vocat Messiam illum gloriae Dominum, brachium Domini, 

Eegem, Sacerdotem, et tamen miserrimum, abiectissimum bominem, 

quo non Sit quisquam despectior in toto genere humano, et tarnen simul 

5 Deum in maiestate sua adorandum. 

lata praevidet Esaias omnia et non dubitat asserere illud brachium 

Dei alteram esse personam divinitatis et pontiflcem nostrum, simul 

verum hominem, qui victima factus satisfecerit pro nostris peccatis, 

redemerit nos a Sathanae potestate et donaverit vitam aeternam. Iste 

w est articulus fidei et confessionis nostrae praecipuus, a Paulo copiose 

tractatus. His ergo diebus passionis et recordationis eius volumus tractare 

utrunque, quod Christus sit Deus et Homo. 

ENARRiTlO CAPITIS ESAI.VE 

Prophetae quinquagesimi tertii, per Eeverendum patrem ac dominum 

15 D. Martinum Lutherum. 

1 Otum 

illud Caput 53. non loquitur de ullo populo aut homine, 

sed proprie de capite ipso CHEISTO. Nam ex consequentia 

evidenter sequitur, quod nos oporteat 'conformes fleri imagini' mm. s, a9 

capitis nostri. Quod ergo Propheta loquitur de unica persona Christi, 

20 hoc etiam loquitur ipsum 'brachium Domini', nempe Dominus lesus, denap. 53, i 

25 

corporn suo, hoc est, Ecclesia. Ipse enim forma est, ad quam oportet 

Ecclesiam conformari. 

Nee debemus hie varias sententias comminisci, omnia sunt ad 

unicam hanc personam Christi referenda. Nullus enim,. nee Angelus nee 

Homo, est, qui vere dici joüssit brachium Domini et de quo ea dici possunt, 

quae hie Propheta vaticinatur de Christo, ut cum dicit: 'vulneratus est 

propter iniquitates nostras'. Item: 'Cuius livore sanati sumus'. Nee desatj. 53, 

Propheta ipso dici possunt. Ideo brachium Domini est unicus et solus 

naturalis filius Dei, Dominus noster lesus Christus, adorandus vera 

30 substantiali et essentiali divinitate cum Deo patre in aeternum. Primum 

pingit, qualis Sit futurus in ministerio et quid facturus sit in genere. 

Ecce, servus meus intelliget. cap.B2, la 

ID est, Messias hie futurus est servus Dei Patris, seu, ut Graeci 

verterunt, 'nal;'.^ 'Ebed'* Ebraice aliquando 'puer', aliquando 'servus' 

') Septuaginta. *) Urtext: "-iS?. Bemfdin fz'S nur: Servivit. lAitherhibel auch 

nur 'flned)t'. Aber Vulgata Ps. XVII, 1: 'puero'. 

5

G88 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13) 

iM 18, 1 appellatur. Sic de Davide Psal. 18. : 'Psalmus Davidi servo' vel 'puero Dei'. 

lUa servitus autem non est peccati, carnis aut corporis, sed ministerii 

verbi, quod Christus missus est in ministerium verbi. Unde Paulus eum 

«am. 15, 8 appellat 'ministrum circumcisionis', hoc est, Praedicatorem, Doctorem 

populi ludaici, cui missus est, ut antea promissus erat. Sed ludaei non » 

expectant talem servum, ministrum seu Doctorem, qui regnet sine arrais, 

opibus, potentia, ghidio, pompa carnali, ideo hunc locum non interpretantur 

de filio Dei seu 'brachio Domini' Messia, sed de ipsis iam 

oppressis per Eomanos, perditis et traditis in captivitatem Eomanam, 

hocque faciunt horribili blasphemia nulloque in loco magis ac stultius lo 

delirant quam in hoc 53. capite. 

Verum Christus est et dieitur servus Dei, ideoque missus est a Patre, 

suscepit functionem servilem, id est, ministerialem in verbo, ut doceret 

et regeret solo verbo Dei electos filios Dei credentes, cui tarnen Deus 

addit semper Signa, ita ut Sit Signum verbi non Philosophiae rationalis, ii 

non sapientiae, non potentiae, non armorum, sed ser\ntus et ministerium 

administrandum per Christum, cui domino datum est verbum ex 

voluntate divina, quod neque Philosophia neque politia neque oecononiin 

(in quantum tales sunt) habet. Solus Filius Dei habet in Ecclesia sua. 

Ideo incipit statim scipsum dedarare, quid voluerit, cum dixit capite » 

«0» 63, 1 praecedenti 52.: 'Surge, induere fortitudine tua', quasi dicat: volo dicere 

de servo unico, cui nuUus alius similis comparandus, est enim Dominus 

gloriae et 'brachium Domini', et tarnen ille idem erit 'servus', hoc est: 

dicam de Doctore, concionatore, qui serviet Deo in ministerio praedicationis 

verbi; illud a me missum audietis. Sr »üirbt mein prebiger unnb « 

33ijd)Dff jein, quem misi cum verbo et ministerio, ut praedicet, coUigat, 

gubernet ac regat Ecclesiam, non armis, non gladio, non viribus ullis. 

Et intelliget. 

ABsolute seu Substantive, ut illi loquuntur. Ebraice 'Maskil'^, id 

est, Messias meus debet esse 'intellector' absolute, intelligit, prudenfer so 

Ion. II, J7agit; non 'bina' Vcrbon'*, ut Daniel cap. 12. de Antichrist« loquitur: 'ad 

raulieres non intelliget'.^ Propterea Esaias usus est hoc loco 'Sachal'' (non 

'Ijina' vel 'bon"), quod signiflcat animadvertere, curare, observare, hoc 

est proprie: flug jcin, utreleratur ad ministerium verbi; non dicit: Servus 

meus armabitur, pugnabit gladio, ostentabit Philosophiam et sapientiam n 

rationis; Sed Buum regnum erit verbale seu doctrinale, non aget in regno 

M bpto; b-'SC'c. RtticJtlin: prudenter fecit, intellexit; . . prudenter agebat. *) lia 

= ^3.0^2 ReucUin: Int«lligentia. ') r«i

Enarratio 53. capitis Esaiae. [liAi.] 1550. (Cap. 52, 13) , 689 

suo Ullis armis neque carnali sapientia. Sed totum, quod aget, id erit 

intellectus, doctrina, breviter ministerhim verbi. 

Prustra itaque expectatis aliud regnuna, quod sine verbo et extra 

verbum in sapientia mundi, potentia et armis carnalibus positum sit. 

s Tale non erit regnum aut regni talis forma, sed, cum venerit, incedet 

pauperneglectis rebus corporalibus, quas mundus tanti facit, ac relinquet 

pompas huius mundi regibus et monarchis. 

Huius regis officium erit docere: qui tradet intelligentiam seu prudentiam, 

hoc est, nihil aget sua administratione nisi prudenter, suum 

'0 rainisterium erit prudentia, doctrina de vita aeterna, quomodo debeamus 

consequi remissionem peccatorum, liberari a potestate Diaboli, a morte 

et ab Omnibus malis. (Sr ttJtrt mit eitel roei^êit ümbgefjen ünb tuirbt 

gtojje ttici§I)eit, ben menfcên Dnbcfannt, fürgeben, ut erudiat homines 

non pro hac vita, quomodo scilicet regi et quibus praesidiis sustentari 

•* haec vita debeat, quae iam Sunt ordinata. Gen. 12. Habet enim haeci.moicis.n 

vita doctrinas, leges, sapientes, doctos viros, legum latores, Philosophos 

etc. Hanc doctrinam, non opus est, ut Christus adferat. Est alius Doctor 

et magister Christus, Doctor et Praeceptor, ut Propheta loel inquit cap. 

2.: 'Dedit' te 'Doctorem' et praeceptorem in gentibus, id est, erit Doctor :(ori u, 33 

2'> iusticiae, salutis et vitae aeternae contra peccatum, mortem, Diabolum, 

infernum. 

Habes breviter officium personae: Messias, Filius Dei, brachium 

Domini erit Doctor, minister Dei in docendo, QVI INTELLIGIT Sub- 

stantive, absolute, id est, agit omnia, vit flant homines intelligentes, sa- 

2s pientes, ut Psalm. 2.: 'Et nunc, reges, intelligite'. Eegnum igitur Christi ipf. 2, lo 

consistit in intelligendo et erudiendo. Quicunque igitur sunt sapientes, 

docti et gloriosi in mundo, debent eum audire, ei credere et cedere. 

Porro autem Christus fuit etiam in personalibus seu politicis intelligentissimus. 

Verum Propheta loquitur de intelligentia ministerii. Omnia 

3« igitur, quae facit Christus, huc pertinent, ut agnoscatur intelligens esse 

et nos efficiamur intelligentes ab eo, ut alibi in Bsaia: 'Dabo filios doctos gti. 54,13 

a Domino', Et loan. 5.: 'Erimt omnes docti a Domino', Item alibi in3ose,45 

Esaia: 'Dedit mihi linguam eruditam'. 3cf.5o,4 

Hoc vult Propheta, cum dicit: Servus mens intelliget seu prudenter 

35 aget, quasi dicat: non sparget aurum vel argentum in populum, sed 

doctrinam, quia est doctor gentium; qui hunc regem non receperit aut 

alium corporalem regem et doctorem quaesierit, fiet ei ut ludeis. qui hunc 

contemptum ministrum abiecerunt. Ideo nihil iam habent intelligentiae 

de isto servo; Quia conclusum est, quod regmim Messiae erit verbi seu 

40 doctrinae regnum, non corporale. Qui igitur doctrinam eins non audierit, 

is non intelliget, quae misteria sint regni ipsius. 

Sed quomodo congruit, quod sequitur, ad praecodentia : 'Exaltabitur 

Sutêriä SBetle. XL, 3 44

690 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 52, 13) 

et elevabitur et erit sublimis valde' ! Dia videntur inter se pugnare. Quid 

faceret talis servus, qiü non spargit aurum et argentum inter populum, 

non congregat arma, non colligit exercitus, non subiieit sibi populos, nun 

regnat potentia, sapientia ? quid hie efflceret ? quomodo potest elevari, 

exaltari et sublimis fieri ! et tarnen dicit Propbeta : 'elevabitur'. Eespondeo : j 

per illud verbum, doctrinam et intelligentiam elevabitur Spiiitu. 

«JW. *.9 Hanc exaltationem Paulus Eph. 4. sie exponit: 'Quod, qui ascendit 

ad coelos, prius descenderit ad inferos et infimas terrae partes'. Sic 

elevatus est Christus. Sed quid haec corporalis elevatio nobis prodesset, 

si iste ascensus et exaltatio nobis esset ignota, sicut ludaeis, Turcis et lo 

Papistis 1 Quid prodest Christum pro sua persona exaltatum ad dexteram 

Patris, quanquam pra«requiratur lila personalis Christi exaltatio t 

Nisi enim haec intelligentia spargatur per ministerium et homines 

intelligant et credant Christum mortuum pro peccatis nostris descendisse 

ad inferos, tertia die resnrrexisse a mortuis et ad dexteram Dei patris is 

coUocatum, exaltatum, nihil prodest milii ipsius personalis exaltatio ut 

neque Papistis et Tiixcis, qui Christum blasphemant et confitentur se 

esse inimicos Christi, quem tarnen ipse Mahomet coUocat in aliquo honore, 

flngens se stare ad dexteram Dei, Christum ad sinistram^, Quo innuit 

cum vivere. Sed novus Turca appellat se inimicum Christi; Mahomet 20 

laudat eum, sed ut purum hominem.* Quare ista exaltatio non pertinet 

solum ad suae personae privatam exaltationem, quamvis haec praerequi- 

ratur, Sed maxime ad ipsam praedicationem, quia regnum Christi doctri- 

nale ministerii verbi est, quo exaltatur Deus, ut sunt multa illustria 

*!• '«. « testimonia in Psalmis, ut: 'exaltemus nomen eius', Item: 'exaltare n 

Vf.», 3 super coelos', Item: 'exaltatur nomen tuum in universa terra'. 

Bxaltare ergo personale sequitur illud doctrinale, quod est laudis 

et gloriae, ut res exaltata etiam celebretur. Ees est, quod resurrexit. 

Seil per Euangelium toti orbi praedicatur. Ibi laudat et confitetur eum 

orbis, quod sedeat ad dexteram Patris, pari divinitate et potentia, etiamei 30 

eum non videat. Eevera enim non videmus eum, tarnen exultamus, 

levamus eum verbo et confessione Fidei et credimus eum sedere ad 

jitbt. 7, 45 dexteram patris, ut 'interpellet pro nobis'. 

2.ii)cil.a,4 Sic exaltatio etiam ad nos pertinet, ut 2. Thess. 2. tonat et fulminat 

Apostolus contra Antichri.stnm : 'Elevatur super omnc, quod colitur et st 

dicitur Deus'. Ibi S. Paulus dicit Christum esse exaltatum et aequalem 

Deo, et tarnen Papa non tantum advcrsatur Christo, sed extollit se 

supra eum, non reipsa, quia supra Christum, Filium Dei, ut nee supra 

') Forlalicium Fidei, üb. IV., consid. V., ort. Vf.: Mahomet asserat ipsum (nämlich 

Christum) coUocutuni in prinio celo et ibi sedeutem in altiore sede quam iohannes 

liaptinta. ') Ff/rtaliciuin Fidei, lib. IV., consid. V., url. IL: Mahomet. ooncordaiis 

cum arriania et iudeia, dicit ihesum chriRtum puram creatnram.


patrem, nihil potest exaltari et extolli, nee angelus, nee Diabolus. Sic 

et Daniel eap. 12. loquitur de Antichristo: 'Magnificabit et extollet sesan. n, a? 

supra Deos patrum suorum' etc. 

Est ergo exaltatio doctrinae, confessionis, fidei, quod, sicut revera, 

5 sedet ad dexteram patris ojmnipotentis, aequalis Deo. Ita in meo corde 

nihil altius debet sedere quam Chri.stu8 exaltatus supra omnia, hoc est, 

debeo credere 'Uli subiecta esse omnia', nihil doceatur, audiatur, dicaturi.sfor. is. v? 

supra et extra hunc Christum, sicut econtra Papa se extollit supra Christum 

in Omnibus Suis decreta- [S3g. C] libus, initio, medio et fine praeferens sua 

10 dogmata Christi doctrinae : cum 

praesideamus universaeCatholicaeEccle- 

siae^, quae verba sunt blasphema, sacrilega, ad versantia Christo, quibus 

Papa extollit se supra eum, quia haec est gloria solius Christi, scilicet: 

praesidere universae Ecclesiae, 'caput' esse, quod dominetur toti corpori,(5v6. i,s2 

solius Christi est. 

15 Sic Antichristus extulit se contemnendo et mutando praecepta 

Christi, liberando conscientias ab eis et regendo magis suam quam Christi 

obedientiam, imo dissolvendo omnia praecepta Dei. Ita enim rugit in 

Omnibus suis canonibus, ut dixi, et addit: qui se subtrahere volunt ab 

obedientia legum suarum, id eos facere periculo animarum suarum.^ 

20 Ita damnat oranes animas Filii Dei sanguine redemptas et dicit omnes 

perituras, quae non obediunt per omnia mandatis suis, hoc est, extollere 

se et esse aequalem Deo. 

Non damnabor, Antichriste, propter tuas decretales non servatas, 

et tarnen credidimus nos peccare, si nudo digito caUcem consecratum 

2s attir.geremus. Item: Nos sumus caput cunctarum Ecclesiarum, quic- 

quid dixerimus hoc erit servandum. Ita initio, medio et fine est blasphemus 

in Deum, ita enim claudit: NuUi homini licet contradicere nostrae 

sanctioni.^ Grandia verba, quasi neglecta una decretali Papae non sit 

speranda Salus, ideo addit: Noverit se incurgurum indignationem omni- 

30 potentis Dei. 

Si reformandae essent decretales, profecto amputanda essent inte- 

stina caput et cauda. Certe pii discipuli iuris amantes Christi doctrinam, 

cum legunt Decretales, deberent perterrefleri, quia sunt merae et horri- 

biles blasphemiae et exaltationes supra Deum dictum. 

35 Est ergo duplex exaltatio Christi: personalis, qua ipse exaltatur 

et est caput nostrum, et realis, utraque vera. In persona sua exaltatus 

') Corp. iur. can., Extranag. loannif XXII., Tit. VII.: Sancta Romana atque 

universalis ecclesia, cui anctore Domino . . praesidemus. . . ') Etua Decr. 1., 

dist. XL, c. XL: Quis nesciat . . id, quod . . Romanae ecclesiae traditum est . ., ab 

Omnibus debere servari ? ') Etica Corp. iur. can., Beer. I., dist. X., c. IV. : Constitutiones 

contra canones et decreta Praesulum Romanorum . . nullius sunt momenti. 

44*

692 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap 52, 13) 

et coUocatus est ad dexteram Patris. Altera realis, quod talis creditur, 

talem eum confitemiir, talem exaltamus ministerio verbi et confessione 

fldei. Et propter hoc secundum exaltare factum est primum, quia passio, 

resurrectio, gloriücatio, sessio ad dexteram Patris habet hanc finalem 

causam, ut agnoscamus et praedicemus eum esse talem. Personalis j 

enim eius exaltatio ideo facta est, ut talis agnosceretur, praedicaretur, 

cretleretur, eum talem confiteremur in nostram salutem, ut eius doctrina 

ostenderet nobis istam rem et sie ostensa et apprehensa per fidem salvi 

»Qp. 13, II fleremus, sicut infra sequitur: 'Notitia sui iustificabit serrus meus iustus 

multos', propter se enim nee natus nee mortuus est nee resurrexit, sed lo 

!Höm. 4,25ut Paulus ait Eom. 4.: 'Mortuus est propter peccata nostra et resurrexit 

siav.ss, «propter iustitiam nostram, ut infra etiam testatur Propheta: 'languores 

nostros ipse portavit'. 

Summa: exaltari, sublimem fieri Christum factum est semel in sua 

persona. Sed illa realis exaltatio non cessat, sed fit quotidie in aeternum. 15 

Et ista sua elevatione, qua agnoscimus, praedicamus, confitemur eum 

exaltatum, salvat nos in aeternum, ac beati tum erimus cognoscendo 

et videndo eum. 

Et quanquam Lnebriati quasi et satiati et pleni erimus hac oogni- 

tione, tamen nunquam satiari aut repleri istis coelestibus rebus poteri- ao 

I. ?!«tri 1, c. 18 mus, 'gaudebimus' et mirabinnir cum 'angelis' in perpetuum, I. Petri I. 

Meo ergo iudicio hie proprüssime et maxime intelligatur secunda exaltatio, 

quae fit per nos in Ecclesia per ministerium verbi, qua exaltatur Christus 

apud nos in salutem aeternam. De particulari sive personali exaltatione 

infra dicemus. a 

Eelinquo Haebreis discrimen trium vocabulorum exaltandi, quae 

non satis distincte et proprie definiri possunt. Primum 'Eom' * est altum, 

sublime, a quo 'Abraham' : 'pater altus', et tamen usurpatur etiam de al- 

«f 145, 1 tera exaltatione, ut Psal. : 'Exaltabo te. Domine, Deus meus, Eex', 

3t(.».i3f. id est, laudabo, glorificabo; 'Altitudo montium', Esai. 2., 'supra omnes so 

cedros altas', in quo loco Propheta multis vocabulis utitur, quae altitudinem 

signiflcant; sed fere omnes istao appellationes altitudinis sunt 

*l. 131,1 metaphorae signifleantes gloriam et superbiam, ut Psal. 131.: 'Non est 

exaltatum cor meum', ^d) gelje m(i)t Ijoc^ geteilt; opulentus est exaltatus, 

aber [)erlid)er ift§, quando aliquis est cum laude gloriosus, quando scilioet jj 

accedit altera exaltatio, ut laudetur, celebretur, praetlicetur ab homini- 

bus. 

Sit igitur hoc discrimen (ego tantum hoc modo imaginabor): Libanus 

est mons 'Eom', id est, 'altus*; supra hunc est aliquis collis, qui magis 

est 'exaltatus'; tertio imaginor Cedrum aliquani 'proceram' sou 'erectam' *u 

') Text: DTi'. lietichlin: Kxtulit, levavit, oxaltavit.

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1.050. (Cap. 52, 13. 14. 15) 693 

supra collem. Sic dicitur de Dei Pilio. Sed committo ista grammatica 

Haebreis. 

Dicit ergo Propheta in persona patris, quod Messias, Domini brachium, 

erit pauperrimus minister, humillimus, nüiil habens praeter verbum 

» nee regnang nisi solo ministerio verbi. Hie nihil est cernere gloriosum, 

sublime, neqiie est 'exaltatum esse', sed infimum et 'abiectissimum'.S''»'-^''^ 

Quid enim Doctor, si nihil habet praeter verbum ? Deinde egens, nudus, 

instabilis, 'non habens, ubi reclinet caput suum,', 'fex hominum', I. Cor. 4. ; fs"^l\l 

Psal. 22.: 'Ego autem vermis sum et non homo, opprobrium hominum Ci. ^s. v 

1« et abiectio plebis'. Quae haec est altitudo ? Item deprimimur, perse- 

cutionem patimur, occidimur, et tamen in oculis Domini sublimes sumus, 

exaltati, elevati etiam reipsa. 

Postea facit nomen nostrum magnum et gloriosum, exaltat nog 

confessione fidei, ut saltem hanc memoriam nostris posteris relinquamus 

>5 nos veros et fldeles pastores fuisse. Quid in hac vita erant Petrus, Paulus t 

'jiegii^'tj/tia xai xdâg/ua, nihil siquidem vilius, abiectius, conculcatius ipsis. '. sot. 4. n 

Sic Christus ipse, et tamen in hac gervili gpecie incedens rex omnium 

regum est, iudicans et gubernans omnia. Sic est exaltatus reipsa et postea 

confessione et praedicatione. 

«• Nunc Apostoli sunt iudices et reges mundi et exaltati, propter 

quid t propter verbum, quod docuerunt, manebunt exaltati in aetemum 

nuUug iam rex est, qui, si daretur optio, non malit suam coronam, gloriam 

et potentiam deserere atque eligere et retinere Petri gloriam coram 

Deo, loquor de Christiano rege, non epicureo etc. Imo certe op- 

25 taret, ut ad 'scabellum pedum' ipsius sederet et ministraret iUi. Talei'l. no, i 

est regnum Christi. Siquidem propter nos factus est servus humanam 

naturam assumens, descendit ad infimas partes terrae et rursum ascendit 

reipsa, postea etiam confessione, praedicatione, laude, benedictione, 

gloria sempiterna : Primum ergo disce, qualis sit rex, ut intelUgas regnum 

3« eius non consistere in opibus, sapientia, potentia camali nee ulla re 

mundana, sed esse regnum eius verbale, doctrinale, spirituale, aeternum, 

quod liberet a potestate Diaboli, a peccato, a morte et ab omnibus malig. 

Propterea obstupuerunt super te multi, sie inglorius eritcap.52, u. is 

inter viros aspectus eius et forma eius inter filios hominum. 

35 Ipse asperget gentes multas, super ipgum continebunt 

reges es guum. 

DEgcripsit Doctorem et Regem illum, quod sit sublimis et elevatus 

in aetemum valde, qui administret verbo regnum; ut ergo coepit esse 

doctor, ita manet ipse solug, sicuti Matth. 23. ait: 'Nolite fleri magigtri, TOait^.23,8 

4 humilimus Text 

;


quiii unus est magister vester'. Nunc igitur describit etiam istius serui 

intelligentis vitam, cum dicit : 'Obstupescent multi' ; hoc proprio Propheta 

vaticinatus est de ludaeoriiin cocoitate. 

Inspice enim non solum passionem Christi, sed etiam actionem, 

miracula eius, an non tota eius conversatio est in summa humilitate, » 

paupertate et contemptu? 

Idee non agnoverunt eum esse Eegem aut Messiam. Ita Apostoli 

non iudicaverunt eum regnaturum per verbum, sed sperarunt eum 'resti- 

a(i8-i.«tuturum regnum Israel', Act. 1. Vident quidem gloriosa et magnifica facta, 

audiunt mirabiles eius actiones, et tarnen cogitant ista non esse gloriam i« 

regni ipsius. Sed sperant eum fore Dominum mundi, qui Eomanos con- 

culcabit et omneg gentes sibi subiiciet et faciet ipsos principes orbis 

terrarum et Dominos opum totius mundi. 

Quanto minus credebant Saducaei, pingues Epicuri de grege porci t 

!iJiatt^.ii.6ldeo dicit ipse: 'Beatus, qui non fuerit scandalizatus in me'. >» 

Ego pauper, 'abieetus', 'vermis', 'opprobrium hominis et abiectio 

moitts.joplebis', non habeo, ubi caput reclinem, ut Matth. 8.: 'Vulpes foveam 

habent' etc. Quid hoc est dicere! sunt ne haec verba Eegis: 'non habere, 

ubi caput reclinet' 1 

Ideo inquit Propheta : Multi, qui videbunt et audient te loquentem, *> 

agentem, pacientem, aedentem etiam miracula, obstupescent super te 

et dicent: Qi ber reirbt^ md)t tf)un. 

Postea occiditur ignominiosissima morte et pendet inter latrones, 

Kfl«M6,64Sepelitur, triumphant Annas, Caiphas etc. Num hoc est regnum inchoare t 

i.^ktnj, 8 Impegit hie maior pars populi Israel in hunc 'lapidem offensionis'. '* 

Tune es rex noster, qui non habes locum, ubi caput redines T Ideo 

obstupescent, ßntfeên jid); pudet eos huius Eegis, hoc est scandalum 

huius populi. 

Vsus est propheta valde significanti verbo 'Schamemu'.* 'Scham' 

Hon», "enim significat 'desolari', ut etiam ex Daniele patet: 'Cum videritis w 

a«f. 1, 7 abominationem desolationis'. Item lesa. I.: 'desolabuntur civitates' 

i.flön.s.euniversae. I. Eeg. 9.: 'Omnis, qui transicrit per eum, obstupescet'. Psal. 

*tob?7,'» 40. : 'Desolabuntur ob mercedem pudoris sui'." Hiob 17.: 'Obstupescent 

recti super hoc'. 

Hinc autem nomen habet, quando scilicet inspector vidct Hierusalem »•" 

incensam, 'desolatam', 'obstiipescit' et movet caput, inquiens: bijhi 

ein ftabt Sic ab obiecto trahitur significatio alToctus: inspector nauscat, 

caput movet, fielt \\(i) üngcbcrlicf), jiêt Jaioer, ruiitjclt uajcn trnb jtirn. 

M nocti. Retichlin: Perdidit, devaatavit, desolavit, deseruit. Die Htierten BibelsUUen 

nicM hei Jleuchlin, amdern eigetie Faralklen Luthers. ') Nach Urtext; Vulg. 

ändert.

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. (Cap. 52, 14) 695 

Sicut enim res apparet, ita gestus videntium exprimitur, quasi 

dicat: O Messia, multos desolabis, quia tu es desolatus, tua vita et actio- 

nes tales erunt, ut multi obstupescant et cogitent te nihil minus esse 

quam 'bracbium Domini'. »od. lm 

s Habere enim regnum est habere potentiam, opes, urbes, regiones, 

procereg, principes et praecipue habere tale regnum, quäle futurum 

erat Messiae in scriptura promissum, quod esset rex futiirus orbis terrarum, 

qualem et hodie expectant ludaei ut tunc^; ut sint domini et coUec- 3od. e, is 

tores auri, argenti et opum mundi et omnium rerum preciosarum, ut 

1" tum occidere possint omnes gentes et soli dominari.^ 

Cum hoc non viderent in Christo, quam vis gloriosa miracula faceret, 

'moverunt capita' dicentes: ber lt)irbt§ nt(i)t tt)un. smart, ism 

Sicut ergo ipse miserrimus rex, quod ad externam speciem attinet, 

'vastatus', 'desolatus' ä, Sic inspicientes eum 'desolantur', id est: ftellen 

1» \i(S) ênbtlid) bagegen. 

Hoc testatur Buangelica historia, quod rex iste intelligens in oculis 

populi sui fiierit tanquam desolatus et plane nihil. Sie I)al3en \iä) eben 

gegen i^tn gefielt, wie ef)r jid) gegen bem SReidê geftelt {)at. 

Batio enim non intelligit eum, qui apparet pauperrimus et miserri- 

20 mus servus, esse Eegem. 

Apparuit pauper et afflictus non solum in passione, sed etiam in 

Omnibus actionibns suis, ita ut miracula eins impios nihil moverint; in 

admiratione tantum fuerunt apud pios, qui erant paucissimi; etiam 

apud Apostolos adhiic carnales parum efficiebant, nisi quod concipiebant 

ä5 spem futurae dominationis et regni, ut dicunt Act. I.: 'Num restitues sim- i. s 

regnum Israeli 1' 

Itaque tot eius miracula gloriosa quidem nihil aluerunt nisi spem 

liberationis corporalis a Servitute Eomana et dominii humani. 

Quid nunc sentirent de Christo illae feces novissimae ludeorum ? 

30 Cum praesente Christo Cayphas, Annas et alii sacerdotum principes 

audirent eum miracula facere, cogitabant esse aliquem pauperem 

Prophetam obsessum 'aDiabolo'. Offendebat enim eos, quod se opponeret »'"'• 3, za 

sacerdotibus, obiurgaret principes, damnaret cultum populi Dei. 

Ideo certi erant eum non esse ex Deo, sed blasphemum et seditiosum, 

35 certo ergo persuagi erant eum non esse Messiam. 

Ideo dicit Propheta hunc doctorem sessurum in sublimi, Eegem 

aeterni regni, autorem vitae et mortis. Sed quia regnum suiim admini- 

strat in hac servili spetie, quae nihil est ad regnum corporale, ideo multi 

') Fortalicium Fidei, lib. IlL, consid. VIII., passus VI.: ludei . ., qui usque nunc 

consistere iu uno non potuerunt termino, Verisimile est, quod quotidie fatuizando novos 

fingent terminos predicti adventus (messie). ') Lyra zu Kap. 53, 5: in adventu 

messie . . iudeos per eam mirabiliter exaltari. ") Vgl. S. 694 Anm. 1 Beuchlin.

696 Enari-atio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1550. (Cap. 52, 14) 

turbabuntur et ofEendentur et distorto ac deformato vultu, obliquis 

oculis eum intuebuntur, id est, tristabuntur, offendentur, deformabunt 

vultum adversus istam doctrinam et intelligentiam, quae nihil minus 

promittit quam regnum, pompam, potentiam et gloriam carnalem. 

Hactenus de ludaeis. Multi, inquit, qui vident eum agentem, mira- » 

cula aedentem, patientem, dicent: Hie non est Eex, quia somniant 

Messiam futurum terrenum regem. Sed quare sie vultuantur, id est, 

offenduntur! Quare adeo despectus est? Quia, inquit Propheta, 'sie 

inglorius erit inter viros aspeetus eins'. Non enim, qui futuri sunt reges 

in mundo, sie adparere solent, non abiiciunt pecuniam, multo minus w 

vivunt in miseria ut Christus, qui non solum contemptus est, sed etiam 

8U08 ad eundem contemptum mundi invitat. darüber wirbt ein |ci)eu&^ 

licê desolatio, vultuatio trerben, ita ut multi ofEendantur. 

Ideo ait Propheta: deformis, corruptus aspeetus eins 'et forma eius 

prae caeteris viris.' '* 

Porro autem Propheta non loquitur de personali forma Christi, 

quia fuit int«ger, sanissimi corporis, mundissimae carnis, sine peccato 

sjut a, M conceptus, ex illibata virgine natus est; Item Lucae 2.: 'crevit sapientia 

et gratia apud Deum et homines"; sed loquitur Propheta de forma po- 

litica et regia gubernatoris, qui debet fieri rex terrarum. »o 

Haec tarn absurda et offensiva sunt ut nihil supra, ârumb loerben 

\\6) oiel baran ftofjen. 

Est itaque Christi regnum tale, qualis ipse rex est, non incedit in 

specie regis, ibi nulla maiestas, pompa aut potentia regis apparet, ut in 

aliiß ^ddetllr, sed ut vilissimus servus servorum incedit, quo non sit homo as 

in orbe terrarum despectior visus. 

""Sil"»" Num hoc est exaltari, 'intelligere', 'prospere procedere', Psal. 45. T 

notti).ii,i6 Sed, ut scriptura dicit: 'ex ore infantium et lactentium* fundat regnum 

«(. 8,.i.6guiLm etc., et Psal. 8.: 'Minuisti eum paulo minus ab angelis', id est, 

«ou^.i7,«(ierelictu8 est a Deo prae omnibus, ut restatur ista vox in cruce: 'Deus so 

meuB, quare me dereliquisti V 

Tantum abest a sua gloria et regno, ut etiam a Deo derelictus sit, 

non tantum ab hominibus, quis igitur hunc putabit regem esset et tîmen 

*»f.V,'6''8ublimis erit valde', ut idem Psalmus testatur: 'Constitiiisti eum super 

opera manuum tuarum, gloria et honore coronaeti eum', sed per in- ss 

telligentiam et fldem verbi. 

Loquitur igitur Propheta de scandalo, cum dioit : 'vultabuntur super te 

multi et offendentur, quia aspeetus tuus deformis', non congruit cum 

re^jno, imo nihil magis alienum est a regno quam iste aspeetus distortue 

tuus. 

Sed sicnt isti multi oftensi et desolati impegerunt, lapsi sunt et'non 

pervenenint ad regnum, quibus tarnen ut flliis promissum erat. — tarnen 

«0

Enarratio 53. capitis Esaiao. [1544.] 1550. (Cap. 52, 14. 15) 697 

ista forma serviis ille Dei et specie corrupta, morte sua, 'agperget gentes c*p- sa, i5 

multas', id est, loco ludaeorum, qui offendentur formis crucis Christi, 

non unus populus, sed multae gentes aspergentur, iuxta illud: 'In pro-3oij.i,ii 

pria venit et siii eum non receperunt', Item Act. 13.: 'Vos iudicatissiw. i3,46 

» vos indignos vita aeterna; Ecce convertimur ad gentes'. 

Amittit priorem partem de ludaeis, loco istorum acquirit non unam, 

sed plurimas gentes per totum orbem terrarum dispersas. 

Si vos non vultis, cum gaudio amplectentur hiinc regem gentes. 

Sic completur mirabili iiidicio Dei hoc verbum Christi: 'Ego inaoij. 9,39 

10 iudicium veni, ut videntes coeci fiant et coeci videant'. 

ludaei habent lucem, audiunt, vident Christum, sed, quia offen- 

duntiir misera eius spetle, excoecantur. 

Gentiles excoecati sunt, ilU verbum Dei amplectentes illuminati 

sunt et recepenmt Christum. 

15 Idem scribitur Esa. 6.: 'Vade, excoeca cor populi huius'. Quan-3ci.6,9f. 

tumvis ergo ludaei offendantur spetie deformi et scandalosa Christi, 

bac tarnen ipse spetie per verbum ac per os infantium faciet, constituet, 

stabiliet atque fundabit regnum suum et exaltabitur et erit subUmissimus 

per totum orbem terrarum. 

20 Sic Paulus I. Cor. I.: 'Praedicamus Christum ludaeis scandalum'i«ot. 1,231. 

et, ut aitEsaias: 'Schamam'^, 'desolatum', quem nee audire nee videre 

volunt, 'Gentibus stultitiam', vobis 'Dei virtutem et sapientiam'. 

ludaei scandalisati aversabantur Christum, ex videntibus coeci, 

surdi et stupidi facti, licet viderunt et audiverunt praesentem. 

25 [Sg. D] Ita ludaei, qui hodie sunt; tamen ad eundem modum, quo scan- 

dalizantur multi ludaei, multas gentes asperget. 

Haebraismus est in vocabulo aspergendi', cuius frequens usus est 

in lege Mosis a ritu expiationum et sacriflciorum sumptus, ut est aspersio 

sanguinis, aquae, item super caput aspersio pulveris in luctu. 

.10 In lege et Leviticis ritibus duplex usus erat aspersionis, scilicet 

sanguinis et aquae lustralis, quam nos vocamus Benedictam. 

Sacerdos enim ingrediebatur templum, tollebat de sanguine, spargebat 

coram tabernaculo. Sic Moses intincta purpura aspergebat populum et 

librum, Exod. 24. Item mentio fit sanguinis hircorum et taurorum saepe^.in'oirai.s 

35 in lege. Haec est legalis aspersio, quam usurpabant sacerdotes ante 

sanctiftcationem corporalem; postea, qui mundati erant, aspergebanturaffliofcau,!«». 

etiam sanguine. 

Usus ergo huius aspersionis fuit ad mortiflcationem et mundationem 

et remissionem peccatornm corporalem. 

40 Hoc verbo propheta hie utitur et transfert ad veram aspersionem 

*) B»\r. Oben S. 694 Anm. 1.


i. »ciri i, j Christi, Sicut petrus in sua Epistola interpretatur I. Petr. I.: Gentes, 

per orbem dispersae, vocatae sunt 'ad obedientiam et aspersionem 

«ttr.ij.sj.s4 sanguinis lesu Christi', et Haebr. 12.: "Accessistis ad montem Syon et 

ad aspersionem sanguinis lesu Christi melius loquentis quam Abel'; 

quia sanguis Abel clamat vindictam, Sed lesu Christi super nos aspersus » 

remissionem peccatorum et vitam aeternam. 

Ista aspersiü fit ministerio verbi. Tingitur digitus sanguine Christi 

et spargitur ore super gentes per totum orbem terrarum dispersas, hoc 

modo : 

Crede in Cliristum crucifixiini et resuscitatum a mortc propter 

peccatum et iustitiam tuam, et remittuntur tibi peccata tua, ut I. loan. w 

i.3oft.i,7l. : 'Sanguis lesu Christi purgat nos ab omnibug peccatis'. 

Sic Spiritus per os infantium aspergit gentes, et, qui asperguntur, 

sunt sancti per remissionem peccatorum et peccatum ipsorum incipit 

purgari hoc sanguine, quo aspersi sunt, id est, hoc verbo de eins sanguine 

super nos proiecto, ut audiamus et credamus atque ita mundemur; hoc is 

est meritum Christi. 

Nam os infantium non facit haec magnalia, fundans regnum vitae, 

!.«or. i.sîustitiae, destruens peccatum et mortem, sed 'virtus' Christi, qui ea 

impetravit suo sanguine, qui non est leve precium pro peccatis nostris 

effusus et per Spiritum Sanctum super nos sparsus verbo. üu 

Hoc modo, quo ludaei 'Schamemu', 'obstupescunt', vultuose ab- 

horrent, jperren jid)\ runzeln nafeu imb ftirn ad praesentem Christum, 

«ap.53,jqui apparet in scandalosa forma, moritur, crucifigitur et 'nullus decor' 

in illo apparet: effielet, ut 'aspergantur gentes multae', quae admittent 

hanc aspersionem et cum gaudio accipient verbum, quod nunquam k 

3c(. 65, 1 audierunt, iuxta illud Esaie. 65.: 'Quaesiverunt me, qui ante non inter- 

«flp.is, isrogarunt', et 53.: 'Quibus non narratum est de eo, viderunt'. So ifl 

box ^übcn meülen^ rooll gerod)en' unb bcfjet ongctocnbt.* 

Ita enim translatum regnum Christi ad gentes, quae veniunt sine 

ßua dignitate, meritis et iustitia legis ad hanc aspersionem, qua sal- so 

vantur. 

Imo, quod plus est, sie asperget gentes multas, ut otiam 'reges* 

se Christo subiiciant, quasi dicat: tam sublime et exaltatum erit eius 

regnum et hac aspersione sie procedet, ut etiam capita gentium, sub- 

»(. 8».a8limita8 miindi et, ut David ait,'excelsHni prae regibus terrae' et regna ss 

aliqua mnndi 'os claudent' et de suis viribus auf potentia nihil gloria- 

lumtur, dicentes: Non gloriamur in nostris regnis, iustitia, sapientia 

»1.103. Haut potentia, cum sumus 'pulvis et cinis, Christus vero est rex exal- 

tatuB super omnia. 

') = stemmen sich gegen, leisten Widerstand. «) = Trotzen. ') D. i. gerächt. 

) = begründel; sie müssen sich nun mit Hecht über die Annahme der Heiden ärgern.


Quid fecit tibi rexf quibus armis te subiecit sibif Vbi est eius armatura, 

exercitus, potentia? 

Verbum, quod per os infantium aspergit, ita, ut ultro sese subiiciant 

ei, (luem Iiidaei, quibus promissus erat, 'noluerunt regnare super se', etsiuM'J." 

5 dicunt: Domine lesu Cliriste, miserere nostri; ego non sum rex, imo 

nihil sum respectu tui. 

ludaei volunt subiicere sibi reges terrae, econtra reges amplectentes 

verbum Christi dicunt: Non gloriamur de Corona et potentia nostra, 

sed in tuo Dominio gloriamur, quod tu solus potens, sanctus et altissi- 

10 mus es. 

Sic CHEistus exaltatur sine gloria mundana, sine gladio ac armis, 

tantum intelligentia et aspersione sanguinis, ut reges os claudant, se 

suaque omnia subiiciant et collocent 'ad scabellum pedum' Christi. --lüiio, i 

Quoniam, quibus non narratum est de eo, viderunt, et 

i» qui non audierunt, contemplati sunt. 

Sic fit, illi, qui audierunt (ludaei), aversantur eum. Sed oportet 

hunc regem et servum intelligentem exaltari, bie Qiiben meulen Onnb 

rüHeln \iä)^ gegen tf)m, nod)^ mufä er f)od) werben, quia est servus intelli- 

gens. 

20 Si vos ludaei non vultis eum complecti, quibus haec gratia prae- 

dicta, promissa et exhibita est, efflciam, ut illi, quibus non est promissa, 

qui non habuerunt verbum, patriarchas, prophetas, sed erant surdi, 

coeci et sine verbo, habeant, aiidiant et videant cum summo cordig gaudio 

et dicant: Nos libeuter volumus esse vilissimi, tantum, ut simus populus 

»s DBI, participes huiug regis et servi intelligentis. 

Ita, 'quibus non est narratum', qui nullam spem habuerunt de illo 

rege aut intelligentia et sublimitate eius, verbum amplectuntur. 

Contra ludaei somniant regnum Messiae futurum corporale, gentes 

vero audiunt intelligentem serviim hunc et obediunt ei. Hinc Paulus 

30 Act. 13. inquit: 'Convertimur ad gentes, cum reiicitis verbum salutis.'sips- 13,10 

Hoc de principio huius capitis: Gentes intelligent, animadvertent, 

non dicent: 'Schamemu', sed admirabimtur. ludaei habuerunt prophetias 

ab initio mundi, quibus Christus eis promittebatur, habuerunt prophetas, 

apostolos, testimonia patriarcharum, tamen ea omnia eis nihil pro- 

3» fuerunt; nihilominus oportet exaltari hunc regem apud gentes, quae 

cum gaudio siiscipient eum, laudabunt et gratias agent, videbunt, quae 

non viderunt, andient, quae non audierunt, et dicent: quis unquam 

613, 10 f. 

17 axaltari Text 

1) = sie begehren auf; vgl. „ Vom Sehern Hamphoras*, 1543, Unsre Ausg. Bd. 53, 

') = dennoch.

700 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (Cap. 53 V. 1) 

credidisset ludaeos habuisse tot testimonia patriarcharum, prophetaruni, 

promissionum, et tarnen hunc regem noluerunt. 

Gentes econtra animadvertent, nemen j^n mit freüben unb non 

êrgen an. 

Ita clare praedictum est, quod Christus propter scandalum crucis » 

aufferetur cum regno suo a ludaeis et dabitur gentibus, quae nihil audie- 

runt de promissionibus et Christo. 

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 701 

legi nostrae, et 'brachium', 'quo educti sumus ex Aegipto', cui revelatums. to»!' «. 3< 

est? 

Sed videmus prophetam loqui de persona, quae est spreta, oontempta 

ac abieeta et tarnen asperget populos, et quidem eos, quibns 

1 non est narratum. 6ä gefjet aUe§ in una consequentia et cohoerentia. 

Et hinc attexit hoc ipsum: quis eorum credet? qui andient illud 

aiidibile brachium Domini, quod praedicatur et revelatur. 

Quantumvis enim sit revelatum et praedicatum, tarnen non credent, 

ut sol in oculos coeci impingens, ut ille sentiat etiam calorem, et omnibua 

10 lucens, tarnen in coecum incurrit ve)ut in parietem, quem tarnen non 

15 

transit; hoc est, quod Paulus dicit 2. Cor. 3.: 'Excoecat Deus seculiasor. 4,4 

huius corda' etc., ut et Esaias 6.: 'Excoeca cor populi huius, ut videntes 3f(. e, lu 

non videant'. 

Idem hodie papistis usu venit: etiam si lux Euangelii et veritas 

verbi Del tarn clare iam proponatur, ut omnes mulieres et pueri intelli- 

gant, tarnen illi in tenebris, excoecationibus et scandalis proraus suffo- 

cati sunt. 

Hoc scriptura vocat indurari, excoecari, ut non videant fulgorem 

lucis Euangelii. 

20 Ministerio quidem satis revelatur et declaratur, sed per incredulitatem 

non curatur hoc brachium. Ille servus DEI, quem hie Esaias 

appellat: 'Servus meus erit', est brachium Domini. «ap. ss, is 

Haec duo coniunge: 'Brachium Domini' est 'servus Domini', ista 

enim non intrant in corda ludaeorum, qui satis süperbe contra noa 

36 gloriantur. 

Vos Christiani, inquiunt, dicitis vestrum Messiam esse verum Deum, 

Esaias autem vocat eum 'servum'; qualis est iste Messias f 

Imo asseveratis verum Deum, creatorem coeli et terrae, esse serviim 

Dei, 'maledictum' a DEO, plagis affectum, percussum a DOMino,®ar.3, is 

30 cruflxum etc. Si Deus est, non potest esse servus, si est servus, Deus 

esse non potest, praesertim tarn despectus et vilis usque ad ima tartara. 

Hie creavit angelos et 'omnia'; num is poterit mori, descendere ad 3»^. 1,3 

inferos, ut vos docetis et creditist 

Quam inflexibiles et incorrigibiles sunt in hoc loco ludaei, putant 

35 se certissime habere veritatem. Sed mandatum habemus: 'scrutamini 3„q. 5, ,9 

scripturas, quia ipsae testantur de me', loan. 5. 

Utrumque verum est: verus DEÜS, brachium Domini, et tarnen 

servus miserrimus; 

Quia Messias est ex semine Davidis, lacob, Abraham. Non potest 

40 autem esse proles aut semen Davidis, nisi de semine et carne natus. 

20 declararar Text

702 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 

Sic certe scriptum est cum esse semen Davidis, Abraham, Eom. I., 

^J',-,J;f'jMath. 1.: 'qui natus est ex semine David secundum carnem, sed, tamen 

(lefinitus DEI filius per Spiritum sanctum'; semen Davidis, setl tamen 

DEI filius: 

Davidis quidem in infirmitate et humilitate carnis, Dei vero in 5 

«0111.1,4 virtute, sie 'declaratur per Spiritum Sanctum post resurrectioncm 

suani.' nie cruciflxus filius Davidis et miserum semen est Bracliium 

Domini, de quo praedixit hactenus propheta eum futurum esse despectissimum. 

Hoc praedixerunt omnes prophetae clarissimis verbis, sed detuit, lo 

qui explicaret, quod per Spiritum Sanctum oportuit fieri et dioi. Haec 

paucissimi intellexerunt in veteri testamento, quasi in occulto, postea 

eopiosissime declaratur effusione Spiritus Sancti in die pentecostes, 

«Dp.s, ncum 'loquebantur variis Unguis' piscatores 'magnalia Dei', etc. 

Mira igitur locutio est 'bracliium Domini' et 'servus', id est, filius ,5 

Dei Messias est sublimis, exaltatus, non tantum in cruce a terra, sed 

sedet ad dexteram DEI, aeterni patris, sie, ut Sit ipsum Bracliium Do- 

mini et dextera Dei, per quam Dens omnia fecit ac facit potenter, eduxit 

2.wofe le, 15 filios Israel ex AEgipto, cibavit 'manna in deserto' 40 annis Israelitas. 

Haec est sapientia Christianorum, Qui habent Spii-itum Sanctum, ;;o 

ut illud incredibile credant: scilicet quod idem sit miserrimus filius David 

et gloriosus rex, Deus in excelsis; quod Messias pendens et moriens in 

cruce subiicitur omnibus daemonibus, imo quod est extremae deiectionis, 

inter omnia peccata mundi nuUum est, quod non factum est suum, 

quod in se non derivat, sustentat et portat, et tamen ille portans omnia jj 

Möin. », 5 peccata est verum 'brachium Domii;i' ac Deus gloriosus et 'benedictus 

in secula'. 

Quomodo ista ludaei intelligerent ? offenduntur in coniunctione 

naturarum; est audibile: quod flde accipitur, impossibile est creditu 

rationi humanae. so 

Quomodo enim potest esse servus et, ut canitur, gigas substantiae 

geminae^ in una persona duarum naturarum T 

i'iif.w.M Haec diligenter ineulcanda et credenda sunt, cum 'aperitur «crip- 

tura', alias enim nemo cogitet unquam, quod possit intrare in penetralia 

et sccreta scripturae exchiso illo Brachio Domini, inoarnato Deo. Con- 35 

stituto autem, quod Dei filius et Davidis sit unus, non duo fil'i, tota 

Bcriptura patet, quia de uno tantum loquitur. Ergo quatenus est natu- 

ralis filius Davidis secundum naturam liane assumptani. vocatnr tota 

persona 'servus'; non sunt distrahendae personae, ut Nestorius boc 

modo tumultuatur: ludaei, inquit, non crucifixerunt filium Dei, s«! „ 

•) Im ffymnjM Veni, redemptor gentium; ly;'. ''»!•'•


Mariae.^ Sic voluerunt honorare et glorificare gloriosam personam filü 

Dei, ne subücerent eam cruci et passioni. 

Verum ibi duae personae constituimtur, quod est impiiim et haereticum. 

Non enim divideuda et distrahenda est persona filü Dei et Davidis. 

5 Sed debemus credere et conflteri, quod illae duae naturae sunt unus 

filius, quia sunt iani unitae unione hypostatica, quandoquidem recte 

deflnitum est in eoneilio Chalcedonensi, ut vocetur Maria -Oeozdico?, 

id est, mater pariens Deum, non mater filü Davidis excludendo Deum, 

sed Deipara, &eox6xo?.'^ 

10 Obiieiunt autem ludaei : Quomodo potest nasci ex Deo ? ^ 

Eespondeo, angelus praedixit, et ita factum est. Ergo ludaei non 

crucifixerunt filium Davidis, sed cruciflgendo filium Mariae etiam filium 

Dei crucifixerunt. 

Est ergo vere unus fllius, quia est una persona, ut Angelus Luc. 1. 

15 Dicit: 'quod nascitur ex te (muliere, scilicet virgine), filius altissimi a«M. ss 

vocabitur'. Tuus quidem filius erit, nascetur enim ex te, concipies et 

paries eum tuo utero, sed iste filius tuus sive 'hoc ipsum, quod ex te 

natum est', vocabitur filius altissimi. 

Sic. 1. Corinth. 2.: 'Si cognovissent DOMIIfum gloriae, non cruci- isor. 2,s 

20 flxissent'. Paulus clare alt non filium Mariae aut Davidis crucifixum 

tantum, sed Dominum gloriae, id est. Dominum gloriosum. Et ad Ebre. 6.: 

'crucifigentes filium Dei'. fcbt.e.e 

Ergo cayeamus Nestoriana et Swenckfeldiana* deliria, quae personam 

distrahunt et faciunt duos filios, et teneamus firmiter non esse duo«» 

25 filios, sed unum filium. 

Eundem filium, quem mater filium vocat, hunc Deus pater etiam 

secundum suam substantiam vocat filium suum estque Maria mater filü. 

Eeüciendus igitur et explodendus est error Nestorü et aliorum. 

Porro autem patres hoc communicationem idiomatum appellarunt, 

30 quod communicet suas proprietates utraque natura illi personae, quae 

est fllius Dei: 

1) Cassiodor, Eist, trip., lib. XU., cap. IV.: Erat cum eo (Nestorio) Anastasi us 

presbyter . . Aliquaudo . . coram ecclesia Anastasius docens, ait: 'Dei genetrieem' 

Mariam nuUus appellet. Maria enim homo fuit, et Deum ab homine generari nimis 

impossibile est . . Porro Nestorius dicit: Noli gloriari, ludaea; non crucifixisti Deum. 

Migne 69, 1205f. Vgl TL A. lisehreden 5, 583, 28 und 31 Nr. 6291. ») Vgl. Cassiodor, 

Hisf. trip., lib. XII., cap. V. : De Ephesino concüio. — eognoscens Nestorius contentionem 

ad quandam perniciem pervenisse, 'Dei Genitricem' Mariam vocabat, dicens: Dicatur, 

inquit, etiam 'Dei Genitrix' Maria. ') Fortalicium Fidei, lib. III., cortsid. IV., impossibile 

IX. : in eius (Mariae) ventre fuit tota divinitas vel pars divinitatis. Utrunque 

est impossibile, quia : . . si tota divinitas . ., totus mundus fuit privatus divinitate in 

illo tempore; . . Si . . una pars divinitatis, . . christiani non debent ipsum vocare deum, 

sed partem dei. *) U. A. Tischreden 5, 299 Nr. 6659.

704 Knarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 

Humana communicat Uli personae, quae est filiusDei, et divina natura 

ei, quae est fllius Mariae, quod accidit huic, qui est fllius Dei, dicitur 

accidisse filio virginis, et econtra, ut lesus Nazarenus est fllius Virginia 

et fijnul Dei in unitate personae, id est, una unione duarum naturaruni, 

ut recte dicatur: hie homo condidit Stellas; Dens vagit in cunis; et homo s 

Creator et gubernator angelornm, qui sugit ubera matris: qui creavit 

omnia, iaeet in praesepio.' 

Sic Spiritus Sanctus servavit Ecclesiam in hoc articulo, qui quidem 

•Cf. ä, 5 praecipuus est, in nostra religione, ut Psalmo. 8. pulchcrrime dicitur: 

'Quid est homo et fllius hominis, quod vigitas illum!' Ibi audis matrem lo 

virginem, fllium Davidis, item passionem, crucem; 'Minuisti cum pauli- 

sper', id est, fuit derelictus a Deo, non divisione naturarum, quod divina 

natura deseruerit humanam, sed perpetuo cum ea mansit, ged in passione 

auxilio et potentia lM\ina dcstitutus; et tamen sequitur: 'gloria et honore 

coronasti eum, constituisti eum super omnia, subiecisti ei omnia sub n 

pedibub', q. d.: Quis audiuit talia? 

Et tamen Esaias dicit: Quis credidit auditui nostro ? O quam ad- 

mirabile est nomen tuum, lesu Christet Nihil potest unquam cogitari 

mirabilius, quam quod ita deaertus a Deo et tamen constitutus sit rex 

super omnia. 

Quomodo autem 'constitui' dicitur? Propter humanam naturam, 

quae in eadem persona est cum divina: quicquid de humana dicitur, 

id etiam de divina dicitur. Nam humana non fuit consti- [»g. E] tuta super 

omnia ab aeterno, nunc autem constituta est super omnia propter divinam 

et cum divina, quae est ab aeterno super omnia const'tuta. Ita n 

lu-vencus poeta canit: Salve, sancta parens, enixa puerum, puta: regem, 

Qui coelum terramque regit. ^ 

Est res incredibilis plane, quae solo verbo proponitur, alioqui nemo 

intelligit nee credit, nisi et Spiritu Sancto in corde flde huius verbi accen- 

datur. 

Eatio enim non cogitat aliud, nisi quod Nestorius, Arrius', Mace- 

donius* et ludaei iroaginati sunt. 

Habemus ergo Messiam omnium despectissimum et miserrimum, 

28 puerum] puerpera in der Editio WiUenbergentl ; to a

Enarratio 53. caj>ftis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 705 

ut nemo unqiiam tarn profunde, tarn viliter sit humiliatiis, iactatus et 

tractatus. 

Est enim servus Diaboli, inferorum, omnium peccatorum, Mundi, 

cogitur eog omnes pati persecutores, crucifixores, occisores, perditores. 

5 Nos quantillas iniuriag aut incommodum quam difficulter patimur, 

aegre ferimus nog a parentibug argui. 

At hie severe passus est omnia mala culparum et poenarum, quae 

non potuit ferre in pergona gua et propter personam suam : propter nos 

tulit calamitates alienas in corpore suo, ut aboleret mortem, peccatum, 

10 conscientiae accugationem et omneg calamitateg nogtrag, ut, corpore et 

anima liberati a peccato et morte, immuneg egsemus et viveremus ''novi sfoi. s, lo 

homines' et iusti, sancti in aeternum. 

Hoc non potegt capere ludaeus, imo nullum cor humanum assequitur, 

ita ut ad hoc obstupegcat caro, ut plane redigatur in gaxum, rigeat et 

15 induregcat, ut citiug liquefleri possit adamas, gi cogitetur ac vere gubeatSoi-3,7 

animum: filium Dei gloriogum, creatorem omnium rerum, paggum, gic 

deiici et humiliari, ut nullum git peccatum, nullum gcelug, nuUus tam 

perditus peccator, cui non serviat fllius Dei in proprio corpore; ista, in- 

quit Egaias, quis credet? reuelabitux Brachium Domini; ged expectemug 

20 Spiritum Sanctum, qui haec enarret, declaret ac illugtret, is dabit vir- 

tutem et erit efficax, ut credamug. 

Ista declaratio per Dei misericordiam ad nos pervenit; in papatu 

manserimt quidem verba ipga, sed doctrinam et ugum huius articuli 

amigimug prorsug, adoravimug papam et mortuog sanctos, content! re- 

25 gulis et operibug nogtrig. 

Vos iam ignoratis, quis gtatug fuerit papatug; hi autem sciunt, qui 

pasgi gunt tyrannidem eiug, ut ego. 

Egt ergo gummug rex et servus infimus, Deus verus et homo abiectigsimug 

in una et eadem pergona, ut vere dicatur : igtius Dei fuit 'nulla gpecies', ss. 2 

30 nulla forma, erat deformior eins species quam omnium hominum. 

Quig 1 An Deus ? Certe Deug nimquam est deformis, sed gloriosissimug, 

golus est pulchritudo, decor, forma, gloria inenarrabilis, quomodo 

ergo potegt esse verum? 

Scias uniri has duas naturas in unam personam, ut sit unus CHristus 

35 et non duo. Ipsa communio unit istas duas naturag in unam personam, 

et duo unum filium, non duos. 

Munsterus^ ludaeum citat, qui hunc locum Esaiae cavillatur: Si 

est deformis sua specie Messias, qiiare dicitur alias in Psal. 45.: 'Spe-spf. 45, s 

ciosus forma prae fllüg hominum, gratia in labiig eius', id egt, eloquen- 

40 tiggimus, graciogug verbig ? 

•) Zu Litthers Urteil über Münster vgl. ü. A. Tischreden 0, 212 Nr. 5527, I4ff'.. 

SutêtS SaSette. XL, 3 45


Quare hie dicitis contra: 'deformissimus', non gratiogus verbis, sed 

contemptug f ut nemo audire eum velit aversis oculis et auribus ? Verum 

est qiüdem, quod ista non congruunt ludaeis poreis igtis in Script uram 

irruentibus, imo nulli sapientiae rationis. 

ludaeus coecus ista duo nunquam concordat: summus Deus et s 

infimus homo; sed Christiano sie congruunt: sunt duae naturae in Christo, 

divina et humana, in eadem persona; secimdum divinam naturara est 

gloria patris aeterna, ad tempus autem fuit miserrimus, deformissimus, 

post vero exaltatus, sublimis, gloriosissimus ; et propter hanc divinam 

naturam et secundum liumauam exaltatus est super omnia ad dextram i" 

patris, quia oportet hanc humanam naturam comitari divinam seu 

potius uniii cum ea ut in una persona, et non potest distrahi. 

Sic per minigterium factus est servug et peccator personaliter, et 

non naturaliter; sed quia servus est factus omnium peccatorum, ideo 

W. 40, 13 dicitur peccator, atque equidem vocat se peccatorem in Psabuis : "'Miserere is 

?5(. 69, 10 mei, quia peccavi tibi, comprehenderunt me iniquitates meae';''Opprobria 

exprobrantium ceciderunt in me'. 

Omnia peccata mundi vocat sua; unde veniunt in te? Qui con- 

ceptus ex Spiritu sancto, natus ex Maria virgine sine peccato, in quo 

est plenitudo gratiae, quomodo ergo obruunt te iniquitates tuae, O -m 

3tf. «. S4 Christe ? Audi Egaiam Cap. 43.: 'Servire me fecisti in peccatis tuis'. 

3f(. 43,23 Ilaec sunt verba Filii Dei in Esaia: 'non accendisti mihi thus, non 

dedifiti victimas, quia his rebus non servitur mihi, non indigeo thure', 

S1.50, isßicut etiam inquit Psal. 50. : 'Nunquid sanguinem hircorum potabo !' 

¥i. 40, 7'Sacrificium et hostmm pro peccatis noluisti, aures perforasti mihi' etc., ss 

Psal. iO. Non tu mihi, sed ego tibi ser\"ivi. Quomodo t In peccatis 

tuis; nihil ex te habeo, tu mihi praebuisti laborem crucis, mortis, humili- 

tatis. In qua re? in iniquitatibus tuis. ^d) \.)ab müffcii bUii fdjiui^cn. 

3os.i9,54Vt in passione 'fluit ex latere' et vulneribus mauuuni et pedum, et per 

totum corpus in agone, in horto; et hoc fecisti per peccatum tuiim, so 

non potuisti liberari et mihi servire, nisi sanguine et victima mea redcmp- 

tus inenarrabili amore. Ideo propter te servus factus sum peccatorum. 

Quid ergo fecit Moses, cum iubet sacrificia Domino Deo tuo oü'orri t 

aut. 34 , 27 Ilaec docet haud dubie Christus a resurrectione sua duos discipulos 

euntes Emauntcm in die Paschae, et 40 diebus aliis discipulis omnibus 3^ 

exposuit, et quidcjn copiose; sed non ita intelligatur: legem esse datam, 

quod Deo per eam servistis. Sed Deus legem et illas Caeremonias Leviticas 

ideo dcdit, ut servaretur ministcrinm verbi, ut esset exercitiujii, (pio 

relinercniiui in disciplina et possetis verbum Dei discere, et ut esset 

certus populuß, qui Laberet promissionem Doi, et custog ac testis eiue 4o 

esset U8

Cap. 1. 

Rnarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 1) 707 

Esaias optime intellexit: 'Quo mihi miiltitiido victimarum ?' etc.,3e|.i,ii 

Sed tarnen praecepisti ea per Mosen! inspice finalem causam: non 

lata lex est, ut per eam iiistificaremini, Sed ut manerent promissiones 

i in populo certo, qui expectaret Messiam et maneret in officio et disci- 

plina, non dispersus, sed in una fide et expectatione adventus Christi. 

'Cum peccatis tuis praebuisti mihi laborem', ideo non disputes, quomodo 3ef. 4s, ai 

possit esse Servus is, qui eut filius Dei. Tuum peccatum causa est. Non 

enim tu ipsi, sed ipse tibi et propter te servit. Non tu eum placare po- 

10 tuisti lege aut tuis operibus. Ideo sis gratus et nunc redemptus servias ei. 

Sic igitur Christus verus est Deus et se'rrus, atque equidem vilissi- 

mtis omninm peccatorum. Quomodo autem servus ? secundum humani- 

tatem. Nunc autem, quia divina et humana Natura copulatae sunt in 

unam personam et Christus revera est Deus et homo, ideo dicitur eciam 

i^ 'filius Dei' servus noster. Ergo recte et divinitus opinor factum in Gram- 

matica, ut quaedam vocabula dicantur concreta, quaedam abstracta, 

ubi infinita sunt involucra disputationum de concretis et abstractis, et 

credo ea nunquam terminari posse, etiam in philosophia et creatis, an 

sit aliquid abstractum, ut: cum albedinem dico, revera nullum album 

20 vel subiectum dico. Sed albedo separat subiectum, quod i)ostea coniungit 

et connectit album ex subiecto et separate vel abstracto. 

Sic recte dico: divinitas non patitur, Humanitas non creat. Hie 

loquor de abstracto et de separata divinitate. Sed non hoc faciendum 

est, non geparanda abstracta sunt, alioqui fides nogtra falsa est. Sed 

25 credendum est in concreto: ille Homo est Deus etc. Hie propria et attri- 

buta recte manent. 

Humanitas non creat, scilicet in humanitate separata vel seorsim 

posita, si de ea sola loquimur. Sic econtra: divininitas non moritur. 

Ideo hoc loco de abstracto tacendum est prorsus, quia fideg docet hie 

30 nuUam esse abstractionem, sed concretionem, coniunctionem et co- 

pulationem iitriusque Naturae. 

Quapropter de hac re loquendum est ut de concreto: Filius Dei 

conservat omnia, Filius Virginis conservat coelum et terram. Filius Dei 

moritur, patitur, Filius virginis moritur, patitur. Sic loquitur scriptura, 

35 quod diligenter observemus, ut hoc loco servus dicitur exaltari etc. 

Nam Natura seorsim sumpta est serva. Sed eadem est coniuncta 

cum divina, ergo eadem persona vocatur filius et aequalis Deo in humana 

Natura, non per se vel seorsim, sed in illa concretione, de qua dicuntur 

omnia. Quae possunt dici de divina Natura, dicuntur in concreto et 

40 de altera, scilicet unita in eandem personam. 

Haec sunt ipsius scripturae, non nostra, quia vocatur 'Brachium 

Domini' filius Dei; sed quia est unitus cum Natura humana, recte dicitur 

45*


ascendere, mori, pati etc. propter illam unionem. Haec ubique dili- 

genter considerentur in Prophetis, ubi simpliciter de Christo loquitur 

scriptura ut de homine, tribuens ei omnia humana, humanas passiones 

et quaecunque possunt de ea Natura dici, etiam de peccato (Sed non 

personaliter, quia in hanc non cadit peccatum), non secundum abstrac- i 

tionem, Sed concretionem. 

Stulte igitur et ridicule Nestorius quaerit: Quomodo Deus potest 

nasci? concedit sane Christum esse filium DEI, claris verbis dicens: 

Deus non est Bitris^, id est, bis natus, non habet duas Maiestates, sed 

semel natus. Nos vero dicimus Christum natum de virgine; sed: DEVS lo 

non potest nasci? Sic Diaconus eius ohimabat coram populo: Non tu, 

iudex, crucifixisti Filium DEI, quia non potuit crucifigi!^ 

Populus novo Sermone est attonitus, cum hactenus audi^^sset suos 

I. «or. 2, 8 Episcopos ex scriptura docentes 1. Corinth. 2. : 'Nunquam Dominum 

gloriae cruciflxissent'. Hunc Diaconum sequitur Nestoriuß. Sed contra n 

hunc Synodus Chalcedoncnsis pie, ut supra dixi, decrevit vere dici virginem 

0eoz6xov, ut etiam in superioribus scriptoribus^ legebatur, quia 

peperit non separatum hominem, quasi seorsim ipsa haberet filium et 

seorsim Deus suum filium. Sed eundera, quem ab aeterno Dens genuit, 

peperit ipsa in tempore. Habet ergo duas nativitates et est Bitris, seorsim so 

habens suam ex patre et suam ex matre, et tarnen est idem filius. 

Ergo virgo non tantum est mater Christi, ut concedit Nestorius, 

hoc verbo ornans suum venenum, Sed filii Dei; quidem passu», cruci- 

suM, sjflxus, mortuus est. Sicut dicit angelus: 'quod ex te nascetur, vocabitur 

filius Dei'. as 

Haec dico ad confirmandam fidem nostram contra Sathanae praesti- 

gias. Nestorius facit duas personas, duos filios, alterum natum ex virgine, 

alterum natum ex Deo, cum dicit: non crucifixisti filium Dei, sed filium 

virginis.^ Haec non possumus pati, sed doccmus concretionem et unionem 

in eandem personam et filiationcm, quod idem Sit virginis et patris filius. so 

Quid quid ergo de filio dicitur, idem dicitur de homine vel humana 

natura in concreto. Ita hie proplieta coniungit utrunque: e.«st Brachiuni 

Dei et filius Dei, et tamen ait: 'ascendit', quod est proprium uaturae 

humanae; et nihilominus idem etiam divinae tribuitur propter concretionem, 

quia est unum Brachium, non duo, et eadem persona. u 

') Caisiodor, Hifit. trip., lib. XII., cap.V.: Ego, inquit Nestorius, bimestrom et tri- 

niCKtrem (alii Codices: bitrem et trinitrem^ nequaquam couGteor Deuui. Mignt GH, V207. 

») Vyl. oben ,S. 703 Anm. 1. ') Casniodor, Ilist. trip., lib. XII., cap. I V. : vetere» 

interpretca . . dedignuti sunt . . solvere bominem a Deo. Miyne 69, IJOti.


Ascendet ut virgultum etc» 

Patres parum nog adiiivant. ^ Lyra exponit de beata \irgine non 

humectata aut foecundata semine virili.^ Ees vcra est et certa, sed non 

in loco dicitur. Non enim videtur Proplieta hie loqui de Nativitate Christi 

5 secundum carnem, hoc vocatur proprie 'nasci'. Manebimus ergo in hac 

Enarratione, sicut coepimus, qiiod Christus, etsi esset in forma Dei ex- 

altatus, tamen non ostendit se esse talem Dominum, qualis erat, crescebat 

et ascendebat ut alius homo, et tamen erat Eex Eegum, Christus gloriae 

et Maiestatis, de quo tota scriptura dicit constitutum eSSe dominum 

10 omnium, Psal. 8.: 'omnia subiecisti sub pedibus eius'. Imo etiam domi- ^Vbc! i, 

nus 'angelorum', Ephe. I., quia clare dicit: 'constituisti eum super omnia epft.i.as 

opera manuum tuarum'. STlfo fol el}rö' aud) fietfîen secundum Naturam 

humanam. Sed tantum secundum concretionem, ut etiam angeli omnes 

adorent, flectant genua illi filio virginis Sugenti ubera et dicant: tu es 

I» Creator et dominus. Ideo puto Sathanam ipsum in principio Alcorani 

seseprodidisseet manifestasse, cum scribit initio libri : 

Ideo Diabolos pro- 

trusos esse in infernum, quia noluerint adorare Adam.* Hae vere Sunt 

voces per Mahomet signiiicantis^ se fuisse in coelo, vidisse-in verbo DEI 

et 'speculo divinitatis' : fore, ut aUquando incarnaretur ülius Dei; poStea,ssJcisi).7,26 

so illius reordatum, coepisse persequi hominem statim conditum, quia vide- 

bat hanc naturam aUquando adorandam. Hoc detrectabat facere nimia 

inflatuS superbia; vidit alios angelos libenter adoraturos, etiamsi quam 

inferiorem naturam induisset filius DEI. Sed ipse prae nimia superbia 

non roluit sie humiliari, videtur id ei nimis absurdum. Ergo recte 

25 dicitur: Naturam humanam adorari non in abstracto, sed in concreto, 

quia est iina persona, ut non possis adorare Deum, quin adores hominem. 

Hoc est, quod dicit: 'ascendit' illud Brachium secundum Naturam humanam. 

Hoc ascendere dicit propter assumptam Naturam, non tamen, quod 

30 sie ascendat, sicut nostri Eeges et principum filii. Quam tenere habentur 

illi, quantus est succus, quo aluntur, et ascendunt tanquam arbuscula, 

educuntur splendide cum summa spe orbis. Sed hie rex ascendit in summa 

') Hieronymus, Cotnment. in Isaiam, cap. LUL: pro 'virgulto' Syuxmachns 'ramum* 

interpretatus est, ut assumptum ostenderet hominem, qui processit de utero virginali 

, . Pro 'sitienti' Aquila interpretatus est: 'invia', ut virginitatis Privilegium demon- 

straret, quod absque uUo humano semine de terra 'prius invia' sit creatus. Migne 24, 

624. ') Lyra z. St. : 'De terra sitienti' i. e. de virgine non humectata vel fecundata 

humano semine. ') = et ei. *) Fmtalicium Fidei, lib. JV., cotisid. III., passus II.: 

errores legis machometi : . . omnium antiquorum faeces, quas dyabolus sparsim semina- 

verat, simul in machometo . . renovavit . .: Octavo dicit, riuod aliqui angeli facti 

sunt demones, quia noluenint adorare adam. ') Nämlich DiaboH. 

v-2 

4


humilitate, nihil humoris et pastus habet, miUa fomenta, quae alant hanc 

arborem infinita, quae debet esse Dominus coeli et terrae: puer est mifier 

et alitur maternis uberibus, parentes eius aegre tantum acquirunt raani- 

bus, ut pascant corpus huius pueri, postea adultus est mißerrimus, 

8ui.8,3'contribuunt muUeres', ut alatur, esurit, sitit etc. Num hoc est 'ascen- s 

dere' vel educari ad Eegmun ? Hie non oportet educari futurum Eegem, 

sed paulatim assuefieri ad geniculationem servorum et populi etc. Seü 

ille servus gloriosus et excelsus, quomodo ascendit vel surgit? 'ut radix 

plane arida' et mortua, ubi aret et sitit terra, ubi nihil provenire, nihil 

crescere potest, ut surculus non crescit sine rigatione et humectatione, lo 

tantum in siccitate et ariditate. Et terra 'Ziah'^ vocatur proprio talis. 

«(. 107,34 Vt psal. 107.: 'ponit terram in salsuginem', Terram 'Ziah' in exitus 

aquarum, inaquosa, arida, ubi nihil potest crescere, ut in sterilibus, 

arenosis et desertis vel 'petrosis', ubi nihil nascitur, 'quia humor deest', 

sRat«. 13, i ut dicit in Euangelio de 'semine' etc. Sic nascetur ille et surget in loco u 

non humido vel terra sperabiii, ba e§ bocf) ein fdêin êtte * ut Eegum 

filii, qui mox purpurati et torquati incedunt, stipati et audientes gloriogaa 

voces: habemus regem vel principcm summaespei. Sed quid hie enascitur ! 

Sic ego simpliciter intelligo; loquitur erüm nunc de Servo exaltando, 

de Eege (non de Xativitate personali ex virgüie), et tarnen nulla apparet 20 

moti*. j, 16 forma aut spes regni. Infans recens natus statim appetitur ad necem, 

exulare cogitur et fugere Herodem. Haec est Grammatica. 'Sicut vir- 

gultum': 'leneck'ä aequivocum est: eodem modo signiflcat surculum 

et iofantem; et ut Germani multa vocabula ex Ebraeo habent, ita etiam 

hoc puto nos habere: junger Su"9» ^^*^^ ^tiam de surculo dicimus: .-j 

ein Sung 9leijj. 70 Interpretes verterunt 'infantem'*, quia adeo simile 

vocabulum est, ut, nisi circumstantia dederit et seorsim ponatur, non 

possit discerni; nisi quod hie Metaphora est ex Infante et non est adiectivum, 

ut germanis ûng est, Sed substantivum, — significans utrumque, 

ut nobis 'Sâgel' aequivoce signiflcat unguem et clavum. Sicut et lo 

Ebraico more eodem modo, et: 'lactentem' seu 'parvulum' et:'Eacemum', 

ein 'jungen 3?ehe'. Diligenter autem ca^^t Esaias, ut intelligatur de 

'surculo', quia addit: 'radix de terra sitiente'. 

VidimuB eum etc. 

NOn sum Ebraeue. Hoc est, quod dixit: surculus sine gleba et hunio- ss 

re arescit, moritur, ita ille est tanquam non habens Lumorem: sine specie 

et spe, simpliciter in hoc omnia sunt desperata. Invenitur hie Eex in 

praesepio vill, exulans in Aegypto, 'contemptus a suis*, sicut in loanne 

") n-:f. Rettehlin: soUtudo, »iccitas. ') = »a^ttnb ti bodf) (fo) fll4iy(nb (um 

i^n) fl«Vn ntüfete 

. . •) p:i\ Rettchlin: Suxit; infans ab ubcro. •) naMor.

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1541.] 1550. (V. 2. 3) 711 

dicitur.: 'Quid auditis cum! insanit!' Item: 'daemonium habet, Sama-3

712 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 3. 4) 

Haec omnia adhuc pertinent ad illam formam contrariam regiae 

formae, qua debuit magnificari Eex ille promissus. Eex tantus, tarn 

sublimiß, — non convenit ei, ut sit novigsimus et despectissimus vörorum 

et talis, a quo averteret omnis homo faciem guam. Et tarnen isto modo 

debet crescere et regnum accipere, ut credatur in istum hominem despectis- s 

sj. isimum, miserrinium, Imo post etiam crucifixum. Ideo dixit: 'Quis 

credidit auditui nostro t' ludaei equidem non potuerunt intelligere, quia 

Somniarunt politicum regem fore, et nos Christiani vix apprehendimus. 

V.4 Vere^ languorea nostrog ipge portavit etc. 

iwoiii). 8, 17 MAtthaeus hoc non intelligit de propria passione, qua effudit San- '" 

guinem illo die, quo obtulit se in cruce; Sed de tota sua conversatione, 

• quo per totam vitam compassionem habuit propter morbog et languorea 

nogtrog. 

Hie nunc vere de paggione agit: qui egt vulneratug etiam in morbo. 

Nolo recedere a Matthaeo, qui hoc praecedens intelligit de compaggione, is 

gcilicet: 'Languorea nostros' etc. Quanquam autem illa sit compagsio, 

non vera pasaio, tarnen sine dubio illa compaggio fuit magna, si non tota 

*(am'B''P*^^ 

pagaionia Christi, sicut in Pgal. 88. dicit: 'Pauper gum ego et in 

laboribug a iuventute mea'. 

Non fuit trigtig aut saeverug homo, saevus aut crudelia, ged in la- 20 

boribug, angugtiia et doloribus galtem cordis toto vitae tempore fuit, 

c^jj*^' j\'- JJ aaepe 'flevit', ingemuit, in tota vita exagitatug egt acerrimig doloribua. 

Non dubium eat, quin toto tempore vitae fuerit humiliatus, adflictua 

doloribus et languoribus nostria vehementer adfectus. Noatri dolorea, 

noatrae oppresaionea a Diabolo ortae fecerunt ei continuam crucem die s» 

ac nocte. Huiua rei multa extant exempla in Euangelio, iit Marci 7.: 

sjiQrt. 7,3j fl. 'Cum adducitur mutua et aurdus, semovit eum a populo georsim et sugpi- 

ciena in Coelum ingemuit dicena Hepethah'.* Item Marci 3.: Cum ita 

jRott, 3, sof. laboraret miaericordia et affectu erga paupere« et adflictos, 'ut non 

ederet' nee biberet, dicunt: 'ipge ad insaniam adigetur', quia viderunt so 

eum attentum in languoribus atque migeriis hominum, adeo, ut nee ci- 

30*. 18, aibo nee potu delectaretur. Et in coena admonens ludam, 'infremuit'; 

quaret super ludam compasgus, condolens eiua perditioni. Ita reauscitans 

3o6. II, SS Lazarum, cum acceasit ad aepulchrum, infremuit et 'lachrimatua eat 

leous', inquit Euangeliata. Non profecto putandum egt, quod fuerit si 

allquia fucua, quod facit et loquitur haec peraona. Misericonlia afflcitur, 

spiai«.»,j« vel, ut Euangeliatae loquuntur, 'oTtXayp-lCerat', compatitur, condolet. 

J4 morbo] vielUiekt Druckfehler für morte? 

') So Hieronymu», Comtnent. in laaiam, cap, LIII., Migne 24, 526. ') iifipaM.


affligitiir propter nostras miserias et dolores, quia nos videt a Diabolo 

horribiliter oppressos esse. 

Affectus misericordiae etiam apud gentes tractatur, is non caret 

sua vehementia. Est eDim misericordiae affectus tarn vehemens, quam 

5 est irae affectus. Mater per ignem medium currit, videns puerum suum 

in periculo versari. Sic etiam in sancto et puro homine, scilicet in fllio 

Dei, talis fuit affectus, hoc est, vehementissima misericordia. Dolores 

ergo et miserias per compassionem tulit, quia duraverunt toto vitae 

tempore, usque in sepulchrum; non amisit eam misericordiam in cruce. 

10 Sicut Epistola ad Ebraeos 5. inquit: 'Obtulit preces cum lachrymis',5t6r. 5,7 

cum dixit: 'Dimitte iUis, quia nesciunt, quid faciunt'. Ibi fuit maximus s;ut. S3, 31 

gemituö, ad quem Coelum et terra contremuerunt. Sic igitur expono 

hunc locum secimdum Matthaeum de compassione, quanquam etiam de 

passione intelligi possit, ut inferiora declarant : Portabit 'iniquitatem' « & 

15 tuam, Bstque haec phrasis in sacris literis frequens. ludaei depravant 

hunc textum, qui totum hoc caput exponunt de populo collective^, non 

individue de imo illo homine salvatore generis bumani. Observa autcm 

Singulas particulas, et videbis non esse verum et genuinum sensum. 

Sperant ludaei, quod sint futuri sublimes, exaltati, clari, verum non- 

20 dum adhuc factum est nee fiet unquam.^ 

Non enim sunt brachium Domini, item virgultum ascendens in terra 

gitienti. Sunt quidem abiecti et despecti, sed tamen de ipsis haec intelligi 

non possunt, quae hoc loco Propheta incipit dicere: languores nostros 

ipse portavit. Item paulo inferius : 'peccatum non fecit nee dolus inventus ^- 9 

25 est in ore eins'. Item: 'pro transgressoribus oravit et peccata multorum 3J. la 

tulit'. Diabolus blasphemavit Dominum nostrum lesum Christum per 

ludaeos deprauantes sie scriptores etiam inter Christianos. Lyra quendam 

vocat Andream^, qui ludaisavit, et Thomas Äquinas: ii istum 

'servum' populum exponunt. Sed textus non potest intelligi nisi de 

30 una persona Messiae. Sic translatio Chaldaica et veteres Eabini asti- 

pulantur.^ Alii flngunt duos Christos, imum gloriosimi, alterum humilia- 

tum, dicunt eum, quem hoc loco describit Esaias, intelUgendum esse 

pro humiliato, qui in urbe Eoma lateat et agat poenitentiam.* AUi exponunt 

collective de toto populo ludaeorum, ut nunc est, quasi Sit servus 

35 contemptus et despectus^, sed impudenter mentiuntur. Ipsorum Principes, 

1) Oben S. 700 Anm. 1. ') Ohm S. 695 Anm. 3. Vgl U. A. TiscJir: .5, 330 Nr. 5723. 

3) Oben S. 700 Anm. 1. *) U. A. Tischr. 5, Nr. 5554*>, S. 237, 31 f.; Bd. .33, 461, 6ff. 

') Fortalicium Fidei, Hb. III., consid. IV., urgum. XXII.: Dicunt (iudei), quod, quando 

iudaicus populus ad perfectum statum reconciliabitur, tunc cetere nationes, loquentes 

ex compassione et quasi comparative, dicent : 'nos reputavimus eum', scilicet istum 

populum, 'leprosum et percussum a deo' etc. (Jes. 53, 4). — Lyra zu V. 5: Rabi Salomo 

dicit, quod . . gentiles . . dicent, quod afflictiones, quas nodo sustinent iudei . ., 

fuerunt propter peccata gentilium. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 63, 534, iSff.

714 Knarratio 53. capitis Esaiae. [1641.] 1550. (V. 4. 5) 

Eeges, piipae fuerunt sublimes, si non in regio honore, tarnen in maiore 

dignitate et honore fuerunt quam veri Christiani, qui egent ac perse- 

quutionera patiuntur. 

Quare nihil est: ipse tulit, scilicet populus ludaicus. Istam humilia- 

tionem, inquiunt, non meruerunt suis peccatis, quia ipsi sunt populus ^ 

iustus, sanctus, a Deo dilectus. Quare ergo patiuntur? Sunt viri dolorum, 

infirmitatum, abiecti, despecti, quia vivunt inter gentes. Nonne 

liae sunt wuleutac blaspLemiae et venenatissimi morsus Diaboli ? Intereram 

aliquando, cum interrogaretur ludaeus, quare ita paterentui- ^, — 

Eespondit: ideo, quia maiorcs nostri passi sunt Christum et Apostolos lo 

ire in Templum et non statim occiderunt cum; Item, quod ludaei Christum 

et Apostolos non satis persequuti sunt. 

Item: quod vivimus, inquiunt, inter sceleratos homines, ita polluimur 

vestris peccatis, qui cstis digni inferno et omnibus mortibus.* 

Ita exponunt hunc locum ludaei. Lyra allegat Eabbi Salomonem ac is 

interpretatur hoc modo: Quando Messias exaltaverit Populum ludaicum 

et fecerit sublimen, timc dicent gentiles: Ecee quomodo populus isto 

sublimatus est; Ergo, quod hactenus ita humiliatus fuit, id fecerunt 

peccata nostra.^ Sed haec valent ad confirmationem fidei et doctrinae 

nostrae. Sic enim ipsi in terra Canaan mernissent hanc captivitatem, so 

,^*}j|'g'j'jSiquidem 'habitabant inter idolatras'. Item in 'Aegypto'. Item 

nos christiani habitamus in medio Diabolorum, Turcorum. Ergo 

dicamus, quod haec causa sint dolorum et mortis, quod habitamus 

inter tales 

! 

Horribilis ira Dei est in istum populum. Quantus autem lapsus est, as 

quod doctissimi inter eoß sie docent. Ergo tijueamus Bcum eique toto 

pectore gratias agamus pro hac luce, quod Christum, Pilium Dei, agnoscimus 

salvatorem et redemptorcm, orcmusque Deum, ut nos in hac cognitione 

Filii sui conservet, ne cum ludaois, Turcis et Papistifi Filiiim Dei 

contumelia afüciamus ac in aeternam DEI iram ac perpetuos cruciatus 3» 

incidamus. 

V.5 Et ipse propter transgresßiones nostras etc. 

nie iam incii)it Propheta describerc veram passionem Dttmiui uoslri 

lesu Christi; vide autem, quam egregiug sit hoc in loco Propheta: illud 

Imichium, inquit, Domini, quod ita sublimabitur, super quo Eeges eon- 35 

tinebunt os ßuum etc., Deus, est non solum compassus nobiscum maxinüs 

') LtMier erwähnt hier seine Teilna/ime am Verhör eines Juden. ») Fortalicium 

Fidei, lib. III., consid. V., argwn. XL: . . christiani non eervant . . legem hiesu . .; 

Nam per fraudcs et lites unus rapit bona alteriuti. ') Üben S. 0'J5 Anm. 2 und 

S. 713 Anm. &,

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] .1550. (V. 5) 715 

doloribuß, sed etiam passus est proptor transgressiones nostras et con- 

tritus est propter iniquitates nostras. Haec clarissime descripta sunt, 

ut a niülo Euangclistaruni praeter loannem superetur. Tres primi Euange- 

listao describunt tantiim nudam historiam, Esaias vero pracdicit liistoriam, 

i causam, fructuni et iisiim. 'Ipse vulneratus est'; Haec etiam Matthaeu8"-i'''""6.27,3i 

recenset, Sed Esaias ostendit causam, propter quam passus est, quia 

scilicet 'peccavimus' nee potuimus ipsi nos a peccato, morte et potestate 

Diaboli liberare etc. Qui fructus ? ut liberaremur ab omnibuS peccatis 

nostris. Vsus: ut agnoscamus eum Dominum ac Eedemptorem nostrum 

10 et credamus in eum ac per fldem in nomine eius aeternam vitam conse- 

quamur. 

Tantas res tarn breviter et perspicue hie tradit, ultra compassionem 

etiam veram passionem describens. 

Cogita autem, an non magna haec humiliatio egt? quod Dominus 

15 angelorum percussus, afflictns et passus est. Et quidem, quod horri- 

bilissimum est, sustinuit iram Dei. 

Furor enim ludaeorum, Diaboli et gentium in oculis impiorum nihil 

aliud est quam instrumenta Dei, quibus ipse Deus percussit et punivit 

Christum. Supra vocavit eum Propheta novissimum vii-orum, contemp- a. 3 

30 tum, etc. Sed hie iam videmus eum caesum et percussum a Deo; ideo 

ludaei, cum in cruce penderet, hos sarcasmos addunt: 'si Filius Dei est, a"»"*- 27,40 

descendat de cruce'. Indicant enim eum prorsus a Deo abiectum esse, 

siquidem tam misere affligatur, quod non accideret, nisi ipse has poenas 

moruigget. Nam gecundum legem Mosis iudicatiu- 'maledictus, qui pen-®ai. 3,13 

35 det ir ligno'. Igitur ita cogitarunt ludaei: Cruciflxn? est Christus, ergo 

maximiis et blasphemus seductor est, item: pendet in cruce, ergo est 

maledictus, nosque iustissime facimus, quod eum cruci affiximus, etc. 

Ita Deus mirabili consilio per brachium Suum, Dominum ac redemptorem 

nostrum lesum Christum, maledictionem totius legis sustulit. Erat 

30 persona benedicta et sancta ac nuUo peccato contaminata, sicut Esaias 

alt: 'peccatum non fecit, nee est inventus dolus in ore eius'. Ergo nihiiss-» 

in eum iuris vel lex vel mors habuit. 

Sed crux et afflictio per eius innocentiam sanctiflcatae sunt. Sic in 

seipso evaeuarit universam legem cum maledictione, ac peccatum, «"'-s. h 

35 mortem et infernum 'sustul't, absorpsit et extinxit', Colo. 2. Hoc vero 

tam mirandum Dei consilium non ludaei solum, verum Äpostoli etiam 

ignorarunt. Sed Propheta hie maxima praedicit, quod ille Eex gloriae 

passus Sit, non solum intensive, quod valde ei doluit, sed etiam extensive, 

quod amittit famam, quod non sit iustus, Filius Dei, sed 'cum iniquisss. 9 

40 reputatus', qui patitur tegtante conscientia iram Dei. 

22 EtI. Ausg.: ludicant 31 Ego Text


Hoc vere magnum est: Christus iram Dei plus sensit, quam ego 

et tu, nee est fucus aut simulatum quiddam, quod in hac persona 

geritur. 

Iram Dei ita sensit, quasi derelictus a Deo esset et pateretur propter 

*l n. 2 iram Dei, ideo clamat, Psal. 21. : 'Deus, Deus meus, quare me dereliquisti', s 

»1- 8,6 et Psal. 8.: 'Derelictum eum focisti paulo minus ab Angelis'.* Certe bic 

sensit iram Dei, et magis quam ullus homo. Quin etiam infernalem 

poenam sensit, praesertim tenerrima natura et conscientia innocens, 

et quando Deus non adiu%'at, sequitur desertio, ut hie: 'derelictus est'. 

Igitur Diabolus summis viribus cum eo agit, nee dubium est, quin talia lo 

ei suggesserit. 

!Diattft.9,n Ecce, 'communicasti cum adulteris, publicanis et peccatoribus', 

fuisti inobediens summo Pontiflci, etc.! Novit enim Diabolus etiam 

optima opera in peccata mutare. Ac tuit 'in horto' cum eo, quando 

«ut.s2,44'sanguineum sudorem' emisit, et sine dubio gravissime eius cor sauciavit. is 

Ista est vilissima passio et ignominiosissima, quod moritur pro alienis 

peccatis innocentissimus, et tarnen non pro unius hominis peccato, sed 

1. 3o5. s.a'pro universo genere humano'. Haec tantum sunt credibilia. Ideo ait 

»»Propheta: 'Quis credidit auditui nostro'. Tu, Christe, vis esse Eex et 

hominum Salvator: 'ego', Lnquit, 'te saluabo'. Sed audi: faciens et con- ao 

sentiens pari poena plectuntur; tute cum peccatoribus conversatus es, 

Sanctorum et Pharisaeorum et scribarum consortium vitasti, locutus es 

contra legem, etc. Ergo es immundus et damnatus! In desertione haec 

Diabolus egregie exaggerare novit, quod tanta persona talia, tanta et 

tarn horribiliter omnibus modis patitur ; omnia voluit exhaurire, quidquid -a 

est peccatorum, mortium, morbornm, calamitatum etc. Ideo ista non 

possunt satis inculcari. Persona inflnita est, ergo etiam factum et passio 

in&nita. 

Ipse percussus est a Deo non solum illa specie, qua conversatus est 

cum hominibus, qui reputarimt eum nomsimum virorum. Sed ista ju 

passio etiam declarat certissimo argumento eum esse in odio Dei! 

Ista tela ignita nos perpetuo sensisscmus, si non extinxisset ea in 

fecbt. 4, issuo corde, sanguine. Ilinc ait autor Epistolae ad Ebraeos*: 'habenuis 

Pontificem per omnia tentatum' etc. Nemo potest idem pati, quod Christus 

passus est, nulla passio est maior in lülo sancto, quae non maior sit in 35 

Christo. Nam 'propter peccata nostra vulneratus est et propter ini(|uitate8 

nostras contritus'. 

') Vulji.: "Minuisti eum paulo minus ab angelis.* *) Luther hält den ITebrätr- 

brief nicht für pauUnüdi.

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1550. (V. 5) 717 

Disciplina pacis noetrae super eum et livore eins sanati 

8umus. 

PEtrus recte allegat causam passionis Domini nostri lesu Christi: 

causa est 'peccatum nostrum', fructus: pax et 'sanitas' nostra. Nom^fttis, 24 

5 eiiim erat nobis ulla salus vel pax, sed ab omnibus moitibus, peccatis, 

conscientia, potestate Diaboli liberati sumus per Christum, haec omnia 

absorpta sunt in bac persona, hie redditur nobis pax et salus et nihil 

hie requtritur a nobis, nisi ut credamus. Est autem hie observanda Pro- 

phetica tautologia. Geminatio enim sententiae est mos sacrae scripturae: 

10 'disciplina pacis nostrae super eum' et: 'livore eins nos sanati sumus'. 

Bis idem dicit aliis atque aliis verbis: quod ipse castigatur, quod 

iiccipit livorem. Idem est 'disciplina' ft livor . Quare autem haec facit 

et sustinet ? ut sit nobis pax; quare livores 1 ut sit nobis salus; non patitur 

tantum propter peccata, ut fit: quando aliquis innocens cum aliis son- 

is tibus rapitur et alii nocentes evadunt, ille solus plectitur, non propter 

sua peccata, quia nihil fecit, sed quia deprehensus fuit inter caeteros 

sontes, alii tarnen non evadunt reatum; Sed quando capiimtur, multo 

gravius pimiuntur quam igte innocens. Sed Christus sie patitur, ut alüs, 

scilicet nobis, sit pax et Salus. Istius passio, qui inter sontes deprehen- 

20 ditur et ad mortem rapitur, tantum est poena. At Christi passio, qui 

inter nos peccatores comprehensus est, longe est alia disciplina, quae 

non solum propter peccata nostra infligitur ei, sed nobis quoque pacem 

operatur, et tollit non solum reatum peccatorum, verumetiam impetrat 

et largitur nobis pacem et salutem. Haec est propria et principalis virtus 

25 et ac-îo passionis Christi, ut nos a reatu et mala conscientia liberemur et 

habeamus pa- [Sg. G] cem bonae et laetae conscientiae, et ita, ut non amplius 

perturbet.' Persona quidem est aeterna et infinita, cuius etiam una 

guttula satis fuisset ad salvandum orbem terrarum. Tanta enim et tam 

inaestimabilis est dignitas personae, ut totus mundus non conferendus 

30 sit ad unam guttulam sanguinis, et tarnen, si una gutta tantum fun- 

deretur, haec liberaret totum orbem terrarum. Est enim Filius Dei, 

ideo dici debet Livor, castigatio Filii Dei, non Prophetae, non Patriarchae, 

Angeli: precium nimis grande est, copiosus est Christus redemptor, 

copiose pertulit colaphos, verbera, sputa, alapas, Imo tristiciam et do- 

35 lorem in corde usque ad sanguinem. Copiosum precium est; nee habemus 

causam desperandi, omnia patitur propter peccata nostra in hunc finem, 

ut pacem et salutem habeamus, 'livore eius sanati sumus', I. Petri 2. 1. ipctri 2, 24 

Ideo hie posset exponi, cum dicit 'castigatio' seu 'disciplina pacis nostrae', 

26 loetae Text 

') Nämlich mala conscientia.

718 Enarratio 53. capitis Esaiae. [irA4.] 1550. (V. 5. 6) 

id est : castigatione eius nobis est pax, Livore eius contingit nobis sanitas, 

id est, Salus. Euangelistae non sie loquimtur de passione Christi, excepto 

Pctro et Paulo. 

v.eOmnes nos quasi oves erravimus, unusquisque in viam 

suam declinavit, et posuit Dominus in eo iniquitatem s 

omnium nostrum. 

HIc se turpiter dant ludaei, qui dicunt de populo captivo intelligi, 

qui Sit vulneratus propter nostra, id est, gentilium peceata. Exponunt 

enim ita hunc locum: Tempore Messiae, cum venerit et glorificaverit 

populum suum ludaicum, vos gentes dicetis Sic: Quare liumilianuKS lo 

istum populum, qui vulneratus est propter peceata nostra 1^ Sed audi, 

quid Proplieta dicat: OmneS nos erravimus. Si dicerem ut Eunuchus 

?ivä-8,3i Acto. 8.: 'de quo loquitur Proplieta?', — : de quibus loqueris, cum ais 

propter iniquitates nostras lividus factus est, de quibus, inquam, lo- 

queris!, Eespondent ludaei: non de omnibus, sed de aliciuibus pecca- I^ 

toribus; non de populo ludaeorum, in quo multi sunt saucti baud dubie. 

iBi. u. aVerum Propheta liic satis testatur se loqui de omnibus, ut et alibi: 'Et 

iRöm 3.2:1 

non est 

. ^ -i • ^ ^. 

mventus, quisit mstus, omnes peccaverunt , 

• 1- i 

quasi dicut: 

1 

non de 

peccatoribus publicis, meretricibus, publieanis, sed de omnibus sanctis, 

etiam in populo Dei, qui verbum Dei habet, est vera Ecclesia, loquitur; 20 

quia nuUus sanctus extra Christum. Ita Propheta haurit imo verbo 

Universum genus humanum, excepto Filio Dei, Domino nostro lesu 

Christo, ut nemo glorietur in virtute, iusticia, sapientia sua, omnes, 

quotquot de genere Adam propagati sunt, etiamsi vocantur ad sancti- 

306 i,i6f. tatem et regnum coelorum. loan. I.: 'De plenitudine eius nos omnos as 

accepimus graciam pro gracia; quia lex qnidem per Moseu data est'; 

hoc scimus, sed fecit tantum iram et Hypoerisim; 'Gratia antem et 

veritas per Christum facta est': Non soliim data e.st lex ad colierceudum, 

sed ut cogeret ad filium Dei, brachiuin illud Domini, quod caesum est 

iRBni.7, laet livoribus plenum; lex non ad graciam et veritatem data est. 'Est so 

qiiidem lex' veritas, 'iusta, bona, sancta', Rom. 7., Sed non confert 

salutem, graciam et pacem, non toUit peceata nostra. Tdeo oportuit 

Christum vulnerari et pacem afferre conscientiis sua disciplina seu casti- 

gatione; Christus, inquam, per sua vulncra inquietudinem conscientiae 

infnelicitntes nostras per snam disîplinam abstnlit, quia omnes erni- n 

vinlll^'. 

Quid ergo gloriantur ludaei, so pro aliorum peccatis pati, cum nee 

Hua videre, multo minus tollere possint, excoccantur lege et iusticia; 

putant so servare legem; Sed omnia sunt vana et llypocritica, nuUa 

') Oben S. 713, 6.

5 


sanitas, pax, nulla remissio peccatorum nisi per vulnera bracMi Domini. 

öicut Ovis, inquit, erravimus, unusquisque in viam suam deolinavit. 

Ollis proprieta.s est, quam ostendit scriptura saneta Mattb. 9.: 'Et erantsmattii.e.so 

sicut oves dispersae, non habentes pastorem'; Et Ezecli. 34.: Quod«c(.34,o 

saucii et 'dispersi' mei 'greges'. Ad hoc alludit Petrus, volens hunc locumi.!Brtri2,26 

explicare 

: 

'Eratis sicut oves dispersae et errantes, sed conversi ad Episcopum 

animarum vestrarum'; 'oinnes erramus sicut oves, Ibi unusquisque in 

viam suam deflexit'. At dicis^: via est bona; Audi Psal. 1., ubi inquit: 

10 Via, cathedra, consilium peccatorum': via a dextris bona, a sinistris qsi. i, i 

non bona, quia 'omnes peccaverunt' ; et in vüs suis erraverunt; omnes wom, a, 23 

sunt quasi oves dispersae, quae, ubi semel aberrant, non audiunt vocem 

alieni pastoris, qui vocat eam, desertam a vero pastore; non audit vocem 

eius; quo plus vocatur, eo magis errat, — ubi vero audit verum pasto- 

15 rem, mox audit. Sic nos omnes erravimus, nullus habebat vdam salutis, 

ut testatur Psal. 14.: 'Non est iustiis, non est, qui faciat bonum, ne unusw. it, 3 

quidem; Omnes declinaverunt, inutiles facti sunt', contritio in uiis. 

Hie est titulus noster extra Christum. Ideo digni sunt odio perpetuo 

Papa, Turca, ludaei et omnes, qui extra Christum tot vias invenerunt. 

20 Ego certe magno studio et contentione servabam regulam, ieiunabam 

saepe usque ad aegritudinem et mortem fere, observabam statuta stricte, 

ipse habebam viam meam, sie et alii Monachi. Ibi deerant vulnera 

Brachii Domini, non erat livor eius, non castigatio pacis eius. Sed tantum 

docebamur, quod per opera deberemus satisfacere et sie ex opere 

35 operato de congruo mereri remissionem peccatorum. 

An non horribilis res est, ista proponi in Ecclesia Dei, ubi vox Christi 

audiri tantum debebat, quod nulla sanitas, pax et ablatio peccatorum 

nJsi per Christi livores, vulnera, disciplinam ? Sed haec prorsus silebantur 

et interim proponebautur nostrae religiones, opera, Monachatus etc. 

30 De flde in Christum, de vi et fructu passionis, caenae Domini, Baptismi 

nihil prorsus docebatur. Ego certe summo studio nitebar iustificari 

propriis operibug, non edebam vel bibebam, non dormiebam: aUi non 

habebant malam conscientiam, non exercebantur talibus terroribus; 

ego metuebam extremum diem irae Dei et infernum, quaerebam undique 

35 auxilium, invocabam sanctam Mariam, S. Christophorum, et quo plus 

laboravi, eo plus Idolatriam cumulavi; non potui Christum videre, quia 

scholastici me sie docuerant: sperandam remissionem peccatorum et 

salutem per nostra opera. Ibi amisi vulneratum, vidensque cum, abhorrebam 

a facie eius. Vos igitur, qui non fuistis in hac horribili 'ievTea.yw0U4.i0 

40 fornace', gratias Deo agite et grati sitis pro hoc beneflcio ingenti. Manete 

') Nämlich: ludaee.

720 Enarratio 53. cspitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 6) 

in concordia verissimae et puriflsimae doctrinae. Est enim consensus 

«i)g. 10, « scripturae et Prophetarum, ut ait Petrus Acto. 10. : 'tovtco närrss ol tiqo- 

(piJTai /xagrvQovaiv äcpeaiv ajuagncöv Xaßelv öiä rov dvöfiaTo; avrov ndvra t6v 

3f(.ss, njKOTevovTa etg avxöv.' Sic ergo ait 'servus intelligens'. Non est ullus 

hominum iustus, sed omneö coram Deo rei Sunt ac damnandi, tantum s 

per huius livores sanati et disciplina eins Salus nobis contingit. Habemus 

quidem legem, sed lex non dat testimonium, quod sumus in via recta, 

2.TOoit4.io8ed in ira Del et agone peccati. Moses est 'blesus et habet gravem lin- 

guam', facit peccatores et reos; quare? non ut peccemus, sed ut con- 

8. sfugiamus ad livoribus percussum Salvatorem et "'pacificatorem discipli- lo 

i.*ttti 2, senatum', ut Petrus ait: Accedendum est ad 'Episcopum', ipse curam 

habet sui gregis, gubernat nos per Spiritum sanctum in verbo suo et 

Sacramentis, ut maneamus in via recta ex viis collecti vagis, noxiis et 

infinitis. Viag quidem infinitas habuimus, illum vero 'disciplinatum', 

id est, veram viam non habuimus. Quid ergo nos gloriaremur, nos iustiis 

ficari posse ex lege? Quomodo enim iustiflcaremur ex lege! imo quo 

magis niteremur et laboraremus, hoc magig errabamus, sicut o\is errang 

a pastore, quo magis vocatur, hoc magis deseritur et abberrat longius. 

Semper no\ae indulgentiae, cultusi, religiones quaesitae sunt. 

Sed quocunque iste lividus et percussus venit et disciplinatus, ibi so 

acquiescit cor et habet pacem et dieit: propter me Christus disciplinatus 

et lividus factus est, ut ego essem sanctus et in pace. 

Et posuit Dominus in eo iniquitates omnium nostrum etc. 

PErgit Propheta explicare fructum pasaionis Filii sui, Domini ac 

salvatoris nostri lesu Christi. Non autem particula ('omnis') collective as 

tantum accipienda est, ut aliqui tantum intelligantur non errasse, sed 

distributive: unusquisque sigillatim, seorsim, neminem enim excipit, 

nisi qui est in Christo. 'Et Dominus', inquit, 'fecit in eum concurrere 

peccata omnium nostrum'. Verbum 'concurrere', quod in Ebraeo est 

i.TOo|f2s, s'paga'^, proprie significat: 'obruere', 'intercedere', ut 'ad Ephron' Abra- so 

ham, Gene. 23. 

Ita Christus et portavit peccata nostra et pro nobis apud Patrem 

»01.3, 13 ßuum intercossit et vere 'pro nobis', ut Paulus loquitur, 'factus est maledic- 

tum, ut nos a maledictione legis rodimeref. Hoc ut signiflcantius exprimeret 

Propheta, usus est peculiari verbo 'paga', quod proprie et 'eon- sj 

currere' et 'intercedere' significat. Et Chaldaeus intorpres clarius huuc 

locum exponens sie reddidit: 'Et complacitum est Domino propter 

13 collectU Text 

') Urtext: r'ten. i?««cA/in; Occurrit, precatus est, intercessit; Hinweis auf Oenetis 

XXIIJ.


eum nobis omnibus peccata remittere'. Hie ergo Christus, Filius Dei 

et Filius Mariae virginis, unica persona est, quae peccata nostra sus- 

cepit et iram Dei propter peccata nostra in se derivavit et pro nobis 

apud Patrem suum iuterpellavit et propter quem Pater nobis peccata 

5 remittit et Spiritum sanctam et vitam aeternam donat. Ad hunc ergo 

confugiamus et certo statuamu« per ipsum nobis Patrem placatum esse. 

Quicunque enim in eum credunf , liberi prorsus sunt a peccatis et habent 

vitam aeternam, ut loan. 1. dicitur: 'Ecce agnus Dei, qui toUit peccata 3of) 1,29.12 

mundi', item: 'dedit potestatera filios Dei fieri omnibus, qui credunt in 

10 Nomen eius'. Item loan. 3.: %Sic dilexit Deus mundum, ut Filium suumSo^ 

unigenitum daret, xit omnis, qui credit in eum, non pereat, sed habeat 

vitam aeternam'. Item: 'Non enim misit Deus Filium suum in mun- ôii 3, 

dum, ut iudicet mundum, sed ut mundus per eum servetux'. Non ergo 

nocere illi peccatum potest, qui credit; Quia hie portat omnia peccata 

15 totius mundi, nullum omuino reliquit, quod non portaverit, vicerit 

ac deleverit, nisi per infldelitatem meam nolim a me tolli et mihi deleri. 

Sic loan 16.: 'Spiritus Sanctus arguet mundum de peccato'. Dominus s»*- "i. s 

fecit irruere in eum peccata omnium nostrum, peccatum porro est non 

credere in eum. ludaei et omnes Hypocritae volunt esse iusti lege. Sed 

so Euangelium docet, etiamsi habeag totam iusticiam legis, quod est im- 

possibile, tamen, nisi adsit fides Christi, manes sub peccato et ira Dei; 

nisi in hunc credas, in quem irruerimt omnia peccata totius mundi, non 

habebis vitam, loan. 3.: 'Qui non credit in eum, non habebit vitam,3i>6-3, 36 

et ira Dei manebit super eum'. Deus posuerat illum, ut«ferret impetum 

25 Satanae, mortis, legis, totiuS mundi et omnium hominum peccata; peccatum 

occidit eum, sed eum, qui occidi non potuit; occisus Secundum 

nativitatem carnis, et tamen dicitur vere occisus filius Dei. Non potuit 

occidi propter illum aculeum in Euangelio, quod ipse Deus vivus, ut di- 

elt: 'Ego vivo, et vos vivetis'; Ego quidem morior pro vobis, sed tamen 3o6h.i9 

3" moriendo vivam, quia Deus Sum et homo. Mors potest me mordere 

et occidere, sed retinere non poterit in morte. 

Habemus ergo Episcopum animarum nostrarum, qui liberavit nos 

a morte et omnibus periculis mortis et dedit pacem et sanitatem per 

suum livorem. 

35 Sed quid cogitavit Dominus, cum pateretur pro nobis ? Num cogitavit 

de retributione et vindicta ad versus ludaeos cruciflxores? non, sed: 

'cum humiliaretur', inquit Propheta, 'non aperuit os suum,v.7 

Sicut Ovis, quae ad mactationem ducitur'. Quando enim ad 

victimam protrahitur, item quando tondetur, non aperit os, non aedit 

40 aliquam vocem, signiücans dolorem suum. Sic noster paciflcator, sal- 

vator, sanator, brachium Domini, o fiovoytvtjg tov §eov, cum puniretur, 

vulneraretur vehementer, quid faciebat ? non aperiebat os, non mutibat. 

2ut]&et§ SSBerle. XL, 3 46 

w 

s, le

722 Enarratie 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 7. 8) 

1 «ftiu.ssSic Petrus inqiiit: 'Qui cum pateretur, non rainabatur, non remale- 

dixit.' 

Ita fideliter exponit Petrus per Spiritum sanetum. Summa est il)i 

patientia et innoceDtia, ne verbo quidem significat cupiditatem vindietae 

contra liostes. Nam cogitatio sua erat de pace et salute et de peccati.s * 

nostris per sua vulnera sanandis ; non cogitavit de vlndicta et perditione 

crucifigentium, Sed de nobis liberandis. 

v.sDe angustia et de iudicio sublatus est, generationera eius 

quis enarrabit? quia abscissns est de terra viventium, 

propter scelus populi mei percussi eum. 

DEscribit Propheta glorificationem Christi, in quam per mortem 

transiturus erat. Non enim, ut ludaei existimabant futurum, in morte 

uut.ii.asmansit, sed per mortem 'in gloriam Patris sui intravit', Lucae 24. De 

'angustia', inquit, seu de tartaro vel 'clausura', et de iudicio sublatus est. 

'Ozer'i significat carcerem proprie vel captivitatem. Est ergo baec >» 

sententia Prophetae: Puit inclusus, captus et subiectus iudicio ac coddemnatus 

publico iudicio, ubi non solet esse redemptio vel spes redemptionis; 

et non tantum illo iudicio et carcere, quo comprcliensus fuit ab 

Hanna, Caipha, Sed etiam condemnatus autoritate Dei et legis iudicium 

3or). 19,7 tulit et captus et subiectus. 'Nos', inquiunt, 'habemus legem, et secun- au 

dum legem debet mori, quia Filium Dei sc fecit'. In hoc etianmum 

•uiottii. s6.6.sf. persistunt: 'reus est mortis; vos ipsi audistis testimonium, quid indigemus 

testibus? dielt Filium Dei venturum cum potestate magna'; quia scrip- 

2.SHoie2o,3tum est: 'Non habebis Deos alienos': Filium Dei se fecit. Ergo est blas- 

'"'""'' 

pheraus contra Deum etc. Ita speciem habet apud ludaeos, et se sias 

ne dubio multis textibus sacrae scipturae ornarunt, ut quod accusant 

's,' u' eum : qiiod 'Sabbatum non servaret', 'communicaret cum peccatoribus' 

et immundis hominibus, non sacrifican

Eoarratio 53. capitis Esaiae. [ir)44.] 1550. (V. 8) 723 

iino verbo, quae impossibile erant fieri humana virtute; Sicut ipse ait: 

'Opera, quae facio, testlmonium perliibent de me', si mihi non viiltis 30I1. .-,. .v. 

credere, operibus credite. Ergo non sunt excusandi principes Sacerdotum 

et alii, qui Filium Dei, Dominum nostrum lesum Christum, 

5 crucifixerunt. Et tamen iudicium eorum erat sacrosanctum, summae 

autoritatis; quia secundum legem Dei damnari sub ista specie magna 

res fuisset, si homo purus fuisset. Simpliciter enim valuisset haec sen- 

tentia et transisset in rem iudicatam. Sed erat Dens et homo! Idee 

dicitur: 'sublatus ab illa olausura legaliter instituta'. Eum necesse est 

10 alium virum esse, qui non amplius 'subiectus' est huic potestati civili 

in -veteri lege, Ecclesiasticae potestati et iuri ordinario sacerdotum, ut 

Cayphas et alii gloriabantur se habere ius et ordinariam potestatem 

si non occidimus eum, peccamus in Deum et sumus inobedientes legi 

et Mosi, secundum quem oportet hunc mori. Item loan. 11.: 'Ne forte 30I). n.is 

15 Eomani veniant', scilicet, si non occiderimus istum rebellem et blasphemum. 

Allegabant suam iusticiam, ius, ordinariam potestatem. At ipse 

fuit verus Dominus legis et omnium iurium et potestatum. Et tamen 

voluntarie subiecit se, cum non esset reus, ut nos 'redimeret', 'qui con-©ai.3,i3. sj 

clusi eramus sub lege', Gala. 3. Ideo ipse prior se inclusit, ut erumperet 

0 et aboleret illud iudicium et clausuram vel angustiam. 

Aliam vntam nunc vivit ille Dominus, victor et perruptor infemi, 

mortis, legis. Haec est abrogatio legis, quae ad aliam vitam et principatum 

spectat. Diruptis claustris, legibus inferni, peccati, mortis ab- 

stulit totam legem, vivit in alia libertate duriore.i Fuit sub clausura, 

25 sed raptus transiit in aliam vitam seu mundum. Sic mortuus est, ut non 

perii-et, sed sublatus est in aliam vitam. Quid illic est? 'de angustia 

sublatus', et sie quidem: 'generationem- eius quis enarrabit?' Nemo 

potest eloqui vitam, quam incepil. 'Dor'^ generationem signiflcat. Hieronimus 

disputat de generatione, an loquatur de divina ex patre vel de 

30 humana ex virginc^ De hac origine divinae vel humanae non loquitur, 

sed ut alibi loquitur scriptura: 'a generatione in generationem narrabo .li, ^,j „ 

opera tua', item beata Maria virgo: 'Beatam me cMcent omnes genera-ym. , 45 

tiones'; id est, illa 'duratio' intelligenda vita est, quae durabit, non 

tamen de humanitate aut divinitate, sed de suo regno. Eaptus est ex illa 

35 Servitute temporali, qua humiliatus erat infra angelos. Triginta annos 

') Im Sinne von: durabiliore. Editio Wittenberg. : liberiore. *) 'i'.n. Retichlin: 

Aetas, duratio, generatio. ') Comment. in Isaiam, cap. LIIT. : dupliciter intelligitur 

aut . . de divinitate . ., quod impossibile sit divinae nativitatis nosse mysteria, . . 

aut de partu Virginis, quod difficulter possit exponi; 3{irine 24, 528. — Lyra zu 'ab- 

scisus est" bemerkt dafu: Ad generationem . . eternam . . non videtur habere conve- 

nientiam, und führt die Meinung des Atnhrosius an: mi^lius exponatur de spirituali 

generatione per multiplicationem fidelium. — Lutlicr erklärt rein philologisch. 

46* 

: :


ivit in terris in [Sg. H] Servitute legali et fuit serviis, nt supra dicitur: 

3tl s2. iJ'Ecee, servus mens'; sed ex lila Servitute brevissima et temporali, licet 

acerbissima, raptus est et positus in dominium, cuius 'nullus erit finis', 

Esaiae 9.: 'Eegni eins non erit finis'. Et Lucae I.: 'Et regnabit in domo 

j,3''i*^* 

lacob'. Haec est illa generatio. Non scribetur aut dicetiir: Christus i 

passus et resuscitatus pro nobis sedebit aut regnabit millc annis vel 

tot et tot annis, sicut de politicis Eegibus dicitur; non sie numerabuntur 

ji. 102, i;i. 2;, anni. Sed ut dicitur in Psalm. 102.: 'Tu autem permanes', ipsi peribunt, 

et 'anni tui non deficient'; eins regni non erit finis. Fuit quidom in Servi- 

tute, clau.sura et morte, ita ut etiam descenderit ad inl'eros, sed raptus lo 

et translatus est illa in regnum aeternum, cuius finis non potest enarrari. 

aSRojfS, 1.^'Dor' saepe in Mose legitur; ritus vcster: 'ITanc legem facietis in genera- 

tiones et generationes', id est, 'für Dub für', immer uub immer. 

lUam durationem seu longitudinem dierum vel multitudinem annorum, 

quibus regnabit, nemo enarrabit. Quia est aeternus Eex. Hoc n 

iniicit Propheta in mediam passionem : quod positus victor supra legem 

et omnes errores et omne, quod potest claudere, iudieare et regnare in 

hac vita mortali, raptus ab omnibus clausuris, vexationibus mortis et 

peccati, translatus in durationem et vitam aeternam. 

Quoniam abscissus est de terra viventium. proptcr tran.s- au 

gressiones populi mei plaga^ cis.- 

illc locus paulo obscurior est propter pronomen pluralis numeri: 

'Lamo': 'plaga eorum'. 70 interpretes habent: 'pro sua' iusticia', vel 

potius: 'malioia ductus est ad mortem'.* Grammatica obstat, me impedit 

'Lamo': pronomen tertiae pcrsonae. Noster interpres ita vertit: 'prop- ss 

ter peccata populi mei percussi eum'.'' Egregia sententia, sed Gram- 

matica non admodum respondet. Magnam hio gratiam* debemus Diabolo 

et ludaeis, qui non solum turpitcr dcpravarunt, sed etiam confudernnt. 

4 finis fehlt Text 

') Sj:. Reuchlin: plaga, percnssio. ') iai, dat. 3. pers. moKC. plur.; poetische 

Form für cnb; nicht hei l!e:i; Gestenius-BiM, Wörterbuch unter b. Die hier vorliegende eiffene L'ber.27—2i): 'c\\m ufBigeretur'. Unsre 

Ausg. Bd. 25, 336, 10: Lutlierbihcl : 'ba et . . fltplagt tuat'. •) Vgl. den Gesamtteat 

oben S. 680, 3. •) Natürlich ironisch.


quantum omnino fieri potuit, distinctionibus; si reliquissent Esaiam 

in distinctione, ut acceperant^, facilior sententia esset. Hebraistarum 

est hoc observare, quod ludaci, ul)icunque possunt, depravant intelli- 

gentiam, vel impiis expositionibus vcl, si hac via non possunt, distinctioni- 

5 bus; — ut in Daniele: '70 hebdomades abbre\aatae sunt'; ibi depravatio J^""-»-''"-" " 

palpari potest, ubi, quae copulanda erant, distinguunt et discerpunt*, 

eaque omnia in odium christianorum. Eelinquo iaitur hoc studiosis 

Ebraicae Linguae, ut observent maliciam Diaboli et rabinorum, quorum 

hoc unicum est Studium et negocium, ut depravent et discerpant atque 

10 invertant intelligentiam propheticam et christianam. 'De Angustia, — 

quis enarrabit ?'* Et hie discerpta est distinctio; Cogit enim Grammatica 

et sensus communis distinctionem in medio textu ; — ipsi hie non faciunt 

distinctionem : 'quomodo abscissus, — plagatus'.* 

'Excisus e terra viventium' phrasis Ebraica est, id est: 'violenter 

IS occisus', de vita sublatus, cum adhuc sano, integro et valido corpore 

esset. Verbum 'excindi', quo hie utitur Esaias, est violentum. 'Gazar'^ 

5 hebdoitiadis Text Vi distinctionis Text 

') Luther meint wohl, entsprechend seiner Übersetziini/ {oben S. 724 Anin. : ,• 4) "k aber 

vgl. auch unten S. 726, 17 und 27. 2) Dan. 9, 24: '70 Söodjen'; Ki5; '7 + 62 3!öo(ên' 

und V. 27: ' 1 Söodje'. Über diese Zahlenberechnungen vgl. Lyra z. St.; Fortnlicium Fidei, lib. /., 

consid. III., the-aurus I.: Quod vere messias debebat venire in . . impletione 

Ijj ebdomadaruni 

danielis; ebenda lib. HJ., consid. VIII, passus VI.: de fatua expectatione iudeorum 

circa adventum niessie: . 

^caderuolam' : 

iinus terminus fuit determinatus per rabi yoce in libro 

iste posuit nuraerum ebdomadarura Dauielis. de quo nuUus dubitat iam 

transisse. Vgl. Supputatio annorum mundi. Unsre Ausg. Bd. 53, 25 und 108, die Va- 

rianten der Altsgabe B von 1545; und ebenda S. 173 ff.; aber auch schon Luthers Schrift: 

,.irn§ Sefitä ein geborner 3ube fei", 1523: „. . bie Silben mocên nii§ bi§em IJIcSfia^ . . ben 

foiiig 6otum", Unsre Ausgabe Bd. 11, 331, 33 ff.; ferner U. A. Tischreden 4, 543 Ar. 4848. 

') Luther meint wohl die oben durch den Trennunisstrich angt-deîtete Teilung des Verses, 

im Anschluß an Eieronymus a.a.O. S. 52f> : 'Istius sublata est vita de terra', der so 

a. a. 0. S. .'»27 die (in Wahrheit anders lautende) Sepluaginta iciedergibi : wohl auch im An- 

S'hluß an die Trenmings- und Verbindungszeichen der Masora in Vers 8, die li'in-rx:, 

'g(>nerationpm eius', zum Vorhergehenden tu ziehen scheinen: nm'ii"' 'T:||iiin-rs;l; vgl. 

Kautzsch, Grammatik, S. 56 über die verbindenden Akzente Munaeh und Majela. Luther 

gibt diese, von ihm im AnscM>iß an den obigen Hieronymustext zu stark eingeschätzte, 

Versabteilung den Babbinen schuld. *) Hier meint Luther wohl umgekehrt: die Juden 

teilen den Vers in der Mitte, tcie der Vulgatatext oben S. 724, 20 angibt; sie läsen daher 

i'ab, 'eis', und bezögen das auf 'ar, 'populi mei'. Die Akzente ständenaher hier richtig: 

'^^h s;5|pss SCE'Q. Luther möchte gern die beiden lelzicn Wor!e abtrennen, das letzte ib 

lesen und auf Christus beziehen, wie die Septuaginta: 'duetus est ad mortem' und die 

Vulgata: 'percussi eum'. Er gibt selbst daher diese Trennung hia- appositionell wieder: 

'plagatus'; vgl. seine Ausfiihriaig darüber unten S. 726, :-i8ff. (dort freilich bezieht er, aus 

Ehrfurcht vor dem nun einmal so lautenden Urtext, das Ganze wieder auf das Volk, 

unten S. 726, 10 ff. 

») Urtext in;. Eeuchlin: Excidit, abscidit, disposuit.

726 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. (V. 8) 

significat 'separari, scindi, dividere', sicut arbores et ligna scindimtur, 

ut ibant in sylvam, ut dividerent arbores ac scinderent etc. Sic in Psalmis 

«1. 136, 13 est : 'Qui divisit niare rubrum in divisiones'. Inde venit 'Mazora'', id 

est, serra dividens ligna. 'Excindi' igitur, id est, violenter discindi: quod 

non sponte aliquis cadit moriendo, sed florente et viridi aetate occidi, s 

ut est excißus morte violentissima in cruce passionis. Idem est ergo 

dicere mortuus est violenta manu, non natural! morte. Ita Christus 

tulit peccata nostra florente et optima complexione et tempore vitae 

suae. 

De reliquo textu magis laboro ; nescio, an huc vel illuc spectet 'propter lo 

vel a transgressione populi mei plaga eis vel illorum'. Meam sententiam 

dicam. An hie Eclipsis, Enallage vel distinctio sit, ignoro. Ipse dixit, 

?iog. a,33. 3s quod est raptus et positus ad dexteram patris et, ut Petrus ait: 'Elevatus 

ad dextram Dei', ut sedeat supra angelos: 'effudit hoc donum', Acto. 

2., ut esset rex aeternus et infiniti regni : Christus mortuus est et resurrexit, » 

amplius non moriturus. Ad quid ergo, quae causa flnalis proprie huius 

regni t 'propter transgressionem populi mei, quae erat plaga ipsorum'. 

Sedet in regno suo non ociosus, nee propter se, sed ad dextram Dei exal- 

3oi). 16, 7 tatus iudicans mundum et 'effudit donum Spiritus sancti'. 'Si abiero', 

inquit, 'mittam, si non abiero, non veniet ad vos'. Ergo raptus et excisus »o 

est e terra, ut exerceret vim et efficaciam istius suae passionis, ut, scilicet, 

liberaret nos, non tantum secundum gratiam, sed et secundum donum 

ttM. 4.8ad renovationem naturae, ut dicitur: 'ascendisti in altum et accepisti 

dona pro hominibus'. Ideo sedet ad dextram Dei, aeterni patris, misso 

Spiritu sancto, non tantum, ut sanet nos imputatione, donata remissione si 

peccatorum propter ipsius mortem, sed ut etiam efficax sit in nobis 

et transferat nos a peccato in iusticiam, sanet corpus et animam, non 

tantum remisso peccato, sed prorsus expurgato et sublato, ut puri sine 

omnium peccatorum pavore, motu et ardore Deo serviamus in omni 

pietate et sanctitate vitae; positus est in aliam vitam, ut nos sanaret so 

a peccatis et transgressione illa, quae erat 'plaga nostra'. Diabolus de- 

pravavit totam naturam et carnem nostram magno et invincibili veneno, 

viciavit et perdidit gravissima plaga, scilicet, ad peccatum et mortem 

tip9.a.38aetemam. Hanc ergo ut destruat Deus efficaci medicina, misit 'hoc 

donum, quod videtis', propter hanc transgressionem, 'quae est plaga u 

1. 3»»- 3, 8 populi mei'; sicut et loan. inquit: 'In hoc apparuit Filius Dei, ut dis- 

solvat opera Diaboli', id est, peccatum, mortem et iafernum. Sic ergo 

intelligatur particula relativa", ut saepe alias in Prophetis usurpatur 

tanquam apposltio; In Prophetis saepe omittitur relativum 'qui, quae, 

quod'. Haec simpliciter mea est sententia, si non propria, tarnen vera «o 

') Vielmehr: mijn. •) Vgl. Luthers relalipüche Fassung Z. 17: quae


per se: meruit Filius Dei, Dominus ac redemptor noster lesus Christus, 

non solum remissionem peccatorum sua passione et reconciliationem, 

Seil etiam 'donum', quia per Christum non tantum 'data gratia', sedJofii. n 

'et veritas facta', loan. 1. Non fucus est in Cliristo, ut tantum sit impe- 

5 trata gratia; Imo peccatum etiam expurgatur. 

Ne hie locus sit pro Antinomis, qui peccatum sie extenuant, tanquam 

nihil sit, quia remissum est. 'Num ideo in peccato manebimus, quia Wom. e, i 

peccatum remissum et sublatum est et sumus sub gratia 1', Eoma. 6. Hoc 

esset sub 'gratia' sine 'veritate', idest, fucus; peccatum non tantum remis- 

10 sum, sed fugatum et sublatum est! Non tantum gratia, sed etiam 'do-cs\>i). «,t 

uum' est veritas, Ephe. 4. Quare manes in peccatis? An nescis, quod 

Christus mortuus est et peccatum remissum? Mauere ergo in 'odio', ept«,26 

ebrietate aut adulterio non debes. Christus passus est ad remissionem 

peceati, non ad licentiam carnis et concupiscentiae ; ut Papa imputat 

15 uobis hanc horribilem blasphemiam, quasi doceamus homines secure 

vivere, sine lege, in licentia omnnim peccatorum, quod lex non obliget 

ad damnationem. Caeremoniae sunt sublatae, ut moralis lex ablata, 

ut non vexet conscientias nostras, non simpliciter, sed in Spiritu, 1. Cor. 5. 

quia 'repurgandum vetus fermentum', ut nova simus conspersio; pur-i flot. 6,8 

au gatur, occiditur, comburitur, ut destruat corpus peceati. 

Agitur ergo de 'veritate', ut liberemur a peccato revera et peccatum 

aboleatur; sedet Christus ad dexteram Patris et abscissus est propter nos, 

non tantum, ut simus filü in gratia per remissionem peccatorum, sed 

etiam accepto Spiritu Sancto purificemur 'de die in diem', donec in ex-a.Sot.4, le 

25 tremo die prorsus puri üamus sine reliquiis peceati sollicitantibus et 

retrahentibus nos. Vide enim, quam inflrmi et impuri simus r saepe labi- 

mur, 'peccatum assidue captivat nos, repugnans legi mentis', ut etiam «öm. 7,23 

remedium quotidianum coactus sit dare Christus, cum iubet 'septuagiesîottt). i-,22 

septies remittere, quoties offendit nos frater', etc., Matth. 8. Paulus: 

30 'repugnat, militat contra legem mentis', quanquam sit remissum 'pecca- 

tum' et non imputetur. Peccatum ergo est 'plaga nostra', haec incumbit 

nostris cervicibus; hanc etiam vult sanare. 'Et dabit impios, vel:V.9 

inter impios, sepulchrum suum'. Nos legimus secundum veterem 

translationem : 'pro sepultura sua, et divites pro morte sua'.^ Hoc expo- 

35 nunt veteres sie, quod Christus dederit ludaeos impios et superbos loco 

sepulturae, id est, ipse liberatus est, ludaei traditi sunt loco eins in 

manus Eomanorum.^ Ut sonat illud Proverbio. 21.: 'lustus liberabitur,©t>t. 11,8 

9 sine] sive Text 

') So Vulgata. ') Hieronymus, Comnient. in Isaiam, cap. LIIL: . . dicendum, 

quod Scribas et Pharisaeos . ., qui in populo ante reguabaut et nirniis opibus affiue- 

bant, post Domini passionem Romanis tradiderit Deus et aeternae subiecerit servituti; 

:


et tradetur impius pro eo'. Hirne sensum huc transferunt. Hoc est quidem 

reguläre Dei opus. Nemo enim evadit iudicium Dei, quin tandem 

impingat. Et iustus nullus dcrelinquitur, tandem tarnen liberatur. Sic 

impius non effugit, sed traditur. Sed quod huc accommodatur haec 

Stic, ii.'sententia in proverbiis, non quadrat, quia non loquitur Propheta hoc loco » 

de tranquilla et suavi, sed de crudeli morte. Sic ergo, inquam, exponunt 

Lyra, Hieronymus, Augustinus haec Prophetae verba: 'dabit impios 

pro sepultura sua', id est, impii ludaei pro liberato Christo traditi sunt 

in mortem huius \'itae et aeternam, quia Eomani omnes occiderunt. 

Sinamus istam sententiam bonam, piam et veram; sed an in hoc loco lo 

quadret, de oo disputamus. Aliud enim est veram esse sententiam, aliud 

propriam esse loci.^ Alii sie exponunt, quod 'divites dabit pro sepulchro', 

i'ut.23, joff. id ggf. loseph ab Arimathia, qui dives fuit, sepelivit Dominum, et in 

honesto loco^; sed vadetur esse alienum: Etsi 'dives' in Sacris literis 

communiter signiflcat 'impium', tarnen, cum additur nomen cuiusdam i» 

JKoiiii. 19, 21 i„8ti^ non signiflcat impium. Impii significantur Matth. 19.: 'Facilius 

est camelum intrare per foramen acus, quam divitem in regnum coe- 

suf. 6, 34 lorum' ; Item Lucae 6.: 'vae vobis, divites', etc. Hoc loco 'dives' in 

Propheta signiflcat 'impium'. loseph autcm non fuit impius, sed discipulus, 

quanquam occultus. Nee Deus abiicit vel di\ates vel pauperes etc., nisi »o 

sint impii, ut operarii infideles, item avari; utllieronimus inquit: omnis 

i.tiin.6,i0(jive8 aut iniquus aut iniqui haeres.* Et Paulus inquit: 'Avaritia est 

ep(). 5, sradix omnium malorum', vocat etiam 'avaros' 'idohitras'. Homincs 

enim raro di-\-itiis recte utuntur, sieut exempla quotidiana abunde testantur; 

unde et gentes clamitant: O aurum, causa es omnium malorum*, a 

Et Poeta : adixov 6 tiIovio?, noXlä d' ovx oQ&cbg tioieI^, 

Item: nokXibv xä yqrnxaia alzi avdgcüjtotg xaxcöv.^ 

Quid est excellentius pace, potesfeate seculari, gloria, honore etc., 

quantus vero horumDei donorum abusus! lurisconsultus autlheologus, 

quando animadvertit eruditiuncm suani. videtur sibi angelus angelorum so 

«dm.8, «oDei. Creatm-ae quidem sunt buuac, sed 'subiectae vanitati'. Meretrix 

egregium habet corpus, sed est in turpissimo quaestu. Sic impius vocatur 

Migne 24, 629. — Lyra z. St.: i. e. iudeos impios et avaros dabit iu mauibus romanorum 

in penam mortis sue, quod tempore Titi fuit adimpletum. 

') W'ichtiyer Grurulsatz Luthers auch bei Keint-r Jiibelubcrsetîiit). ') Additio I 

de» Burgengis z. St.: proprie videtur exponi de iudeis (riß. Z. '{.); .. sed sie debuisset 

dicere: 'pro morte sua', non: 'pro sepultura', quia licet in raorto christi niaxime pec- 

caverunt . . Meritorie enim et lioiiorifice christus fuit sepultus. ') Unsre Autg. 

Bd. 29, 411, 12. «) Vgl. Uoraz, Carm. IIJ, 24, 48/. •) Stobaeus, Florileg.: I'dyof 

nXovxoo Nr. 14, ed. Teuhn. IJI, 1H4; aus des Kiiripidcs '.4!l.târSeo(, ed. Teubn. 

Eurip. 111 Nr. 6

Enarratio capitis 53. Esaiae. [1544.] 1550. (V. 9) 729 

dives, sed loseph fuit discipulu« lesu, sicut Abraham, David non fueruntsut. 23,10 

pauperes etc. 

Non igitur hie intelligendus est, ut exponunt Ljra, Hieronyraus, 

AuKustinus, nee propterea sepulchrum eins non honoratuui est, quod 

5 prope 'calvariam' sepultus est, sed est honesta sepultiira. loseph Ari-OTni").2i.33 

mathensis non adeo timidus fuit, quia audet Christum cruciflxum sepelire 

in suum sepulchrum, invitis etiam pontificibus. Quociroa necesse est 

probum et pium fuisse liunc virum, alioqui cofi:itasset : lesus ille dam- 

natus a summis Sacerdotibus, scribis, senioribus populi et tota plebe 

10 ignominiosissime crucifixus est; Ero in odio totius synagogae sacerdotum, 

si aufferre velim de cruce et ponere eum in meum sepulchrum et honorare 

damnatum ab eis ut blasphemum et sediciosum. Omissis ergo his inter- 

pretationibus^, sie verto et expono: 'Et dabitiir' impersonaliter, sicut 

Lucae 6.: 'Mensurabunt' : mensurabitur, 'dabunt', id est: dabitur. ItaSiut.e. »s 

15 Activum verbum exponemus passive vel impersonaliter propter clariorem 

sententiam: 'Dabitur cum impiis sepulchrum suum', vel: 'dabit cum 

impiis sepulchrum suum' in accusativo; sed non semper potest reddi cum 

accusativo, ergo transferenda est vel per praepositionem 'cum' vel aliam 

particulam ut 'sicut'^: 'Et sicut cum divite', id est, impio, Idolatra, 

ao peccatore 'in mortibus'.^ 

Sit ergo haec sententia (non enim invenio commodiorem), id est: 

ludaei non contenti, quod occiderunt Salvatorem nostrum et exciderunt 

de terra viventium. Sic omnes impii sunt homicidae: non contenti 

aliquem occisum, non consistunt in hac crudelitate, quod tam crudeliter 

35 et a+rociter occiderunt pios, sicut civilis magistratus et politica iusticia 

saturatur morte vel ultimo supplicio furis. Saevire autem in corpus 

mortuum diabolicum*, quia oportet quasi bis mori. Imo, si possent, 

centies occiderent. Sic etiam Papa loannem Hus exussit constantiae 

propter verbum Dei et collegam eius Hieronymum de Praga. Hoc ibi 

30 non satis erat Papae, sed etiam cineres effossos et locum cineris integro 

cubito proiecit in Ehenum, ne quisquam, vel ipsa terra, in qua erat com- 

bustus, toUeret aliquid in memoriam. Hoc non est bis, sed millies mori. 

Quid enim misera terra peccavit, ut etiam eam effossam in Ehenum 

abiectam velint. Postea addidit etiam hoc post exustum Hus et sub- 

35 mersos cineres: exeommunicarunt, maledixerunt, damnaverunt nomen 

') Oben S. 727, 3öff. ^) Jesajavorlesung 1527—29: 'sepultus est sicut impii et 

mortuus sicut divites', Unsre Ai(S(). Bd. 25, 335. 24. Liitherübersetznng stets: 'er tft bc= 

graben tote btc ®ottlo?en bnb geftorben toie ein SReidêr'. Vulf/. 1509: 'divites'. sonst Vultj.: 

'divitem' ; so auch Hieronymus z. St. , der aus der Sept. aber auch 'divites' übersetzt. 

Vrtext: iîr»; nach diesem Singular übersetzte Luther. — Heutige revidierte Lu'herbibd 

'man gab il)m bei ©ottlojen fein ©rob unb bei Meieren, ba er geftorbcn toor.' ') Urtext: 

ITiaa, pltir. conatructus. *) Erg. est. 

:


et memoriam eins in aetemum extirpaverunt et animam eius abiecerunt 

in infima tartara.^ Ita S. Dei martyr loannes Hus non unam, sed tres, 

quatuor, imo phires mortes passus est: Exustu8,8ubmersus, post distractus 

per aquas in omnem terram et nomen eius extinctum ac deletum, anima 

eius Diabolo tradita et excommunicata sub imos inferos. s 

Iste est insatiabilis fuxor Diaboli et suorum. Hoc, ut supra dixi, 

non facit politicus Magistratus; quiescit et desinit, quando reus affectus 

est ultimo supplicio. Sic hie eum crudeliter de terra exoindunt, eunt 

iDinm.st,63|. a

Enarratio capitis 53. Esaiae. [1544.] 1550. (V. 9. 10) 731 

minum pagsiombuö. Et si tantum naturam hiimanam spectes, hoc est, 

si purus homo esset, tarnen crudelita.s esset immanis et horrenda. Sed sie 

oportuit crudeliter excindi ex terra. Fuit victima pro nobis factus, — 

Ideo oportet in eum riiere, quicquid est furoris Diaboli et miindi, in eiini 

5 spui, oportet Diabolum totos turores suos exonerare et effundere in illam 

personam, ut exorbeat illam totam. 

Cum nihil superest furorum, resnrgit Dominus et peccatum, mortem, 

Diabolum, legem, infernum et omnia mala, quae nos afflixerunt, vincit 

et exhaurit, ut iam nihil de eis supersit. Qui ergo credit in Christum, 

10 huic peccatum, Mors, Diabolus nocere non.queunt. Nam Filius Dci, 

Dominus noster lesus Christus, exorpsit cum magnificentia et gloria 

omnes furores Diaboli et vomitus eins. Qui ergo, ut iam dictum est, in 

eum credit, habet Diabolum victum, prostratum et conculcatum, ut 

Gene. 3. dicitur: 'Semen mulieris conteret caput serpentis'. Si modo i.Moic 3,15 

15 credat, sedet ad dextram Dei, aeterni patris, semel mortuus non amplius 

moritur ; Imo 

regnat et 'triumphat iam expoliatis et traductis potestatibus', 

Colo. 2., 'Et nos per ipsum', Micheae 2. Etsi carni dentes inflgit^, sed l^^^^-^'-^j 

frustra 'contra stimulum calcitrans' et ungulas infigens ipsius ferratis.siva.o.s 

[58g.I]Bt Dominus voluit eum conterere in infirmitate; si po-v. 10 

20 suerit pro peccato animam suam, videbit semen longaevum 

et voluntas Domini in manu eins dirigetur. 

RElinquo vobis iudicandum, quam apte exponant ludaei hoc caput 

Esaiae de seipsis in hac praesenti captivitate, quam congruat et quam 

verum sit de eis dici: 'os suum non aperuit, verbo et opere non pecca-vit'.s. et. 

25 Item, an ipsi sint 'de angustia sublati' etc. Hie apparet, quam pulchre 

scripturam interpretentut. Ifon hnmana, sed diabolica depravatione 

trahunt sanctissima verba de Salvatore nostro ad ipsorum sceleratam 

turpitudinem. ludicant se respectu gentium esse sanctos, iimocentes 

et sine omni peccato, puros.^ Ita sordemus pos gentes ipsis, cum inter 

30 sese sint pestilentissimi et quo meliores, hoc peiores.' Sed haec omnia 

facta sunt consilio et voluntate divina. Non attigissent ei unam guttulam 

vel unum capillum. Verum haec fuit causa passionis Filii Dei, scilicet, 

quod volente Domino passus est. Deus sie voluit. At quoad ludaeos, 

non voluit, sed permisit, ut Petrus ait, Acto. 3.: 'qui praedixit per os 

35 Prophetarum, pati Christum, implevit sie'. Deum definito consilio 

traditum cruciüxistis. Deus permisit et voluit fleri, quare? ut esset 

7 Doninus Text 31 sunt] aut Text 

') Nämlich Diabolus. ') Oben S. 714 Anm. 2 und S. TIS Anm. 1. ') Ähn- 

lich Wander 4, 240: Schlimm 12: „Es wird elier schlimmer als besser."

732 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1550. (V. 10) 

1. Bioit3,ij victima pro nobis. Deus voluit 'conterere caput serpentis', id est, deätruere 

regnum Diaboli, peccati, mortis, iit aedificaretur regnum iusticiae, salutis, 

vitae aeternae. Haeo fuit Dei voluntas, propter hunc flnem facta omnia, 

quia Deus non delectatur iniusticia, peccato, morte, sed iusticia, fide etc. 

Hac finali causa delectatur Deus et eam respexit. Dominus voluit et » 

complacuit ei, ut contereret eum. Ipsi Ignorant Dominum gloriae esse, 

sipii.3, i7ut Petrus inquit: 'per ignorantiam fecistis', et male, — sed DEVS \ertit 

in bonum. Eflectus bonus et causa finalis: ut vos liabeatis salutem; 

mittit Spiritum Sanctuni, ut agatis poenitentiam, sinatis vos adiuvari, 

benedici, salvari victima oblata, salus parata, Diabolus victus cum lu 

peccato et morte; tantum vos accipite et apprehendite fide. Haec enim 

est volimtas Domini, quia eum sie voluit conterere. Quia: 'si dedent 

animam suam pro delicto, videbit semen longaevum'. Non est mortuus 

et sepultus, ut maneret in morte et sepulchro, sed initio Capitis dixit: 

aoM^'zit'Et sicut virgultum corara eo et radix de terra sitienti'. 'Frumentum is 

iactum in tcrram, non moritur', Sed hoc flne, ut ferat fructum centuplum; 

non moritur, ut redigatur in cineres, sed ut impleat orbem terrarum 

iusticia, salute, vita, reparet regnum coelorum; non est mortuus, 

ut periret, sed ut animam suam daret delictum. peccatum seu, ut Paulus 

epi). 6.3 vocat: 'victimam', id est, 'hostiam' pro delicto. Haec fuit Dei voluntas, ao 

i.tim. 2, fiut esset victima, placatio, 'ä%'TiXvTQov', redemptio, precium pro peccatis. 

Quia ira Dei non potuit placari et tolli nisi tali et tanta victima, quae 

est Filius Dei, qui non potuit peccare. Nulla sacrificia erant, quibus 

placari potuit DEVS, nisi haec victima, quae poneret animam suam 

i.not. 10, s'ascham''; Imo omnia sacrificia veteris Testamenti fuerunt 'ävritvna', üs 

Stbt. y. 1 (f. ut Epistola ad Ebreos loquitur, huius sacrificii Filii Dei. 

Verbum 'Ascham', quo hie utitur Propheta, placuit et Paulo ad 

2 norlj*!!! Rom. 8.: 'et de peccato damnavit peccatum'; 2. Corinth. 5.: 'Eum, qui 

non noverat peccatum, pro nobis peccatum fecit'; ut hie dicitur: 'Qui 

«.»peccatum non fecit'; sie in Propheta: 'Nee inventus dolus in ore cius', m 

et tarnen factus est peccatum, ut hie: 'ponet animam suam delictum'*, 

s.siioits.iuu. b. seu, quod nos proprie vocamus: 'victimam'; sie Moses vocat 'Ascham' 

ipsum sacrificium vel victimam pro peccato '; non siniplieiter sacrificium, 

S Fflectus Text 

') crx. lieuchlin: Peccavit, delictum, mulcta. ') Urtext: iuc: ni'K B"t. 

Additio II des Burgensis z. St. : In hebreo habetur: 'Si posueris peccatum animam 

tiuam' . . contra iudeos et alios perverse credentes . ., quod cbristus pro peccato suo 

proprio fuisset passus. Paul von Burgos sieht in der auf' (toit zu beziehenden Verbal- 

form in der zweiten Person die Sicherumi gegen den IrrgUiuben ; Luther stellt ilif rich- 

tige lieäeiitiinii de» Bi'X fest, übrigens auch gegenüber Reuchlin selbständig diirch Schrift- 

vergleich. ') Auch nach Kautuch und (Jesenius.


sed proprie: 'pro peccato posuit Christus animam suam', id est, fecit 

seipsum peccatum, victimam nostrani. Granimatici disputant, an sit: 

'si posuerit animam suam', sciiicet, per delictum, vel 'peccatum', sed 

nihil refert; — id est: 'si fecerit ipse suam victimam', vcl: 'semctipsiim 

6 victimam', ut sie 'videret semen, quod prolonget dies'. 

Hoc est, quod passim de regno Christi Propheta vaticinatur, ut 

Psalmus: In iusticia et iudicio corroborabuntur 'filii eorum, habitabunt'spf. io»,29 

et regnum eorum in seculum. Item: supra thronum eius a modo et usque 

filii tui, semen eorum dirigetur, id est, regnum Christi durabit, semen 

'0 eius propagabitur; donec Sol luxerit et manserit Luna, erit propagatio 

seminis istius. Tamdiu durabit propagatio vel, ut dicitur: 'semen', donec 

collecta tuerit universa Ecclesia; tum desinet illa propagatio vel semiui- 

ficatio, tum etiam amplius non erit generatio corporalis nee spiritualis 

nee docebimus amplius nee baptizabimur nee credemus, sperabimus. 

'S Sed tantum 'diligemus' et laetabimur, fruentes aeterna vita et beatitu- i.Ror. ia, s 

dine. Hoc est regnum Christi manere in 'longitudinem' dierum. Hoc 

pro sua passione habebit, quod regnum eius, ut dictum, manebit et pro- 

pagabitur, crescet, sine fine multiplicabitur, in illum usque diem, donec 

'tradet regnum Deo patri'; Interim oportet cum regnare. i.not. is, '.m 

20 Et voluntas Domini per manum eius dirigetur. 

HOc pertinet ad praecedentia de 'semine longaevo': 'quia vohmtas 

Domini fuit, ut contereretui"'. Et 'ideo, si posuerit animam suam hostiam 

pro delicto, videbit semen longaevum, Et voluntas Domini in manu 

eius prosperabitur', fortunabitur, ut Psalmus inquit: 'O Domine, benespf. ns, ss 

25 prospeiare'. Ista verba includunt tyrannidem illam horribilem et po- 

tentiam Diaboli, ut infra dicit de 'dispartitione spoliorum'. NuUus est 8. 12 

successus, fortitudo aut victoria contra regnum et tyrannidem Diaboli. 

Mors rapit omnia et Diabolus per mortem et 'aiitor mortis' vocatur. siijm.5,i2it. 

'Voluntas' igitur 'Dei' hie dicitiir illa victoria, illud opus divinum, quo 

30 destruitur opus Diaboli, quo 'captivitas captivatur' et, sicut in Euangelio gpti. 4, 

est: 'cum fortis vincitur et ligatur, diripuerunt eius spolia'. Item«iit 11.2L' 

CHRISTVS inquit : 'Haec est voluntas Dei, qiiod missus est filius hominis, sofi. :i, u 

ut fedimat genus humanum' a peccato, morte, lege, potestate Diaboli: 

— illa voluntas DEI nunc prosperabitur. Quare utitur illo vocabulo 

35 'prosperabitur'^? propter potentiam et Tyrannidem Diaboli in genus 

humanum: Omnes Monachi, Turci, Gentes laborant magno zelo et in- 

credibili studio aggrediuntur durissimum genus vitae, et quo est durius 

et asperius vitae genus, eo se melius putant evasuros hanc Tyrannidem. 

3 si] sie Text 

') Urtext: nb::r ReiicMin: Prosperatus est. Luilieriihersetzwui : 'mitb . . fortgel)en'. 

8


Sed nihil est prosperum et fit indies de die in diem peius, ut in 

TOnrt. s.s.'.f. 'muliere Aemorroissa' : quo magis laborat natura, ut extricet se ex peccato 

et morte, hoc magis impingit et deprimitur sub hanc tyrannidem. Magni 

laboris res est etiam Christianum, qui est baptizatus, ablutus sanguine 

Cliristi, perrumpere et transire de iudicio ad vitam, — quid faciat Mona- ;• 

chus, qui sua morte, labore, per vota et reiigiones suas mit salvus fieri ? 

Ibi nihil prosperum; quicquid feceris, vadit cursum cancri^, ut solet 

i.aön.is.iadici. 'Sacerdotes Baal vulnerabant se lanceolis', perfundebant se sanguine, 

3.a»plcie,s7'iniraolabant filios et filias'. Acbas, rex luda impiissimus, quam horri- 

bililcr devotus fuit, nihil omisit religionum etiam externarum, ut placa- lo 

ret Deum; sed unicum remedium et via unica Christus, in cuius manu 

prospcratur Dei voluntas. Omnia nobis prosperrime succedunt, si 

jf„( 3 3 apprehendimus Christum, Mn quo sunt omnes Thesauri sapientiae et 

cognitionis Dei absconditi'. Voluntas Dei non prosperatur per nostras 

mm.i 2i manus aut opera, sed per Christum, qui 'se dedit pro peccatis nostris'; i;. 

per hunc datur Spiritus sanetus, ut perrumpamus. Non tamen sine 

labore aut dolore. Caro enim plumbea nos semper deorsum retrahit 

et Diaboliis impedit. Ergo non fit cum risu, sed cum magna lucta, labore, 

'jjiaiii)..;c .(idifflcultate, murmure, rebellione carnis, etiamsi 'spü-itus' est hilaris et 

'promptus'. 'Hephetz'2: 'voluntas', Studium, institutum, 'placitum', so 

fere significat hoc, quod volo facere, bas- trt) ijernc tû, bamit id) Uinbt3cl}e, 

*tf6.3, 8. lUt Ecclesiastes de 'muliere', quae etiam habet suum 'licphetz', ut oninis 

actio habet suum 'hephetz'. Ante tempus non fit, ut etiam dicitur: 

Annus producit fruges, non ager.^ Si in hieme seres, frustra laborabis. 

Omnia flaut oportet suo tempore. Latini dicunt: vcni in tempore, quod ss 

omnium primum est*; caro vocat 'occasionem'.* Significat ergo 'licplietz' 

hoc, quod instituit facere, ev cß evdöxtjas, sicut inquit de filio suo, Domino 

TOoui). 3, 17 QOßtro lesu Christo: 'Hie est Filius meus dilectus', 'in quo complacifum 

est mihi', 'iv co evdöy.tjaa", id est, in quo omno 'studium','vohintas', btUilll 

ao^.cisirf) meinet Ijerfeen hift Ijabe onb jef)e, ut loan. 6.: 'Hoc est opus Dei, ut so 

credatis in eum'; de illo studio est soUicitus, in hoc 'misit Filium', ut 

audiamus eum et sie per eum restituantur omnia, quae sunt 'in coelo' 

«v>fl. s. so et in terra, 'usque ad tempus restitutionis omnium', Acto. 3. 

I- 

»oi.a, i 

In hoc omnia sunt reposita, 'omnes thesauri sapientiae et scientiae 

Dei', ac omnia per ipsum et in ipso consistunt, breviter omnia debent 31 

24 AiiniH Texl seret Text 

•) iMtliem Sprichwörtersammhmfi Nr. 23», Unsre An-it). B«; Thiele S. 220 f. 

') ycn. lieiichlin: l'liicuit; vohiptatera, voluutatpin, coiiiiilacentiain, dilectioniMii liahuit. 

') fAitlierH Spriclnrurlersiimmluny Nr.:iJI, Unsre Ati.!, Tod. *l Trrenz, Utaiit. 

II, % 123 f. *) ICrnsm. Aiiag. : Occanione diintaxat opus improbitati vel maliiiap; 

Wiintlrr I, ir>2K: Oeleyenheit 1-1.


in eo recapitulari, hoc est 'studium et voluntas Dei' : omnia in filio nobis 

incarnato et revelato. Hoc modo procedit et prosperatur, non obstante, 

quod Satan sunimis viribus et omnibns conatibus sese opponit, opprimit 

omnes, qui iinica syllaba fatentur Filium Dei, occidit Prophelas, Aposto- 

i los, Martyres, resistit confessoribus, habet pro se magnam partem in 

carne nostra, ita, iit videatur opus Dei irapeditum es.se et infortnnatuin, 

non procedere. Lege tantum historias Ecclesiae, et videbi.s quam varie 

hoc opus a Diabolo saepe impeditum sit. Et tarnen prosperatur semper, 

iam quinquies mille et SOOannis^, opus Dei. Quia scriptum est: 'per 

lu manum eius voluntas Domini dirigetur'. Etsi longe videatur contrarium, 

vide res gestas, tum dices cum Propheta: 'Memor ero operum tuorum *(. 119, .- 

et sie consolabor. Quia quadrigae tuae quidem 'in medio aquarum','8f. 77, su 

Diabolus adhaeret rotae et impedit. Nihil expetamus melius, quam 

quod accidit omnibus piis ab initio mundi. Sic accidit Adae, Noe, Abra- 

15 ham, quibus apparuit ita, quasi non solum impedita, sed etiam deleta. 

At perrumpit non i)er manum nostram, sed ijer ipsius Domini lehova 

manum prosperatur. 

Propter laborem animae suae videbit; et iniquitates etc. v. 11 

ITerum hie malitia, nequicia et horribilis invidia ludaeorum cernitur, 

20 qui confuderunt distiuctionem et textum corrumpunt. Septuaginta 

interpretes digni odio sunt. Non enim possum eredere nee verum est, 

quod transtulerint et verterint Biblia ex Spiritu Sancto. Nam apparet 

manifesta vanitas, nequicia et Studium depravandi. Oportet nos ergo 

distinguere textum. 'Si anima sua se posuerit', vel 'a labore' vel 'miseria 

25 animae suae videbitur et saturabitur' ; oportet enim textum praecedentem 

cum sequenti concordare et connecti. 70: 'Si dederitis pro delicto' 

etc., 'Et Dominus vult aufferre de dolore animam eius, ostendere lucem, 

iustiflcare iustum'^; quid vero hoc erit? Est impossibile etiam recens 

aliquem institutum in Ebraica lingua non videre depravatum esse textum 

30 data opera ex mera malicia. Si 70 ita verterunt, fuerimt homines nequissimi, 

qui ludere tantum voluerimt regem Ptolomaeum Philadelphum 

tanto studio et labore quaerentem versionem.^ 

') Zählung seit Erschajfung der Welt. Vgl. Supputatio annorum »mndi, Unsre Ausg. 

Bd. 53, 17J. ') Sept. : cav döHis TisQt ä/iagzias, 17 îvxtj vficäv oyjezai o:regfia fiaxoößiov 

xal ßovXeTai xvQiöe a

3ci. 9, .^ Esaiae 


Ipsi corrumpimt et sensum et distmetionem; credo ideo sie vertisse, 

ut adigerent eum ad largiorem Eleemosinam : 'si dederitis pro delicto', 

id est: 'si sacrificabiti.s^, diu vivetis et Dominus vult aufferre dolorem'. 

Haec non est Prophetae sententia, qua vero impudentia audent proprium 

fingere sensum et mutare verba et torquere? An hoc est vertere? Sic j 

9.: 'vocabitur nomen eius magni consilii, mirandus consiliarius'. 

Haec enim sunt verba 2, ne quisputet nosipsisiniuriamfaccre: 'y.alxa/.eTrai 

TÖ övofia avTOV : fuydXrjg ßovXijg äyyeXog, &avfiaaibg avjxßovkog' } Verum illud 

est studio et malicia depravare clarissima verba, in quibus nuUa obscuri- 

tas et diffieultas est. Pro 6 vocabulis: 'vocabitur nomen eius' etc.*, Ip.si 10 

verterunt: 'magni consilii Angelus'. Ita optimam et consolatione plenissimam 

sententiam vertunt, imo potius pervertunt. Ista studiosis 

Ebraicae lingue commendo, ut observent nee excusent aut admittant 

illorum somnia, ut Hieronimus autboritate publica excusat 70 inter- 

pretres.* Ego non excuso nee video Apostolos eorum versione usos, u 

etiamsi apparet, quod eos legerint; sed non sequuntur eam depravationem, 

ubi vidcnt deviare 70. Apostoli potius apprehendunt Ebraicum textum; 

3f(.«,8Ut in illo: 'devoravit mors' ipsi* verterunt, Esaiae 25.; Paulus recte 

. $tot.i.'..55 vertit 1. Corinth. 15.: 'Absorpta est mors', quamvis hoc loco vocabulum 

ita ponitur, ut sit aliqua species.' Sed hie nuUam speciem habet, ut ^ 

quivis, qui tenuiter attigit Ebraea, iudicare potest. Haec^ non possunt 

excusari ex ignorantia facti, sed certa et aperta malicia. Est ergo sen- 

tentia, ut habet verus textus ebraicus: 'proptc iaborem auimae suae 

videbit'*, scilicet: cum gaudio, voluptate; significat enim verbum 'Eaah'^" 

hoc loco non 'subito intuori' et 'desistere' ", sed 'cum mora et manendo 51 

in visione', ut Virgili^s inquit: iuvat usque morari.^^ Sic ubiquc exposui- 

B. 10 mus'', id est : 'cum voluntas domini dirigctur, videbit longaevum semen', et 

tale, in quo 'delectabitur ^^dcndo', et non solum dclcctabitur, sed usque 

5(17,1^ ad '.sacietatem copiose' videbit; ut Psalmus: '.satiabor, cum apparuerit 

Vf. 16, iigloria tua', item P.sal. 115.: 'implebis cum laetitia tum vultu tuo, delecta- jo 

ne ptolemeus crederet eos ponere duplicem deitatem et ut secretum fidei non aperi- 

rent genlili. 

•) Uitronymus a. a. 0. erkliir! : 'Si volueritis agere poenitentiam', Mittne 'H, ^5;. 

') Nämlic}i der Hep'.uuijinta. *) Vr/l. oben S. rtö.J, 14 und S. ßö-J Anm. 4. ) Luther 

meint den übliclien Text. ') Hieran ymiis, Comment. in Isaiatn, cap.TK. tu Vers 6: 

Qua noniiuum maiestate perterritos LXX reor non esse ausos de puero dicere, . . sed 

pro bis sex nominibus posuisse, quod in Hebraico non habetur: 'matfiii consilii anjê- 

lus*; Miffne 24, ISO. •) Sepluatjinia : xaTt.iiFf 6 Oärajoi. ') Vgl. unten das 

leUle .SJeiei des rorlieflenden Bamle.i : Martini Lutheri Additio in locum Hoseae cap. 13. 

•) Das Verfahren der Septuaginla. •) Urtext: nxi"; 'nrc: b-S". ") Reiichlin: 

Spexit, vidit; . . invidere, despicere. ") H'oAZ rom Bearbeiter der Nadischriß Hörers 

verlesai «tt« 'despicere', rtfl. vorige Anm. ") Aeneis VI 487. ") Z.B. Pn. 22, 18; 

M, y; tu, H Urtext stets nur das Verb nxi. Lulherübersettung: 'Cufl leên*.

Enarratio 53. capitis Esaiae [1544.] 1550. (V. 1 1) 737 

tione in dextra tua', id est: 'cum voluptate et copiose viderc', id est, 

Cliri.stus videl)it fructiim passionis, resurrectionis, Eeclesiam victricem 

mortis, peccati, Diaboli; cum magna voluptate videbit prostratum 

peccatum, mortem absorptam, strangulatum Diabolum. Nee solum ipse 

5 ad saturitatcm v-idebit, sed ctiam vos cum ipso. Subinde repetit Christi 

passionem Propheta, ut fere totum caput nihil aliud fuit quam repeti- 

tiones, sed tarnen, ut sempcr aliquid addat, scilicet, quod mortuus 'prop- 

ter peccata'. 'Non decor ir eo; contcmptis.simus, abiectissimus vlrorum ; b. j (f. 

Languore.s nostros tulit et morbos; Disciplina pacis super eum' etc. Ita, 

10 etiamsi sint repetitiones merae, tarnen semper aliquid accedit, ut hie: 

'posuit animam suam pro delicto, ut videat semen longaevum'. 'Aninia 

eins laboravit', fuit adflicta, ut videat gaudium, voluptates, satur et 

plenus gaudiorum. Propheta stupet et admiratur illara incredibilem digni- 

tatem, quod pater mittit fllium, et inenarrabile consilium De', quod 

15 sinit eum excindi, fieri novissimum virorum, idque propter nostra peccata. 

Ideo eogitur ad copiam et amplificationes. Est enim Propheta Esaias 

hoc in loco valde eloquens, qui potest eandem rem aliis atque aliis verbis 

et modis eloqui. Hi sunt veri Ehetores, qui eandem rem dicere norunt 

aliis atque aliis verbis subinde et modis ac semper tarnen aliquid addere 

20 signiflcantius. Hoc possunt summa ingenia et summae eloquentiae viri. 

Imo 'videbit suam voluptatem^, atque equidem ad saturitatem', et omnes 

sui credentcs cum eo, Quia factus est victima, sudavit sanguinem 

nostro magno bono et suo magno gaudio. Ipse victor laetabitur, qui est 

nostra vita, iusticia, sahis; nos ei gratias agemus, quod 'est excisus des. 

25 terra viventium', mortuus et ita victor factus. Quomodo autem satura- 

bitur et videbit suam voluptatem ? 'In scientia sua iustificabit servus 

meus iustus multos'. Ibi tribuit ei nomen 'servi' iterum, qui tarnen est 

DEVS et faciens opus Bei ac voluntatem Dei implens. Ipse servus 

meus iustus, de quo supra dixit^, 'peccatum non fecit nee est inventusiB.9 

30 dolus in ore eius', imo tantum optima fecit, salutaria loquutus, nihil 

dignum poena in eo et tamen ille innocentissimus inventus mortem 

patitur crudelem. Non est iustificatus hac morte sua a peccato. Est inno- 

cens, 'agnus immaculatus', conceptus e Spiritu sancto sine omni peccato ; s. 7 

sed sibi non servabit hanc iusticiam hie servus 'paciens'. Sed illa con- 

3i tritione, qua contritus est a Deo innocens, sanctus, hac inquam Servitute 

et obsequio non sibi nee propter se fuit servus, sed in hoc Dei servus 

fuit, ut et hac Servitute iustilicaret multos. Is fructus est passionis 

suae: iustos et salvos facit a morte, peccato, liberos a potestate Diaboli. 

Hoc est servi huius officium, nt in sua passione serviat nobis. Quae est 

31 inrenis Text 

') Lnlherübersetzung auch hier: 'inirb er feine 8uft l'e'ên'. -) Vgl. oben S. 687 ff. 

Sutftetg SBette. XL, 3 47 

s


ratio, quod nos iustificat? quomodo, qua via pervenimus ad fructum 

et finem liuius operis ? Nulla alia via et ratione nisi in anima sua vel 

2 )|)firi 3, 18 'nüticia' ; sie et Petrus exponit et recte: 'crescite in eognitiouo Domini 

nostri lesu Christi'. Illam cognitionem 'scientiam' 70 verterunt.^ Haec 

3at •;, 19 noticia est ipsa 'Fides', non tantum 'iiistoriea, qua Diabolus et credit' i 

et Deura praedicat, quemadmodum etiam liaeretici. Sed est agnitio 

i.9Ko(cj,iexperimentalis, et üdes signiücat hoc vocabuluni: 'cognovit Adam 

uxorem suam', id est, sensu cognovit expertus eam suam uxorem, non 

specuhitive aut histoiüce, sed experimentaliter ; inde etiam ipsum verbum 

'lada'^ saepe vertitur pro 'doctrina', id est, vera, viva cognitione, lo 

non tantum, qua audio et narro, sed qua appreliendo, innitor et sector 

hanc Cognitionen!, quod intrat in cor, ut sperem et non dubitem, acquiescam 

et cunüdam, quod Christus pro me sit passus. Hoc non t'acit historica 

fides, non addit hanc experientiam, sensitivam et experimentalem cogni- 

tionem; dicit quidem: credo, quod Chiistus passus sit, atque etiam pro i5 

me, sed non addit hanc sensitivam, experimentalem. Vera autem fides 

hoc statuit: dilectus mens mihi et ego apprehendam eum cum laeticia, 

suf.s, asut Simeon canit: 'Nunc dimittis servum tuum, Domine'. Erat visio 

non tantum speculativa, sed experimentalis, qua movetur, cum anima 

tum corpus sentit innovationem quandam et motum vitalem. 

3Qt.i, SS Altera fides audit quidem, sed nihil movetur cor, lacob. 1.: 'Qui 

audierit, est sicut contemplans specuhuu'. 

Audiens de Christo, non habens fidem veram, sed spumam illam 

et superficialem perinde est ut 'abiens a speculo, quo se contemplatur'. 

Sed qui vere credit, eui Spiritus cor tangil, retinet hoc et sentit com- a 

placentiam. Igitur vides Apostolos distinxisse de Fide, non de super- 

ficial!, transeunte et nihil efficiente, sed vera, quae gustat suavitatem 

Dei, ut hie loquitur: 'in anima', id est, experimentali, vera, viva 'cog- 

nitione' sui iustificabit muUos. Ideo cuim mortuus est, resurrexit, implevit, 

fecit omnia, ut tu in eum crederes et salvus fleres. Scientia sua m 

potest cliani intelligi active, qnia certe est eins douuni haec fides, ut 

hoc beueficium ex toto corde aniplcctamur et cor iucipiat stupescere, 

ut sentiat alium motum non a se, sed a Christo: Num hoc verum t* 

Incipit cum stupore magno admirari: Ergo peccator debeo hoi' credere! 

Certissime tamen aliter inspicis Christum quam antea, 'saturalieris et »» 

delectaberis' in eo et vicissim et ipse in te. 

'Iustificabit multos'. Loquitm- more Pauli: Rom. 5. utitur hoc 

Riw 6. IS mvocabulo 'multos'; Hoc loco: 'omnes'; est in relatione: 'unus peccavit', 

34 credere. Text 

') Oben S. 73t) Anm. J •) rn;. Heiichliu : Cotfnovit, .scivit. yn« Cugitatio, 

lenteDtia, iudiciiiin, uesliinutio. •) Otilanke deuten, der so xu ijlauben beginnt. 

vo


'iiniis iustus', et: 'multi iustiflcantur'. NuUa differentia est inter 'multos' 

et 'omnes'. lusticia Christi, unigeniti Filii Dei, Domini ac salvatoris 

nostri, tanta est, nt infinitos munclos possit iustiflcare. 'lustiflcabit 

multo.s', inquit, itl est, ^>Ilmes'. Iiitelligatur igitur de omnibus, quod 

5 offerat omnibus suam iusticiam, quam omnes consequuntur, qui in Chri- 

stum credunt. luxta illvid: 'Qui crediderit et baptisatus fuerit, Halvusspiarf. le, le 

erit'. Et loan. 6.: 'Haec est voliintas eins, qui misit me, Patris, ut oinne,

2uf 

740 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 15r>0. (V.U. 12) 

NoD goliim de persona dicit clarissime, sed etiam de causa, quod propter 

nostra peccata percussus et passus sit, ut abiiciat omnia : templuin, 

caeremonias, legem et omnes cogitationes hiimanas de iusticia, et illis 

exclusis statuamns per unum aeterniim salutein et vitam aetemuni uos 

consequi, ita, ut nou tarn pugnet hoc caput contra peccatum quam s 

contra iusticiam. 

V.12 Dividam et dispertiam spolia inter multos etc. 

ISte locus placuit Domino nostro lesu Christo et huc respexit in 

n,2-^"''^°Selio, ubi loquitur de forti armato, Lucae 11.: 'Vbi venerit fortior 

et dividel spolia'. Et est gratissima piclura. Non loquitur de temporali m 

potentia, quasi potentes etiam pertineant ad illam victoriam, sed potentia 

siii. 12, u 'lierilis' nihil ad hanc victoriam. Christus enim non tollit oeconoiniani 

(fji). c, 4 ; s, 2b ^t'l politiani, Imo coniirmat eam per Apostolos, Ephe. 6.: 'Paicutcs^ 

1 vttrij, iscducate liberos, mariti, diligite uxores'; Item 1. Petri 2.: 'Estote subditi, 

9iBin.i:i, f. tanquam 

praecellenti Eegi, praesidibus ab eo missis'; Et Rom. 13.: Trop- n 

ter conseientiam obedite'. Ideo non cogitandum Proplietam, ut ludaei 

somniant et insaniunt, de regno temporali et spoliis humanis loqui. 

Toties enim repetita est in hoc capitulo particula 'proi)ter peccata, 

morbos, iniquitates' etc., non dicit: propter paupertatem et contemptum; 

gravia et impossibilia nobis sunt peccata, mors, inferni nostri, quae ao 

a nobis nee vinci nee tolli possunt. 'Dispertiam ei', utitur verbo militari 

5,|.9, seu castrensi, ut cap. 9.: 'Laetabuntur ut in messe et ut exultant victores 

tum, cum dividunt spolia.' Loquitur autem de divisione magnarum pniedarum 

et maximorum spoliorum, non tantum Eegum, sed et subditorum 

cum principibus et regibus adeoque totius generis humani. Ibi magis a 

utitur 'Itabbim'^, 'Azumin'.^ Si enim simplicitcr e.>i.set potentia intcu- 

siva, potuisset aliis vocabulis uti, qua significant robur, potentiam, 

fortitudinem. 'Eabbim'' proprie siguificat gro§, scilicet quantitate 

et qiiabtate; ein grO'5 med)tiö uolcf, dicitur germanice; non significatur 

fortitudo personalis, sed magnitudo et multitudo, robur populorum et so 

regminmi. Sic hie loquitur: 'Azam'*: \d) U'il jm ein cjvoffcn, tncdltifjcn 

fjauffcn JU bringen. Item sie de Abimelech, cum ciicit l'atriarcham Isaac: 

1 OTi)|fjc,i«'''ecede a me nobis, quia fortior factus es nobis', non de personali virtute 

aiit fortitudine, Sed quod sit multiplicatus, auctus gregibus, familia 

et sociis. Sed tamen etiam induditur personalis fortitudo; quam vis » 

magis sonat de quantitate, ut dixi, tarnen illa virtus quoque includ'tur. 

Respicit enim ad Diabolum, m\mdum, peccatum, mortem, legem, quia 

oportet noa facere victoriam Christi universalem,


vicit, quae sunt magna, i'ortia et uiulta. Ilabeinus inünitos Diabolos 

contra nos, peccata, mortem, 'Eabbim et Aziimin', ut sitpra cap. 9. sunt 

descripti liostes per 'sccptrum, inguni et virgam'. llic icvera sunt forte« 3(|. 9,3 

multi et magni, contra ([uos Christus pugnat, non contra politias aut 

5 oeconomias, quas non vult 'destruere', sed vult 'opera Diaboli', sciliceti.goD.a,« 

peccala, et ipsani aljolere legem, quamvis hoc in subtili intelli^fentia; 

quoniodo fiat, dixi cap. 9.i Ipsam 'legem Dei' oportet vincere cum, ut 

ait Apostolus, 1. Cor. 15.: quia 'est virtus peccati'. Hanc virtutemi.flot u.s« 

necesse est destrui; destructa enim ea destruitur peccatum, eo destructo 

1« destructa est et mors, hac destructa et abolita omnis potentia inferorum 

et Diaboli destruitur. Ideo ait Esaias cap. 49. : 'Nunquid rapietur praeda •jci. o, 24 

a forti', robusto, gibbor^, Nimrod, 'et quis rapiet iusti captivitatem'? i.awoicio.et. 

Latinus interpres timuit uti vocabulo ('iusti'), intellexit superficialiter 

de Eege Babiloniorum^; id est: hoc, quod iustus captivum coepit. Et 

15 hoc quis potest 1 Nobis impossibile est spoliare Diabolum, rapere praedam 

ex lege et iustam tyrannidem, ciuam habet lex in nos, qua etiam sumus 

iusti damnati, ut Paulus dicit: 'Lex iusta, sancta, bona'; nunc autem 3)0111.7,12. 10 

'iustum factum est' minus, 'in malumf Ergo quod facit Lex, facit 

summo iure. Quis rapiet igitur captivitatem, quam habet Lex, tyrannus 

20 ille maximus? ßespondet Christus: Ego salvabo fllios tuos, 'praeda' 

equidem vel 'spolium' rapietur Tyranno et captivitas. 

Ibi significat Esaias 'robustos', quem antea vocavit 'Iustum'. Ergoi'. u 

non loquitur de captivitate Babilonica, sed de illa liberatione, de qua 

solet libenter loqui, qua liberatur homo peccator a lege, morte et peccato, 

25 ut Paulus: 'Stimulus mortis peccatum'. Hie consistunt tres hostes, quos 1. Roc. 15, 56 

vinci necesse est et quibus deletis manet politia et Oeconomia, Lex 

videlicet, maximus tyrannus, peccatum et mors; his inquam ablatis 

manent omnia; Diabolus autor est peccati, qui fecit nos praevaricari; 

habet etiam legem i)ro se, quae est eius patronus, damnans genus hu- 

30 manum; Sic habet iusticiam pro se gaudens et hominem totum damnatum 

esse lege, quia et ipse damnatus. Quis hie liberabit? Ego, inquit, 

salvabo et cibabo hostes tuos sanguine suo. Haec simt verba Domini 

in Esaia, sie ego ibi intelligo locum: 'Diddam ei regnum Diaboli, peccati, 

mortis', et ipse omnia divadet. ludaei intelligimt de Messia tanquam 

35 de instrumento. Sed Esaias habet pro Domino, qui facit idem opus 

quod pater ipse, id est, ipse omnia dividet spolia, praedam robustorum. 

Duae personae, idem opus 'dividentis illud spolium' horrendi et metuendi 

7 vincete Text 10 poteutia Text 18 raalam Text 

') Oben S. 626 ff. ») lisj. ^) Jes. 49, 24 Vulg. : aut, quod captum fuerit 

a robusto, salvum esse poterit? Lutherübersetzung: 'Ober faiut man bem ©etec^ten feine 

©ffoiigencii lo^madjen?"

742 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544] 1550. (V. 12) 

Diaboli, peccati et mortis. Hi sunt mihi 'magni et potentes'. Dividam 

regnum mundi et Diaboli potestatem, — et ipse etiam dividet in praedam, 

victoriam et gloriam, quod is vocabitur victor mortis, peccati, 

legis et omnium malorum. 

Vide, qualis tyrannus Lex, peccatum, mors: magna eorum potentia s 

est, infinita multitudo morientium et peccantium etc. Hie ergo alius 

Victor est quam Hercules aut Theseus, qui conficiet alia monstra quam 

leones, ursos. Hie simt leones peccatum, mors, Diabolus, mala con- 

scientia, accusatio legis. Quomodo autem hoc facietf sie, ut moriatur 

pro peccatis totius mundi et morte sua Spiritum sanctum impetrabit » 

illumque effundet in orbem terrarum et dividet spolia mortis, peccati, 

legis, inforni, Diaboli, liberabit a lege accusante, a conscientia mala. 

Ista vero liberatio erit, ut non terrear memoria peccati nee facie mortis 

nee eurem Diabolum, Sed et illudere possim legi et dicere: Lex, noli 

me accusare, non sum tibi debitor aut reus; Mors, Diabole, abi, — per >* 

quid ? Meas satisfactiones et rasurast Minime, sed per illum, de quo 

s. iidicitur: 'Ipse iniquitates eorum portavit', victus Diabolus, peccatum et 

lex damnatrix et accusatrix et parta libertas et securitas per filium DBI, 

qui pro me mortuus est, qui factus est maledictum, tulit peccata mea. 

Sic hie multa spolia istius Tyrann! dividet. Semper hoc inculcat et ^ 

repetit diligenter Esaias. Ergo discamus non fieri liberationem propter 

iit.3, »nostras iusticias aut opera, quae fecimus. 'Sed secundum misericordiam 

suam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis et renovationis Spiri- 

tus sancti', ad Titum 3. Apostoli conveniunt ac pulcherrime tractant 

hunc locum. Audientes ergo et credentes has promissiones impletas in a» 

hoc Filio Dei accepimus Spiritum sanctum, qui laetiflcat corda nostra. 

Hie est usus discentis, ut possit laetari, exultare, illudere etiam legi 

i»er. 15. sset morti. 'Ubi est, mors, aculeus tuus!'; ibi dividemus spolia et insultabimus 

legi dicentes: bona es quidem, sed me non debes accusare. Lex 

contra ait: An non es in carne peccati? Verum, sed iustus sum, non qua- »» 

tenus sum fllius Adam, sed quia Christus fllius Dei imigenitus portavit 

iniquitates meas, viilneratus est propter peccata mea ; illum oppono, 

ibi cogitur obmutescere, illum non accusat nee damnat. Imo ipse Chri- 

stus, Dominus omnium, habet potestatem accusandi et damnandi Diabolum. 

Est enim iniuste occisus per legis sententiam. Resilit ergo et dicit : w 

nihil possum facere tibi, cum credis in Christum. Hoc ego audio et accipio 

flde et in hac consistens salvor. Quis tam indigna facitt patitiir, rulneratus, 

passus, percussus est, 'effudit etiam in mortem animam et cum 

Bceleratis reputatus*, factus maledictum.'^ Ibi lex venit ei in cervicem. 

'Effundere* Hebraica phrasis est, 'in vel ad mortem animam Ruam*,


veluti Saccus vel aliquod vas pure effunditur, — ut haec sit sententia: 

dedit animam suam tarn alte in mortem, ut nulla guttula reliqua fuerit 

vitae, id est, nulla simulatio mortis; sed verissime mortuus est ut ali- 

us homo, non falsis opinionibus^, tit fingunt Mahometera non esse mor- 

5 tuum, sed raptum.* Et haeretici nugati sunt Symonem Cyrenensem pro 

Christo crucifixum esse.^ Sed ista persona, quac fuit 'lu'acbium Domini' Bi 

pure, vere mortua est. Haec non sunt facilia creditu, pugnant haeretici, 

ut dictum iam est, non vere mortuum esse. Sed Bsaias affirmat, quod 

verissimus Dens et homo mortuus sit. Ergo 'excepto proprio peccato'&tbtms 

10 tribmint ei proprie omnia, quae sunt humanae naturae, quia perfectissima 

natura huraana perfecte mortuus, passus, flagellatus et 'tentatus perfectis- 

sime ut nos'. Sic etiam maximus peccator est, ut nullus sit maior in toto 

genere humano, quam Filius Dei, adeo ut voeetur 'peccatum', Imo'^f^"-'''^^ 

'piaculum, catharma, peripsema' et, ut Esaias ait, 'Delictum pro peccato' jj,"!"' 

; 

*' 

15 tantus est peccator Christus, ita tamen, ut hoc intelligatur non de proprio, 

sed alieno, id est, nostro peccato, ut supra saepe dixit: 'pro nostris pecca-a.s 

tis, propter nostra delicta percussus est'. 

Nostrum peccatum est, quod ei fuit alienum, non habuit nee fecit; 

factum est ei proprium propter charitatem, qua nos complexus est. Hoc 

20 portavit et propter illud passus est, tanquam ipse fecisset, qui tamen 

fuit innocentissimus, immaculatus, 'agnus' ab initio mundi praecognitus, 3o». 1,2» 

statim post lapsum primorum parentum Adae et Euae promissus, 'semeni.OTofes, is 

mulieris', ut ferret et tolleret peccatum, non tamen proprie suum, sed 

nostrum, ut in Psalmo ait: 'Miserere mei, sana animam meam; quia si/e^ 

25 peccavi tibi; Comprehenderunt me iniquitates meae': ubique confitetur 

peccatum totius mundi tanquam suum; Sed tamen, ut dictum iam est 

aliquoties, non suum proprie, sed factum suum, scilicet, per inaestimabilem 

et ineffabilem charitatem, qua voluit pro nobis fieri victima. Res tantae 

sunt, ut merito clamet: 'Quis credidit auditui nostro', quod unigenitus a?. 1 

30 fllius Dei flat non solum homo, sed ita, ut flat peccator maximus loco 

omnium hominum, \\t omnes, qui credunt in eum, liberi sint a Servitute 

legis, a iure summo Diaboli, peccati et mortis. Ideo subiectus legi, peccato, 

morti, cum non esset debitor, sed Dominus illorum omnium. Ibi efEusa 

est inaestimabilis charitas, quae a nulla creatura potest satis cogitari 

35 et laudari. 

») Vgl. Additio I des Btirgensis zu V.9: fuerunt aliqui, qui negaverunt christi 

mortem et sepulturam (vgl Anm. 3), sicut Saraceni; unde Machometus in suo alcho- 

rano . 

. dicit . ., quod iesus non fuit suspensus nee mortuus, sed quod sie assimila- 

batur yidentibus, seilicet per apparitionem fantasticam, non veram. ') Vielmehr sagt 

das Malwmet von Christus, Koran, Sure 4; vgl. Anm. 1. Der obige Feltkr fällt sicher 

nicht Luther zur Last, sondern wahrscheinlich dem Heratisgeber. ») Epiplianius, Ad- 

versus haereses 24, 3; vgl. Anm. 1. 

"

744 Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.] 1550. (V. 12; 

Ideo venit, ut dispertiat praedam, liberet populos multos; idque 

nieiuit Don tantum virtute propria, qua erat iustus, sed etiaiu iuste 

ac iure, ut lex incidens in eum et aicusans peicatorem iuste dainnaretur 

et etiam uos ii raaledictione lej;is redimeiet, quia se nobis adiunxit et 

nobis copulatus est. Et coram Deo suscipit in se peccata omnia. Ita » 

accusat et damnat eum lex volut pccrutorem. Sed ubi putabat se liat)ere 

comprehensum et iam ita morti adiudii-atum, ut elabi non posset, resurgit 

»or. 8, 14 Victor mortis et 'affigit legem cruci', Coloss. 2. Ita est 'damnatus cum 

sceleratis'. Haec est proprie \-irtas legis, quae tantnm damnat sccleratos, 

non iustos. Et dicitur sirailis Filius Dei omnibus modis iis, qui damnati '" 

lege sunt; iuxta legem dicitur sceleratus, impius, sacrilegus, qui contra 

s;uf.j3,3»legem peccat, qui 'suspenditur inter duos latrones', et idem est, ac si 

suspenderetur inter omnes. Ideo reputatiir non tantum cum bis duobus, 

sed cum omnibus. Lex comprehendit eum et conclusit; ita mors, peccatum, 

Diabolus, internus habent et damnant eum tanquam sacrilegum. »^ 

Quid autem fit t resurgens a morte, audiunt : Ego sum Filius Dei, sum 

innocens et iustus; seduxisti Adam in Paradiso, suscepi peccata totius 

humani generis in me et feci me victimam pro eis; Quid babes iuris in 

me? Nescivi te esse Filium Dei! sed olfecisti, quod innocens sim et Dei 

Filius, — ut in Buangelio cogitur: fatetur iustum et sanctum, cum dicil: '^ 

malt*. 8, 39 'Quid nobis tecum' etc. Quare ergo occidis me? — putabam te similem 

loanni Baptistae aut alii sancto Prophetae! sie ars artem fallit. Ibi 

cogitur dicere Satan et Mors: Ifos peccavimus, accusavimus innocentem 

personam, occidimus insontem. Ego, lex, Pilium Dei similem feci caeteris 

latronibus. Audias igitur te vicissim damnatam et tatearis te innocentem « 

occidisse; Sic, ut iam non solum peccaveris in personam innocentem, 

sed in Pilium Dei. Sic mors sese occidit, Diabolus sese strangulavit, 

3H.«»,35t.infernus sese spoliavit. Hoc est, quod dicit Esaias cap. 49.: 'fllios tuos 

sah-abo et hostes cibabo suo sanguine'. Diabolus, mors, peccatum seipsas 

consumunt, quia damnabiles in conspectu DEI suo ipsorimi iudicio so 

et sententia. Ergo nee nos possunt in Christo occidere. qui in Christum 

credimus. Ista victoria per Christum parta mirabile opiis in incarnatione 

Christi, quod est ineffabile donum, inenarrabile consiliuni; nisi (iiiantum 

pro confirmanda fide et aeterna vita, tarnen de eo loquendum est. 

Et peccata multorum tulit. » 

SEmpcr idem repetit: reputatus pro scelerato. peccator, portat 

iniquitates omnes; verum est, Sed Esaias dicit: Est mirabilis peccator; 

in hoc, quod est peccator, portat non sua peccata, sed aliorum. Hoc 

non faciunt alii liomines. Omnes linmines sunt iusti: nulluni peccjitum 

8 daronaret Text 16 ruurgentem £d. WUletib. dicere audiuiU JCd. H'iUenb. 

34 coelerii Text

Enarratio 53. capitis Esaiae. [1544.) 1.5.50. (V. 12) 745 

aut inurs iu nobis est; Solus tilius Uei est pecfulor, scelcratuH, reu» mortis, 

sub potestate Diaboli et inlerni et praeter ipsuin nemo alius. Erô iaiii 

non in nos ipsos intueainur et «onsidfremus peccata. Sc


Et pro transgressoribiis rogavit. 

BTiam hie textus est eoutra Indeos. Tantas iniurias lullt, peccatura 

non feclt, innoeentisslraus plectitur, innocentissimus efEudit sanguinem, 

— Et tarnen reputatur oninium iudielo tanquam sedleiosus; hoc valde 

dolet, et tarnen non est cupldus vlndictae, cor eins non cogitat de hac re, » 

non naaledicit, non optat crucifigentes se damnari aut puniri hoc ipso 

teterrimo peccato, sed hoc etiam condonat. Hanc reciprocationem peccatorum 

in sese lecit non solum omniiim peccatonim, quae sunt mundi, 

aut.23, 34 sed etiam illorura, qiii ipsuni (Tucifigunt, sicut inquit Liicae 23.: 'Pater, 

dimitte Ulis, quia nesciunt, quid faciunt'. Hoc non est humanuni aut lo 

consuetndo mundi, ubi moriuntur cum indignatione et voto saltem 

ulciscendi. Sed liic filius Del alitor se gerit orans pro crucifixoribus, nt 

alt Euangelista; cor eius plenum est charitate, misericordia, lenitate; 

Est mansuetus et mitis, optime cogitat et vult eis. Quo enim magis 

odenint eum, saeviunt, venonatiora corda habent, eo magis dulcescit u 

in corde erga eos. Quis autem credit hoc f Hactenus de 53. caplte Esaiae; 

agamus Deo, patri Doraini ac redemptoris nostri lesu Christi, gratias 

»W. 1,6 et petamus ardenlibus votis, ut 'confimiet Dens, quod dedit et operatus 

est in nobis*, AMEN, Amen.

Additio in lociiin Hoseae cap. 13. 

1545. 

ên biä'êr bargebotenen (teincn Söoifefungcn SutlêrS au8 bcn legten 3a^ren 

foü fid) nnn norf) feine 'üluälegung einer ©injelfteüe ani bem 5propt)eten t>oUa 

anfc^licên, unb ^ttiar über i^lop. 13 5Bcr§ 12—14, üor altem über ben mittleren 

leil Oon 5yer§ 14. 8utl)er "ât fie bejonberä aufgearbeitet; fie liegt für bic .jloeite 

.f)älfte in feiner eigenen |)anbf^rift im Jenaer Äobej Bos q 24» S8(. 249»— 252'' 

noc^ lêute toor^; ba§ ©anjc ift ber öon S)ietri(^ im Saljrc 1545 (jerauägegebencn 

In Hoseam prophetam Enairatio^ ouf Sogen y 2»— z 6^ S3l. 354»»— Seeb, an= 

gebrutft.* 

1. S)er .ôfeafomtftentar öon 1545. 

e§ ift aunöc^ft barüber Dtedênfcôft ^n geben, warum îer nid)t bie ganê 

Enarratio aum 9tbbru(f gelangt.* ®ie ^rage, ob baä gefef)e^cn müfete, ift Oon 

Äoffmane in ber Ginleitung û 8utlêr§ Praelectiones in prophetas minores Don 

1524-26, Unfre Slugg. 58b. 13, XXVll, XXIX unb XXXV nod^ offen gelaffen, 

ober büxd) feine Unterfudl)ungen bereits in bem lîer befolgten ©inne präjubiaicrt 

toorbcn.* 

S)er 2)rucE öon 1545 bcaeic^net \\ä) aunä(^ft in ber unter 2)tetri(i^§ 5tamen 

Don 5Jletanc^tlôn öerfa^ten Sßibmung alä enarrationem . 

. Lutlieri . . in publica 

praelectione traditam.« (58 fann fid^ t)ierbei aber nid|t etwa um eine in fpäteren 

hat)Xin üon Sufêr tüieberlôlte SSorlefung über ben ^propêten ^ânbeln, fonbern 

lebiglic^ noc^mol^ um bie bereits 1524 gelâltene.' 

©obann nennt ber SrucE biefe enarratio: a . . Caspare Crucigero et Georgio 

Rorario ac a me (nämlid^: Sictrid)) collectam.* 2icne frülê Sßortefung war nun 

U§f)tt in atoei ânbfc^riften unb einem Srudt öom 2fa!)re 1526 erlâtten unb öei- 

') Sgl. 9llbte^t = 2ßtUtomm, 2?« SRömbanb Bos q 24", im 3lt(îO für 9iefotmotton?= 

gefdîc^le, 24. 3al)tg. (1927), @. 13. ^) flöfttin=ßatoetau, 3K. ßutêt II, 588 unb 690 ju 

©. 588 Stnm. 4. flatDetau=Slemcn, lûtêti ©rf^tiften noc^ ber 3{eit)enfolge . ., a. a. O. ©. 181 

9lt. 219. ') 8ibltogtQpt)te unten S. 758. *) Sie liegt in ber Srlanget ^lulgabe, Opera 

exeg. lat. XXIV, unten ©. 759, öot. ') 9lui^ St. Srcitog iii; Sutl)etflubien . . bet a5Bei= 

motet Sutt)etau§gobe, 1917, ©. 199 Iie| eine «Jteutietaulgabe noc^ offen. ') ©rftet Sogen 

S8I. 8» unb b. ') ©0 mit 9tet^t floffmane in Unfrei aiuäg. »b. t3, XXXII; êut angemcin 

anetlannt. •) etfler Sogen Sl. 8 b.

748 Ädditio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 

öffcntlid^t, boc^ ging feine bicfer Übevliefciungen auf einen ber eben genannten btei 

5Ränncx .jurüdE.' o|ea IM'y bicfeii nU lucubrationom tuani in 

llo>.caiii prophetam oliui a D. Lutliero cnaiTütani; 2ö. 3uni 1.M5, ©ttobel, l'ebeii SJcil 

licltit^ü, S. 114. ') Vtod) bcm Sorgang beim Itucf bct «ciicfi^, Unfre ?lii«g. Sb. 4-J, I, 

11 ff. uiib Siitf)frftiibicn 6. l'.»8. ') »Bei ';>!fllm 90. CHiciifo beim (Snlaltrfommentnt lliiirc 

?liijg. a3b. 40', GS9f.; bnju «. gfrcitng in: Iljcol. Stubicii luib flvitifcii, H8./y9. 3ol)tg. 

(VJ2C,), e. 275 f. 

') Sügl. botübet oiidj Sutljctftiibien ©. 191. ') »ti fioffmoiie bie 

^lonbfcfjrift A, 0. n. C. S. VIII ff.; bom «. gtcitog a.a.O. S. 192. •) SJut^cifliibicn 

S. 199. ') »ci floffmone bei Itiirf B, a.a.O. ©.XXI unb ®. 2ff. in ben «nmet- 

fungen (nidjt an bit .f;iaiib|d)tiftcii ZU, S. .KXVllJ; ein iBclffl Ijietfüi unten S. 755).

Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 749 

3. 5 ti. u. rontemnebant prophetam = 1545 ©. 43'' populus contemnebal niinas 

Proplietarum. — 1526 3- ^ Ö. U. Putabat populus se crescere = 1545 ©. 43'' 

gloriabatur, quod esset populus . . propagatus. — 1526 3- ^ Ö. U. bic anteni 

iram venturam praedicabat = 1545 ©. 43 " sed Proplieta vocat 'lezreel' ideo, 

quod Deus velit pum (populum) . . disseminare in Gentes. — 1526 3- 9 Ö. U. 

dicit eiiim se 'visitaturuni sanguinem' = 1545

750 Additio in locum Hoseae oap. 13. 1545. 

allein bie . . |)iftovien . .; bavin wenig niijflid^ä gefunben werbe. — S)iettid^ 

©. 28 Hosea . . docet in titulo . . de 

lenipore leroLeam = t'ulljev, lôleaöor» 

rebc, 33inb[eil S. 399: ôfea fjat gelebt . . (wie et fclbg int Sitel anzeigt) jur 

jeit be§ . . Setobeam. — Sietric^ ©. 28 Arnos et Esaias etiam Usiae tenipo- 

ribus fufiunt = Outlêv

Ädditio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 75I 

föniien. S)iefe 6igentttmti^feit ift ober butc^ ben ganjeii S)ru(f tion 1545 ju 

heoiaä)Un. 

®QjtDif(f)cn pnbcn fid) bann ^luântüenbungen auf bie bomatige ©cgenloart 

fingeftreut. ©0 (ritificrt er immer lieber fcârf bie falfcfK ®ottegöeret)rung be§ 

5t}apfttum§, ©.32; 4ü''-42''; 48-49; 51. 2l(g Scifpiete Qiiä bev 3eit ber 'iJorlefung 

filiert er Äoc^leuö ' unb M an, um bod; jugleid) mit i()nen iffiitjel, ber erft 

feit 1531 bie Sutêvaner offen befel^bete, unb ^îgîue^ ber üoßeubä erft feit bem 

SKegensSbnrger Sieligionögefpräd) 1541 literarifd) êvöortrat, jn nennen, S. 42''. 

9lud) ba| man tofôlifdierfeit« bie Scûlb an ftriegcn, .ûngcrä= unb *45eftnöten 

ben (füangelifcên jufd)rieb, ©, 32, tocift in fpütere 3fit- 53efonber5 auffällig 6e= 

fdjäftigt fic^ S)ietvic^ immer oufä neue mit ben potitifdjeu SlievpUniffen S)eutfd^-- 

lanbg: ben gürften unb 3Jtagiftraten broê ba§ boin 5propt)eten gemeiffagte Unheil, 

Wenn fie ba§ ©tiangelium nidit förberten, ©.48 — 49; ba(}er toerbe SBeutfc^laub 

täglid) mefir oon ben lür!eu bebrängt, ©, 51; ja, eö Werbe fc^lie|lic^ ganj unter« 

geên, ©. 53. 3llg marnenbe 33eifpiele f)abe man bie Äircên Stg^ptenS, ©^rien§, 

*aften§, ©tiedienlanbg unb faft aud) fd)on Ungarns, bie ber Surfe öertoüftete, öor 

Slugen, ©. 48'». — eine fo auSgcfproiên politifcê 33etrad)tung§tDeife pflegt Sutêr 

nic^t ali fonftante ßtnie in feinen UJorlefungen feftûâlten. ©ie jie^t fi(^ burc^ 

ben ganzen Äommentar. 

9Iud) bie ]§ebräifd)en Sitote Sietridî flehen in einem ougenfäEigen ©egenfa^ 

3U benen ßuttierä. ©ie finb êrüorftedênb t)äufig, aber für bie ßjegefe mcift oöüig 

belanglos, nur eben päbagogifc^ gemeinte i^roben beä Urtejteä. ^. '•8. (in S)iet= 

xiäji lateinifdêr Umf(^rift) Äop. 2, 4: 'Mi poneha', 'a facie sua' unb 'Moben 

schadecha' [für 'Miben schadeha'], 'ab uberibus suis' (©.71); Sßer§ 10: 'Asu la 

Baal', 'fecerunt ad vel pro Baal' (©. TS*»); 9}erä 12: 'Nebala' . . complectitur 

peccatuni et peccati poenam, confusionem ; Indifferens igitur est, sive 'stulticiam' 

seu 'turpitudinem' et 'confusionem' verlas (©. 82''); SßerS 16: Verbum persua- 

dendi Cbraeis est 'Patha', a quo . . 'neidco' factum est, fortasse eliam 'änaidco' 

. . ; saepe usurpatur pro 'decipere' . . ; Proprie . . hoc in loco pertinet ad doc- 

trinam Euangelii, Ea enira vera 'Pitho' seu 'suada' est (©. 87); 'Dibarthi al libo', 

quo . . Esaias quoque ulitur . .: 'Loquimini ad cor' (©. 89); SScrS 17: 'Lepatha 

thikiua', 'ad aperiendam spem' (©. QS*"); ©adârja 9, 12: 'Asire liathikuah', 'qui 

vincti sunt, sed cum spe liberationis' (©. 94'>); 53er§ 21 fogar ol^ne Überfeûng: 

verbum 'Erasch' plenum consolationis est (©. 104), unb: addit particulam 'leo- 

lam', Id . . consolationem facit plenissimam (©. 104''); bann toieber nur bie 

S3o!abeln 'in iusticia', 'Be zedek' {©. 105), 'in iudicio', 'Be mispal' (©. 106j, 

'behesed', 'in beneficentia' (©. 107), 'berahamim', 'in miserationibiis' (©. 107'') 

unb 'Be aerauna', 'In fide' (©. 108); loieber nur längere Xejtroorte eineä 3itatS 

au§ 3lef. 30, 20 : 'lehem zar umaiim lahaz', 'panis tribulalionis et . . aqua 

afflictionis', ©. 111. — S)iefe 'êbräifcên 3itate S)ietrid^§ bienen ft^tlie^ mel^r aii 

geleierter ©dimuct unb jur Übung in ber Urfpracê beS Sitten SeftamentS al§ jur 

SlufêHung ber ©jegefe. 2)ietrice fa^ aviJ) Sutêr aufS êbräifdê aurüdgeên, im 

ôfeabrucE tion 1526, 3. 58. beim 2. i?apitel in Unfrer 9tu§g. Sb. 18, 9 «Rote 1, 

©. 10 9tote 2, ©.11 ôte 5, ©.12 «Rote 1 au§ B, unb in beffen fpüteren alt-- 

>) Slut^ in aKelanc^tbonä Söotrebe ju 3JJi(â 1542, «1. A 2 b, ettoätjnt.

752 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 

teflamcnttidicn Söoviefungen. 6r fclbft ging aber tocit barüber înouS iinb b'ett 

fttf) bor allem nid)t an bie öoii 2utf)ev befolgte 9Bcife: mir ,yir Sidjeruiig bti 

syerftäitbiiiffcä in fc()h)ierigcn ober ä»ueifelf)Qften j^äflcn bic Uviprad)e ,}n befragen. 

93eifpiele für 8ntl)era i'lrt bieten bie üoranftelênben ilSorlcfungen genug. 

S3ei folcêm 33efunb mu| eg tounbcrnetjnten, baß e§ in ber Söibniung be§ 

S)rucfeö üon 1545 öon biefer cnanatio êifeen fonnte : tota ab Aulore ipso recog- 

nita est, mit ber ©d^tuliotgerung: Quare sciatit Lectores Ininc conimentarium 

yviôtov . . Lullieri opus esse.' Dlelondjtfion, ber ja biefe SBibmung öerfafetc-, 

betont aud) in einem perfönlid)en Begleitbrief an beren Empfänger üom 24. 3uni 

1545: eam liicubrationem . . D. Lutlierus diligenter recognovit et alit|ii()t locis 

de novo scriptis aiixit.' ©iefe le^te Sgemertung toirb nid^t ettoa üon 3uföêu 

Sutêrä innerljalb be§ Sanjen 3U öerfte'ên fein, wie [\t beinal^c flingt, — fonbern 

fie fann fid) gewi^ nur auf bie Additio 2ut{)eri am ©d)Iu6 ftüên, bie ja aliquot 

locos, nämlid) neben i^rem .Oaupttjerfc, Aap. 13 S. 14, and) nod) bie 9.?erfe 12 

nnb 13 berüfirte.* 

Sene Überbetonung eineS yv/joiov . . Lutheri opus bei biefer £ietrid)fd)en 

3lrbeit âttc öielmcl^r i^ren ©runb in bem tiefen 5]ti|farien, bos Sietrid) mit 

feinen früheren i!erüffentli(ûngen: ben brei *(,U-opf)cten 3oel, 9lmo* unb Cbabjo 

üon 1536 nnb ^^\aUn 51 tion 1538 nad) i*orlefungen Sinttjcrs, gcrabc bei biefem 

erregt faatte.' 9lac^bem S)ietrid6 baraufîn bie weitere Verausgabe ber „fteinen 

5|}rop{)eten" bem iDJeniue angetragen unb feine 9Irbeit an ben „Stufcnpfalmen" fürS 

erfd)ienen bie ju= 

erfte auSgefc^t tjatte", begab er fid) bod) mieber an§ SBerf : 1540 

le^t genannten, — fel^r treu an OiörerS DJac^fd)rift angefd)Ioffen — , 

unb weitab 

Don ûtl)er »erlegt: in ©traPurg." Sie 2ßieberaufnat)me ber Verauggebertätig= 

feit burd^ S)ietrid} gefdjal) auf Söunfdj ber greunbc, ^wcifelloä befonberö Welan= 

^tt)onS. Sd)on wäljrenb jeneä *2irgerä mit *Pfalm 51 Ijatte biefer Sielrid) ge= 

fd^rieben : in posterum sis caulior, ac omnino velim tc cius (uämlidE) fiutbero) 

enarrationes, nisi prius ipsi missas, non edere.* îer liegt bie Äeimêllc 

für bog 2!orge]ên 5}leland)t]ôn§ bei ben Weiteren 4Ur5ffentlid)ungen bon "iôx^ 

lefungen iiutêrs bur^ feinen Sdjüter unb greunb: fie folltcn l'utf)er oorgelegt, 

b. i). fein ''^^la^ü fottte einget)olt Werben; ja, fu foHten aud^ in SBittcnbcrg ge= 

brucft werben ! 9lbgefel)en bon jenem erften eigenen Si^ritt Sietrid)! bei ben 

„Stufenpfalmcn" gefdjat) genau, rvai 5)kland)t!ôn wollte'; er felbft bcrmittelte 

entfpred}enb bei öutêr.'" 3)ie erfte fo gefd^ü^te 9lu§gabe Sietric^ö war ber *4Jro» 

') etflet Sogen »l. S»». ') Oben ®. 747. 3)al. îclnnc^lboni »rief on ©iftti(% 

öom 5. 3uni 1545: Nunc Praetationem in Hoseam adomanius . . P't mihi eurae erit, 

ut Praefatio aliquid sensuum xai t/Owv habpat ; Corp. Ref. 5, 

76;i. SBricf !l8fibc5 fonnlc bnnn niid) liitlflndjtljon riicfidioucnb in ftinct filt 

littrid) berfofelen 4LMbinuiig ju qSfalm 'J im 3nl)tc 151G fonftnticrcn, Uiiftc fflii^g. i^b. 40', 

1>>9. Sgl. ou(^ üiilf)ftfliibifn e. 200. '") iSDatnftftifliid) l)ietfiit ctfrtjeiiit folgriibcö 

WfIaiid)tl)oii lÄÎ in brt »on il)ni ticrfnfiten Stottfhf bc? iiJldjfl crfd^finfubfii 2'riicfc« Xlftrid) 

:

Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. 753 

p{)et md)a 1542. Scr S)ru(I begfetbcn fd^licgt ficf) an bog öon S)ietnd^ über- 

avbeitfte Äorfc9l)eft SRöverä an, evhJeitcrt e§ aber nod^ biird) eigene Slusfütjrungen 

bettäcf)tlidö , unb jtoar, tute eine erneute iüergleidjung geigte: je näf)er bcm (Snbc, 

befto reicÛd)ev. 

S)ie näcf)fte UJortefunglüeröffentlicûng mor bann eben ,£)ofeo 1545. 9lac^bem 

midfa tro^ feinen eben djarattevificvtcn 5reibeiten mit îlfe 5Jlelancf)tôni bie 

.Benfuv «ut(}cvö pa\\kxt âtie\ burfte SDiettidd bei ôfea loogen, öon »ornlêrein 

jenen alten 3)ind öon 1526 ieid;tidjcv au#,5U9eftalten, wie eben bargcicgt toorben 

ift. Stoeifctlos 'ât 35leIand)tl)on auc^ biefer Süciöffcntlidjung S)ictric^ä ben äöeg 

bei Sutêr geebnet 2, Jo ba| er fie bann ancnfattä yvrjaiov . . Lutheri opus be- 

titeln fonnte.^ 

Sßon biefen 93eniüf)ungen 5)!eIanc^tt)on§ um bie Seröffentlidûng au§ berftel^t 

man nun auc^ ben gârafter ber oben fti^jierten Slugfüfirungen unb ßinfc^übc 

S)ietrid)§: [ic trogen bie 3lrt ber ©cbonfentuelt ) Sluc^ finanaiett fuc^tc aUelan^tbon 5Diettid) f)ierbci ju fötbern: ei 

übetfcîdte baä ûd^ petfönlic^ mit einem SJriefe an ©eotg öon Mnâlt, ögl. oben ®. 752, 

unb bebauerte bau» am 1. 3uli, bQ§ ber Jürft fein f)öbetel Honorar getoäfjrt tjabe, Corp. Ref. 

5, 782. darüber fd)reibt ®eorg uon 3luboU fclbft unter bem 26. 3iuni anSictrid^: Rogamus 

. ., ut (quod facis) pergas tuo pio hoc studio Ecclesiam Christi iuvare et ornare. Pro 

siguificatione gratae mentis . . rnitto . . viginti aureos Rhenanos . . , licet exiguum 

munus, ©trobel, Seben Sßeit Eietri^ä, ©. 115. Stlbrec^t in 2ltd)iü für 9ieformation§gef(î^te, 

1.3. 3nbrg., 1916, @. 169 9lnm. 2. *) ©rftcr Sogen Söl. 3. =) St. 4. 3lut^ in 3Jlelan= 

(^tbon« SBorrebe ju TOidja 1542, 951. A 2b. ») 3tteiter Sogen St. St. Sgl. auc^ j. S. 

ben Srief 3J!clanc^tôn? Dom 18. Dttober 1542: Ex Pannoniis res infaustae narrantur; 

Corp. Ref. 4, 882. '1 gnbcrS 16, 308. Unfre 9Jugg. Sb. IS, XXVII. 

SutêrS SBertc. XL, 3 48


S)c§ 9luf^cben§ wert, q(§ 3«'^^«"- îc forgforn Mörer biefeii flommcntor ge» 

lc|en unb im ®cbäd^tni§ bcma^tt f|Qt, tfl eine Sanbbenicrfung, bie er nocfjträglicf) 

in bQ§ öon 2utf|er bei ber Sieöifion be§ 9Jeuen Xcftanient* benu^te .£)Qnbcjemplar 

gemocht ât. 9Ubrec^t ât in Unirer Sluegabe, S3ibel 33b. 6, biefe 'âtbe Seite 

als „Slofel IV h" im f?affimite bargeboten. 5DQ fielet ju ?Jlatt^. 11, 27 tierjcirfjnet 

Hoseiae 2., fol[io 109. 126. 9luf biefen Seiten be§ S)rudEe§ 1545 i^ ber «lJlat= 

t^öu^Derg jitiert. 

6i-roäf)nt fei, ba| in bcm Jenaer 5Hörerbanbe Bos. q 

24' Sl. 11" bei ben 

,Libelli in Octavo, qui in nieiiio t'oliorum signati sunt", unter bcm S?ud)ftaben 

,K' bermerft ifi: 'Iti hoseaai prophetam vide illic'. Diefer i£)inraei§ bejiefjt ficb 

offenbar auf ben gebrurfteii Kommentar unb entflammt ;>iörer§ Söotbereitnngen auf 

bie 3enacv iiutljcvausgabe. ^t)X 33anb IV, ber .ôfea cntt)ü(t, erfcîen 1558.- 3n 

biefe 3"* gehört bielleid^t aucfj ber öorl)in angefüf)rte Eintrag iRörerS in SufêrS 

.^lanbejemptar Don 1540. 

%ai'oi-'lfai"t ber gleicbe mie ber poulinifiê ifl, 

mill er nac^rocifen. — 3n berfclben Îbfid)! befprad^ er in ber .Additio* unb bei 

Sifd) ben erften 2eil beS näm(id)cn 5öcrfe§ 1. flor. 15, 55: '£er lob ifl »er- 

fc^lungen in ben Sieg' im ^Ber^ältniä ^n ber îer Don *^JauluS jitierten Stelle 

3ef. 25, 8: '6r loirb ben lob tjcrfc^lingen ewiglich' ": „im .Ipcbriiifcên ftelêt 'in 

ruicm', 'in at'Uriiinn' (beibeS bietet iHeudjlin). Unb ifl bod} ein S;ing . .: bofe 

ber lob nic^t wirb wieber fommen 'ai victoiiam' " ". — Jpier fie^t man beullit^ 

') »gl. ju aefaJQ 53 oben 6. 683. ») SBibliogtopbie unten ©. 759. •) S. 752. 

) Unfre «uSg. -Jübtl 7, 13... •) !Binb|eil 4, .•!79. «1 lliileii 6. 7i;'-', 17ff. ') »inb. 

feil 4, Stf. •, U. a. lifdjr. 6, 2

Additio in locura Hoseae cap. 13. 1545. 755 

bie ÎbßWcdEung aller Sjegcfe fiufêrä auf bol rein Sfcligiüfc uub ben ®runb fciiieg 

Surütfgeêiiä auf ben "^cbräifdjeii Urtejt : anf£)eHenb unb Sdjiüierigfeitcn beêbenb 

bem i'erftänbntg a" bienen, — anber§, aU ei 3)ietrid^ in feinem ffommentar übte! 

©ine bcfonbere 5Diitrcpanj jmifcên Dietrid^ unb ßntf)er niac^t bie Additio bei 

bem |)auptOfrfc .&ofca 13, 14 in bem 5öerftänbui8 üon 'Mors' unb 'Infernum' 

offenbar. Sntf)er cr£lärt ba: 'Mors' corpus occidit, . . 'Infernus' animam rapit. 

Inde in scripluris diio isla loca sie distribuuntiir, ut 'i

756 Additio iu locum Uoseae cap. 13. 1545. 

Porten ôfea gebrudt." ' S)qS Hingt, atä 1)ait Cufêr felbfl ben neuen Xejt SRöret 

in ba# ,v>anbejemplQr btttiett^; ha% Wäre bann 3Ut 3fit ber Slbfaffung ber Addilio 

gcfd^cên. Cbet Üiörev l^ötte bie bcutf($en 9(u§btücfc im 9In(d)lu| an bie Additio 

»on ÜutVt gef)övt unb oon fid) au§ in ba§ ânbejcmplav eingetrogen. 3" ber 

Slot pnben fte ftd^ in biefer lotcinifc^ öorgefovmt (im fotgenben gefperrt gcbrncft): 

[ju 33erg 12] hoc vult Hosea: Futurum est lempus . ., in quo . . iniquitas 

Ephraim claudetur et coUigetur, remittetur et peccatum abscondetur et velut 

sepelietur, . . et velut in fasciculo constringetur, ne amplius pateat . . 

(ju 33. 13:J Hoc de salutari parturitione . . inlelligitur . .; Nunc factus filius 

ex servo . . sentit sese . . fuisse stultum . .; Sub Lege . . nunquam pariebant; 

. . At tempore gratiae non amplius stat Ephraim in contritione 

filiorum, . . omnes ex Deo nati sunt felicissinio partu . . [5J. 14:] l.'bi est, 

Mors, Stimulus tuus? Ubi est, Inferne, victoria tua? S)iefe gfaj|ung ber 

5}erfe aU Ö5nabent)er'êt|ung ifl ber fritt)eren al§ ©trafanbrot)ung biometral entgegen- 

gelebt. Siettid)^ Kommentar ttnnt fie notürtid) npd) nic^t. Qi ift nnfireitig ein 

ä'erbienft OiöretS, onf bie rnbitole SQJanbluiig iu ber ^luffaffung X.'utt)erS ben weiten 

Ärci§ ber sBibetlefer aufmerfJQm gcmad)t .ju t)abcn. ^pietotüoll läfet er aber im 

*4}rop'êtenbu^ felbft ben frttt)eren 2üortlont befteben, um i^n nic^t fu fpät noc^ 

in jotc^cm Umfang û oeränbern.^ 

3m Unterfiîebe ju bem i^r oorangebrudtten Äommeutor jum ganzen ôjea 

gehört al|o bie Additio allein alg edjteS SBerf ßutfjerö in Unfre lUuägobe. 

3u bem 3)ru(I öon 1545 ift nod^ lînju.jufügen, bafe aud^ er, ebenfo mie ber 

öon i^fatm 2, 45, 51 unb ber Psalmi graduuni, tur^c 3«'' "i^ feinem grfcêinen 

eine Oerfürjtc 9lbfd^rift erfahren 1)at. ©ie Hegt in bem ßobcj fol. 38 ber ebe= 

maligen iSiroPerjoglicên 93ibliotêf in Sßeinior öor.* £)aä (Sanê ift üon Ämö- 

borf gefc^ricbcn unb rcicfit tjon *I. 291 "-398». 9luf 331. 291» fte^t al8 SInfang«. 

batum ber Slbfcbrift fcbon ber 7. ^JJoöember 1645, auf 331. 394" ber 10. September 

1540 am ©nbe ber S;ietrid)fcben 33earbeitun9 bee ganzen fiommcntarS. SJt. 394 »>— 

397» folgen bie l'recipui loci Hosec prophetae = S)rutf 6. 349"— 354''. SBl. 397»— 

398" fc^liefet ftc^ bann in erftaunlid)er 33ertürjung 'Martini Lutheri additio in 

locuni Hosee câp. 13' an, — baä finb im £)rucf nur unten 6.760—765; 

©. 766-775 foHen gänjlidb au§! 3luf bem legten 33lütt biefer ?lbfd)rift finbet 

fidj einfach bie fcêmotifdje Sufammenfaffung: 

/ mors \ / 

suas pestilentias 

Sic regnat

Addilio in locuni Hoseae cap. VA. 154S. 757 

SjmtncT'în berbanft bie S3iogro)j'îc ßutlêtss biefem leHjamen 3nterefye am 

{)anbfd^riftnd)cn 33efi| eineä focben evfd)ifnenen S)vii(feö eine tteiiie ÎncEbote. 3luf 

bem 33orftoPIatt bcv 3lb|d)rift, S(. 290'^ (290'> ift leer geblieben), ât Îmsbotf, 

mitten toä'^rcnb bei 9Irbett, bcn 2ttel betêid^net : In Hoseani cxcerpla ex D. Mar- 

tine Luttiero sancte meniorie, VII. die Martii 1546. S)Qrunter h)irb in onbcret 

ânb|c£)rift erjä'^lt: D. M[agister Andreas Boach* refert Lullierum, cum Halam 

transiret iturus Islebiam', in aedibus D. lonae conqueslum esse de negligentia 

typographi in edendo Comnientario siio in Proph[etam Hoseam et sua manu 

correxisse exemplar Hoseae, quod Lulhero tradidit M. Matthias Wanckel, eo tem- 

pore pastor ad S. Mauricium Halae.'' ®er 2)tU(I toeift biei Seiten Errata im 

Äommentor (©. 367ff.) unb eine (Seite (^tüeiter Sogen 331. G"-) in bcv atneiten 

.^älftc bon Sutt)cr§ Additio auf, fettfamcmeife alfo in bem Seit, ber in iiutêrss 

ânbfc^rift nod£) lêut ert;alten ift. 

3. Sutêrö Oriflinolraonuffriît.* 

68 biente ûqUiä) aU S)ru(!creimanuf!ript. SRörer "ôt offenbar oB Äorrettot 

ben Slbbrud borbereiten looHen. 6r berfu($t, eine fd)äûngimeife Seiteneinteilung 

û machen, bie beim 2)rucE bann aber nid)t eingeölten werben fonnte.'^ 3" 33e= 

ginn beg ©tüdcS f^reibt er nämli($ an ben 9ianb: „fol. 360*', paraLgraphus 2", 

— bie ©eitenja!^! trifft ju, aber ber 9lbfa^ ift unterblieben. Salb barauf ftet)t 

bie Sa'^l „361" am 9{anbe; Sörer fjoffte, f)ier alfo biefe ©eite beginnen laffen û 

!5nnen, — aber ber 9lbfc^nitt bei 'Ipse', neben bem bie Siffer fte^t, beflnbct fi^ 

erft in ber


3unäd^fl f)at iXoax fiufêr felbft bcm Seêv ongcjcigt, tüo cv grofee ober Heine 

?(nfQn9«bud)ftQt)en öcrirenbct lôbcu tüollte: cä fiitben ficf) â'^treidê .ftoncfturen 

aiiä jenen in biejc oon (einer eigenen .ânb. Man mufe aber babei bead)ten, wie 

auêrorbentlid^ geläufig @ro6bud)rtabcn feiner ^cber ftnb, um in jenen anberungen 

lebiglid) ben ilierfnc^ ,yi erfennen, bie übltcfjc Sd)reib= iinb S)ru(fRieife einigermaßen 

t)erjufteHen. ©ine befonbere ©innbetoiiung lag bei allen gcänberten unb liegt bei 

ben meiften fteêngebliebenen großen äöortanfängcn offenbar nidjt öor. ©o ât 

ber S)rucf mit gug nod^ manche Don fic^ au8 geänbcvt. 

Daffelbe gilt Don ber Sfnterpunftion. ßutljcr liebt il;ren reidilidjen ©ebrauc^. 

Äomma, Spunft auf ober über ber Scilf- ou^ baS bloße ^filfn^nÊ gelten i'^m 

gleich alls j?omma. Cft aber fehlen aud) ^tidjtn, mo fie ba§ Scrfldnbniä beä 

Sinnes bringenb erforbert, j. 33. Dor Wörtlidjen Sibeljitaten, ja, man($nial beginnt 

ein foldês obenbrcin nod^ mit !(einem 9lnfang§bu^flaben. 3)er S)ru(I Derfö^^tt 

genauer, toenn er freilidj aud) noc^ Diel ju wünfdên läßt.' 

So mafjnt biefeä StüdE an feinem Seil ju größter 58orfid^t bei bem SJerfud^, 

auä bem eigenen Sc^riftbtlb Cutt)er§, unb DoHenbs au§ bem IlrudEbilb feiner 

Sd^riften, auf befonbere 2lbfid)ten i^reg 93erfaffcr§ jurüdfjufd^ließcn. 

9lu§9oben: 

1 I A ,IN HOSEAM PROPHETAM 

toris Theologice Enarratio, || 

Reuerendi 

«6 

D. Martini Lu-\\theri Doc- 

ipfo & in puUicis pralectioni- 

btis tradita, & postea recognita, Colleda per Vitum Theo-\\ 

II 

\\ 

dorum Noribergenfem, PJena piee docirince & s(dtij(arium j] conlolationum. 

VVITTENBEliG^. Excudchai lohanms \\ \\ Lufft,\\ 

Atmo M.D.XLV. «Kit \i' liteleinfaffung. 2iteIrüdEfette leer. 384 

SBlätter in CItaD (= 2 ungcjäl^lte Sogen unb A—Z unb a— z; 16 un> 

bezifferte Slätter unb Statt 1 — 366 unb 467 unb 1 unbeaifferteS 

Statt); jmeiter Sogen Slatt 7, 8, G 6^ G 7, C 8 unb bie le^te Seite 

(= Statt z 8") leer. 

3Jotf)onben: 59crlin (Luth. 8092), Hamburg, ©tuttgatt, SDJernigcrobf. — 

^ftQitffutt :6ttanget SluSgabe: Exep. opp. lat. XXIV, ©. 139, ido einige toä^> 

tcnb bc* Sturfeä uotgcnommenc Icjtanbetungen angcfüljtt tociben. 

B IN HOSE AM PROPHETAM RE- yiUlEADI U. MABTIAI 

ab ipfo & in piiblicis 

|[ LVTIII^t'i Doctoris Theologie« Eiiarralio, 

pra'lecti-||onibus tradita, & po-jjflek recognita. COLLl'JCTÄ 

|j 

PTJIt VITVM T/ieodorum JVoriberyensem, Picna 

li 

ANCOFVJiTI 

pi? doctrina; & faljlutarium confola-j tionuni. FJi || 

EX OFFhrma Pitri Ihnhachi}. Anno Domini M. />. \L VI. \\ 

Xitel in ScîDar^- unb iltotbrucf, Ic^tcrer îer burd^ [yettbrurf toieber» 

•) 8um benuemcTcn 9)erfliiibnid gibt llnftc 'Jlii»gabc mit ;Hfd)t bie Qciitigc ,Sridji'iifr||uiig 

iBejoiibci« T(id)li(4 g'iiîol) t^ i» bicicm a^nnbc, iüluoljl bei ber fiinppfii (Tnfjuiig ber 'H&rcifdjciN 

?}o4|djrifl(ii, nl-j l)ci bei uni|linblidjcii ÜL^cilfdîuciftgtcil mniic^» £iu(fauigabrn.

Adilitio in locuni Hoseae eap. 13. 1545. 759 

gegeben, litelrürffeite teer. 268 »(fttter in Dttab (- Sogen Aa-Dd 

iinb A—Xnnt AA—GG; 28 wnbejiffertc unb 237 bezifferte unb 3 un- 

bcjiffcrte »lättcr), SBlatt üd 4'' unb bie le^tc ©eitc (= »lott GG 8'') 

leei. 

SBortjnnbcn: .âmtiutg (OA 1X852), Wüiic^cu .§., ©tuttgart. — gfrnnlfuxt-- 

gtlongcr Sluägobc: Excff. opp. lat. XXIV, ©. 140. 

3in ben @efamtau§gabcn. Soteinifd^: aSßitteubctg IV (1552), 391 »— 

480''; 3enQ IV (1558), 59b»-686''; JJrantfurt-ertangen : Exe;;, opp. lat. XXIV, 

135_536. - S)eutfd): SBittenberg 8 (1556), 233 346; Slllenbiirg 8, 593— 

732; ßeipaig 8, 1-156; fBal

D'] 

760 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 

[«fl.y2b;©.354'.] MART|INI L\TH[ERI 

ADDITIO IN LOCVM 

Hoseae ca[p. 13.: 'Ero mors' etc. 

tiof.n, u Hunc locum: 'Ero mors tua, o mors; Ero morsus tuus, Inferne' 

i.«oi. 15. 15 Apostolus Paulus .sie legit, 1. Cor. 15.: 'IJbi tuus, Mors, stimulu.st Ubi i 

tua, Inferne, victoria ? jiov aov, dävare, tö xevxQov; tiov aov, ndt], tö vixog;'^ 

De qua re paulo copiosius et diligentius dicendum est, Quia Paulus putatur 

quasi aliena et impertinentia loqui. Nee est facile ullus locus tarn varie 

translatus ut hie Hoseae 13. 

Primo: Evidens est varietatem esse ortam ex ipso Ebraeo textu. lo 

Nam hoc verbum ('Ehi')'^, id est: 'ero', Hieronymus, Symmachus et nostri 

omnes constanter testantur se legisse in suis exemplaribus.' Contra alii, 

ut LXX, Quinta aeditio et Aquila testantur se legisse per metathesin 

fAie'), id est: 'ubi'*; Quibus consentit Paulus Apostolus, certe gravis 

autor imprimis, haud dubie ebraice docfissimus. Quin sunt etiamnum n 

Ebraei, qui etiara ipsum ('Ehi') sentiant signiflcare 'ubi'' et non 'ero', 

s. «am. 7.' 14 cum plenis literis 'ero' sit ebraice ('Ehie')*: Exo. 3., 2. Reg. 7., 1. Paral. 17., 

Nee nisi per apocopen e posse legi pro ero .' 

Etsi apud me LXX autoritas parum valet, ut qui saepius sive volentes 

sive ignorantes alienissima a verbis et intellectu Scripturae transtulerint, ao 

quae nulla ratione defendi possunt', ut Hieronymus in niultis locis con- 

vincit; Aquilam tarnen laudat ut contentiosum et rigidi.ssinuim luterpretem; 

Et quinta editio non fuit contemnendae opinionis: Quibus cum 

consentiat S. Paulus, videtur omnino cum illo legendum esse et scriptum 

fuisse ab Hosea 'Ubi' et non 'Ero'. sa 

Deinde illud: 'Mors tua'' non est idem vocabulum, quod sequitur: 

'OMors'^", Sed: ('Dbrcho' )*, quod in Ebreo diversum efflcit vocabulum. 

Nam si a nomine ('deber')" inflectas, significat: 'pestes tuae' sive 'posti- 

') = Erasmtis, Nornm Testamentum 1619. Der heut retipierte Text NestUs loui eon 

Sodens: ôv oov, Oärare, rd vTxoi ; :tov aov, Äivar«, rö xevjgor. ') 'fis. •) Hiero- 

Hjfmus, Commenl. in Osee cap. XIII., Migne 25, 937; Symniaditis ehendu S. 038. So auch 

Vulgatn 1500. *) n"K. ReiicMin: Ubi. Septuaginta, Quinta editio und Aquila so 

laut Hieronymus, Migne ä5, 038. Ülier die hier gtnaunlen alten ffrifchitchett CheriiftzuHtfen 

de* Alten Testaments rgl. Realen :y1ilopädie f. jyrot. Theologie uttd Kirche, Bd. 3, TJfl. 

•) Uetichlin: 'nx Ubi. •) n"ns. So an den drei oben :iticrten .Stellen. ') neseniu,i- 

JiuJil, Hebr. Ilandtrorterbuch, unter rrin: Kai imp. : rfn^, apoc. ^rr". ') Vgl. oben 

S. 736, 20 ff. •) :p3-i. '") niB. ") IST Iiei(chlin: Pestis, pestilentia vel lues.

Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 761 

ür] lentiae tuae' in plurali. Et ila Icgisse S. Pauhini credo, (pii vertit : '8tiuiulii8 

tuus'.* Et lianc esse germanam lectioncm arbitror. »Suadet idem seqiiens 

mox vocabulum : 'Ubi est, Inferne, ('kotofcho')* !', quod a nomine ('keteb')' 

vcnit, non ambigiio aut aequivoco, sed simplici et iinivoco. 

» Ista enim duo vocabula fdebei') et ('keteb') in Seriptiiris sunt 

nomina pestilentiarum, ut apud Latinos illa duo: Pestis et Ines. Et ut 

lues atrociiis est quam postis, ut cui morbo statim necanti iMiliuc non 

potuerunt invenire remedium, imo veneno potius naturae quam morbo, 

sicut Perottus dicit*, Ita ('keteb') atrocius in Ebraeo est quam ('deber'). 

10 Unde aliqui fingunt esse nomina Daemonum, de quo videre licet Lyram 

et Burgensem Psal. 91.^ Cum ergo Ilosea, velut per tautologiam, coniungat*'".« 

('keteb') imivocum cum {'dbr') aequivoco®, satis patet eum per hoc aequi- 

vocationem restrinxisse ad univocationem Et non fdabar')', sed ('deber') 

legi voluisse. 

15 S. Paulus vertit ('Keteb tua'): 'victoria tua'; LXX: 'Stimulus tuu8',i-«»t.i5.55b 

quo Paulus illud ('deber tua') reddidit; Hieronymus: 'Morsus tuus';*»!"« >•••"'' 

') TÖ xh'XQov. *) 5I31515. ') 3t:p. ReucMin: Aegritudo contingens homini 

et percutiens eum . . ) Nicolai Perotii Comucopiae sive Commentariorum linguae 

latinae . . libri (z. B. Impressum per Magistrum Paganinum de paganinis brixiensein Anno 

domini Mcccclxxxviiii) 8. 31!: Hoc . . differt Lues a peste, Quo geuus a specie. Est 

enim lues, qum in urbe aut in agro febris aliudve morbi genus . . homines . . corripit 

. . Pestis vero: quae aut cito occidit Aut cito abit ab eo, quem invasit . . A 

pestis 

Pestilentia derivatur, quae luem potius quam pestem significat, qum morbus, contagio 

quaedam, quam plurimos inficit et statim eneeat, ne invenire adhuc ei morbo remedium 

j^Dtuerunt, imo veneno potius quodam naturae quam morbo. Das Zitat Lvthers 

ist in seiner Wörilichkeit ofleiibar bei Perutti nachgeschlagen. ~ Man beachte nebenher 

das korrekte Latein Luthers gegenüber dem Perottis. 'j Lyra zu Ps. XC V. 6: 'A 

negocio perambulante in tenebris' etc. In hebreo habetur: 'A deber [= nsn] deambulante 

in tenebris et qereb [= aap] vastante in meridie'. Et dicit hie Rab. Sal., quod 

deber et qereb sunt nomina demonum . ., Et videtur . . satis probabile. Burgensis Addi- 

tio I. : in hebreo habetur 'a deber', qua significat pestem . 

quae quidem dictio significat morsum pestiferum. . . Nam 

. 

; habetur 'conneteb' [für 3Bp]i 

duo genera sunt morborum 

pestilentium, quorum unum est, quando non apparet ab extra aliqua causa pestifera . .; 

Aliud genus est, quando apparet signum, utputa antrax seu apostema in aliquo membro. 

— Renchlin zu aap (Fortsetzung von oben Anm. 3^.thargura hierosolymitanum exponit: 

excisionem; magistri autem arcanorum bene noverunt, quid hoc vocabulum proprie 

designet in arte cabalae, . . ps. xci [V. öf.J: 'A sagitta volante in die, a negocio perambulante 

in tenebris, ab incursu et daemonio meridiano", super quo scribit rabi Salomon, 

. . quod haec sunt nomina daemoniorum. — Urtext Ps. 91, 6: D'^^ns ^^'i^ "Uf? . . "i3TO. 

Lutherbibel: 'gut bet ipeftilen| . 

., gut bet ©eucê, bie im tnittage Betbetbet.' — Man beachte 

nebenher oben die sorgsame lateinische Umschrift der hebräischen Vokabeln durch Luther 

gegenüber der Lyras und des Patüiis von Burgos. 't D.h. "i3T kann soicoM I3"i 

als auch ^2"i vokalisiert werden. ') "Dn. Reuchlin: Res, verbum. Vgl. Hieronymus 

a. a. O.: Quinta editio et Aquila: . . 'sermones tui', quod Hebraice scribitur 'DABARAH' 

[für T|'^3i]> legentes 'DABAR', hoc est 'verbum'; Migne 25, 938.

702 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 

^'] Symmachus: 'Occursus tuus', ut Psalmus 91. latine habet: 'AI) incursu', 

"PI. 91,6 •' 

id est 'a (kebeb)'; Quinta aeditio et Theodotio: 'plaga tua'.* 

Si vero legas a nomine ('dabar': 'diborecho'), signiflcat: 'verba tua', 

'res tuae', 'causae tuae' in pliirali. Sic legit Aquila et Quinta editio: 

'Ubi sunt sermones tuiT^ Et LXX: 'nov fj dixt) aov;'^, 'Ubi est causa, » 

vindicta, poena, ius tuum' et similia, de quibus infra; Nam mihi lectio 

ista habetur violenta et coacta. 

Sic ergo ex Bbraeo absque praeiudicio mihi vertenda videntur verba 

proprie: Tibi sunt Pestilentiae tuae, Mors! Ubi est Lues tua. Inferne 

Non loquitur autem Proplieta de pestibus ad literam seu casualibus, de lo 

quibus Medicorum est iudicare et disputare, sicut nee de morte casuali, 

Sed de naturalibus pestibus et morte nobis congenitis, quae per omne 

genus hominum saeviunt et furunt, Quas pestes habet etiam iuvenis 

sanus, robustus, formosus. Omnes enim moriuntur, Et eisdem pestibus 

i'(. 51.J morimur omnes. Sicut Psal. 51. plorat: 'Ecce, in iniquitatibus conceptus u 

sum.' Sed antequam de bis plura dicam, prius textum Pauli absolvamus. 

i.Uor. l.^. 55 ALlegat S. Paulus et connectit duos looos Scripturae 1. Cor. 15. 

3rl. S5, 8 Prior est Isaiae 25.: 'Absorpta est mors in victoriam'. Per.spiouum est 

meipsum cum aliis multis errasse, qui putavimus hunc locum lesaiae esse 

eundem in Hoseae 13. : 'Ero mors tua'.* Posterior est hoc cap. 13. Hoseae: ao 

*Ubi est. Mors, Stimulus tuus!' 

De priore prius dicendum est. Hie illos Lxx corrigit Paulus, cum 

dielt: 'Absorpta est mors in victoriam', Ubi illi transtulerunt : 'Devoravit 

mors praevalens',* Et mutat activam significationem in passivam. Nam 

illa sententia Lxx, quod 'Mors' omnia 'devoret potenter', neque huius loci " 

est neque digna spirituali et prophetica Theologia. Quis enim nescit omnia 

deberi, nos nostraque, morti, ut Horatius dicit!' Pleni sunt omnium 

gentium de liac re Libri et experientia querula nos id docet, velimus, 

nolimus, assidue omnibus horis et momentis. 

Ideo Paulus Lxx interpretationem reprobans veram et spiritualem »'• 

sentcntiam profert Non esse dicendum, quod Mors omnia devoret i)rao- 

valida, Seil quod Mors omnium devoratrix potentissima sit devorata. 

Ideo transfert passive: 'Absorpta est Mors in victoriam'. Satis autem 

') Bieronymus a. a. 0. zu Hosen 13, 14: LXX: "stimulus tuus*; . . Pro "aculeo" . ., 

quem nos 'moreuro' transtulimus, Symmachus 'ä.^dt^r^]^â, id est, 'occursum', Theodotion 

M Hitronymus. ') ij Hxt) bei Hieroiiymiis nicht griechisch, sondern mir durch "causa" 

wiedergegeben. •) Luther will sagm, er habe j'rülter, it-iV Lyra, den gan:en Vers I. Kor. 

et quinta editio'plagam' et 'conclusionem' interpretati sunt. Mitfne 25, y38f. ') Atich 

15, !>5 als Zitat aus Hosea 13, 14 aufgefaßt ; aber der erste Ted stamme aus Jes. 25, «. 

I'gl. die .Indcrung in U. A. Bibel 4, 374, 10. ') Iki Hieronymus :. St.; Migne 24, :fOi>. 

Vgl. oben S. 736, IS. Vulg.: praecipilabit mort«ni in sempiternum. •) De arte 

poet.63. 

t


Dl] constat, iibi passiva significatio est, simul poni activam et econtra, ut 

5 

fert natura relativorum: mutuo sese ponunt et toUiint. Ubi scilicet est 

absorptii.s, necesse est, ut sit absorbens. Cum ergo S. Paulus voluerit 

passivam significationem, id est: 'absorpta est Mors', proferre, simul 

sigaiflcavit illam activam significationem esse in lesaiae textu intelligen- 

dam, non pro Morte, sed contra Mortem ; Et Lxx male vertisse : 'Devoravit 

Mors praevalens' in nominativo; Sed fuisse vertendum: 'Devoravit 

(scilicet Filius Dei) Mortem', in accusativo, 'in victoriam' sive 'in üncm'. 

Sic est enim in Ebraeo: 'Devoravit, absorpsit seu praecipitavit Mortem 

10 in sempiternum' seu 'victoriam'.^ 

'In victoriam', c[uod ebraice dicitur: ('la Nezach')*, credo recte ab 

Apostolo versum esse. Sciimt Ebraei vim vocabuli 'Nezach' esse id, quod 

est: 'superare, superiorem esse, vincere, praevalere, praeesse, praedomi- 

nari'ä, ut sit sensus: 'Absorpta est Mors in victoriam', idest: 'Absorpta 

IS morte praevalet, dominatur, regnat, triumphat vita'. Significat enim (ut 

Grammatica docet) motum ad locum sive (ut Philosoph! de suis rebus 

dicunt) flnem Ultimatum et gratia cuius: 

Ut haec victoria non sit Christi victoria activa, sed nostra victoria 

passiva, quam nobis Christiis sua victoria peperit, scilicet Mors etiara 

ao nobis absorpta est (per Christum victorem), ut vita in aeternura triumphet 

Nee spes ulla sit Morti, ut unquam redeat, ne ad pugnam quidem, multo 

minus ad victoriam seu regnum, quäle hactenus et nunc habet in nos 

miserrimos homines. 

Sic Paulus Eom. 5.: 'Ut, sicut regnavit Peccatum ad Mortem, ita «om. s, si. u 

25 regnet Gratia per lustitiam in vitam aeternam, per Ihesum Christum, 

Dominum nostrum.' Et iterum: 'Mors regnavit ab Adam usque ad 

Mosen.' Ex iis intelligitur Paulum illud verbum ('Nezach'), quod nostri 

'in finem', 'in sempiternum', Lxx 'praevalere' interpretati sunt, pro 

'vincere' et 'victoria' usurpasse. Et quid verius dici potest quam: illum 

30 vincere et praevalere, qui suo adversario intereimte vel absorpto ipse in 

aeternum manet salvus et gloriosus ? 

posterior locus est hie, quem in manibus habemus, quem supra ex 

Ebraeo reddidimus: 'Ubi sunt Pestilentiae tuae, Mors? Ubi Lues tua. 

Inferne?' Quod Paulus sie reddit: 'Ubi tuus est, Mors, Stimulus? Ubi 

3» tua. Inferne, Victoria?' 

') Urtext: ns:i nian sfea. BeuMin: shz Ingurgitavit, deglutivit, devoravit. 

=") Beuehlin: ns: Perpetuum, saeculum, aeteruum; zu Ps. 49, 10: . . pro eo, quod nos 

(d. i. die Viüg.) legimus 'in finem', . . Hieronymus verius traduxit: '. . in sempiternum'. 

') Zum Verbum nsp Reuchlin: Institit, coegit, sollicitavit, nrgebat ; . . I. Paralippomenon 

XV. (V. 21) . .: 'canebant lenazeah", id est graece: 'epinicium' et latine: 'carmen 

triumphale*; . . saepe in psalmis praenotatur; 'ad victoriam", . . quia, cum hi psalmi 

canerentur, alter alterum canendo superare studebat; unde etiam translatio nostra 

(Vtdg.) 'superare' vertit, Danielis VI. (V. 4): . . 'superabat'.

764 Additio in loonm Hoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 

ür] Hie necesse est paulinam Theologiam de peccato Eo. 5. 6. 7. prae- 

cognitam habere. Nam Hosea idem vult cum S. Paulo, Nempe genus 

huinanum totum semel esse corruptum et perditum pefcato per primuni 

homineni, quod vocant originale; Atque hoc ipsum successu temporis 

auctum fuisse actualibus peccatis, simul et poenas auctae esse, semper s 

enim et quotidie augescimt utraque. 

Hoc peccatum vocat 'pestilentias Mortis et luem Inferni', sieut 

i.Äoi. i5,5«(iicit: 'Stimulus Mortis Peccatum est', A quibus per Christum Filium Dei 

sumus liberati et redempti. Nam sine Peccato Mors nuUa esset, siout 

i.Diolca.n Gen. 2. dicitur: 'Quacimque die comederis, morte morieris', id est, absque lo 

peccato viveres in aeternum. Corrupta autem natura per istas Pestilcntias 

et Luem, id est, per Peccatum, subiecta est Morti; Et, ut Paulus dicit: 

«cm. b, is'intravit mors per Peccatum in omnes homines', Eom. 5. Sic Mors regnat 

et triumphat per suas Pestilcntias et Internus per suam Luem. Nam 

Peccatum est vis, regnum, potentia, imo virus, venenum, contagium i» 

Mortis, nee unius generis, sed multae Pestilentiae. 

Porro, Pestes illae et Lues seu Peccatum, ut plurimum habet se velut 

i.sRoifi.v 'cubans' et dormiens, quietum, sed 'in foribus', sicut Gene. 3. dicitur, id 

est, non sentitur nee reputatur, Ut videmus in hominibus securis et 

epicureis. Etiam si hoc modo pereant omnes et moriantur per ipsum, »o 

Mim. i, 13. 14 licet ignorantes, Eo.4.: 'Peccatum non imputabatur, cum non esset Lex', 

'Sed regnavit Mors ab Adam usque ad Mosen, etiam in cos. qui non pecca- 

«5m. 7, 8f. verunt', etc. Et Eom. 7.: 'Sine Lege Peccatum mortmim erat; Sed cum 

venisset Mandatum, revixit Peccatum.' 

De hoc non agitur hoc loco, sed de Peccato per Legem excitato, id est, u 

cngnito. Hoc ostendit sese esse Pestilcntias Mortis et Luem Inferni, quia 

vel irritatur et furit magis, odiens Legem prohibentem, sicut dicitur: 

Nitimur in vetitum etc.^, vel ducit ad desperationem et blasphemiam sensu 

«am. 7. 13 irae Dei. Ita fit 'peccatimi supra moduni pecc


Hs] [Bos q 24", S3l. 249»] Sed miiüm est, Ciu- Paulus pro pestilenti^ tug reddit: 

8timüliis tüüs' Et pro lües tüa, Victoria tüa. An & hic^ voluit a Ixx dis- 

sentire • Vel potius illis • qui pestilentias & lueni in passiua significatione 

accipiunt? Vt faciunt illi, qui legunt • Ero pestileuti^ tu§ Mors • Ero lue» 

i tiia, inferne, SC3 quas Mors & quam internus patiantur a Christo fllio Dei. 

Et forte ainphibologiam decUnauit. Nam etiam si legas • Vbi pestilenti§ 

tn§ Mors? ambiguü apud nos sonat: de pestilentia qua occiditur 

Mors • et de pestilentia • Qua* nos occidit. Ipse autem ouni Hosea indu- 

bitate loquitur • de actiüa mortis pestilentia qua nos occidit • Sicut 

i" econtra de ressnrrectione nostra loquitur passiüa qua nos resuscitamur, 

non de actiüa personali Christi resurrectione • quae est effectrix nostrae 

1 C Sed (Abschnitlzeichen, von Luther gesetzt) ^ dazu von Rürers Hand: ful. 360'' 

para^graphus 2 r mirü(ü)ni pro ('d^br' seu) pestilentia (re)reddit 2 a 3 qui 

c aus Qui 4 vor accipiunt Trennungshaken, dazu die Bogenbezeichnung ip z, beides mit 

Hotel accipiunt mit Strichen umrahmt und am] Rande angekreuzt (oß'enbar von Hörer) 

(Erunt) Ero 5 vor Mors schon einmal Ansatz zu dem Horte II (Na^ni) (Quia) Et 

8i(c) 7 qua(in) occiditur über (patitur) S de o über Qua der kleine Anfungs- 

buchttabe q fl Ipse zu Ipse von Rörers Hand die Seitenzahl 361 r cum Hosea rh 

9 qua occidit c aus occidiuiur zu 9 (tum ipse) r 11 actiüa o 

') hic fehlt im Druck. *) quae im Druck. ') Nicht im Druck. 

Dr] dnntur animae, sive in refrigerio sive ia poenis, pro qualitate meritorum^; 

Quod dicit propter Patriarchas, qui in Infernum sese descendere fatentur. i.woie 37,35 

Sed qualis sit ille locus et quid aut qualiter in eo sint, agant, habeant 

15 animae, nescimus, quia Scriptuja non dicit. Existimatur sane post 

resuriLCtionem Christi nullum esse piorum Infernum, Licet pro eo 

flnxerint Purgatorium homines audaces. Sed qui intelligunt, quid sit 

Peccatum per Legem excitatum et desperationem adducens, ipsi intelli- 

gunt, quid sit Mors et Infernus. [SBg. yS^; ©. seot] Sed mirum est, cur 

^0 Paulus pro pestilentiae tuae reddit: Stimulus tuus. Et pro Ines tua, 

uictoria tua ? An & uoluit a Lxx. dissentire, uel potius illis, qui pesti- 

lentias & luem in passiua significatione [3Sg. z l »] accipiunt ? Vt faciimt 

illi qui legunt : Ero pestilentiae tuae Mors, Ero lues tua Inferne, scilicet, 

quas Mors, & quam Infernus patiätur a Christo Pilio Dei. Et forte amphi- 

25 bologiam declinauit. Nam etiamsi legas: Vbi pestilentiae tuae Morsl ambiguum 

apud nos sonat, de pestilentia, qua occiditur mors, et de pesti- 

lentia, quae nos occidit. 

Ipse autem cum Hosea indubitate loquitur, de actiiia mortis pesti- 

lentia, qua nos occidit, Sicut ecoutra de resurrectione nostra loquitur 

30 passiua, qua nos resiVscitamur, non de actiüa personali Christi resurrec- 

20 reddit Druckfehlerverzeichnis; Text i-eddet 

') Wörtlich nach nierunymus z.St.; Migne 25, 9.9S.

7(30 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. «.V. 14) 

Hs] resiirrectionis • vt clarissima sunt verba Pauli cum autem mortale hoc 

induerit immortalitatem tunc fiet sermo qui scriptus est • Vbi est mors 

Stimulus tuus et-, licet resurrectio nostra uecessaria consequentia resur- 

rectionem Cluisti et econtra, inferat, vt fert natura lelatiuoEum Et satis 

«•"«clare predicatur verbo pr^cedenti: De manu inferiii redimam eos: De s 

morte liberabo eos Fortassis alrotius voluit • de re tanta Dicere & Hose§ 

verbum • pestilenti^ tu§: velut plebeiüm, castrensi & militari • seu latio- 

nali potius verbo amplificare : scilicet • stimulo [Sl. 2491'] quo Mors non ceü 

lenta peste • sed tota vi semel totum genus humanu- confoderit & oonfeeerit 

in §ternüm • Oportet enim hie emphasin obseruare in stimulo m 

Mortis. Nam si solitarium dicatur" Stimulus seu aculeus, leuiuscul^ si^rui- 

fleationis est, cum & Apiculae & minütiores vermes habeant acüleüm seu 

stimulum. Sed si addas, Mortis, lam acüleus seu stinnih:s maior, est toto 

mundo- ac plane tantus- quanta ipsa mors est- Douiina & lyrauna m-^ 

totius generis humani a principio mundi vsq3 ad flnem* Sicut si Verbum is 

2 tuuc fiet durch Haken umgestellt aus fiet tuuc 3 licet (Cliristi) resurrectio eoii- 

aequeiitia über (pruerequirat) 4 hinter Cbristi int iiiferut rh, dann i/eslriilien Hirisli 

(pro natura relatiuoKuui) 5 clare o hinler pr^ce iti pr^ceileiiti JiüleUlrick, dazu 2 

mit Rötel r 7 (De) pestilenti^ 7/8 seu latronali puliu.-: am t/n/on Hunde der 

Seile, mit Klammer hochgesogen 8 amplificare Hier (recklere) scilicet c au» Scilice 

stimulo c ou« Stimulo ceü o 9 (simûl) semel JO .stimulo f oi(» Stimulo // Mortis o 

si(c) Stimulus c aus Stimulus leuiscult; c aus l.euiseul^ 13 über Apiculae steht der 

kleine Anfangsbuchstabe a 13 C Sed 14 quania c aus quaiitns tiier Uomina steht 1 

über 805 *'*'•' ^ zu 14 &. tyranua, erst mit Strichelchen hinter sc3 vom Hände ein- 

gevtiesen, daym darüber 2 15 über Verbum stellt der kleine An/'angsbuchstabe v 

Dr] tione, quae est effectrix nostrae resurrectionis, ut clarissima sunt ucrba 

1 »or. ij, 14 Pauli: Cii ante mortale hoc induerit immortalitate, tue fiet sermo, qui 

scriptus est: Vbi est Mors Stimulus tuus &c. Licet resurrectio nostra 

necessaria consequentia resurrectionem Christi & econtra inferat, ut fert 

natura relatiuorum, Et satis clarc praedicatur uerbo prae- [©g. z 1 ""J ce- so 

«•nadenti. De manu inferni redimam eos, de morte liberabo eos. Ft)rtassis 

atrotius uoluit de re tanta dicere, & Hoseae uerbum Pestilentiae tuae, 

iielut plebeiüm, caslrensi & militari, seu latronali potius uerbo amplificare, 

scilicet stimulo, quo Mors non ceu lentti peste, .»(ed tota ui semd totum 

genus humanum confoderit & confecerit in aeternum. Oportet enim s.^ 

hie emphasin obseruare in stimulo mortis. Nam si solitarium dicatiir. 

Stimulus seu aculeus, leuiusculae siguiUcationis est, cum & Apiculae iS: 

minütiores uermes habeant aculeum seu stimtdum. Sed si addas. Mortis, 

iam aculeus seu Stimulus maior est toto mundo, ac plane tantus. (|uanta 

ipsa mors est, Domina &fyranna scilicet totius generis liiiuiani a princiiiio j„ 

30 totiuR] toilua Text

Additio in locum Eoseae cap. 13. 1545. (V. 14) 767 

Hs] dicas solitarium, exile quiddam cogitatur* »03 loquela homis, Sed si 

addas* Dei iam Verbum malus est tota Creatiira, etiam ipsa morte & 

Inferno. 

Libenter etiam Dicerem, Paulum respexisse ad stimülüm Goliath- '•®'"«"'' 

6 Qui figura fi)it mortis. Idem fecere fortassis Ebrei ante .LXX. Vix 

enim credo LXX. primos inuenisse suam hoc loco interpretationem. 

Qüidqüid sit" Quando Mortem & regnum eins nominas, omnia maxima 

nominasti: etiam si tantiim febrem, papulam, sübühim, acieülam Mortis 

nominares. Mors enim totiim genus hoim absorbüit.' Vnde & Keteb 

'0 inferni Paulus sohis vertit, victoriam quasi absorptionem aeternam, vbi 

.Lxx. Stimulum posuere, vt supra Dixi* Quia Internus per Keteb idest 

pecoatum absorbet regnat & triumphat super genus hoim: veluti, nunq3 

liberandum / Hie iterum vides* Paulum delectarj hac significatione 

Nezach • pro victoria • quod alias in finem, in sempiternum transfertur, 

15 quod is vicerit [931.250»] & preualuerit* qui pereimte aduersario manet- vt 

ps 9" Inimici defeeerunt frameae in finem ./• victoriam Et ps 10 Auertit|(;fi_',, 

1 (sicnt) si 4 bei Libenter Rötelstnch, dazu Zt-ffer 3 mit Rötel avi Rande (Ipsîim) 

Paulum stioiüliiiu c aus .Stimülüm 5 über Qui der kleine Anfangsbuchstabe q 7 über 

Quando ebenfalls q 8 tantum neben devi Zeilenende am Rande stellend sübülam o 

9 hoim rh 10 quasi absorptionem aeternam o 11 Keteb idest rh 12 absorbet vor 

Zeilenanfang r IH O Hie 14 {()Nezach victoria durch roten Tinlenstrich abgeteilt 

n vi Ctoria, dazu i mit roter Tinte r 15 

II 

(Q) quod (subsistit) manet 16 fraj|,meae 

durch Rötelstrich abgeteilt, dazu 4 mit Rötel r Et (eciaim) 

») So schon 1624, Unsre Ausg. Bd. 13, 64, 6. 

Dr] mundi usq3 ad finem. Sicut si uerbiim dicas solitarium, exile quiddam 

cogitatur, scilicet loquela hominis, Sed si addas Dei, iä uerbü malus 

est tota creatura, etiam ipsa morte & infemo. 

20 [S3l. z2»] Libenter etiam dicerem, Paulum respexisse ad stimulum i. ©om. n, 7 

Groliath, qui figura fuit Mortis. Idem fortassis fecere Ebraei ante Lxx. 

Vix enim credo LXX. primos inuenisse suam hoc loco interpretationem. 

Quidquid sit, qiiando Mortem & regnum eius nominas, omnia maxima 

nominasti, etiam si tantum febrem, papulam, subulam, aciculam Mortis 

25 nominares. Mors enim totum genus horainum absorpsit. Vnde & (keteb) 

inferni Paulus solus uertit uictoriam, quasi absorptionem aeternam, Vbi 

Lxx. stimulum posuere, ut supra dixi. Quia infernus per (keteb) id est 

peccatum absorbet, regnat & triumphat super genus hominum, ueluti nunquam 

liberandum. 

30 Hie iterum uides Paulum delectari hac significatione (Nezach) pro 

uictoria, quod alias in finem, in sempiternum transfertur, q is uicerit et 

pr§ualuerit, qui pereunte adiiersario manet, ut Psal. 9. Inimici defecerimtc).», 

7

76g Additio in locum Hoseae cap. 13. 1515. (V. 14) 

Us] faciem suam, ne videat, in flnem ./• \'ictoriam. Sic mors per Keteb deuorat 

oms homines in finem ./' ^ victoriam Quia omnibus morientibus, ipaa 

perjfit & triüniphat Est sane piilcLra prosopopeia- quia^ mors & 

inferniis' linguntiir hostes bumanae natürae, terribiles armis suis Aculeo- 

Daebaer, Kaetaeb &^ victores, triumphatores insultatores in aeternum, ' 

sua victoria- idest pecrato & morbo nature- Quos fllius Dei per seipsura' 

pro nobis" vt Daiiid Goliath, prostrauit & sustulit in sempiternuiu & in 

victoriam 

lam facile est, si libet* aliorum interpretationes conciliare- Vt, Vbi 

simt mors sermones tüit Sermones, Verba, res, Mortis* Qiiibus agit, sunt lo 

»Ol- 2. 14 ipsum peccatu & chirograpluim decreti, vt Paulus ait quo nos reos arguit. 

accusat, condemnat. Quid enim Mors aliud contra nos pt dicere, conten- 

dere iactare- 43 hanc vocem ! Tu peccasti, peccato tuo mihi reus es- 

peccati iure te deuoro iu sempiternum. Cum nulla Creatura loquitur \el 

agit Mors, nisi cum liomine* quia solus ipse peccaiiit. Nulluni animal is 

3 aber Quia steht q 3 C Est quia c aus Quia 4 armis suis r/t iiaer Aculeo 

steht der kleine Anfangsbuekstabe a 6 iosultatores r/i 10 Miirs c i;i mors über 

Verba steht der kleine Anfangsbuchstale v über Quibus steht q 11 & bis ail rh 

chirugrapluim c aus Chirugrapliuui arguit c aiu aguit 12113 hinler couteiidere Jinit 

der Zeilenachluß als Interpunktion 14 (victOLriam) senipiteruuni 10 uisi o 

') qua im Druck unten Z. 20. ') Fehlt im Druck unten Z. 21. 

D


Hs] pecciit, Loqtiitiir aut contra nos non nisi lüdiciiim & aît causam seu 

diken ^ suam. vt. Ixx. vertunt Eadem feceris • cum Morsu, Incursu, occursu • HS »i. 

& siquae alia alii transtulerunt. Nam qn in hoc omnes conueniünt- Vt 

de Morte & Inferno & regno aotf^ loquantur- Paulus autem aperte dicit- 

5 peccatum esse illud medium seu instrumentum, quo Mors [*I. 250''] & in- 

fernus agunt, vorant, regnant, triumphant & omia contra humanü genus 

faciünt, sine periculo, peccatum ipsum appellas, stimulum, Aculeum, 

morsum, pestem, luem, virus, plagam, incürsum, victoriam mortis & 

Inferni & omne illud. quo homo occidi & damnari potest Nisi quod 

10 opera tarnen danda est, vt Ebraeus textus Hoseae aliquam vnam teneat 

verborum certamq3 grammaticam* quam varijs modis Paulo & alijs 

liceat figurare, salua sententia, Quia nee Paulo cura est, an Stimulus vel 

pestis dicatur etc. Modo intelligas, hunc stimulum, pestem etc. nihil esse* 

nisi peccatum: De hoc satis 

1 non nisi o & (&) 2 diken in der Zeile unsicher geschrieben, daher iwchmaU 

am Rand hinler vertunt Zeilenende als Interpunktion (Idem fa^cies) Eadem C Eadem 

3 über Vt sieht v 4 &. (2.) bis eot^ rh 5 quo c aus Quo 6 vorant über (faciunt) 

7 sine c aus Sine stimnlum c aus Stimulum über Aculeum steht a 8/9 victoriam bis 

Inferni rh 8 mortis c aus Mortis 9 damnari über (premere) hinter potest Zeilen- 

ende als Interpunktion (hoc imô) Nisi 10 E||braeus durch Rötelstrich abgeteilt, dazu 

die Ziffer 6 mit Rötel r 11 Paulo & alijs rh 13 über Modo steht m 

Dr] IS peccauit. NuUum animal peccat. Loquitux autem contra nos non nisi 

iudicium, & agit causam seu dixrjv suam, ut Lxx. uertimt. 

Eadem feceris cum morsu , incursu , occursu , & 

si quae alia alii *!• »i. 

transtulerunt, Nam quando in hoc omnes conueniünt, ut de morte & 

infemo, & regno eorum loquantur. Paulus autem aperte dicit, peccatum 

20 esse illud medium seu instrumentü, quo Mors & Infernus agunt, uorant, 

regnant, triumphant, & omnia contra humanum genus faciimt. Sine 

periculo peccatum ipsum appellas stimulum, aculeum, morsum, pestem, 

luem, uirus, plagam, Lncursum, victoriä Mortis & Inferni & omne 

illud, quo homo occidi & damnari potest. Nisi quod opera tarnen 

25 danda est, ut E- [5Bg. z 3 1»] braeus textus Hoseae aliquam unam teneat 

uerborü certamq3 grammaticam, quam uariis modis Paulo & aliis 

liceat figurare, salua sentetia. Quia nee Paulo cura est, an Stimulus vel 

pestis dicatur &c. modo intelligas himc stimulum, pestem &c. nihil esse 

nisi peccatum. De hoc satis. 

18 Nam quando Druckfehlerverzeichnis; Text: Namqj 22 appellas Druckfehler- 

verzeichnis; Text: appellas 23124 omne i\\\ii.Dnickfehlerverzeichms; Text: omne et illud 

26 grammaticam Druckfehlerverzeichnis; Text: grammatitem 

Sutêtg äB»Ce. XL, 3 49 

«

770 Additio in locnm Hosea« cap. 13. 1545. (V. 14. 12) 

Ha] Eetexamus nunc totam Concionem Hoseae in fine cap. 13. Colligata 

est iniquitas Ephraim. Omnibus notum esse puto, prophetas, maxime 

vero Hoseam, abbreuiatas posuisse sententias, ac veliiti Themata, vel 

potius summaria Concioniim suaIV, Ita cum Hosea haud dubie in ista 

Concione* bene prolixam habuerit orationem, de lege, peccato, gratia 

Christi futuri et regno eius, tandem collegit & signauit omnia in summam 

& breuissima Capita, dicens* Colligata est iniquitas. ac si diceret 

Sepe & satis multa diximus de lege* Sed quo plus docemus, hoc magis 

peccatur. Nihil proficimus lege docenda • nisi quod legem docere ita ne- 

cessarium est, quo populus agnoscat sese esse perditum peccatorem per 

legem conuietus, & egeat alia doctrina vltra legem, nempe de remi.«;sione 

peccatol^ & Spiritu [331. 251 »] Sancto per Messiam promissum & 

futurum donando, ad aliam SC3 aeternam vitam, Ideo dicit 

V.12 COLLIGATA EST INIQVITAS EPHEAIM, ABSCONDITVM 

PECCATVM EIVS 

3 (veiluti) ac 4 summaria c atu Sammaria 5 orationem über (Concionem) 

6 Christi (Hlii) & signauit 7 breuissima] breuiss:, dann ergänzt 8 Sepe & rli 

quo c axu Quo 9 legem docere ita über (apad bonos hoc) // nempe] (N)empe, 

darüber n de 12 (gratiia) Spiritu 13 dicit (Colligata est Iniquitas Ephraim, 

Absconditum peccatam eins) 

Ur] ßetexamus nunc totam Concionem noseae in fine cap. 13. Colligata 

est iniquitas Ephraim. Omnibus notum esse puto, Prophetas, maxime 

uero Hoseam, abbreuiatas posuisse sententias, ac ueluti themata, uel 

potius summaria Concionum suarum. Ita cu Hosea haud dubie in ista 

Concione bene prolixam habuerit orationem, de Lege, peccato, gratia »0 

Christi futuri, & regno eius, tandem collegit & signauit omnia in suuimam 

& breuissima capita, dicens: 

Colligata est iniquitas Ephraim^, ac si diceret: Saepe & satis 

multa diximus de Lege, sed quo plus docemus, hoc magis peccatur. 

Nihil profici-[a3g. z 4»]mu8 Lege docenda, nisi quod Legem docere ita ne- jj 

cessarium est, quo populus agnoscat sese esse perditum peccatorem, per 

Legem conuietus, & egeat alia doctrina ultra Legem, nempe de remissione 

peccatoR. & Spiritu sancto, per Messiam promissum & futurum 

donando, ad aliam scilicet aeternam uitam. Ideo dicit: 

V12 colligata est iniquitasEphraim, Abscouditum so 

peccatum eius.. 

') Kphraim »Uht nicht in Hs, eben Z. 7.

Additio in locum Hoseae cap. 13. lölö. (V. 12) 771 

lls) iStiü lllob. 14 dici- Sigillatum est in fascicülo peccatum nacum.tt

772 Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 12. 13) 

Hs] Ne observes peccatum meum ^ Igitur hoc vult Hosea. futurum est tempus 

3fl. 4» 8 acceptabile & dies salutis • In quo lege finita seu impleta per Christum, 

Iniquitas Ephraim claxuietur & colligetur remittotur. & peccatum ab- 

scondetur & velut sepelietur. Quud per legem contiuüe reuelatur aperitur 

& dilatatur, Tunc aüt [S8l. 251 *>] contrahetur & velut in fasciculo constringe- 

tur, ne amplius pateat coram oculis Dei & ne prolatum foras" vltra accu- 

set & vim suam ostendat 

v.H DOLORES parturientis venient ei 

3»f.s6, 16. 17 Hoc de salutari parturitione & dolore intelligitur, de qua Isaiae .26. 

Domine in Angustia requisiuenmt te. Et mox* Sicut pregnans vicina 

partui Dolet & clamat in doloribus suis, sie sumus a facie tua Domine. 

3fv 31, 19 Concepimus parturimüs & parimus spiritum. lere 31. Post^ sum eon- 

uersus pgnitentiam ago Et postquä cognoui percussi femur etc Hoc est 

suii.ta 4, lu enim mulierum parturientin, in leremia Et Mich 4- Dole et ingemisce 

3ci R'l 

filia Zion, quasi pariens* Quoniam nunc ingredieris de ciüitate & habitabis 

in agro. Bemissio enim peccatorum & gratia opcratur carnis mortifica- 

7 meum wie ouiiiie über 

Angustia stellt a II über Dolet steht d 12 Concepimus \\ .sum über (cogiioui) 

13 ago über egi 14 Naclt leremia Lüde als Interpunktionszeichen 15 (Qu) Quoiiiaui 

16 C Remissio 

') Urtext: 'nKari"bs "gcin xi. ReucMin "tc^l" Servavit, custodivit, observavit. 

— Luther faßt also 'Absconditum' jetzt nidit mehr als: 'rerborgen^ ror den Menschet, 

somlern als: nicht beachtet von Gott. 

Igitur hoc iiult Hosea: Futurum est tempus acceptabile & dies sa- 

lutis, in quo Lege finita seu impleta per Christum iniquitas Ephraim clan- 

dctur & colligctiir, rcmittetur, & peccatum nbscondctnr, & uelut sepe- 

lietur, quod per Legem continue reuelatur, aperitur, & dilatatur. Tunc su 

ante contrahetur & uelut in fasciculo constringetur, ne amplius pateat 

coram oculis Dei, & ne prolatum foras, ultra accuset & vim suam ostendat. 

V. 18 Do lores pa r t u ri e u t is u en ient ei. 

[SBg. z5»] HOc de salutari parturitione & dolore intelligitur, de qua 

3fl.»«. 18 n Isa. 26. Domine, in angustia requisiuerunt te. Et mox: Sicut pregnans « 

vicina partui dolet, & clamat in doloribus suis, sie siinius a facie tua 

3". si, I» Domine. Concepimus, parturimtis, & parimus spiritum. lere. 31. Postquam 

sum conuorsus, poenitentiam ago. Et po8tariens. (.Jiioniam nunc ingredieri.« m 

de ciuilate, et lial)itabi8 in agro. 

liemissii) enim peccatorum & gratia operantur carnis mortificatio-

Additio in locuni Hoseac cap. 13. 1545. (V. 13) 773 

ils] tionem, odium sui & aestructionem peccati in carne. Deinde excitat per- 

secutionem, vt notum est exemplo totius Ecc§. Hü sunt dolores salütares 

parturientis Durum est Carni, pr^scrtim Epliralm, mortificari gloriam 

legis- & lustitiam openim occidere in seipso- Hoc vere est mortificari 

5 veterem horainem & exuere cum actibus suis, non trä illis crassis & mani- 

festis peccatis, sed speciosis & sanctissimis cultibus in quibus fldebant, 

certi & securi de gloria apud Deum. 

[581.252»] IPSE Filius non Sapiens 

Hoc est: Nunc factus fllius ex seruo & nouus homo ex veteri videt 

10 et sentit sese esse & fuisse stultum, qui lege vohierit lustiflcari & in se 

ipso gloriari. Nunc intelligit alio verbo- [5 Euangelio opus esse- quo 

eruditur vt glorietur in Domino- & qu^ antea pro liicro habüit nunc pro^nn.»,? 

detrimento habeat : Et vt fiat sapiens stultum sese oportere iieri cognoscit. 

Hoc fuit Iniic populo durissimü & maior ps lianc stultitiam Crucis repu- 

15 diauit, manens in vita & gloria Iustici§ & sapienti§ 8u§. Sed ista stultitia 

agnita, est beata & saluberrima 

1 odium sui r 3 paituiieiitis aU PorUetzung der Zeile am Rande über Carni 

steht c 5 ve-||tei-ein Rütelslrich und Rötelzahl 10 r tiri o 5/ß (e|^t) manifestis 

6 sed c avs Sed cullibiis (&) 8 ITSI'^ i/s Sapiens unl erst riehen

yy^ Additio in locum Hoseae cap. 13. 1545. (V. 13. 14) 

Hb] Quia Tempus erif In quo Non stabit in Contritione fllio^. 

Sub lege erat tempus, vbi perpetuo • parturiebant & nun^ pariebant. 

Seetando legem in lustitiam legis non peruenerunt- Nihil enim ad per- 

fectum duxit lex- Sed ostendit thi lustitiam & non pr^stabat. Ita in lege 

est, semper discere & ad scientiam veritatis nun^ peruenire- Quia par- •> 

a. »öiu 19, 3 turiens non habuit vii-es ad enitendum, vt verbo EZechi? vtar. Ita nihil 

Möm. ?, sofuit ibi nisi Contritio & suffooatio filiorum- Quia ex opibus non lusti- 

ficatur vlla caro At tempore gratiae • non amplius stat Ephraim [SBI. 252 •] 

in contritione fllioIV* Quia omnes ex Deo nati sunt felicissimo partu. 

ilii. 110, 3ipsa enl mater vires habet: Sic ps 110 Ex vtero auror§'*tibi ros'^pucriti^ i« 

3ci. 54,1 tue Et Isa 54- L§tare sterilis, q non paris, erumpe & dama qu§ non 

parturis Quia multi filii desert§ magis 4 qu§ habet virum. Sic Zion non 

stat in Contritione filiol^ Sed in l^titia multorum filioH.. De qua re Esaias 

in multis locis copiose loquitur Quia 

V.14 De Manu inferni Bedimam eos »» 

de Morte liberabo eos 

1 Quia 6t» filioIV unterstrichen 3 über lustitiam steht i 4 (lege) lex über 

Sed steht a S

Additio in locum Hoseae cap, 13. 1545. (V. 14) 775 

Ha] Hec sunt Verba in persona filii dei incarnati & Saluatoris- qui est 

finis legis ad lustitiam omni credenti, Nam lex iram operatur. & ad in-*"""',"'*' 

ferniim ducit- sed non reducit, Mortiflcat, sed non resuscitat. H§c sunt iSam.j.g 

notissima ex Euangelio. Non cum argento & auro, sed suo proprio cor- 

s pore & sanguine* precioso nos redemit 

Vbi est Mors Stimulus tuus? 

Vbi est Inferne: Victoria tua? 

De quai satis supra dictum, Quan^ illa sententia Ero Mors tua o 

Mors, Ero pestis tua inferne vehementer & merito delectet, & verissima 

10 simul ac lücundissima est. Deniq3 ex natura relatiuof^ ex priore sequitur. 

Sed Paulu 1 Cor 15 hoc loco volüi explicare iüxta grammaticä ideo dif- 

ferenda fuit in alium locum. Haec mihi visa sunt adiicienda. Caetera 

vt* in Commentario / 

1 (Certe) Hec incarnati & rh qui c aus Qui 2 lustatiam 3 sed c aus Sed 

5 nos redemit unter (ista perfeoit) (Vbi est) (Ero Mors tua) Vbi 9 inferne Zeilengchluß 

& merito rh 11 ideo vovi unteren Rande hingewiesen 12/13 in bis Commen- 

tario am seitlichen Bande entlang geschrieben 

') Drwh: quo, unten Z. 21. Aber Luther bezieht qua auf Victoria in Z. T, 

') Fehlt im Druck unten Z. 26. 

Dr] HAEc sunt uerba in persona Filii Dei incarnati & Saluatoris, qui 

15 est finis Legis ad iusticiam omni credenti, Nam Lex iram operatur & ad '"'"'; ",^' * 

Infernum ducit, sed non reducit, Mortiflcat, sed non resuscitat. Haec».Som.»,c 

sunt notissima ex Euangelio, non enim argento & auro, sed suo proprio 

corpore & sanguine precioso nos redemit. 

Vbi est Mors Stimulus tuus? 

20 Vbi est Inferne uictoria tuaf 

DE quo satis supra dictum est, Quanquam illa sententia: Ero Mors 

tua, Mors, Ero pestis tua Inferne, uehementer & merito delectet, & 

uerissima simul ac iucüdissima est. Deniq3 ex natura relatiuorum ex priore 

sequitur. Sed Pauhim 1. Cor. 15 hoc loco uolui explicare iuxta gram- 

2& maticam, ideo dtfferenda fuit in alium locum. H§c mihi uisa sunt adijcienda. 

Caetera in Commentario. 

'

iöcrbcjicrungen. 

S. 39 Z. 617: 'Tabernacula Kedar". 

S. 433 Z. 15: die Ziffer 2 hinter habent bedeutet die Anmerkung 2). 

S. 444 Z. 13: fol. 

& 486 Anm. -J: Epigr. X. 

S. 510 Z. 1: prietate zu tilget). 

Sttetmat. — ôf S)u4biudtrti.

Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. ... - Maarten Luther

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?